Rozdział 2: Feministyczny spacer po metropolii
p. 52-113
Texte intégral
W poszukiwaniu flâneuse1
1Jedną z najważniejszych postaci na kulturowej mapie wielkiego miasta jest flâneur. Początkowo po prostu bywalec paryskich bulwarów, celebrujący wolność, wolny czas i powolny spacer, następnie typ artysty czy filozofa, a także bohatera literackiego, rejestrującego przejawy nowoczesności w miejskiej przestrzeni, stał się w końcu metaforą nowoczesnego (i ponowoczesnego) bytowania i percepcji rzeczywistości2.
2Flâneur to przechodzień, czerpiący satysfakcję z obserwacji życia ulic, placów i pasaży, samotny, ale jednocześnie wtopiony w tłum i czujący, że całe miasto jest jego domem. Barwny opis tej postaci odnajdziemy u Charlesa Baudelaire’a, w charakterystyce malarza Constantina Guysa:
Człowiek zakochany w życiu wchodzi w tłum niby do olbrzymiego zbiornika elektryczności. Można by go też porównać do lustra, równie ogromnego jak ten tłum; do kalejdoskopu obdarzonego świadomością, przy każdym poruszeniu odsłaniającego wielorakie kształty życia i zmienny wdzięk wszystkich jego elementów3.
3W świadomości flâneura, jak w kalejdoskopie, odbija się ulica, tworząc za każdym razem inny obraz, jeden z nieskończonej liczby możliwych układów kolorowych szkiełek. Ten obraz może zostać przeniesiony na płótno, przywołany w strofach poezji lub akapitach powieści. Zawodowy próżniak przeobraża się wówczas w artystę, jak pisze jeden z interpretatorów postaci flâneura, Heinz Paetzold: „(…) ważne jest, aby uznać, że spacerowanie nie oznacza po prostu włóczenia się po okolicy i gapienia [na różne rzeczy], lecz przekształca ono obserwację miasta w twórczość kulturową”4.
4Dla pisarzy flânerie (przechadzka po mieście) staje się czynnością, jak również sposobem bycia, które znajdują odzwierciedlenie na kartach książek. Warto jednak zaznaczyć, że choć nakreślony przez Baudelaire’a obraz flâneura-lustra kojarzy się ze słynnym mottem Stendhala: „Powieść jest to zwierciadło, które obnosi się po gościńcu”5, wymogi realizmu nie muszą ograniczać literackich efektów flânerie. Elżbieta Rybicka nazywa tę szczególną formę zapisu wędrówek po mieście pasażem tekstowym; pasaże mogą się według niej realizować w różnych rodzajach i gatunkach literackich, zarówno w dyskursach fikcyjnych, jak i niefikcyjnych, a ich cechą wspólną jest tzw. przechodniość (przejściowość) rozumiana jako temat, motyw lub techniczne rozwiązanie, a łącząca się z sytuacją poznawania miasta w ruchu6. Krzysztof Rutkowski używa z kolei terminu włóczęgopisanie, tak charakteryzując flâneura:
Ten poeta nie może przestać chodzić, ponieważ chodzenie, dreptanie, wystukiwanie podeszwami rytmu na bruku lub asfalcie przygotowuje tempo, pierwotny rytm niezapisanego i nieskończonego dzieła wydarzającego się w chodzeniu7.
5Sytuacja poznawcza ulegała jednak znacznym przemianom: im bardziej rozwijają się metropolie, tym bardziej flâneur czuje się z nich wywłaszczony8. Choć zakochany w życiu, nie może być więc traktowany jako beztroski, radosny spacerowicz. Śledzenie miejskiego gwaru najczęściej podszyte jest melancholią, owym dojmującym poczuciem utraty, którego flâneur doznaje, patrząc na zachodzące wokół zmiany i tryumfalny pochód nowoczesności. Jak pisze Marek Bieńczyk:
Jego melancholia jest rozproszeniem powodowanym przez uporczywe roztrząsanie straty, jest dryfowaniem wśród kalekich, naruszonych sensów, i zarazem, paradoksalnie, jest ciężkim bezruchem wobec nadchodzącej ponaddźwiękowej szybkości nowoczesnego miasta9.
6Taki spacerowicz jest zawsze autsajderem, kontestującym miejską rzeczywistość czy to jako próżniak, artysta czy melancholik. W tym też sensie staje się zwierciadłem zmieniającego się miejskiego pejzażu, bo, jak pisze Angela Hohmann: „(…) wprawdzie nie umie odczytać nowoczesności, ale ponieważ jest oporny – ma w sobie tę anachroniczną pozostałość, którą przeniósł z wczorajszego świata w czas sobie współczesny – potrafi nowoczesność ukazać”10.
7Wnikliwe studia nad flâneurem poczynił Walter Benjamin, widząc go na tle procesów rozwoju mechanizmów rynkowych, fetyszyzacji towaru i umasowienia kultury. „Pod postacią flâneura wkracza na rynek inteligencja po to – jak sama sądzi – by mu się przyjrzeć, w rzeczywistości jednak po to, by znaleźć kupca”11 – pisał. W esejach Benjamina postać flâneura była ściśle powiązana z twórczością, ale i z kwestiami handlowymi. Dowodził on, że spacerowanie nigdy nie nabrałoby wielkiego znaczenia, gdyby nie handlowe pasaże i przepowiadał, że flâneur skończy w domu towarowym12.
8Interesująca Benjamina problematyka towaru sprawia, że wśród postaci bliskich flâneurowi (detektyw, przestępca, dziennikarz, literat, spiskowiec, gałganiarz) wymienił on też jedną postać kobiecą – prostytutkę. Wałęsająca się po ulicach przekupka płatnej miłości na stałe wpisywała się w obraz metropolii. „Towar usiłuje zaglądnąć sobie w oczy. Swe uczłowieczenie święci on w dziwce”, „Prostytucja stwarza możliwość mistycznej komunii z tłumem”, „Prostytucja wielkich miast zmienia kobietę w artykuł powszechnego użytku”, „Prostytucja to drożdże, za których sprawą pojawiają się w wyobraźni Baudelaire’a tłumy wielkich miast”13 – dla Benjamina prostytutka przez swoją podwójną rolę, towaru i sprzedającej w jednej osobie, stanowiła odbicie sytuacji twórcy u progu nowoczesności. Ale czy tylko w tej postaci figury: kobieta i flâneur mogły się do siebie zbliżyć?
9Czas postawić pytanie: czy kobieta w ogóle mogła być flâneurem? Zasadność pytania opiera się na nieprzystawaniu kulturowo skonstruowanego wzorca kobiecości, a także realnej sytuacji kobiet do kondycji flâneura. Na przeszkodzie kobietom stawała niemożność, a co najmniej znaczne ograniczenia w podejmowaniu samotnych przechadzek po mieście o dowolnej porze dnia i nocy14. Dama spacerująca bez towarzystwa po ulicach nie tylko byłaby narażona na niebezpieczeństwo zaczepki i ataku, osoba taka spotkałaby się z ostracyzmem społecznym. Krótko mówiąc, nie mogła być uważana za damę, a jedynie za przedstawicielkę najstarszego zawodu świata, groziło jej więc w każdej chwili zatrzymanie przez policję. Jolanta Sikorska-Kulesza przypomina, iż w początkach XX wieku polskie czasopisma feministyczne, między innymi warszawski „Ster”, donosiły o:
(…) pomyłkach i nadużyciach agentów do walki z tajną prostytucją, zagrażających także tzw. przyzwoitym kobietom. Oburzał zakres praw policji obyczajowej, stwarzający pole do nadużyć i samowoli: inwigilacja samotnych kobiet, prawo aresztowania kobiet wskazanych przez mężczyzn jako zaczepiających ich, prawo aresztowania kobiet bezdomnych. Wszystko to naruszało wolność kobiety, jej dobre imię i poczucie bezpieczeństwa15.
10Czyżby zatem postać benjaminowskiej prostytutki wyczerpywała całkowicie kobiece aspiracje do bycia flâneurem?
11Podczas próby połączenia figur flâneura i kobiety wyłaniają się także inne sprzeczności. Jak zauważa Angela Hohmann, swoją tradycję miały obrazy miasta jako kobiecego ciała, dlatego przechadzający się ulicami flâneur ustanawiał się zawsze jako podmiot męski16. Kolejną trudność powoduje fakt, iż podstawowym zmysłem dla spacerowicza-obserwatora jest wzrok. Natomiast w klasycznej feministycznej teorii spojrzenia, którą w odniesieniu do historii kina sformułowała Laura Mulvey, to mężczyzna jest władcą spojrzenia, a kobieta obrazem17. Mężczyzna patrzy i ma w spojrzeniu władzę uprzedmiotowiania, kobieta jest oglądana i przekształcana w obiekt seksualnego pożądania. Modelowa sytuacja w kulturze patriarchalnej zakłada więc aktywnego, męskiego obserwatora i bierną postać kobiety, którą wyłowi z tłumu jego oko.
12Zygmunt Bauman przyznaje flâneurowi jeszcze jeden rodzaj władzy, w Foucaultowskim rozumieniu tego słowa, która wynika z możliwości widzenia, podczas gdy samemu nie jest się widzianym18. Flâneur patrzy tak, by nie dać się przyłapać, by w razie czego ukryć się w tłumie. Zdaniem Baumana władza w tym wypadku jest jedynie wyimaginowana, gdyż ogranicza się do fantazjowania na temat oglądanej rzeczywistości, ale w nią nie ingeruje19. Czy jest to jednak rodzaj władzy, który kultura zgodziłaby się przyznać kobiecie?
13W studiach feministycznych problem, czy kobieta mogła być flâneurem stał się niezwykle istotny. Negatywne rozstrzygnięcie kwestii przyniosły w latach 80. badania Janet Wolff20. Podaje ona przykład George Sand, która chcąc naprawdę poznać Paryż, wybrała się na samotny spacer w stroju studenta i była zachwycona, że nikt nie taksuje jej wzrokiem. Zdaniem Wolff, męskie przebranie pozwoliło pisarce stać się flâneurem tylko chwilowo, jednakże nie mogła ona stać się flâneuse, żeńskim odpowiednikiem tej postaci.
14Wolff widzi przyczynę tego stanu rzeczy w płciowym podziale ról. Kobiety nie mogły samotnie przechadzać się po ulicach. To mężczyźni mogli cieszyć się wolnością w tłumie i gwarnych lokalach. Badaczka bardzo mocno podkreśla też znaczenie pogłębiającej się w XIX wieku separacji sfer: publicznej i prywatnej. Podział na sferę zawodową (publiczną) i domową (prywatną) jeszcze bardziej ograniczał kobiety, gdyż zostały przyporządkowane do sfery drugiej21.
15Wolff pisze o niewidoczności flâneuse, ale także o związanej z tym niewidoczności kobiet w literaturze nowoczesnej22. Odwołując się do tradycji badań anglo-amerykańskich, wskazuje na ścisły związek nowoczesności i modernizmu w literaturze z modernizacją, czyli transformacjami w sferze publicznej, z rozwojem takich dziedzin, jak: praca, polityka, ale przede wszystkim życie miasta23. To domeny męskie, dlatego też, według Wolff, tak rozumiana literatura nowoczesna skupiała się głównie na męskich doświadczeniach. Ignorowała życie kobiet, a także doświadczanie nowoczesności przez obie płci w sferze prywatnej.
16Ważne obserwacje dotyczące flânerie i kobiet przyniósł esej Griseldy Pollock, zajmującej się historią sztuki24. Pollock, idąc za Wolff, kwestionuje możliwość zaistnienia flâneuse. Identyfikuje spojrzenie flâneura jako spojrzenie voyerystyczne i tym samym męskie. Kobiety nie mogły zachować w tłumie incognito, nie mogły się swobodnie przyglądać, obserwować, wpatrywać. Były obiektami dla studiującego je flâneura. Jako dowód, badaczka podaje rozdział Kobiety ze świata i z półświatka z eseju Baudelaire’a Malarz życia nowoczesnego25, którego bohater portretuje paryżanki, od eleganckich dam z wyżyn społecznych poczynając, a na wynędzniałych i schorowanych prostytutkach kończąc. Spojrzenie flâneura erotyzuje kobiety-obiekty, bezsprzecznie artykułuje męską władzę, oznacza swobodę patrzenia, oceniania i posiadania, choćby w fantazji.
17Badaczka stara się skonkretyzować miejskie przestrzenie, w których pulsowała nowoczesność, znajdująca odzwierciedlenie w twórczości. Analizując obrazy impresjonistów-mężczyzn, wskazuje między innymi na bary, kawiarnie, kulisy teatrów, domy publiczne. To miejsca, w których damy z towarzystwa nie mogły się pokazywać, bo straciłyby reputację. Kobiety jednak nie były w tych miejscach całkiem nieobecne, tam przecież dokonywały się transakcje wymiany seksualnej, w których ciało kobiece było towarem, a kwestią znaczącą stawała się przynależność klasowa. Zdaniem Pollock, podział na sferę publiczną i prywatną, rozumiany jako podział na sferę męską i kobiecą, nie wyczerpuje problematyki funkcjonowania płci w miejskiej przestrzeni. Nałożyć należy nań podziały klasowe oraz kulturową polaryzację typów kobiet: dziewica/dziwka. Wspomniany esej Baudelaire’a jest tego najlepszym przykładem.
18Pollock twierdzi, że nie ma żeńskiego ekwiwalentu figury flâneura, ale widzi szansę dla badań feministycznych nad nowoczesnością. Na gruncie swojej dziedziny, którą jest historia sztuki, inicjuje poszukiwanie w dziełach kobiet innego stosunku do przestrzeni, wynikającego z odmiennego jej doświadczania, oczywiście nie z powodu różnic biologicznych, ale uwarunkowań kulturowych.
19Polemicznym wobec prac Wolff i Pollock jest artykuł Elizabeth Wilson The Invisible Flâneur, który już w samym tytule stanowi krytyczne nawiązanie do pierwszego z esejów26. Podstawowe twierdzenie Wilson brzmi, iż to nie flâneuse jest niewidoczna, ale – paradoksalnie – właśnie flâneur.
20Badaczka również pisze z pozycji feministycznej, jednakże zwraca uwagę, że koncepcja męskiego spojrzenia flâneura, inspirowana wyraźnie lacanowską psychoanalizą, może nie być dla analiz feministycznych najporęczniejsza. Według tejże koncepcji, voyerystyczne męskie spojrzenie nie tylko reprezentuje pożądanie i panowanie, ale również podświadomą chęć likwidacji zagrożenia ze strony kobiecości27. Dla Wilson stąd już tylko krok, by widzieć kobiety jako uwięzione, zamienione w kamień przez męskie spojrzenie. Nie zgadza się ona ze zbytnią wiktymizacją i podkreślaniem pasywności kobiet. Kwestionuje również pochopne akceptowanie linii demarkacyjnych, które, między sferą prywatną i publiczną oraz między kobietami cnotliwymi i upadłymi, próbowało wykreślić dziewiętnastowieczne społeczeństwo. Badaczka widzi miasto nie jako miejsce sztywno ustrukturowane przez genderowe podziały, ale raczej takie, w którym wszelkie struktury i podziały podlegają ciągłym zmianom i renegocjacjom. Innymi słowy, większy nacisk niż na ograniczenia kładzie na nowe możliwości, które otwierają się przed kobietami w metropoliach. Postawa Wilson jest niezwykle charakterystyczna dla tzw. feminizmu siły, który stał się bardzo popularny zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Wielkiej Brytanii na początku lat 90., a więc w czasie, gdy angielska badaczka opublikowała swój artykuł. Feminizm siły ostro polemizował z przedstawianiem kobiet jako wiecznie skrzywdzonych i marginalizowanych ofiar, preferował raczej podkreślanie ich aktywnej roli w kształtowaniu historii i społeczeństwa28.
21I tak, w miastach – według Wilson – wytworzyły się pewne możliwości zaistnienia flâneuse. Ważnym czynnikiem był handlowy rozwój stolic, a przede wszystkim powstanie domów towarowych. Zakupy pozwoliły przynajmniej pewnej grupie kobiet zażyć rozkoszy flânerie. Powstanie wielu sklepów wymusiło z kolei powstanie lokali gastronomicznych, w których damy mogły przekąsić coś bez towarzystwa. Wilson podaje również przykłady twórczych kobiet, które właśnie dlatego, iż żyły w mieście, cieszyły się względną wolnością. Dostrzega flâneuse wśród dziennikarek i pisarek. Ich żywoty, choć oczywiście nie mogą pretendować do miana normy, pokazują, że separacja sfer czy polaryzacja typów kobiecości nie zawsze obowiązywała. Dla Wilson zatem, inaczej niż dla Wolff, George Sand jest flâneuse, choć badaczka zgadza się, że konieczność przebrania się za mężczyznę w celu odbycia swobodnego spaceru dowodzi, iż wolność miała swoje granice.
22Flâneuse bywa zatem widoczna, natomiast niewidoczny staje się flâneur. Dla Wilson jest on postacią pełną sprzeczności i pełną melancholii, dwuznaczny, niepewny, sam usuwa się w cień. Doświadcza miasta jako labiryntu29, a labirynt ewokuje odroczenie dotarcia do celu, a także impotencję. Flâneur reprezentuje więc nie tyle tryumf męskiej władzy, co raczej jej osłabienie, zachwianie wzorca męskości wskutek gwałtownych procesów urbanizacji. Swoim spojrzeniem ów przechodzień rejestruje wyzwanie, jakie stanowi dla patriarchatu obecność kobiet w mieście.
23Anne Friedberg równie zdecydowanie łączy wkroczenie do akcji miejskiej obserwatorki z przemianami ekonomicznymi: „Flâneuse narodziła się jako konsumentka”30. Oto jak rozwija swoją teorię:
Pojawienie się żeńskiego flâneura – flâneuse stało się możliwe dopiero wtedy, gdy kobieta mogła na własną rękę, swobodnie włóczyć się po ulicach, co równało się przywilejowi samodzielnego robienia zakupów. Pojawiający się w końcu XIX wieku zwyczaj „zakupów” (shopping) jako rozrywki przeznaczonej dla kobiet (…) ośmielił je do uprawiania perypatetyki bez eskorty. (…) w odróżnieniu od pasaży, dom towarowy oferował schronienie dla uprawnionego spojrzenia flâneuse. Obdarzona władzą kupującego stała się ona celem (target). Nowe pragnienia były kreowane dla niej poprzez reklamy i kulturę konsumencką31.
24Friedberg pomija jednak zasadniczą różnicę pomiędzy pasażem, stanowiącym wyjątkowe połączenie tego, co na zewnątrz oraz tego, co wewnątrz, a domem towarowym, będącym przestrzenią zamkniętą. Dalsze studia uczonych zainteresowanych gender i miastem przynoszą szczegółowy opis ograniczeń, ale też możliwości oferowanych kobietom przez metropolie. Badaczka kultury niemieckiej, Anke Gleber, zwraca uwagę na przeszkody, na jakie napotykała osoba płci żeńskiej, pragnąca uprawiać flânerie32. Wędrówkę znacznie utrudniały między innymi tradycyjne elementy damskiego stroju, takie jak gorsety i długie spódnice33. Z analiz kobiecego ubrania, dokonanych przez Thorsteina Veblena, wynika, iż miało ono przede wszystkim zaświadczać, „że jego właścicielka nie ma nic wspólnego z pracą produkcyjną”, natomiast „uporczywe przywiązanie do spódnicy ma jedną zasadniczą przyczynę, mianowicie spódnica taka jest droga, ogranicza każdy ruch i czyni kobietę niezdolną do żadnej pożytecznej czynności”34. Kobieta zaś, mogąc sobie pozwolić na próżnowanie, udowadniała społeczeństwu wysoki status materialny swego męża. Wprawdzie flânerie jest jak najbardziej czynnością próżniaczą, przynajmniej w przedartystycznej fazie, jednak kobiece próżnowanie miało się łączyć z wystawianiem siebie na pokaz, a nie ze swobodnymi wędrówkami. Według Gleber, potencjalna wielbicielka spacerów i obserwowania miasta musiała się też liczyć z tym, że na ulicy wciąż będzie na cenzurowanym, stanie się przedmiotem spojrzeń i ocen. Co więcej, mogła sama uwewnętrzniać niektóre kulturowe przekonania odnośnie kobiecości i narzucać sobie ograniczenia. Mogła też przekształcać samą siebie w obiekt i skupiać się na własnym wyglądzie, zamiast na otaczającej ją rzeczywistości35.
25O kobiecych kłopotach z nieskrępowanym podpatrywaniem życia w podobnym tonie pisze Agnieszka Dauksza:
Właśnie swoistej rutyny patrzenia zabrakło kobietom dokonującym spektakularnego przejścia z porządku domowego do ulicznego. Z pewnością nie chodziło o wielorako rozumianą „płeć oka” czy dysfunkcje percepcyjne kobiet, lecz przede wszystkim o brak odpowiedniego treningu, przyzwyczajenia, w niektórych przypadkach – śmiałości. Początkowo nieporadność i lękliwość wdrażania się w reguły rządzące przestrzenią miejską wynikały także z obawy kobiet przed zszarganiem reputacji36.
26Przestrzeń bezpieczniejszą dla mieszkanek miast mogły istotnie stanowić coraz liczniej powstające domy towarowe. Ale dla Anke Gleber także swoboda chodzenia i oglądania, której zażywała kobieta na zakupach, była względna37. Klientka sklepów, ograniczona do getta konsumpcjonizmu, nigdy nie mogła cieszyć się wolnością o szerokim zasięgu na miarę męskiego spacerowicza. Poza tym prawdziwa flânerie powinna być zupełnie bezcelowa, zakupy zaś mają swój cel. Kobieta z burżuazji, myszkująca po domach towarowych, nie mogła więc być przykładem flâneuse, wędrującej na własnych warunkach i nie wykraczała poza marginesy swobody, którą miała już wcześniej kobieta z klas niższych, podążająca ulicami bez ociągania się i w bardzo konkretnym celu – po sprawunki, po dzieci lub do pracy. Domy towarowe i sklepy – zdaniem Gleber – również z innego powodu nie stanowią dogodnej przestrzeni dla kobiecej flânerie. Tu spojrzenie zamiast błąkać się bez przeszkód po otaczającej rzeczywistości, krzyżuje się stale z oceniającymi spojrzeniami sprzedawczyń oraz innych klientek, a także jest konfrontowane z idealnymi obrazami kobiecości w postaci manekinów, ustawionych na sklepowych wystawach. Ewa Rewers również uważa, że nawiedzanie świątyń handlu nie jest czystą formą flânerie:
W przestrzeni zamkniętej domu towarowego kobiety uprawiają więc kobiecy flâneryzm zredukowany do przyglądania się towarom, wystawom, oknom wystawowym coraz częściej umieszczanym także wewnątrz, lustrom, sobie nawzajem. Kobiece „przyglądanie się” prowadzi do „window shopping” nie do „czytania” miasta38.
27Anke Gleber podkreśla, że pomimo wszystkich ograniczeń kobiety i tak były obecne na ulicach, co świadczy o ich pragnieniu i determinacji, by doświadczać miasta. Migawkowe sylwetki kobiet, które na miasto patrzą, odnajduje w znanym filmie dokumentalnym niemieckiej awangardy z 1927 roku: Berlin, symfonia wielkiego miasta, w reżyserii Walthera Ruttmanna. Według badaczki, to kino, mimo iż często posługiwało się obrazem bohaterki uprzedmiotowionej, stało się miejscem, w którym kobiety mogły bez przeszkód oddawać się rozkoszy oglądania, podczas gdy same pozostawały niewidzialne39. Flâneuse, obserwująca przepływ obrazów na ekranie, a także – jak wynika z filmu – na ulicach, rozbija tradycyjną rolę kobiety jako obiektu.
28Gleber interesuje się także postacią prostytutki, która bardzo często (za sprawą tekstów Benjamina, a także niepodważalnej, realnej obecności na ulicach) pojawia się w rozważaniach nad kobiecą flânerie. Zdaniem badaczki, prostytutka reprezentuje, choć na opak, idee kupowania i pracy, a więc obu aktywności, do których dopuszczano kobiety w sferze publicznej40. Nie może być jednak, według Gleber, postrzegana jako żeńska kopia flâneura, gdyż jej przechadzki nie są swobodną włóczęgą, ale wynikają z pobudek ekonomicznych, nie jest ona władczynią spojrzenia, a raczej jego obiektem, nie jest też panią ulic, jak i nie jest do końca panią własnego ciała41.
29Do rozważań o związkach flâneura z prostytutką dołącza się Steve Pile: badacz dowodzi, że każde z nich jest równocześnie obiektem marzeń, jak i złym snem burżuazyjnego społeczeństwa, zaś chodzenie po ulicach konstytuuje ich obraz42. Jak zauważa Pile, przyjmuje się, iż flâneur jest wcieleniem władczego, aktywnego, męskiego spojrzenia – i jako taki jest reprezentatywny dla wszystkich mężczyzn, zaś prostytutka jest pasywnym przedmiotem pożądania, który zyskuje znaczenie przez eksponowanie i sprzedawanie siebie – i jako taka reprezentuje los kobiecy. Tymczasem dla badacza to właśnie flâneur i prostytutka są postaciami trudnymi do jednoznacznego zdefiniowania, postaciami, które przekraczają wszelkie podziały, są zawsze bez miejsca, oboje wplątani w groteskową psychodramę nowoczesności i ulicznej maskarady, oboje zarówno aktywni, jak i pasywni.
30W najnowszych badaniach feministycznych postać flâneura również staje się niejednoznaczna, a dzięki temu flâneuse może pojawiać się coraz odważniej. Deborah L. Parsons zajmuje się przedefiniowaniem figury flâneura (jako społecznego fenomenu, ale też metafory nowoczesnego artysty), tak by w jej obrębie znalazło się miejsce i dla kobiet. Zdaniem badaczki, flâneur jest ze swej istoty nieuchwytny, pełen sprzeczności, także z genderowego punktu widzenia, reprezentuje bowiem zarówno cechy kulturowo związane z męskością: silne poczucie indywidualności oraz zamiłowanie do celebrowania wolnego czasu, jak i z kobiecością: pasywne poddawanie się wrażeniom oraz funkcjonowanie na obrzeżach publicznej sfery miasta43. Poza tym pozycja flâneura waha się od wszechwładnego obserwatora do postaci zepchniętej na margines przez narastający chaos nowoczesności. W tej drugiej formie bliższy jest opisywanemu przez Benjamina gałganiarzowi, zbieraczowi szmat, strzępów życia44. Doświadczenie flâneuse Parsons sytuuje gdzieś blisko doświadczenia flâneura-gałganiarza, który odczuwa miasto fragmentarycznie i jako palimpsest, jako mnogość nakładających się w czasie warstw45. Badaczka twierdzi, że w kobiecych utworach obrazy miast są o wiele żywsze niż reprezentacje w utopiach bądź dystopiach, wykreowanych przez czołowych męskich modernistów; autorki prezentują miasta, które podążają z rytmem natury, czasu i społeczeństwa46.
31Warto w tym miejscu przywołać sylwetkę zaprzyjaźnionego z Benjaminem Franza Hessla, który szlifował bruki niemieckiej metropolii, a swe wrażenia opisał w książce Spacery po Berlinie, wydanej w 1929 roku. Reprezentuje on ten typ męskiego f lâneura, z którym kobiety częściowo mogły dzielić specyficzne doświadczanie miasta. Tak jak one, nie był swobodnym voyeurem. Berlińczycy, w odróżnieniu od mieszkańców Paryża, nie akceptowali jego próżniaczych przechadzek i gromili go nieufnymi, podejrzliwymi spojrzeniami47. Bliższy gałganiarzowi-zbieraczowi niż władcy ulic, Hessel odczytywał Berlin jako palimpsest, poszukując w nim tego, co minione48. Benjamin widział w tym sposób na zamieszkiwanie miasta, a zamieszkiwanie rozumiał jako właściwe flâneurowi traktowanie ulic jako wnętrz49. Należy zauważyć, że takie zbliżenie (przemieszanie) ulicy i wnętrza podważa podział prywatne/publiczne. Skoro miasto jest interiorem, daje się sprywatyzować. Dlaczego więc flâneuse, jako kobieta łączona ze sferą prywatną, nie miałaby prawa pojawić się w nim obok flâneura?
32Według Parsons, flâneuse wkracza na scenę na przełomie XIX i XX wieku, gdy pierwotny, paryski typ flâneura powoli odchodzi do historii wraz ze swą epoką50. Flâneuse jest mniej pewna siebie i własnego bezpieczeństwa, za to jej wędrówka ma silniejszy posmak przygody. Badaczka pokazuje, jak inne doświadczanie miasta, będące jednocześnie czynnikiem konstruującym tożsamość, znalazło swój wyraz na kartach utworów takich autorek, jak: Virginia Woolf, Amy Levy, Dorothy Richardson, Jean Rhys, Janet Flanner, Djuna Barnes, Elizabeth Bowen, Anaïs Nin, Doris Lessing czy Rosamund Lehmann. Pracę na rzecz naświetlenia związków pisarstwa kobiecego z procesami urbanizacyjnymi podjęła już wcześniej Shari Benstock w swoim monumentalnym dziele dotyczącym Paryża51. Starała się w nim pokazać, jak kobiety-pisarki aktywnie kształtowały miasto, jego kulturę i literaturę modernizmu.
33Klamrą dyskusji o możliwościach zaistnienia flâneuse stał się wykład, który Janet Wolff wygłosiła w marcu 2000 roku w Polsce, w krakowskiej galerii Bunkier Sztuki, w ramach cyklu Co to jest architektura?52. Wolff, która całą dyskusję rozpoczęła, nadal twierdzi, że prawdziwy flâneur był zdecydowanie rodzaju męskiego. Takie aktywności kobiece, jak chodzenie na zakupy lub do kina, choć są bardzo ważne, nie dają się, według badaczki, zaklasyfikować jako flânerie. Dom towarowy to miejsce zamknięte i ograniczone, które nie może stać się areną bezcelowych włóczęg po mieście, z kolei w sali projekcyjnej widz styka się z przygotowanymi obrazami i nie wybiera sam kierunku swoich spojrzeń. Jedynie zmieniając i naciągając klasyczną definicję flâneura (co ciekawe, nieklasycznym flâneurem jest dla Wolff już choćby dyscyplinowany podejrzliwymi spojrzeniami berlińczyków Hessel), można by uznać istnienie flâneuse. Ale zdaniem Wolff nie ma to sensu. Opowiada się ona raczej za zmianą naszego myślenia o mieście i nowoczesności, za takim dyskursem, w którym flâneur nie zajmuje najważniejszej pozycji, a sfera publiczna nie jest raz na zawsze zdefiniowana, istotne zaś stają się różnorodne sposoby funkcjonowania w metropoliach, także te dotychczas marginalizowane, na przykład ze względu na płeć.
34Jak wynika z przedstawionych powyżej rozważań, badaczki kultury i literatury zorientowane feministycznie są zgodne co do tego, że kobiece doświadczenie miasta jako tygla nowoczesności było specyficzne. Toczą natomiast spór, czy owo doświadczenie można lokować w obszarze flânerie i czy w ogóle warto ten typ oglądu i rejestrowania rzeczywistości wyróżniać.
35A jak jest w Polsce? W wydanej w 2011 roku książce Artura Nowaczewskiego, poświęconej flâneurowi i ulicy w literaturze polskiej po 1918 roku, kobiety-autorki pojawiają się jedynie marginalnie i jedynie w odniesieniu do twórczości po 1945 roku (Wisława Szymborska) i po 1989 roku (Dorota Masłowska, Magdalena Tulli). Kobiety-przedmioty oglądu pojawiają się natomiast znacznie częściej. Badacz, pisząc o liryce Baudelaire’a, sugeruje, że kontekst ulicy niejako erotyzuje kobietę, choć z biegiem lat już bez automatycznego stygmatu złego prowadzenia się:
Dotąd jedynymi kobietami uczestniczącymi w ulicznej grze były prostytutki – kobieta w przestrzeni miejskiej jednoznacznie schodziła w przestrzeń grzechu, poddana była restrykcyjnym nakazom religijnym. Na dziewiętnastowiecznej ulicy dokonuje się stopniowa emancypacja kobiet. Teraz już nie tylko salon, ogród czy inne tradycyjne dla poezji przestrzenie mogą być miejscem miłosnego spotkania, ale także przestrzeń ulicy zostaje zawładnięta przez erotyzm (…)53.
36Flâneur u Nowaczewskiego jest męski. I nie zmienia tego upływ czasu, tak jak gdyby emancypacja miała jedynie służyć większej dostępności kobiet dla oka konesera. W międzywojniu zatem, według badacza:
Kobiece ciało na ulicy uzyskuje inny status niż w wiekach poprzednich. Większa swoboda obyczajów i ubioru, spod którego wyziera już coraz śmielej gombrowiczowska łydka, czyni uliczną przestrzeń strefą podwyższonej erotyczności, cielesnym teatrem54.
37Spojrzenie flâneura tradycyjnie wyraża męskie pożądanie, choć już nie zawsze będzie to pożądanie heteroseksulane (na przykład po 1989 roku w prozie Michała Witkowskiego).
38Dla rozpatrywania problematyki urbanizacyjnej w literaturze postać flâneura wydaje się nieodzowna, ale czy należy ją nadal postrzegać tylko w klasycznym (czytaj: męskim) ujęciu? Podjęte przez anglojęzyczną krytykę feministyczną próby poszukiwania kobiecych wcieleń flâneura zachęcają do dalszych badań. Zatem i w Polsce należy prześledzić genderowe uwarunkowania flânerie, zastanowić się nad obecnością (bądź nieobecnością) flâneuse na ulicach, w dziełach, a także w dyskursie historycznoliterackim. Pisarki wszak, nawet jeśli same nie mogły uprawiać flânerie, dobrze znały to zjawisko. Już w 1873 roku Eliza Orzeszkowa pisała w Marcie, iż w centrum Warszawy:
(…) próżniacy lubują się właściwymi sobie żywiołami: wrzawą, w którą wsłuchują się bezmyślnie, rozmaitością widoków, na które się gapią, blaskiem pieszczącym zmysł ich wzroku, a może i tajemniczym półcieniem wieczoru55.
39Warto zbadać, czy poszczególne autorki podejmowały próby flânerie i czy ten sposób artystycznego oglądu nowoczesnej rzeczywistości pojawiał się w ich twórczości. Następne zadanie, to próba odpowiedzi na pytanie, czy flâneuse, dotąd nieobecna, zadomowi się w polskiej tradycji badań nad literaturą. Próbą, która zmierza w tym kierunku, jest studium Arlety Galant dotyczące Marii Kuncewiczowej; badaczka, nawiązując do Janet Wolff, pragnie pokazać, że spojrzenie męskiego flâneura nie było jedynym, oraz że warto dowartościować inne sposoby oglądu miasta. Stawia ciekawą tezę, iż zmiana, która dokonała się we flânerie gdzieś między XIX a XX wiekiem, dotyczy relacji miasto-ciało. Z początku męski spacerowicz widział miasto jako ciało kobiece, potem zaś istotne zaczęło być pytanie, co dzieje się w mieście z ciałem patrzącym i ciałami, na które się patrzy56.
40Pozostaje jeszcze rozważyć kwestię, czy lepiej posługiwać się terminem kobiecy (żeński) flâneur, czy też flâneuse. Anke Gleber, na przykład, konsekwentnie używa terminu kobiecy flâneur, uważa bowiem, że wykluczenie kobiecej flânerie z dyskursu wiąże się między innymi z niewygodą użycia słowa flâneuse. Jej zdaniem w języku niemieckim może ono budzić niepożądane, dyskryminujące skojarzenia, a nawet mieć podtekst seksualny, gdyż jest zbliżone do kilku określeń zawodów typowo kobiecych i służebnych, na przykład masseuse – kobieta wykonująca masaż57. W rodzimych tłumaczeniach literatury przedmiotu natrafiłam na słowo „flaneurka”, które teoretycznie też mogłoby być odbierane jako lekceważące58. Trzeba jednak zauważyć, że przeświadczenie o tym, iż słowo z żeńską końcówką jest mniej poważne (na przykład w parze wyrazów profesor i profesorka), działa na zasadzie błędnego koła: słowo wydaje się takie właśnie dlatego, że jest w formie żeńskiej, a pozycja kobiet jest w wielu dziedzinach życia niższa. „Flaneurka” i tak się nie przyjęła, a flâneuse ma na pewno dwie zalety: importowana, podobnie jak flâneur, z francuszczyzny59, stanowi dla niego równoważną parę, a jako nazwa upowszechniła się już w badaniach nad problematyką urbanizacyjną na całym świecie. Proponuję jednak posługiwać się zarówno określeniami: kobiecy (żeński) flâneur, jak i flâneuse, za to zachować między nimi nieznaczną, i zapewne dyskusyjną, różnicę znaczeniową. Termin kobiecy flâneur znalazłby zastosowanie w sytuacji, gdy kobieta aspiruje do roli flâneura zarezerwowanej przez kulturę dla mężczyzn, zaś termin flâneuse w sytuacji, gdy nie stara się mierzyć z tą rolą, a ogląda miasto na własnych warunkach i próbuje mówić o nowoczesności w miejskiej przestrzeni innym głosem.
Wszystko dla pań i służących
41Na pytanie, czy zakupy mogą, czy też nie mogą być traktowane jako flânerie, odpowiadam negatywnie. Stanowią co najwyżej jej zdegenerowaną formę, w której wolny, kontestujący spacerowicz, zmienia się w osobę mniej lub bardziej zniewoloną przez konsumpcjonizm. Nie zmienia to jednak faktu, że zakupy były (i są) niezwykle ważną i popularną aktywnością często łączoną z kobietami. W tradycyjnym ujęciu to świat żeński był światem konsumpcji, próżniactwa i zabawy, w odróżnieniu od męskiego świata produkcji, ciężkiej pracy i użyteczności60. W drugiej połowie XIX wieku znacznie poszerzyły się marginesy kobiecej swobody w mieście, między innymi dlatego, iż pojawiły się nowe placówki handlowe. Prześcigały się one, by zwabiać do siebie właśnie klientki i stopniowo coraz częściej zatrudniały kobiety w charakterze sprzedawczyń. Mowa przede wszystkim o domach handlowych i domach towarowych, przy czym te drugie górują nad pierwszymi nie tylko wielkością i okazałością, ale uniwersalną ofertą towarową i organizacją handlu61. Pierwszy na świecie dom towarowy – Au Bon Marché został wybudowany w Paryżu w latach 1869-1874. Wkrótce każda metropolia chciała szczycić się tego typu budowlami. Warszawa doczekała się otwarcia Domu Braci Jabłkowskich przy ulicy Brackiej dopiero w roku 1914. Był to pierwszy i jedyny do czasów po drugiej wojnie światowej dom towarowy z prawdziwego zdarzenia. Za to już od 1856 roku działał nieistniejący dziś dom handlowy przy Rymarskiej, tzw. Bazar Braci Lesserów (nowoczesna żelazna konstrukcja projektu Henryka Marconiego), który oferował między innymi stroje i biżuterię, przedmioty domowego użytku oraz wszelkie bibeloty62. Do kolejnych ważnych placówek, dziś nieistniejących, należały inwestycje z początku XX wieku: Pasaż Simonsa na rogu Nalewek i Długiej oraz największy kryty pasaż stolicy – Galeria Luxenburga przy Senatorskiej. Od dawna ogromnym powodzeniem wśród klientek cieszył się też Dom Mody Bogusława Hersego, mieszczący się od 1899 roku przy Marszałkowskiej, na wysokości dzisiejszej Kredytowej; wcześniej, od 1868 roku, magazyn mód tej firmy znajdował się przy Senatorskiej63.
42Nowoczesne placówki handlowe oferowały niezwykle bogaty asortyment towarów, ale posiadały także kawiarnie i restauracje oraz komfortowe pokoje odpoczynkowe, gdzie można było poczytać lub napisać listy. Jak dowodzi Małgorzata Omilanowska:
Domy towarowe stały się szybko ważnymi instytucjami miejskimi: tam się bywało, spotykało znajomych, poznawało nowe trendy w modzie, spędzało czas, a „przy okazji” wydawało pieniądze na mniej lub bardziej potrzebne rzeczy. Można było też nic nie kupić, jedynie wejść, zobaczyć, dotknąć i zachowując anonimowość wyjść. Wykształciła się tam nowa kultura konsumpcjonizmu, oparta na złudzeniu powszechnego dostępu do luksusu i jego demokratyzacji64.
43A co z genderowego punktu widzenia najciekawsze, gros klienteli nowoczesnych domów handlowych i towarowych stanowiły kobiety. Do tej sprywatyzowanej miejskiej przestrzeni publicznej uzyskały całkowity dostęp. Tu mogły swobodnie spędzać długie godziny, nie narażając się na zarzut włóczęgostwa i utratę czci. Leslie Kanes Weisman nazywa nawet domy towarowe odpowiednikiem męskich klubów65. Mówi się także o znacznej feminizacji placówek handlowych: skoro damy miały tam bywać, przestrzenie musiały się upodobnić do ich tradycyjnej przestrzeni, czyli salonu66.
44Na zakupach kobiety mogły zażywać wolności i rozrywki. Jednak wolność była tylko częściowa. O tym, jak właściciele domów towarowych starają się przyciągnąć i złapać klientki w pułapkę zakupów, opowiada powieść Emila Zoli Wszystko dla pań (1883). Materiały do niej pisarz zebrał, śledząc szczegółowo historię, strukturę i funkcjonowanie paryskiego Au Bon Marché67. Bohater książki, właściciel domu towarowego Oktaw Mouret, uznawany jest za „wynalazcę tego mechanizmu pożerającego kobiety” i sam cynicznie przyznaje, że w jego branży „cały sekret polega na zdobyciu kobiety”68. Jak opowiada narrator:
Jedyną namiętnością Moureta było zwycięstwo nad kobietą. Chciał, żeby tu królowała, dla niej zbudował tę świątynię, by uzależnić ją całkowicie od swojej woli. Taktyka jego polegała na tym, aby oszołomić kobietę uprzedzając jej życzenia i spekulować na jej zachciankach, wyzyskiwać jej podniecenie. (…) Ale najwięcej przenikliwości okazał w stosunku do kobiet wyzutych z wszelkiej kokieterii, trafiając do nich przez dziecko69.
45Klientka płaciła za towary, nabijając kabzy właścicieli, ale również „za każdy kaprys płaciła im kroplą swojej krwi”70. W powieści Zoli kupujące ukazane są jednak nie tylko jako ofiary wyzysku, ale najczęściej jako współwinne – z natury. Mouret twierdzi, że „każda kobieta była zdolna do wszystkiego, gdy opanowała ją pasja gałganków”71. Klientki są jakby otumanione („Pani Marty miała teraz ożywioną, nerwową twarz dziecka, które opiło się czystego wina”72) i zachowują się odrażająco:
Kobiety potężnej tuszy rozpychały się w tłumie. Najbardziej nawet szczupłe zajmowały teraz dużo miejsca i stawały się aroganckie. Wszystkie miały zadarte do góry głowy, ruchy gwałtowne, czuły się jak u siebie, wzajemnie dla siebie niegrzeczne, wykorzystując magazyn do ostatnich granic, wynosząc wszystko, nawet tynk pokrywający mury73.
46Deborah L. Parsons zwraca uwagę, iż podczas zakupów ma miejsce jawne eksponowanie kobiecego pragnienia, które stojąc w sprzeczności z kulturowymi wymogami, staje się kwestią niewygodną74. Dlatego pisarze, tacy jak Zola, patologizują klientki, przedstawiając je jako tłum nimfomanek, ogarniętych niekontrolowaną żądzą posiadania towarów. Jak sugeruje badaczka, klientki są prezentowane w powieści jako fetyszystki, a seksualna dewiacja zbliża je do kategorii kobiet publicznych – prostytutek. Nieodparta pokusa zaś często prowadzi do kleptomanii, choroby wówczas rozpatrywanej w kategoriach przestępstwa.
47Do zaskakująco innych wniosków dochodzi, czytając Zolę, Monika Murawska:
(…) dom towarowy to przestrzeń, w której kobieca podmiotowość objawia się najpełniej. Zarówno prostytutka, jak i pani domu, obie potencjalnie stają się konsumentkami, klientkami patrzącymi i pożądającymi towaru, wobec przedmiotu stają się podmiotami. Dotychczasowe kategorie przestają być adekwatne do uchwycenia istoty konsumentki, kobiety emancypują się, wyzwalają z ram narzuconych przez społeczeństwo75.
48Wydaje mi się, że jest to emancypacja jedynie pozorna, a przyczyną jest podwójny status kobiety w przestrzeni handlu, snujący się za nią cień ulicznicy. Związki między kobietą upadłą a towarem są widoczne w pracach Waltera Benjamina, który pisał o tym ostatnim, iż „swe uczłowieczenie święci on w dziwce”76. Prostytutka ma podwójną rolę – sprzedającej i towaru w jednej osobie. W klientce także jest pewna dwuznaczność. Zyskuje ona władzę jako osoba kupująca, dyskusyjną wprawdzie, jeśli przyjąć, że manipulują nią specjaliści od spraw handlu, ale jednak ustawiającą ją w pozycji podmiotu. Jednocześnie jako kobieta jest obiektem konsumpcji, zwłaszcza w domu towarowym, który służy nie tylko wystawianiu towarów, ale i wystawianiu siebie na pokaz. Sobowtórami klientek stają się manekiny, nazywane: „pięknymi, przeznaczonymi na sprzedaż kobietami, z których każda zamiast głowy miała bilecik z wypisaną wielkimi cyframi ceną”77.
49Deborah L. Parsons wskazuje na ciekawą paralelę pomiędzy oczyma kobiety opisywanymi na przykład w wierszach Charlesa Baudelaire’a a wystawami sklepowymi78. Zwykle okna symbolizują oczy, patrzenie. Jednak nie mają tej funkcji okna wystaw sklepowych, stworzone po to, by się w nie wpatrywać i po to, by odbijać pragnienia innych. Podobnie prezentują się oczy kobiet, porównywane na przykład do zimnych, szlachetnych kamieni: wabiące jak przedmioty konsumpcji, ale niejako pozbawione możliwości patrzenia.
50Rolę kobiet jako „obiektów wystawowych” mogłyby też potwierdzać analizy Thorsteina Veblena. Zdaniem socjologa u klas wyższych: „Próżnowanie na pokaz i zbytkowny wygląd kobiet ma proste uzasadnienie – kobieta jest sługą, której obowiązki, wynikające z podziału funkcji, wyrażają się w świadczeniu o możliwościach finansowych swego pana”79.
51W tym świetle staje się zrozumiałe, dlaczego w świątyniach towarów spotkamy tak wiele kobiet, pięknie się prezentujących i nabywających wiele drogich, często zbędnych przedmiotów – przecież właśnie do pań domu „należy cała sfera reprezentacyjnych wydatków i konsumpcji na pokaz”80.
52Agata Araszkiewicz trafnie demaskuje „drugie dno” kobiecych zakupów:
O powieści Emila Zoli Wszystko dla pań mówi się czasem, że uchwyciła moment, gdy nowożytna kobieta z klasy średniej staje się niejako ową konsumentką do skonsumowania. (…) Nowoczesny kapitalista rozumie, że klientkami są głównie kobiety mieszczańskie, które w XIX wieku nie mogły pracować i były utrzymywane przez swoich ojców i mężów. Miały dużo czasu, a jednocześnie były jakby zmęczone, zniechęcone. Możliwość wspaniałych zakupów stwarzała im pole przygód, teren łowów. Stały się głównymi konsumentkami na rynku strojów, ozdób, koronek, ale tylko po to, by stać się towarem dla mężczyzn – na tyle atrakcyjnym, żeby dobrze wyjść za mąż i żeby tego męża utrzymać. Wszystko dla pań to tytuł ironiczny: mogę kupić jedzenie, koronki, ubrania itd. po to, by stać się jeszcze doskonalszym obiektem, jeszcze lepiej wypielęgnowanym, jeszcze lepiej ubranym81.
Agnieszka Dauksza, analizując teksty Debory Vogel, również wskazuje pułapki konsumpcyjnej emancypacji:
(…) usamodzielnione kobiety – nim na dobre nauczyły się korzystać z uzyskanej swobody – na nowo straciły panowanie nad swoimi umysłami i ciałami, zmarnowały emancypacyjny potencjał, dały się uwikłać w skomplikowaną grę handlowych zależności (…). W konsekwencji egzystencjalna pasywność, przeestetyzowanie, uległość nowoczesnych kobiet bezwolnie wypełniających konsumpcyjne rytuały czyni je ponownie figurantkami – biernymi członkiniami wspólnot, nie mającymi faktycznego wpływu na kształt i funkcjonowanie domeny publicznej. (…) model kobiety-reproduktorki i strażniczki domowego porządku zostaje zastąpiony modelem przykładnej konsumentki. Polityka rynkowa okazuje się równie opresyjna co androcentryczne strategie marginalizacji82.
53Z traktowaniem kobiety jako konsumentki oraz obiektu konsumpcji łączy się inna dziedzina związana z masową produkcją, masowym handlem i kulturą masową. To reklama. W metropolii zaczęła ona stopniowo zawłaszczać przestrzeń, często posługując się obrazem kobiecego ciała jako przedmiotu, towaru, nierzadko w aurze erotyki83. Sztucznie wykreowane obrazy nie zawsze szły jednak w parze ze swobodną obecnością w miejskiej przestrzeni realnych mieszkanek.
54Atmosfera tych miejsc w mieście, do których kobiety wybierały się na zakupy, też miała zdecydowanie podtekst erotyczny. Skojarzenia ze sprzedawaniem siebie i moralnym zepsuciem są tu nie od rzeczy: „(…) wszystkie pokusy magazynu osiągnęły w dziale koronek szczyt wyrafinowania: była to niby intymna alkowa, miejsce ostatecznego upadku i zatracenia się, któremu ulegały nawet najsilniejsze kobiety”84. Chodzi o to, by klientkę uwieść. Kobieta kupując, postępuje tak, jakby jednocześnie siebie sprzedawała. U Zoli właściciel domu towarowego ma coś z alfonsa: „rzekomą galanterią maskował Mouret brutalność handlarza kupczącego kobiecym ciałem”85 i coś z kochanka, gdyż odbywa się w jego placówce „walka jakiegoś boga przeciwko mężowi”86. Przypomnijmy, iż o uwodzeniu w sklepie jest mowa w Lalce Bolesława Prusa (1890). Subiekt Mraczewski lubi flirtować z klientkami, próbuje to robić także z Izabelą Łęcką. A Wokulski wyrzuca go za to z pracy. Obiekty handlowe to miejsca, w których można było igrać z losem. Czy dla kobiet były rajem, w którym mogły cieszyć się wolnością? Czy były ciekawą odmianą dla osób uwięzionych tradycyjnie w sferze prywatnej? Czy też stanowiły miejsca, gdzie kobietami manipulowano, a ich ciałami kupczono i poddawano je dyscyplinowaniu? Zapewne było i tak, i tak.
55Warto w tym momencie poruszyć kwestie, które łączą się z kobiecymi zakupami, jeśli rozumieć je przede wszystkim jako zakupy ubiorów i kosmetyków. To kwestie mody i ideału kobiecej urody. W feministycznym dyskursie ostro krytykuje się tzw. terror piękności i opresywność narzucanych przez kulturę wzorców wyglądu, do których dostosowanie się wymaga często nadludzkich wysiłków87. W tym kontekście, dla wielu kobiet poddanych powszechnej presji, by pięknie się prezentować, zakupy mogą stać się męczącym obowiązkiem, a nawet traumą. Inne feministki wolą jednak dostrzegać w pogoni za modą i dbaniu o własne ciało kobiece przyjemności88, a zakupy traktować jako miłą rozrywkę.
56Dostarczające radości czy nie, niosące wolność czy zniewolenie, zakupy z pewnością pozwoliły kobietom zdobyć w mieście nowe przestrzenie.
57Nowoczesne domy towarowe to jednak tylko fragment handlowego światka miasta. Inny, niezmiernie ważny w Warszawie, stanowiły (i stanowią nadal) uliczne targowiska89. Tomasz Kasprowicz, analizując współczesne podziały stref handlu, stawia interesującą tezę, iż bazary nastawione między innymi na spotkanie, bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem reprezentują wschodnią część polskiej duszy, zaś eleganckie centra handlowe, o celach czysto marketingowych, reprezentują część zachodnią, nasze aspiracje i marzenia z okresu niedostatków90. Roch Sulima również wskazuje, iż w stolicy istnieją obecnie dwie biegunowe formy praktyk handlowo-usługowych i dwa modele zachowań konsumpcyjnych – jeden związany z supermarketem, drugi właśnie z bazarem:
W tle coraz gęściej działających supermarketów wyraźniej zarysował się pewien typ aktywności i mentalności potocznej, kształtowany przez stulecia, który metaforycznie określało się jako typ człowieka targowiska czy bazaru91.
58Bazary i targowiska o wiele wcześniej niż domy towarowe stały się w stolicy przestrzeniami dostępnymi dla kobiet, i to zarówno sprzedających, jak i kupujących. Słynne warszawskie przekupki bywały bohaterkami tekstów literackich, ulotnych wierszyków czy obrazów i grafik. Pełno też było kobiet wśród klientek, choć zwykle należały do niższych klas społecznych (bogatsze panie domu wysyłały po sprawunki służące). Wydaje się, że polska literatura i sztuka bardziej niż domami towarowymi, interesowała się bazarami, a szczególnie dwoma wyjątkowo barwnymi: targowiskiem na placu Żelaznej Bramy oraz Kercelakiem92. Niejako pośredni etap pomiędzy domem handlowym a bazarem (choć bliższy temu drugiemu) stanowiły hale targowe, z najsłynniejszymi w stolicy – Mirowskimi, z przełomu XIX i XX wieku. Przy halach na Mirowie do 1939 roku istniał Dwór Gościnny, Karolina Beylin tak pisze o tym gwarnym, ruchliwym, hałaśliwym miejscu:
Przechadzając się dalej po Gościnnym Dworze i przysłuchując się licznym transakcjom, dowiedziałam się wielu ciekawych i sensacyjnych rzeczy: a więc, gdy sprzedający mówi, że coś kosztuje 6 złotych, to znaczy, że odda w końcu za 2 złote 50 groszy, przy czym wszystko odbywa się według gotowego schematu, jak gdyby gra towarzyska, której przepisy znane są obu stronom93.
59Zdecydowanie handlowe oblicze miały też całe Nalewki, centralna ulica dzielnicy żydowskiej. Być może należy szukać doświadczeń mieszkanek Warszawy w dziedzinie zakupów w tych właśnie przestrzeniach, gdzie prócz wymiany pieniężnej, zachodzi wymiana słów i emocji, obecna tak wyraźnie choćby w targowaniu się.
Dyskryminacja wpisana w przestrzeń
60Kto i dla kogo zbudował miasto? Czy miasta spełniały potrzeby kobiet? Czy tradycyjne wiązanie kobiet ze sferą prywatną oraz wnętrzem domu miało wpływ na organizację przestrzenną metropolii? Takie pytania muszą pojawić się w pracy podejmującej problematykę urbanistyczną z feministycznego punktu widzenia.
61Przestrzeń była i jest kwestią polityczną. Zarządzanie nią, aranżowanie jej zgodnie z własnym życzeniem, regulowanie dostępu do niej – to przejawy sprawowania władzy. Leslie Kanes Weisman uważa, że przestrzeń, podobnie jak język, jest społecznie konstruowana94. Zdaniem badaczki przestrzenna organizacja, tak jak składnia, odbija i umacnia genderowe, rasowe i klasowe relacje w społeczeństwie, pozwala utrzymywać władzę niektórych grup i nierówności między ludźmi. W badaniach feministycznych wiele miejsca zajmują studia nad językiem, który jako wytwór kultury patriarchalnej może być dla kobiet dyskryminujący, właściwie obcy95. Warto więc zastanowić się także, czy kobiety w mieście mogą się czuć jak u siebie, czy są „zabłąkane w nim jak w cudzej fabule”96. Sprzyjać poczuciu obcości może takie podejście do historii danego miasta, które faworyzuje pamięć o męskich bohaterach i ich czynach, co znajduje swój wyraz w obchodach rocznicowych, pomnikach czy nazwach ulic97. Jednak o patriarchalnej strukturze miejskiej cywilizacji mogą mówić nie tylko widome znaki, ale sam sposób organizowania przestrzeni.
62Miasta zakładali zwykle wojownicy i władcy, których znamy z historii bądź legend. W okresie dynamicznego przekształcania miast w wielkie metropolie wśród zleceniodawców, architektów i wykonawców, którzy budowali nowe budynki i wytyczali nowe ulice, nadal znajdowali się głównie mężczyźni. Projektowanie długo uważane było za zajęcie wyłącznie męskie. A czy projektujący brali pod uwagę potrzeby kobiet? Deborah L. Parsons, analizując pod tym kątem wizje Le Corbusiera z lat 20. XX wieku, pyta, czy jest w nich miejsce dla kobiet98. Utopijne miasto znanego architekta miało być uporządkowanym wytworem umysłu, z perfekcyjnie zorganizowaną siecią transportu, dowożącą pasażerów do pracy. Mimo wzrostu liczby pracujących kobiet, to nie ich cele i potrzeby były w tych planach brane pod uwagę.
63Współczesne geografki zwracają uwagę, że traktowanie miasta jako tworu człowieka-mężczyzny pochodzi z czasów renesansu99. To właśnie wówczas zaczyna się myśleć o mieście jako o wytworze racjonalnym, geometrycznym, o wytworze idealnego umysłu, rozumianego jako umysł męski. Architektura miejska była związana z mężczyznami również cieleśnie, jak pisze Diana Agrest:
Kobieta zostaje wykluczona (wyparta) najpierw poprzez uczynienie z architektury obrazu człowieka będącego odpowiednikiem męskiego ciała, zamienionego, w pewnym momencie, w żywy organizm. Następnie, na mocy niezwykłej operacji, którą nazwałam architektoniczną transseksualnością i dla dokonania której konieczne jest jej wyparcie, kobieta zostaje zastąpiona. Jej miejsce uzurpuje sobie mężczyzna, który jako architekt, posiadł kobiece atrybuty potrzebne do poczęcia i narodzin100.
64Przeciwstawiano miasta renesansowe grodom średniowiecznym, które rozrastały się chaotycznie, organicznie, w sposób nie do końca zaplanowany, ale przede wszystkim przeciwstawiano przyrodzie. Męskie miasto, symbol władzy i potęgi, stanęło w opozycji do natury, łączonej z tym, co kobiece, dzikie i nieujarzmione. Weisman widzi w tym realizację biblijnego nakazu od Boga Ojca, by człowiek panował nad ziemią101. Miasto jest więc owocem zwycięstwa nad siłami przyrody. Zwycięstwem człowieka-mężczyzny. Dychotomia: męskie-cywilizowane versus kobiece-dzikie ma znaczące konsekwencje dla przedstawiania miasta w literaturze i sztuce. Kobieta często symbolizuje przecież ciemną stronę metropolii, niebezpieczeństwo i zepsucie, o czym piszę w kolejnym podrozdziale.
65W amerykańskiej tradycji istnieje jeszcze jedno kulturowe przeciwstawienie: miasto uznawane jest za męskie, podczas gdy za kobiece uznaje się przedmieścia102. Miasto, zgodnie z tą tradycją, kojarzy się z męskością, a także: siłą, agresją, niebezpieczeństwem, pracą, ważnymi wydarzeniami politycznymi, umysłową i kulturalną działalnością oraz nocnymi rozrywkami, a przedmieścia – z kobiecością, a także: bezpieczeństwem, bliskością natury, domową atmosferą, spokojem i intelektualną pustką. U progu XX wieku rozpoczęła się w Stanach Zjednoczonych, ale też w różnych krajach Europy, moda na posiadanie domku na przedmieściach. Uznano wówczas, że takie środowisko jest bardziej przyjazne dla rodziny (szczególnie dla matek i dzieci) niż zdemoralizowane i nieuporządkowane miasto. O ile jednak z początku, dzięki postępującej emancypacji, kobiety mogły coraz aktywniej uczestniczyć i realizować się w życiu zawodowym, o tyle po drugiej wojnie światowej w USA znów odesłano je do domów. Miały się spełniać jako idealne żony, matki i gospodynie: zawsze pogodne, dzięki nowoczesnym sprzętom, ułatwiającym im domowe prace oraz zawsze zadbane i cierpliwe, z oddaniem i miłością wspierające mężów i wychowujące dzieci. Dla wielu zamężnych kobiet, nierzadko wykształconych, przedmieścia stały się wówczas pułapką i miejscem społecznego odizolowania, między innymi ze względu na znaczne oddalenie od tętniących życiem centrów. Ujawnienie tego problemu nastąpiło, gdy w roku 1963 Betty Friedan opisała frustrację żon z klasy średniej, skupionych jedynie na dbaniu o dom, rodzinę i własny wygląd103.
66Amerykańskie przedmieścia to oczywiście przykład ekstremalny i to zza oceanu, ale dość dobrze obrazujący istotę problemu dyskryminacji ze względu na płeć w przestrzennej organizacji miasta. Dla feministek bowiem problemem jest struktura urbanistyczna, która kładzie nacisk na tradycyjną rolę kobiety jako gospodyni domowej104. W takiej strukturze miejsca pracy i zamieszkania są od siebie wyraźnie oddzielone, a podział ten nakłada się na podział pracy między mężczyzną (zarabianie poza domem) i kobietą (nieodpłatne zajmowanie się domem). Bogate studia na ten temat prowadzone były przez feministki odwołujące się do myśli marksistowskiej. Według Ann R. Markusen wpływ na ukształtowanie przestrzeni miejskiej miały równocześnie dwa czynniki: kapitalistyczny system pracy i patriarchalna organizacja sfery domowej, zaś płciowy podział pracy (faworyzujący mężczyzn) wyznaczał sposób funkcjonowania w mieście105. Zdaniem Dolores Hayden przekonanie, iż miejsce kobiety jest w domu, na długo zdominowało urbanistyczne planowanie, choć w literaturze przedmiotu nie było otwarcie wyrażane106. Efektem były (i są) ograniczenia fizyczne, społeczne i ekonomiczne dotykające mieszkanki miast, zwłaszcza te, które chciały pracować zarobkowo. Zarabiać miał mężczyzna. Kobieta zaś miała być menedżerką w domu-oazie, wydzielonym z miasta kojarzonego z procesami industrializacji oraz z alienacją jednostek.
67Podział sfer na publiczną i prywatną oraz związany z nim podział pracy na zarobkową i domową miał zdecydowany wpływ na życie kobiet i mężczyzn w mieście. Genderowe uwarunkowania podziałów nie były przypadkowe. Jak twierdzi Jürgen Habermas:
(…) zmiany stosunków między płciami, inaczej niż instytucjonalizacja konfliktu klasowego, ingerują nie tylko w system ekonomiczny, lecz także w rdzenny obszar prywatności małej rodziny. Widać z tego, że wykluczenie kobiet było konstytutywne dla politycznej sfery publicznej także w tym sensie, iż została ona opanowana przez mężczyzn nie tylko za sprawą okoliczności przygodnych, lecz że również w swojej strukturze i w relacji do sfery prywatnej była zdeterminowana przez specyfikę płci. Inaczej niż wykluczenie pozbawionych przywilejów mężczyzn – wykluczenie kobiet miało moc strukturotwórczą107.
68Choć indywidualnie przedstawiciele obu płci przekraczali podziały sfer, generalnie obowiązywał jeden wzorzec. Wiek XIX był niezwykle surowy, jeśli chodzi o przestrzeganie genderowych ról. Dotyczyło to zwłaszcza dużej części ludności zamieszkałej w miastach. Badaczka historii i kultury niemieckiej Ute Frevert dowodzi, iż:
(…) wyrazista różnica między kobietami a mężczyznami, między żeńskością a męskością była jednym z najważniejszych znaków rozpoznawczych i dystynkcji, którymi mieszczaństwo końca XVIII i XIX wieku starało się odróżniać od innych klas i warstw społecznych. Znak ten można było napotkać na wszystkich poziomach mieszczańskiego modelu życiowego i społecznego, zarówno w dyskursie politycznym skupionym wokół praw i obowiązków obywatela państwa, jak i w praktyce mieszczańskiego wychowania dzieci, zarówno w hierarchii przy mieszczańskim stole, jak i w statutach mieszczańskich towarzystw kształceniowych i rozrywkowych108.
69W miastach mieszkały jednakże bardzo różne kobiety, różne choćby pod względem przynależności klasowej. Na przykład zamężne pracownice fabryk nie wpisywały się idealnie w schemat płciowego podziału pracy, gdyż musiały łączyć zajęcia produkcyjne i domowe. Coraz więcej mieszkanek miast oraz imigrantek, przybyłych w celach zarobkowych, podejmowało się płatnych zajęć. Na początek, prócz pracy czysto fizycznej i służby, otwarły się przed kobietami głównie profesje związane z szyciem, handlem, usługami i nauczaniem na niższym poziomie. Z reguły przypadały im jednak zajęcia gorzej płatne niż te, które zarezerwowane były dla mężczyzn.
70Sytuacja pracownic, zwłaszcza najbiedniejszych, była często przedmiotem ubolewania ze strony filantropów. Nie chodziło jednakże tylko o fatalne warunki mieszkaniowe i higieniczne w miejskich slumsach oraz wyzysk w pracy. To właśnie kobiety były obwiniane o demoralizację w szeregach klasy pracującej, bowiem podejmując się płatnych zajęć poza domem, nie spełniały należycie narzucanego matkom i żonom obowiązku stania na straży moralności i rodziny109. Elizabeth Wilson twierdzi, że retoryka wiktoriańska wypracowała tylko dwa typy (czy raczej: stereotypy) kobiet w mieście: ofiarę i anioła110. Ofiarami były przedstawicielki klas pracujących, egzystujące nierzadko na skraju nędzy i przez to bardziej narażone na moralne zepsucie, natomiast aniołami, a zatem ideałami, te kobiety z burżuazji, które umiały tworzyć dla ciężko zarabiających mężów przytulne domy, atmosferą przypominające wiejską sielankę.
71Położenie nacisku na tradycyjną rolę kobiet cechowało większość urbanistycznych projektów, proponowanych przez architektów, reformatorów i polityków. Rola, jaką społeczeństwo wyznacza danej jednostce ze względu na płeć (oraz inne czynniki typu: klasa, pochodzenie etniczne, wiek, orientacja seksualna), ma zaś niebagatelne znaczenie dla sposobu, w jaki jednostka funkcjonuje w przestrzeni i może być powodem najróżniejszych ograniczeń. Zygmunt Bauman wskazuje na ewidentny związek pomiędzy mobilnością a znaczeniem w społeczności:
Swoboda poruszania się po mieście stała się, rzec można, podstawowym czynnikiem uwarstwienia. Wysokość pozycji zajmowanej w hierarchii miejskiej mierzyć można stopniem, w jakim unika się przypisania do jednego tylko ograniczonego obszaru; posiadaniem zasobów, jakie pozwalają „przeskoczyć” tereny dla innych zakazane, tym samym zapewniając dostęp do wszystkiego, co w mieście atrakcyjne111.
72Bauman swoje rozważania poświęca obcym; skrajnym przykładem mogą być tu grupy ludności żyjącej w gettach. Ale pozycja kobiet w mieście – o czym już wspominałam w rozdziale wstępnym – ma wiele wspólnego z pozycją obcych. Przypisuje się je wszak do jednego obszaru (domu), wykluczając z innych, często atrakcyjnych terenów. Lekceważenie potrzeb konkretnych grup staje się przyczyną ich upośledzenia w urbanistycznej strukturze. Prawdziwa świadomość istnienia wpisanej w przestrzeń dyskryminacji, czy też segregacji, budzi się wśród feministek na Zachodzie w drugiej połowie XX wieku. Od tego czasu zaczynają się starania, by mobilność kobiet w mieście i na przedmieściach nie była ograniczana, by przy projektowaniu i w lokalnym zarządzaniu pamiętać także o obywatelkach. Skoro nadal to głównie kobiety są opiekunkami dzieci i osób starszych, zależy im na przykład na likwidacji barier architektonicznych dla wózków dziecięcych, a także inwalidzkich112. Podnoszona jest także sprawa funkcjonowania odpowiedniego systemu opieki nad dziećmi, umożliwiającego kobietom łączenie różnych ról, wsparcie ze strony takiego systemu jest istotne zwłaszcza w przypadku samotnych matek. Współczesne postulaty dotyczą także bezpiecznego transportu, czy uwzględniania kobiecej fizjologii przy tworzeniu udogodnień sanitarnych113.
73Nie oznacza to, że kwestia niedostosowania miejskich warunków do potrzeb kobiet nigdy wcześniej nie zaistniała. Próby rozwiązania problemów matek pracujących pojawiły się w początkach XX wieku, w budownictwie kolektywnym, inspirowanym ideami socjalistycznymi. Domy wspólne dla wielu rodzin posiadały przedszkola i stołówki, gdyż projektanci zakładali, że ich mieszkanki będą pracować zawodowo, a nie tylko poświęcać czas rodzinie114. Innym przykładem inicjatywy ułatwiającej życie mieszkanek miasta było tworzenie domów dla kobiet pracujących w konkretnej branży. W niektórych państwach (monarchia habsburska, pruskie Niemcy) urzędniczki nie mogły wychodzić za mąż. Żyjąc samodzielnie, musiały stawiać czoło wielu szykanom. Jednoczyły się, by przeciwdziałać dyskryminacji, wzajemnie zapewniać sobie wsparcie i ochronę. Jak pisze Sławomira Walczewska: „Niezamężne kobiety pracujące, ścigane z jednej strony anatemą starej panny lub kobiety upadłej, a z drugiej – skazane na izolację, samotność oraz brak opieki i pomocy na starość, tworzyły domy dla kobiet”115.
74Emancypantki XIX i XX wieku podnosiły jednak przede wszystkim kwestie dostępności różnych obszarów życia publicznego dla kobiet. W miastach istniały podziały przestrzenne związane ze statusem, zamożnością i zawodem mieszkańców. Podobne podziały przebiegały po linii męskie/kobiece. Dotyczyły jednak nie poszczególnych dzielnic czy ulic, ale konkretnych miejsc, z których część przeznaczona była jedynie dla mężczyzn. Mona Domosh i Joni Seager podają tu za przykład kluby, bary i restauracje, w których mężczyźni spotykali się, by omawiać polityczne i ekonomiczne aktualności116. Tam utwierdzali swoją płciową tożsamość, nie zawsze prowadząc dyskusje, ale po prostu przebywając w swoim towarzystwie. Przypomnijmy, dokąd uciekał z domu Felicjan z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej (1907): codziennie wybierał się w pojedynkę do kawiarni. A kobiety, jeśli nawet mogły przebywać w niektórych lokalach gastronomicznych, to z pewnością nie samotnie. Wyjątek stanowiły lokale związane z rozwojem placówek handlowych, a więc ze sferą kobiecie dostępną, o czym już wspominałam wyżej. Do miejsc przeznaczonych dla mężczyzn należały także te, w których korzystali oni z rozrywek wielkiego miasta, takich jak: picie alkoholu, hazard, tańce, seks – tu wspomnijmy z kolei Zbyszka z dramatu Zapolskiej, chadzającego do „nocnej kawiarni” na „lumpkę”117. Kobiety przebywające w takich lokalach były stygmatyzowane jako upadłe.
75Wśród miejsc, do których emancypantki musiały torować sobie drogę, trzeba wymienić te, które związane były ze sprawowaniem władzy w mieście. Czy kobiety, nie mając wpływu na ważne decyzje odnośnie spraw lokalnych i państwowych, mogły się czuć równymi obywatelkami swoich miast? Walka o prawa wyborcze świadczy, iż zdecydowanie chciały swój wpływ powiększyć. Ważnym bastionem męskiego świata, który długo się bronił, były placówki naukowe. Warto tu przypomnieć Własny pokój Virginii Woolf (1929), a konkretnie scenę, w której bohaterka na terenie szacownego uniwersytetu jest gromiona wzrokiem przez groźnego pedla, zaś „dobroduszny pan o surowym spojrzeniu” broni jej wejścia do czytelni:
Odesłał mnie gestem dłoni na zewnątrz, wyjaśniając przy tym, z ubolewaniem w swym przyciszonym głosie, że damy dopuszcza się do zbiorów bibliotecznych tylko w towarzystwie Członka College’u, lub też za przedstawieniem listu polecającego118.
76Druga połowa XIX i początek XX wieku to czas, w którym kobiety zakwestionowały ograniczenia ze względu na płeć i zdobyły w mieście nowe tereny, wyraźniej zaistniały w przestrzeni publicznej. Zdaniem Anny Żarnowskiej głównym czynnikiem sprawczym tych przemian było upowszechnienie się wśród płci żeńskiej pracy zarobkowej119. Kobiety zyskały dostęp do wielu zawodów, ale i do uczelni. Stworzyły także własne kluby, czytelnie, organizacje charytatywne, samokształceniowe, samopomocowe czy feministyczne, związane z walką o równe prawa120. Dla ruchu kobiecego to właśnie przestrzeń miejska stała się optymalnym miejscem do pracy aktywistek, tu najprężniej działały emancypacyjne stowarzyszenia i redakcje czasopism, to w dużych ośrodkach organizowano zjazdy kobiet121. Mimo tych zmian nadal restrykcjom podlegało przebywanie osób płci żeńskiej na ulicach, istotne było gdzie, kiedy i z kim się pokazują. To, że zaczęły odgrywać na publicznej scenie coraz większą rolę, zagrażało – zdaniem wielu – dotychczasowemu porządkowi i tym bardziej wymagało regulacji122.
77Oczywiście, omawiając problem dyskryminacji ze względu na płeć w przestrzeni miejskiej, należy mieć na uwadze specyfikę miejsca i czasu. Inne były prawa i możliwości kobiet w połowie XIX wieku, inne 50 lat później. Poza tym nie wszędzie mieszkanki miast doświadczały takich samych ograniczeń. Czym innym był wiktoriański Londyn, czym innym Paryż, mający za sobą doświadczenia rewolucyjne i uznawany za przystań artystów, czym innym Warszawa ze swoją wyjątkową historią.
78Na koniec warto jeszcze zastanowić się nad nadawaniem płciowych znaczeń przestrzeni, przez odniesienia anatomiczne: wertykalnych form architektonicznych do męskich genitaliów, zaś form okrągłych, pierścieniowych do genitaliów żeńskich. Weisman postuluje w tej kwestii ostrożność123. Uważa, iż założenie, że agresywnie wysokie, strzeliste budowle zawsze mają ewokować akt męski, zaś budowle o umiarkowanej skali i zmysłowo zaokrąglonych kształtach – akt kobiecy, powiela stereotypy szkodliwe dla obu płci. Na przykład łączenie, przez anatomiczne skojarzenia, wnętrz budynków z kobiecym ciałem (opiekuńcze łono) jeszcze silniej przywiązywało kobiety do sfery domowej, która miała być przytulnym gniazdkiem. Jednakże, zdaniem badaczki, trudno zaprzeczyć, iż w ciągu wieków powstawały, i to przede wszystkim w miastach, budowle, które miały za zadanie odzwierciedlać patriarchalną władzę, agresję, siłę, zdolność podbijania, potęgę militarną bądź ekonomiczną. Charakteryzowały się zwykle upodobaniem do linii prostej i kształtu prostokąta. Były wśród nich falliczne wieże i obeliski. Jednak najlepszym przykładem takiej architektury stały się drapacze chmur, których wysokość bywała efektem ostrej rywalizacji korporacyjnych gigantów. Według Joanny Erbel:
(…) można wyróżnić trzy wymiary, w których działają mechanizmy wykluczenia kobiet z przestrzeni publicznej. Pierwszy związany jest z kształtem budynków, elementów wyposażenia wnętrz i fragmentów małej architektury i odnosi się do esencjalistycznego rozumienia „męskości” oraz „kobiecości”. Drugi dotyczy miasta jako przestrzeni definiowanej przez hegemoniczne narracje historyczne, które materializują się w tkance miejskiej. Trzeci natomiast dotyczy miasta jako przestrzeni praktyk życia codziennego, pomija kwestie płci biologicznej i wskazuje na czynności, które kulturowo uznawane są za męskie albo za kobiece124.
79W prozie kobiecej z okresu 1864-1939, która dużą wagę przywiązywała do opisu codziennych doświadczeń, właśnie ten trzeci wymiar znajduje najwyraźniejsze odbicie.
Agorafobia, czyli kto się boi podżyłych panienek?
Ta wczorajsza jeszcze Zochna, którą układano prawdopodobnie do łóżeczka, dziś sama jedna, samiutka, w tym wielkim, obcym mieście! Bo miasto musi wszakże być rzeczą straszną dla Zochny? … Ulica długa, długa… pełna światła, połysków, barw…, ścisk, tłok, turkot. (…) odkrywcze podróże w obce, wesołe światy odbywała prawdopodobnie Zośka, spacerując z mężem po ulicy. Ale samej wyjść na miasto: „Brr!” A teraz rozpacz i lęk samotności rysuje jej tę samą ulicę w ciemnych, ponurych i wrogich barwach. Sama jedna! Boże, co ona pocznie sama w czynnym wirze tych obcych, frasobliwych i zimnych jak metal twarzy. Tak myśli prawdopodobnie i drży jak liść osiny. „Zginę, przepadnę! Ja jestem słaba, niedołężna… O, ja jestem do niczego…” Nie, nie, tak mówić nie należy. Ona jest tylko prawdziwą kobietą125.
80Ten cytat, pochodzący nie z literatury kobiecej, ale z Próchna Wacława Berenta (1903), pokazuje, że samodzielne spacerowanie kobiety po mieście to sprawa wielce problematyczna126. Chodzi zaś nie tylko o niezgodność takiego zachowania z zasadami dobrego wychowania (samotna kobieta na ulicy mogła być wzięta za prostytutkę), ale przede wszystkim o strach, którego miały doświadczać potencjalne spacerowiczki. O lęk przed opuszczeniem domu i przemierzaniem przestrzeni bez towarzystwa. O fobię, która z jednej strony jako jednostka chorobowa była często u kobiet diagnozowana, ale z drugiej uznawana bywała w kulturze patriarchalnej za ich naturalny stan, za „część kobiecości”.
81Termin agorafobia ukuł w 1871 roku doktor Carl Westphal. Najogólniej agorafobia definiowana jest jako lęk przed otwartą przestrzenią, „najczęściej jest to silny lęk przed pozostaniem samotnie w miejscu publicznym”, zaś „osoby z agorafobią postawione w sytuacji powodującej lęk mogą reagować napadami paniki”127. Według badań większość cierpiących na tę fobię stanowią kobiety128.
82Przestrzeń miejska jest miejscem szczególnie budzącym lęk, gdyż pozwala odczuć samotność i wyalienowanie, a jednocześnie doświadczyć zagrożenia ze strony obcych i wstydu związanego z możliwością ujawnienia własnej fobii. Fobia to wyjątkowo dokuczliwa, jeśli zważyć, jak istotne wraz z rozwojem nowoczesnego miasta stają się ruch, mobilność, spacerowanie, a pasaże czy aleje nabierają coraz większego znaczenia129.
83Esther da Costa Meyer ściśle łączy problem agorafobii właśnie z rozwojem metropolii i – szerzej – kapitalizmu130. Podkreśla, że agorafobia nie dotyczy jedynie otwartych przestrzeni, takich jak na przykład place i ulice, ale wszelkich miejsc publicznych, nawet wind i sklepów. W miastach nastąpił podział na sferę publiczną (męską, związaną z pracą) i prywatną (kobiecą, związaną z domem). I choć dziś traktowany jest on bardziej jako cząstka patriarchalnej ideologii niż faktyczny stan, miał jednak wpływ na konstruowanie społecznej tożsamości płci. Kobiecie wyznaczono rolę nie producentki, ale konsumentki dóbr. Dlatego agorafobię, rozumianą dosłownie jako lęk przed agorą, rynkiem, czyli miejscem, w którym się handluje, można też – zdaniem badaczki – odbierać jako protest przeciwko pozostawianiu kobietom sfery publicznej jedynie jako miejsca konsumpcji.
84Da Costa Meyer szuka jednak wyjaśnień dla kobiecej agorafobii przede wszystkim w psychoanalizie. Zgodnie z teorią Zygmunta Freuda, przyczyny przestrzennych kłopotów leżą w nieświadomości. Dobrze sytuowane kobiety z wyższych klas społecznych zmuszone były represjonować swe pragnienia dotyczące seksualnego spełnienia, ale wciąż czuły się winne z powodu ich odczuwania. Stąd brała się gwałtowna potrzeba posiadania jakiegoś ograniczenia, czy to w postaci ścian domu, czy towarzystwa w czasie spacerów. Przestrzenie, budynki, ulice stawały się groźne, gdy zyskiwały wymiar erotyczny, bo służyły jako substytuty wypartych pragnień. Da Costa Meyer zwraca także uwagę na ciekawą interpretację agorafobii u Heleny Deutsch: psychoanalityczka zauważyła, że jej pacjenci (i to obu płci) wiążą opuszczanie czterech ścian z porodem. Jeśli dom staje się odpowiednikiem matczynego ciała, agorafobia może mieć związek z fantazjami na temat powrotu do łona – pierwszej przestrzeni każdego człowieka. Warto także przypomnieć, że w teoriach Heleny Deutsch, często atakowanej przez feministki za podkreślanie kobiecego masochizmu i pasywności, a także prymarnej roli macierzyństwa, „wiele problemów kobiet bierze się z nieświadomej niechęci (lub też nadmiernej chęci) do identyfikowania się z matką w tym, co dotyczy funkcji seksualnych i rodzenia dzieci”131. W tym kontekście kobiecy lęk przed opuszczaniem domu byłby przetworzonym lękiem przed powtórzeniem roli matki przy wydaniu na świat własnego dziecka. A może – jeśli pamiętać o pracach Luce Irigaray na temat brutalnie przerywanego przez patriarchat związku matki i córki132 – kobieca fobia łączyłaby się raczej z pamięcią o zerwanej więzi?
85Da Costa Meyer widzi jeszcze inne wyjaśnienie przyczyn agorafobii. Pisze o parodiowaniu konstrukcji kobiecości, na którą składają się między innymi takie cechy, jak: brak mobilności, bezradność, infantylność133. Zjawisko posuniętego do granic absurdu dostosowywania się do stereotypów omawia także współczesna psycholożka, według Lindy Brannon: „Zaburzenia psychiczne diagnozowane najczęściej u kobiet pasują do kobiecej roli rodzajowej, choć stanowią wyolbrzymienie jej aspektów”134. Agorafobia może być więc także przejaskrawioną formą eksponowania „kobiecej słabości”, tak jak anoreksja bywa interpretowana jako przejaskrawiona forma zachowania modnej, szczupłej sylwetki. W procesie socjalizacji chłopców zachęcano do zdobywania rozległych terenów, podczas gdy dziewczynkom wpajano raczej ostrożność przed tym, co nowe, nieznane, niepewne. Szczególnie epoka wiktoriańska lansowała ideał kobiety słabowitej, przelęknionej światem zewnętrznym, preferującej domowe zacisze, ale kolejne lata nie przyniosły gwałtownych zmian w tej kwestii. Lękliwość nadal znajduje się wśród cech uznawanych za typowo kobiece. Ellyn Kaschak zwraca uwagę, iż „lęk dziewczyny czy kobiety wzmaga poczucie męskości mężczyzny, który może ją chronić”135. Z badań wynika, że na agorafobię cierpią przede wszystkim mężatki136. Wymagania społeczne, co do ich roli są w tradycyjnym ujęciu jasne: powinny wzorowo zajmować się domem i czerpać z tego satysfakcję. Kwestia, czy dostosowywanie się do stereotypów w skarykaturyzowanej formie podważa system, czy raczej go reprodukuje, pozostaje otwarta.
86Należy natomiast dodać, że agorafobia nie jest jedynie wynikiem uwewnętrzniania pewnych przekonań społecznych, ale ma też związek z realnym zagrożeniem. Samotna kobieta na ulicy była i jest narażona na zaczepki, pobicie, ograbienie, gwałt czy nawet morderstwo. Granice osobiste kobiet są o wiele mniej szanowane niż granice mężczyzn.
87Dodatkowo ofiarę płci żeńskiej często obarcza się winą za to, że lekkomyślnie ryzykowała, na przykład spacerując o zmroku w cieszącej się złą sławą dzielnicy albo nosząc przyciągający oko strój. Jak dowodzi Kaschak, agorafobia to:
(…) reakcja kobiety, która nie może sobie zapewnić żadnej ochrony. Ponieważ kontekst czyni niebezpieczeństwo niewidzialnym i wymaga ograniczeń od kobiet, a nie od mężczyzn, staje się ono jeszcze jednym „problemem kobiecym”, dochodzącym do głosu w niepokojach, a często w atakach paniki i przerażenia, których nie sposób opanować. W tych wąskich ramach niepokój funkcjonuje jako substytut panicznego strachu i wściekłości. Ale kobiety, które dopuszczają do siebie te uczucia, mogą narazić się na jeszcze większe niebezpieczeństwo. Z pewnością wykraczają poza granice wyznaczone dla kobiet i związane z rodzajem uwrażliwienia na agresora137.
88Fobia, wyrażająca się lękiem przed opuszczeniem czterech ścian, może być zatem maską dla gniewu wobec bandyty, który czai się w ciemnym zaułku, ale któremu kobieta nie ma szans się przeciwstawić, dopóki nie odrzuci, narzucanej jej przez tradycję, roli istoty biernej, delikatnej, łagodnej i ofiarniczej.
89Agorafobia wiąże się z opisywanym przeze mnie zjawiskiem dyskryminacji wpisanej w przestrzeń. Jak dowodzi Jacek Gądecki:
Społeczne i emocjonalne uwarunkowania, takie jak wzrost poczucia bezbronności, brak społecznego wsparcia i poczucie braku kontroli, mają w przypadku kobiet również konsekwencje przestrzenne – przypadki użycia przemocy i napastowania seksualnego wykluczają pewne przestrzenie ze swobodnego użycia. (…) Przemoc i przestępczość (w tym zwłaszcza przestępczość seksualna) przypominają kobietom o tym, że powinny „strzec się tych miejsc”. Zmusza je też do zastosowania konkretnych strategii przestrzennych, by unikać niebezpiecznych przestrzeni lub potencjalnych sprawców, stąd przestrzeń publiczna staje się częściowo niedostępna lub ograniczona, a poruszanie się w niej wymaga od kobiet zastosowania specjalnych taktyk138.
90Strach nierzadko powoduje, iż kobiety w mniejszym lub większym stopniu rezygnują z przebywania na zewnątrz (czy szerzej: w sferze publicznej), co – jak podkreśla Gądecki – jest paradoksem, gdyż sfera prywatna nie musi być oazą bezpieczeństwa, ze względu na zjawisko przemocy domowej139.
91Agorafobia bywa czasem powodowana dramatycznymi przeżyciami osobistymi lub informacjami o wypadkach innych. Fobia, u której początków stoi incydent z przeszłości, dotyka jednakże nie tylko kobiety. Marta Zielińska analizuje przypadek Bolesław Prusa, który cierpiał na zaburzenia nerwowe związane z otwartą przestrzenią i wysokością, po tym jak został pobity przez studentów na placu Grzybowskim w Warszawie140. Badaczka sugeruje, że Warszawa jest miastem wyjątkowo sprzyjającym agorafobii, a przyczyn takiego stanu rzeczy upatruje w historii:
Nasze miasto w ogóle jest na bakier ze stabilną przestrzenią. Wystarczy prześledzić jego rozwój, by stwierdzić, że nigdy nie miało stałego centrum, czyli nienaruszalnego punktu ciężkości, który przytwierdzałby miasto do podłoża141.
92Przywołuje przypadek Deotymy, która przez wiele lat nie opuszczała mieszkania i dopiero podjęte leczenie pozwoliło jej na wizyty w filharmonii i teatrze, dokąd noszono ją w lektyce142. Zielińska drąży kwestię agorafobii następująco:
Agorafobia wiąże się z przestrzenią. A dokładniej z nieproporcjonalnie dużymi jej rozmiarami uniemożliwiającymi zachowanie wewnętrznej równowagi. To jakby niedopasowanie człowieka i przestrzeni wyzwalające strach – czasem śmiertelny. Strach, że grunt usunie się spod nóg, że pustka wciągnie w przepaść, w nie dającą się już w żaden sposób odwrócić katastrofę. (…) jest to też jakby strach przed sobą, przed tą nieznaną, niebezpieczną częścią własnego ja, którą zbyt wielka wysokość potrafi nagle obudzić, wywołać niby złego ducha143.
93To kobiety dużo częściej zmuszane są do wyrzekania się pragnień i rezygnacji z własnego „ja” w imię dostosowania się do kulturowej roli. Część jaźni dla niektórych pozostaje na zawsze nieznana, zamknięta i przerażająca niczym puszka Pandory. Być może właśnie dlatego agorafobia dotyczy ich w szczególności.
94O specyficznym stosunku kobiet do miejskiej przestrzeni, pełnym rezerwy, świadczą też analizy dzieł sztuki dokonane przez Griseldę Pollock. Badaczka zauważa, iż na wielu obrazach malarek okresu impresjonizmu postać bohaterki odgrodzona jest od świata zewnętrznego jakąś barierą, na przykład balustradą, albo spogląda nań z okna czy z balkonu144. Można to potraktować jako obrazowe przedstawienie barier psychologicznych, które kobieta musi pokonać, wybierając się na miasto.
95Bariery psychologiczne związane z przebywaniem w miejscach publicznych bywają zresztą o wiele silniejsze i trwalsze niż normy kulturowe, prawne, obyczajowe, a przejawiać się mogą niekoniecznie jako lęk przed przestrzenią, ale także jako rezygnacja z uczestnictwa w różnych, pozaprywatnych sferach życia, na przykład w sferze zawodowej. Jak dowodził Pierre Bourdieu:
(…) nawet w sytuacji uchylenia przymusów zewnętrznych właściwej dla wolności formalnej (prawo do edukacji czy dostępu do rynku pracy i sfery polityki) nie przestaje działać mechanizm samowykluczenia lub „powołania” zakładającego odrzucenie miejsc publicznych (w przypadku kobiet niemożność opanowania przestrzeni męskich jest skutecznie „zabezpieczana” przez społecznie skonstruowaną „agorafobię”, która będzie działać jeszcze długo po uchyleniu zakazów, prowadząc do samowykluczenia kobiet z przestrzeni agory)145.
96Zgodnie z teoriami uczonego, można to uznać za formę przemocy symbolicznej, której kobieta doświadcza w systemie patriarchalnym, opartym na męskiej dominacji.
97Agorafobia, choć oczywiście traumatyczna, w procesie przezwyciężania niesie pewien ładunek twórczy. Lęk może stać się motorem pisania, a pisanie sposobem jego oswajania. Terminu agorafobia używa Agata Araszkiewicz w odniesieniu do poetki Zuzanny Ginczanki, pisząc, iż: „(…) najwięcej jej satyr dotyczy swoistej agorafobii: obawy przed agresywnym, ciemnym, kompromitującym się światem” i podkreślając, iż poetka: „ukazuje osobiste «ja», ironią burząc porządek w taki sposób, że parodystyczna wizja świata miesza się z groteską prywatnego koszmaru”146.
98Strach jest więc nieodłącznym elementem konfrontowania intymności z tym, co publiczne, towarzyszy zadomawianiu się w życiu i w literaturze. Jednocześnie to, co intymne i indywidualne zostaje ocalone. Jeśli uznać, że literaturę kobiecą cechuje „napięcie między prywatnością a życiem publicznym, bolesne ścieranie się kobiecego «ja» i świata”147, to radzenie sobie z agorafobią może być metaforą kobiecej twórczości. Wkraczanie na ulice miasta, w sferę publiczną, w obszar języka dokonuje się u autorek boleśnie, przez pokonywanie ograniczeń narzucanych przez świat zewnętrzny i nierzadko uwewnętrznianych. Jest ryzykowne, ale i fascynujące, podszyte lękiem, ale i namiętną ciekawością zdobywczyni nowych terenów.
99Agorafobia nie musi być kojarzona jedynie z lękiem kobiet. Sam termin zyskał ostatnio dodatkowe znaczenie, przede wszystkim w gronie krytyków i krytyczek sztuki. Za Rosalyn Deutsche148 przywykło się określać w ten sposób wykluczanie ze sfery publicznej dzieł niewygodnych z punktu widzenia obecnie rządzących, a szerzej – lęk przed wtargnięciem w tę sferę wszystkiego tego, co obce, inne, kontrowersyjne, a także lęk przed zaistnieniem płaszczyzny dyskusji, na której mogłyby się ścierać różne poglądy. Izabela Kowalczyk pisze również o odbieraniu znaczeń politycznych formom spoza obowiązującego porządku i o takiej konstrukcji sfery publicznej, która automatycznie deprecjonuje sferę prywatną i eliminuje inność, różnice, pożądanie, emocje, ciało149. Agata Jakubowska zaś podkreśla „paniczną próbę obrony przed otwartością i niezdeterminowaniem zasad określających, co ma prawo pojawić się w przestrzeni publicznej, a co nie”150.
100Choć tak rozumiany termin agorafobia dotyczy przede wszystkim recepcji współczesnej sztuki krytycznej, myślę, że można go odnieść do obecności kobiet w mieście w czasach jego dynamicznego rozwoju w drugiej połowie XIX wieku i później. Emancypacja stała się faktem, kobiety domagały się dostępu do sfery publicznej. Jednak dla ówczesnego systemu władzy były właśnie owymi formami spoza obowiązującego porządku, epatującymi cielesnością i różnicą. System wolał je widzieć raczej w sferze prywatnej, którą z kolei umniejszano, odmawiając jej znaczeń politycznych. Dlatego próba rekonstrukcji kobiecej historii powinna przebiegać dwutorowo: zarówno przez dowartościowanie sfery prywatnej, jak i całkowite zakwestionowanie sztucznego, binarnego podziału sfer.
101Procesy urbanizacyjne pozwoliły kobietom poszerzyć marginesy własnej wolności. A zjawisko emancypacji budziło lęk u tej części społeczeństwa, która była mocno przywiązana do wartości patriarchalnych. Kobiety na ulicach, kobiety na uczelniach, kobiety w życiu zawodowym, politycznym i artystycznym – takie obrazy niektórych przerażały. Tego typu lęk to również agorafobia, strach przed zaistnieniem tego, co inne w sferze publicznej. Niechęć wobec emancypacji owocowała często demonizowaniem kobiet i postawami jawnie mizoginicznymi151. Szczególnie literatura i sztuka fin de siècle’u obfitowała w postaci modliszek, wampirzyc i innych żeńskich potworów, a poszukiwania źródła i istoty grozy prowadzą ku kobiecej seksualności.
102Ale lęk budziły nie tylko kobiety. Dla funkcjonujących wówczas w Europie patriarchalnych struktur władzy zagrożeniem był gwałtowny rozwój wielkich miast. Postępująca urbanizacja niosła ze sobą naruszenie konserwatywnych tradycji, przemiany obyczajowe, rozluźnienie norm moralnych, osłabienie więzi międzyludzkich, dla jednostki oznaczać mogła wyobcowanie i kryzys tożsamości, także płciowej. Miasto jawiło się więc jako sztuczny twór, czy może potwór, oznaczało chaos i deprawację. Nierzadko lęki przed miastem-potworem i kobietą-potworem splatały się. To właśnie kobieta symbolizowała całe zło nowoczesnego miasta. Najbardziej przemawiająca do wyobraźni była prostytutka – uosobienie grzechu i rozwiązłości, a równocześnie pani mrocznych sekretów miejskich zaułków. Jak pisał Walter Benjamin:
Pierwszym sekretem, którym rozporządza prostytucja, jest więc to, że wielkie miasto ma postać mitycznego labiryntu. Należy tu, co jest samo przez się zrozumiałe, obraz Minotaura w jego środku. Nie to jest istotne, że niesie on śmierć poszczególnemu człowiekowi. Decyduje obraz sił, które niosą śmierć, a które on ucieleśnia152.
103Współczesna badaczka Elizabeth Wilson sugeruje, że wbrew pozorom, według patriarchalnych wyobrażeń, w sercu miejskiego labiryntu wcale nie znajduje się męski Minotaur, ale raczej kobiecy Sfinks, gotów udusić każdego, kto nie zna rozwiązania zagadki, jaką jest kobieca seksualność poza kontrolą153. Symbolem takiej seksualności mogła być prostytutka. Przywodziła na myśl szaleństwo zmysłowego życia, na dnie którego czają się śmierć, rozkład, zepsucie. Przypomnijmy postać Nany, tytułowej bohaterki powieści Emila Zoli (1880): „Ta kobieta jest żywiołową siłą, destrukcyjnym fermentem; swymi śnieżnymi udami bezwiednie deprawuje i rozprzęga Paryż”154. Paryż u Zoli to gnijące miasto, w którym po ulicach spacerują ladacznice lub mężczyźni otumanieni zgubnym pożądaniem czy też miłością do Nany.
104Symboliczną funkcję kobiety upadłej zauważa również Wojciech Gutowski:
Wzorcowym mieszkańcem – symbolem miasta, skupiającym istotę wielkomiejskiej pseudoegzystencji, jest prostytutka. Towarzyszą jej ulicznicy, nędzarze, artyści-improduktywi, obłudni filistrzy. Wszyscy oni tworzą społeczeństwo sprostytuowane, poszukujące wyłącznie rozkoszy-odurzenia lub zaspokojenia najbardziej prymitywnych potrzeb155.
105Badacz dowodzi, iż w literaturze polskiego modernizmu miasto przedstawiane było jako przestrzeń pustki, stłumienia i zaniku życia, ale też jako przestrzeń chaosu i wyzwolenia najniższych instynktów156. W wierszach młodopolskich poetów, które Gutowski analizuje, bardzo często takie obrazy miasta ewokowane są przez opis brzydkiej, nędznej lub rozpustnej kobiety. I tak, w utworach Kazimierza Lewandowskiego mamy między innymi kobiety, które „nie uwiodą nikogo, same biedne i smutne”, „nudę kobiet”, „konwulsyjne spazmy żebraczki”, a u Władysława Orkana – przejmujące kobiece personifikacje biedy: „Lękliwe Nędze, w zaułki wtulone,/ Mrokiem swe chude owijają szyje./ Widzę… Niedola pod murem się kryje/ I w dłoni chowa oczy załzawione”, zaś u Stanisława Stwory ulica to „kupcząca ciałem nierządnica”, nocna kawiarnia – „bezduszna rozpustnica”, wystawa sklepowa – „kokota”157. Gutowski przypomina również powieść Stanisława Przybyszewskiego Krzyk (1917), w której: „Elementarny składnik miasta: ulica-labirynt jeszcze raz została porównana do prostytutki”, a „tego rodzaju degradujące porównanie, to jak widać, konstanta urbanistycznej wyobraźni epoki”158.
106Jak twierdzi Deborah Epstein Nord, ulicznica dla członka bohemy była sobowtórem, symbolem jego własnego buntu przeciwko szacowności159. Odzwierciedlała prawdziwą naturę spotkań międzyludzkich w wielkim mieście, z ich krótkotrwałością i przypadkowością, ale również stanowiła dla obserwatora kwintesencję tego, co w mieście obce i niepokojące. Mogła być i znakiem wyalienowania, i niebezpiecznego zbliżenia, choroby fizycznej i społecznej. Tym samym groźba zepsucia, zakażenia łączyła się z tym, co kobiece160. Kobieca seksualność stawała się groźna także dlatego, iż straszyła widmem kastracji.
107Pisarze najchętniej obrazowali pustkę i nędzę ulic przez postać żebraczki, a zagrożenie ze strony miasta-labiryntu, w którym można się zgubić, dosłownie i w przenośni, wiązali z podejrzaną kobiecą seksualnością, uosabianą przez prostytutkę. W miejsce prostytutki pojawiała się też femme fatale, na przykład u Władysława Stanisława Reymonta w powieści Wampir (1911). W pejzaże zamglonego Londynu wplatają się tu rzeczywiste i halucynacyjne obrazy urzekającej, demonicznej Miss Daisy: „roztacza magiczną posępność i lęk, dziwna kobieta, jakiś tajemniczy awatar nieznanego!…”161.
108Zdaniem M. Christine Boyer to, co kobiece stanowiło swego rodzaju zagadkę, właśnie ów mroczny sekret zaułków, zaś niebezpieczeństwo w mieście oznaczało niebezpieczny związek erotyczny – związek z kobietą162. Kobiecość stawała się też symbolem podstępnych sztuczek nowoczesności – pociągających obrazów, które okazują się fałszywymi obietnicami, wywołują niespełnione pragnienia i w konsekwencji destrukcję163. Apogeum takich wyobrażeń przypadło jednak na lata późniejsze niż początkowa faza rozwoju metropolii. Femme fatale królowała w filmie czarnym z lat. 40. i 50. XX wieku, piękna i niebezpieczna zagrażała porządkowi w mieście i detektywowi-mężczyźnie. Była wcieleniem zła, ale mimo to postacią dwuznaczną, gdyż wbrew stereotypom dotyczącym płci, demonstrowała raczej siłę niż pasywność. Warto w tym miejscu zastanowić się nad kulturowych ujęciami miasta i kobiety. Miasto przedstawiano w renesansie jako odpowiednik męskiego ciała o idealnych proporcjach, a i potem jako wytwór racjonalnego męskiego umysłu, w opozycji do natury i dzikości, które wiązano z kobiecością164. Ale istniała także tradycja zupełnie odwrotna – łączenia miast i kobiet. Warszawa była feminizowana na przykład w polskich dziewiętnastowiecznych szkicach fizjologicznych. Barbara Bobrowska zwraca uwagę na personifikowanie jej przez Antoniego Wieniarskiego; w Przemówce do dwutomowego zbioru Warszawa i warszawianie (1857) używa on w odniesieniu do stolicy następujących określeń: kokotka, matka, opiekunka, pocieszycielka, macocha i karmicielka165. Z kolei Juliusz Wiktor Gomulicki wynotował, iż w poezji
109Warszawa była przez wieki przedstawiana między innymi jako: branka, dziewica, kobieta, królowa, łachmaniarka, matka, matrona, panna, piastunka, piękność, pokutnica, robotnica, siostra, wdowa i wietrznica166. W słynnej książce Italo Calvino o tajemniczych, nieistniejących miastach ze snu czy wyobraźni, każde z nich obdarzone zostało kobiecym imieniem167. Tadeusz Sławek zaś tak interpretuje niektóre wyobrażenia miasta w tradycji literackiej:
Miasto jest więc kryształem przestrzeni „cnotliwej”, która kształtując się w sposób świadomie podkreślający swój splendor, musi jednocześnie dbać o to, by nie zostać oddaną na łup „obcego”. Przestrzeń strzeżona przed „gwałtem”, lecz przecież zarazem całkowicie wystawiona na publiczny widok – oto paradoksalne usytuowanie miasta nagle sfeminizowanego, ukształtowanego na obraz i podobieństwo kobiety168.
110Porównanie opiera się na stereotypie kobiet, jako tych, które lubią wystawiać się na pokaz i są wiecznie zagrożone. Źródła takiego zestawiania kobiety i miasta można odnaleźć w Biblii. Jak wyjaśnia teolożka Elżbieta Adamiak:
Miasto – w językach semickich słowo rodzaju żeńskiego – często w pismach prorockich przedstawiane jest w symbolu kobiety. Konotację kobiecą ma zarówno bezpieczeństwo, jakie – dzięki okalającym je murom – oferuje swym mieszkańcom, jak i zapewnienie utrzymania i pracy, również dla tych, którzy nie posiadają ziemi, oraz piękno reprezentacyjnych budowli. Ale miasto – podobnie jak kobieta – może też być wystawione na niebezpieczeństwa, brak ochrony, zburzenie murów i wkroczenie nieprzyjaciół169.
111Władimir Toporow, przedstawiciel semiotycznej szkoły tartusko-moskiewskiej, również odwołując się do Biblii i wcześniejszych tradycji bliskowschodnich, wyróżnił dwa podstawowe ujęcia: miasta-dziewicy i miasta-nierządnicy, Nowej Jerozolimy i Babilonu:
Jeżeli moc i siła miasta-dziewicy polega na jego cnocie, na (…) „niemożliwości zdobycia” go, to miasto-nierządnica szuka ratunku (…) w oddawaniu się wszystkim i każdemu, w przekształcaniu każdego „gwałciciela” (z punktu widzenia miasta-dziewicy) w swego opiekuna. (…) Ale zarówno dziewica, jak i nierządnica to tylko dwa bieguny, dwa przeciwstawione sobie odbicia jedynego i jednolitego obrazu maksymalnej żeńskiej płodności, pełni możliwości (…) zarówno czystych, błogosławionych, jak i nieczystych, występnych (…). Aby osiągnąć dobro, dziewica powinna zostać nie nierządnicą, lecz matką (…), upodabniając się pod tym względem do matki-miasta, stolicy (…) jako boskiego łona Matki-Ziemi, miejsca, w którym prosi się o łaskę i w którym się ją otrzymuje170.
112Zauważmy, że takie wyobrażenia miasta kształtowane są w oparciu o patriarchalne schematy, w których postrzega się kobietę jedynie w relacji do mężczyzny, i to w relacji czysto seksualnej: dziewica przyjmuje zero mężczyzn, matka – jednego, a nierządnica – wielu.
113Miasto jako kobieta zyskiwało aurę zmysłową dla męskiego przechodnia czy twórcy. Angela Hohmann pisze: „Eros jest wonią, która otacza flâneura nęcąco i zarazem groźnie. Miasto wyłania się przed nim jako miejsce grozy i rozkoszy: jako ciało kobiece, łączące w sobie niebezpieczeństwo i obietnicę”171.
114Jako pożądaną „ją” niejednokrotnie opiewano stolicę Francji, jak zauważa Shari Benstock:
Te nasycone erotyzmem, cudzołożne wizje Paryża jako kokieteryjnie naiwnej, rozleniwionej nierządnicy, będące tworem heteroseksualnej imaginacji poetów wpisują kobiece ciało w krajobraz miasta172.
115Jak widać, miejskiej przestrzeni nadawano cechy tradycyjnie przypisywane kobietom, była ona feminizowana i seksualizowana. Jednakże – paradoksalnie – realne mieszkanki nie mogły w tej przestrzeni w pełni zaistnieć na prawach podmiotu. Tłumaczy ten mechanizm Danuta Dąbrowska:
(…) bardzo rozpowszechnionym sposobem neutralizowania czy też oswajania groźnej kobiecości staje się, mówiąc ogólnie, odrealnienie. Mamy z nim do czynienia wówczas, gdy rzeczywiste działania i aktywność kobiet w sferze publicznej zostają przeniesione w dziedzinę mitu, a kobieta staje się symbolem. (…) symbol uwzniośla kobietę i jej czyny, a mit pozwala na przechowanie w zbiorowej pamięci. Jednocześnie symbol przestaje zagrażać męskiemu światu, nawet wręcz przeciwnie, jest mu potrzebny, bo zastępuje konieczność radzenia sobie z prawdziwymi kobietami173.
116Myślę, że tam, gdzie wiele mówi się o symbolicznych związkach kobiety i miasta, znika z pola widzenia codzienna egzystencja mieszkanek. Dąbrowska, rozważając udział kobiet w historii, skupia się na mitach uwznioślających Polki, z mitem Matki Polki na czele. W ramach tej samej tradycji Warszawa, gdy znajdowała się w niewoli, przedstawiana była, zwłaszcza w twórczości poetyckiej, jako Dziewica-Męczenniczka czy Matka w żałobie174 . W czasie wojen i powstań widziano ją w charakterze obrończyni dzielnie stawiającej czoło wrogowi. Dziewiętnastowieczny rosyjski historyk i kronikarz Mikołaj Berg opisywał natomiast polskie kobiety, wciąż skłonne do brania udziału w zrywach niepodległościowych, jako syreny z herbu stolicy175. W przypadku wyobrażeniowych związków miasta i kobiety mamy jednakże do czynienia również z figurami zdecydowanie negatywnymi, takimi, jak na przykład femme fatale, prostytutka czy żebraczka, które przywołują ciemne oblicze metropolii. Te przedstawienia, zazwyczaj dość stereotypowe, równie skutecznie odsuwają w cień prawdziwe i różnorodne doświadczenia mieszkanek miast. Gdy realne, emancypujące się kobiety coraz śmielej zaczęły pojawiać się w sferze publicznej i stanowić zagrożenie dla porządku patriarchalnego, dawne mity i symbole odżyły, nabierając nowych znaczeń związanych z postępującą urbanizacją.
117Można jeszcze zapytać, czemu właśnie kobieta (i to demoniczna) stała się alegorią miasta-potwora, gdyż długa tradycja osadzania kobiet w roli alegorii, na przykład cnót czy występków, nie stanowi wystarczającego wyjaśnienia. W zbiorowej wyobraźni silne połączenie kobiecości z niepokojącymi przemianami społeczno-polityczno-obyczajowymi nastąpiło w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej i kolejnych przewrotów w kraju Marianny. Kobiety wyszły wówczas na ulice miasta, łamiąc normy dotyczące płci. Maria Janion w studium Bogini Wolności (Dlaczego rewolucja jest kobietą?) pisze, iż uczestniczkom rewolucji zarzucano brak równowagi psychicznej, uciekając się do odwiecznego utożsamiania kobiecości z szaleństwem176. Badaczka zwraca też uwagę na demonizowanie komunardek i ich seksualności:
Znakiem skandalicznego przekroczenia, objawiającego się w ich gwałtownych działaniach, niedopuszczalnych dla kobiet, stawała się gorgoniczna wręcz ohyda ich postaci. Kobietom uczestniczącym w Komunie Paryskiej odbierano wszelkie motywacje polityczne i społeczne; ich celem miał być komunizm seksualny, ogólna prostytucja177.
118Można zatem zaryzykować uogólniające twierdzenie odnośnie zmian, takich jak rewolucja czy urbanizacja, które umożliwiają kobietom wykraczanie poza tradycyjne role. Negatywne aspekty tych zmian są zwykle symbolizowane przez prostytutkę, petrolezę (podpalaczkę), femme fatale – kobiety, którym imputuje się nadmierną energię seksualną, agresję, opętanie, zepsucie.
119Czasów francuskiej rewolucji sięga też lęk przed tłumem jako polityczną siłą. Deborah L. Parsons przypomina, iż tłum zwykle omawiano w negatywnych kategoriach związanych z kobiecością: jako irracjonalny, kierujący się emocjami, ulegający instynktom motłoch178. Badaczka podkreśla, iż obecność kobiet na ulicach miasta, zwiększona między innymi wskutek procesów emancypacji, postrzegana była jako wdarcie się wielkiej, groźnej masy, a kobiecy tłum przedstawiany był jako patologiczny. Odnosiło się to nie tylko do zorganizowanego ruchu sufrażystek, ale i do innych grup, zauważalnych w mieście: kobiet pracujących zawodowo, klientek placówek handlowych, a nawet „starych panien” – niepokojących, bo znajdujących się poza patriarchalnymi strukturami rodziny. Ciekawie analizuje te kwestie Elaine Showalter, która uważa fin de siècle za czas „seksualnej anarchii” – czas, w którym prawa określające seksualną tożsamość i zachowania padają, a męskość i kobiecość podlegają redefiniowaniu, co z kolei rodzi społeczny opór i chęć powrotu do sztywnych reguł dotyczących płci, a także klasy, rasy i narodowości179. Showalter wskazuje na dwie istotne kategorie kobiet, które pod koniec XIX wieku zaczęły stanowić siłę zagrażającą patriarchalnemu porządkowi przez niezależność, niewypełnianie tradycyjnych ról żony i matki, rywalizację z mężczyznami na rynku pracy i w sztuce, przez ambicje i pragnienia, domaganie się praw, zainteresowanie propozycjami sufrażystek. Pierwsza z kategorii to Odd Women (odd – z ang. nieparzysty, nie do pary, ale także dziwny) – te, którym nie udało się znaleźć męża, musiały więc stać się samodzielne i zacząć na siebie zarabiać, druga zaś to New Women – Nowe Kobiety, które uważały, że małżeństwo nie jest jedyną drogą spełnienia się, pragnęły wykształcenia, pracy, ciekawego życia180. U progu XXI wieku inspirująca w badaniach okazała się zwłaszcza figura New Woman, może ze względu na swą hybrydyczność, wewnętrzne sprzeczności, nieuchwytność – Nowa Kobieta kwestionowała dawne role, chciała więcej możliwości i swobody dla swojej płci, ale chętnie korzystała zarówno z feministycznych zdobyczy, jak i z tego, co proponowała jej kultura konsumpcyjna181. Ze względu na potencjał emancypacyjny ma szansę stać się symbolem zmian, dziś można tropić dowody, że naprawdę istniała, a nie była tylko parodystycznym wymysłem dziennikarzy, straszących statecznych obywateli wizją wywrotowej pannicy z cygarem i na rowerze.
120Kobiety, które nie mieściły się w patriarchalnym wzorcu, były krytykowane i wyśmiewane w tekstach literackich i na łamach prasy, jak również poddawane różnym szykanom. W dziewiętnastowiecznej Warszawie na przykład piętnowano w Środę Popielcową te panny, które nie znalazły w czasie karnawału kandydata na męża. Stanisław Milewski opisuje ten okrutny zwyczaj w oparciu o doniesienia z ówczesnej prasy:
(…) „na salopach i płaszczach podżyłych Panienek” przyczepiano tzw. klocki: drewienka, śledziowe łebki razem ze szkieletami, kurze łapy, łby indycze i zajęcze skoki. Odpaleni konkurenci do tych widocznych oznak staropanieństwa przypinali kartki z wykaligrafowanymi wierszykami. Najchętniej wypisywano dwuwiersz: „Nie chciałaś mnie, tyranko, nazwawszy mnie gapą,/ Za to pociesz się teraz kurzą łapą!”. Obyczaj potępiał bowiem panny zbyt wybredne; uważano, że powinny brać, „co się trafi”182.
Metody nie musiały być oczywiście aż tak drastyczne, jak zauważa Agnieszka Dauksza:
Jednym z częściej przywoływanych w literaturze sposobów okazywania kobietom ich zbyteczności w sferze publicznej było demonstrowanie przewagi percepcyjnej mężczyzn. Ich dominacja – utwierdzana uzusem odwracania przez kobiety wzroku, omijania wzrokiem tego, co niebanalne, pozorowania „niewidzenia” – odegrała znaczną rolę w pierwszych stadiach wkraczania przez emancypantki w przestrzenie miejskie. Kobiecy niepokój powodowany nieprzystosowaniem do odbierania skomasowanych bodźców płynących z otoczenia wzmagał się bowiem w obliczu konieczności odpierania nachalnych niekiedy prób nawiązania kontaktu183.
121I tak, okazywany w postaci praktyk dominacji i przemocy męski lęk przed kobietami w przestrzeni miasta mógł potęgować agorafobię samych kobiet. Na terenie literatury taki lęk nierzadko władał wyobraźnią męskich twórców. A jakie konsekwencje miało to dla twórczości kobiecej? Deborah Epstein Nord sugeruje, iż w dziełach kobiecych spotykamy odmienne wizje miasta, które wzięły się właśnie ze świadomości własnej niepokojącej seksualności i świadomości ciągłej transgresji, przekraczania granic, wchodzenia na cudzy teren. Uporczywa walka kobiet o zmianę pozycji z przedmiotu na podmiot spojrzenia, próba wyzwolenia z więzów symboliki łączącej w panoramie miasta kobiecość z biedą, chorobą, upadkiem, a także rozszczepienie tożsamości (autorka posiadającą autorytet oraz osoba o podejrzanym statusie seksualnym) to napięcia, które znalazły swoje miejsce w utworach pisarek preferujących tematykę miejską184.
Odcięte od Matki Natury
122Rozpatrując miasto jako przestrzeń dla kobiet, warto zastanowić się, czy ma tu znaczenie mniejsza na terenach zurbanizowanych rola przyrody w życiu człowieka. Najwięcej wniosły w tej kwestii studia ekofeministyczne.
123Ekofeminizmem nazywamy ten sposób patrzenia na świat, który widzi związek pomiędzy opresją natury i opresją kobiet. Jak wyjaśnia Rosemarie Putnam Tong: „Ponieważ w kulturze kobiety są tradycyjnie kojarzone z naturą, ekofeministki wskazują, że istnieją teoretyczne, symboliczne oraz językowe związki między problemami poruszanymi przez feministki i ekologów”185.
124Patriarchat jako system, który dyskryminuje kobiety, stojące w hierarchii niżej niż mężczyźni, łączy się zatem ściśle z zachodnią cywilizacją, która wykorzystuje i degraduje środowisko naturalne, uważając je za służebne wobec potrzeb człowieka. Potwierdzenie dla tej teorii ekofeministki znajdują w naszych kulturowych wyobrażeniach. Karen J. Warren, jedna z najważniejszych teoretyczek ekofeminizmu, wskazuje na zjawisko „znaturalizowania” kobiet, i vice versa – „sfeminizowania” natury186. Twierdzi, że nie jest przypadkiem, iż w stosunku do kobiet używa się nazw typu suki czy kociaki, zaś do opisu eksploatacji przyrody określeń typu podbijanie czy gwałcenie. Nawet gdy przyroda ma być doceniona, jest ubóstwiona jako kobieta – Matka Natura. Geografki Mona Domosh i Joni Seager także dowodzą, że natura jest konceptualizowana jako „ona” – zmienna i niestała, czasem zagniewana i mściwa, czasem opiekuńcza i kojąca187. Zauważają, że to genderowe nacechowanie sięga wieki wstecz, z czasem uległo jednak znaczącym zmianom. Początkowo natura traktowana była jako żyjący, czujący i żywiący nas organizm, ale od czasów rewolucji naukowej XVI i XVII wieku postrzegana jest raczej jako zbiór sił, które umysł – rozumiany jako męski – musi poznać, zapanować nad nimi i zaprząc w swojej służbie, podobnie jak chce podporządkować sobie kobiety188.
125Wszystkie ekofeministki są zgodne, co do jednego: z opresją kobiet i opresją przyrody należy walczyć równocześnie. Poszczególne nurty ekofeminizmu są jednak bardzo różne, spory zaś ogniskują wokół kwestii, jak potraktować tradycję łączenia kobiet z naturą189.
126Skąd bierze się powszechne przekonanie o istnieniu takiego specyficznego związku? Według Sherry B. Ortner mają na to wpływ: kobieca fizjologia silniej niż męska angażowana w procesy reprodukcji, kobiece role społeczne od tychże procesów uzależnione oraz kobieca psychika, nie tyle dana przez naturę, ile ukształtowana przez socjalizację190. Ortner wysnuwa tezę o pośrednim statusie kobiety w naszej cywilizacji: uczestniczy ona wprawdzie w kulturze (identyfikowanej jako męska), ale ma mniejsze niż mężczyzna możliwości transcendencji wobec natury191.
127Ekofeministki różnie traktują te mocno zakorzenione w tradycji powiązania. Część badaczek (ekofeministki społeczne) jest przeciwna mówieniu o specjalnych związkach kobiet i natury i propaguje myśl, że obie płci należą zarówno do kultury, jak i do natury. Tylko zrozumienie tego faktu ukróci – ich zdaniem – panowanie mężczyzn nad kobietami i kultury nad naturą. Inne z kolei (ekofeministki kulturowe oraz duchowe) starają się podkreślać powiązania kobiet z naturą, dowartościowywać je i czerpać z nich siłę. Gloryfikują kobiece ciało z jego możliwością rodzenia nowego życia, a także kobiecą duchowość. Często odwołują się do pradawnych kultów matriarchalnych i boginicznych, mówią o jedności kobiet z przyrodą i Matką Ziemią192.
128Zwłaszcza w kontekście tych ostatnich nurtów ekofeminizmu można by postawić pytanie, w jakim stopniu miasto, a szczególnie metropolia, jest przestrzenią odpowiednią i satysfakcjonującą dla jego mieszkanek? W ramach tradycyjnych binarnych opozycji miasto bowiem – jako wytwór człowieka, a konkretnie: mężczyzny – przeciwstawiane jest łączonej z kobiecością naturze, stanowi doskonały przykład skolonizowania i kontrolowania bądź wypierania poza swój obszar tego, co naturalne i dzikie193. Dalsze podtrzymywanie dualizmów i wpisywanie kobiet w porządek natury przeciwstawiany męskiemu porządkowi kultury wydaje się jednak dość ryzykowne. Czy kobieta z miasta jest istotnie bliższa naturze niż mężczyzna ze wsi pracujący co dzień w polu? Trzeba zastanowić się również, czy sama opozycja miasto/natura nie jest fałszywa, choćby dlatego, że w obrębie miasta mamy do czynienia z naturą, rozumianą jako przyroda: są parki, ogrody i ogródki, a także kwiaty na balkonach oraz zwierzęta – dzikie i trzymane w mieszkaniach. Miasto zaś dla ludzi w nim żyjących jest zwykle jak najbardziej naturalnym środowiskiem. Jeśli więc rozumieć ekologię nie tylko jako ochronę środowiska, ale również jako badanie wzajemnych powiązań między życiem organizmów (w tym przypadku ludzkich) i środowiskiem, dla ekofeminizmu staje się ważne funkcjonowanie kobiet w konkretnej przestrzeni. Zdaniem części feministek zajmujących się tą problematyką trzeba zatem położyć nacisk na równe korzystanie przez wszystkich z możliwości, jakie oferuje środowisko, a więc w wypadku miasta – z mieszkań, komunikacji miejskiej i usług publicznych194. Postulaty te odpowiadają dokładnie postulatom przeciwdziałania wpisanej w przestrzeń dyskryminacji ze względu na płeć, o których pisałam powyżej.
129Warto wyraźnie zaznaczyć, że ekofeminizm nie jest z założenia równoznaczny z antyurbanizmem, czyli z generalną niechęcią do miasta jako organizacji społecznej przeciwstawianej wsi. Środowisko miejskie przez długi czas nie zajmowało szczególnie uwagi ekofeministek. Obecnie jest przedmiotem zainteresowania badaczek jako jeden z ekosystemów i miejsce, w którym kobiety żyją, borykają się z problemami i często aktywnie włączają w oddolne protesty o charakterze ekologicznym. Zwykle uczestnictwo w protestach ma początkowo związek z wypełnianiem tradycyjnych kobiecych ról (dbanie o posiłki, zdrowie i bezpieczeństwo rodziny), ale prowadzi w efekcie do wykształcenia wśród zaangażowanych szerszej świadomości politycznej i wyczulenia na różnorakie przejawy nierówności. W ekofeminizmie zaś chodzi docelowo o zniesienie wszelkich form opresji, ma zaniknąć nie tylko opresja natury i kobiet, ale także rasizm czy dyskryminacja ze względu na przynależność klasową, orientację seksualną, wiek bądź wyznawaną religię. Nie jest przypadkiem, że wszystkie nurty ekofeminizmu obok troski o Ziemię, która jest wspólnym domem, kładą nacisk na odpowiedzialność za innych oraz etyczne postępowanie.
130Kwestię ekofeministycznej etyki, i to w powiązaniu z problematyką urbanistyczną, ciekawie rozważa Catherine Villanueva Gardner195. Ekofeministyczna etyka, która może nie istnieje jako jedna spójna teoria, ale daje się odkryć w poszczególnych nurtach, jest według niej zdecydowanie etyką relacji. Etyka ta wiąże się z odrzuceniem tradycyjnej dychotomii pomiędzy tym, co racjonalne, a tym, co emocjonalne i pozwala zbudować inny wzór wyborów moralnych jednostki. Włączenie w proces podejmowania decyzji o charakterze moralnym wartości związanych z emocjami, takich jak: miłość, przyjaźń czy współpraca, sprawia, że jednostka nie funkcjonuje jedynie jako abstrakcyjne, niezależne indywiduum pośród praw i zasad. Zawsze jest częścią wspólnoty, istnieje w jakimś kontekście i dlatego powinna brać pod uwagę swoje relacje ze światem żywym oraz nieożywionym196. Co dla ekofeministek wydaje się kluczowe, etyka relacji ma swoje źródła w relacji z naturą. Doświadczeniem kształtującym empatyczną postawę wobec otoczenia jest kontakt z przyrodą, który nie sprowadza się do traktowania jej instrumentalnie i panowania nad nią, ale oparty jest na miłości. Taki kontakt ze światem pozaludzkim uczy, że ważniejszy niż tworzenie hierarchii jest szacunek dla tego, co inne, budzi także świadomość więzi łączących wszystkie elementy jednego systemu. Musi być to jednak kontakt rzeczywisty. Charlene Spretnak postuluje na przykład przeżywanie mistycznej niemal jedności z naturą, jej zdaniem odbywać się to może zarówno w górach i nad oceanem, jak i w miejskich parkach czy w przydomowych ogródkach197. Catherine Villanueva Gardner wątpi, czy istotnie ta forma odczuwania jest dostępna dla osoby zamieszkałej w mieście, i twierdzi, że doświadczanie przyrody w pejzażu urbanistycznym jest inne od tego, które można przeżyć w dziczy.
131Jaki ma to wpływ na kształtowanie się postaw etycznych w miejskiej przestrzeni? Irene Javors wysnuła teorię, iż miasto nie jest wcale pozbawione możliwości pozytywnego wpływu na ludzką duchowość198. Spotkanie z najbardziej poszkodowanymi członkami miejskiej społeczności: biednymi, głodnymi i bezdomnymi też może okazać się owocne. Ale tylko wtedy, gdy zrozumiemy, że ci, którzy są uosobieniem naszych lęków, w istocie są razem z nami częścią tej samej całości. Taka postawa też ma szansę stać się zaczątkiem myślenia w kategoriach więzi. Relację z naturą jako katalizator etycznej transformacji zastępuje tu relacja ze środowiskiem, które obejmuje także ludzkie wspólnoty. Gardner sugeruje, że choć doświadczanie dzikiej przyrody może być dla rozwoju etycznej świadomości sprzyjające, nie jest warunkiem koniecznym.
132Trzeba jednak stwierdzić, że pogłębiające się coraz bardziej wyobcowanie mieszkańców miast w stosunku do natury staje się ważkim problemem199. Zdaniem Marii Mies współczesny człowiek z kapitalistycznego patriarchalnego społeczeństwa ma silną potrzebę kontaktu z przyrodą, nie pragnie się nią jednak opiekować, lecz ją konsumować200. Wyrusza jako turysta do dzikich, egzotycznych zakątków, zamiast szukać styczności z przyrodą we własnym ogródku. Alienacja i potrzeba podboju – jak uważa Mies – dotyczy zwykle w większym stopniu mężczyzn niż kobiet. Te ostatnie są, jak dotąd, głębiej zaangażowane w podtrzymywanie życia, opiekę na dziećmi, zapewnianie rodzinom pożywienia i dlatego bardzo interesuje je los przyrody wokół nich. Z kolei według Elizabeth Wilson, socjalizacja czyni kobiety mniej podatnymi na binarne opozycje, dlatego zamiast przeciwstawiać sobie naturę i miasto, po prostu poszukują one natury w mieście201.
133Problem wyobcowania mieszkańców miast w stosunku do natury z jednej strony, a przełamywanie dychotomii miasto/natura z drugiej, każą zwrócić baczną uwagę na tereny zielone w metropoliach. Parki i ogrody pełnią ważną rolę ze względu na walory estetyczne, zdrowotne i rekreacyjne oraz stanowią przeciwwagę dla uprzemysłowionej przestrzeni. Warto przy tej okazji zaznaczyć różnicę pomiędzy powstawaniem miejskich parków w Stanach Zjednoczonych i na starym kontynencie. W Ameryce zakładano je w XIX wieku po to, by zaradzić gwałtownej industrializacji i problemom związanym z postępującą urbanizacją. Zdaniem Galen Cranz rola kobiet w parkach była niezwykle istotna. Po pierwsze, przez swą obecność podnosiły standard kulturalny miejsca. Po drugie, spacery całej rodziny po alejkach miały służyć jej konsolidacji, zaś rodzinę z centralną rolą kobiety uważano wówczas za fortecę moralności i antidotum na urbanistyczne bolączki od alkoholizmu poczynając, a na prostytucji kończąc202. W miastach europejskich parki nie miały tak konkretnej funkcji, bo istniały już znacznie wcześniej. Zakładane przez władców i możnych jako prywatne ogrody, udostępniane były z czasem szerszej publiczności. W okresie wzmożonego rozwoju metropolii wytyczano jednak także zupełnie nowe zielone oazy. W Warszawie były to na przykład Park Ujazdowski (utworzony w latach 1893-1896 z dawnego placu zabaw) czy Park Skaryszewski, przy którym prace rozpoczęto w roku 1905.
134Niezależnie od czasu i przyczyn powstania, tereny zielone zawsze miały mieszkankom miast sporo do zaoferowania. Parki i ogrody stanowiły miejsca wypoczynku i rozrywki w sferze publicznej, z których kobiety mogły korzystać, przynajmniej w ciągu dnia, bez lęku o utratę dobrego imienia. Czy miały dla nich jeszcze jakieś dodatkowe znaczenie? Zwolenniczki poglądu o wyjątkowym związku kobiet z naturą z pewnością odpowiedziałyby na to pytanie twierdząco, uznając miejską zieleń za ważną z punktu widzenia rozwoju duchowości oraz etycznej wrażliwości. Ale czy nasze rodzime pisarki hołdowały takim przekonaniom? Czy dla stworzonych przez nie bohaterek literackich drzewa przed oknami i kwiaty w parkach były istotnym elementem stołecznego pejzażu? Na te pytania odpowiedzą szczegółowe analizy prozy. Przyroda w mieście to jednak nie tylko roślinność, ale i zwierzęta. Czy znalazło się dla nich miejsce w kobiecych utworach o Warszawie? Wyczulenie na los „braci mniejszych” to przecież także postawa w duchu ekofeminizmu.
135Należy jeszcze podkreślić, że tak istotna w zachodnim myśleniu opozycja kultura/natura w polskim wydaniu występowała w wersji nieco złagodzonej, przede wszystkim jako opozycja miasta i wsi, czy też dwóch typów kultury: miejskiej i wiejskiej. Jeszcze w XIX wieku dominowała kultura rustykalna, ziemiańska, szlachecka, o korzeniach staropolskich. Kobiety, którym udało się wyróżnić we wcześniejszych wiekach na różnych polach twórczości, były osadzone w tej właśnie kulturze, wywodziły się głównie ze środowisk szlacheckich lub magnackich203. Szlachcianki były lepiej wykształcone od mieszczanek, szybciej więc zdobywały dla siebie miejsce w wielu dziedzinach życia, także w literaturze. Kobiety piszące (najpierw wszelkiego rodzaju teksty, na przykład zapiski domowe, potem utwory literackie z prawdziwego zdarzenia) były związane przede wszystkim z dworkami czy wiejskimi rezydencjami204, reprezentowały więc typ kultury szlacheckiej. Choć już w pierwszej połowie XIX wieku istniały pisarki z ośrodków miejskich, nadal często, na mocy tradycji, uznawały one wyższość kultury szlacheckiej nad mieszczańską205. Miasto, choć stało się ciekawym tematem, bywało przez nie postrzegane negatywnie lub co najmniej sceptycznie. Jak pisze Ursula Phillips:
Życie w mieście kojarzono nie tylko z kosmopolityzmem, lecz również z rozluźnieniem zachowań w sferze erotyki, lekkomyślnym przywiązaniem do dóbr materialnych, brakiem wartości etycznych i religijnych. Takiemu życiu przeciwstawiano egzystencję w świecie przyrody, w tradycyjnym polskim dworze, pełnym wszelkich zalet206.
136Na opozycję miasta i wsi nałożył się też podział na obce i swojskie, tak ważny na ziemiach znajdujących się pod zaborami. W literaturze polskiej, zwłaszcza w XVIII i XIX wieku, rozwinął się wyraźny nurt antyurbanistyczny207. Antyurbanizm ten jednak miał wymiar raczej praktyczny (potępienie miasta jako siedliska zła, pochwała wsi jako ostoi tradycji) i niekoniecznie niósł za sobą filozoficzne dysputy o wzajemnych relacjach natury i kultury. Te problemy oraz kwestię ewentualnego szczególnego związku kobiet z przyrodą każda z pisarek rozstrzygała indywidualnie i wówczas, i w wieku XX.
137Nakładanie na opozycję miasto/wieś opozycji cywilizacja/natura prowadziło natomiast nierzadko do propagowania wizji idylli wiejskiej, w której doskonale mogła się realizować potrzeba obcowania z przyrodą. Obraz wsi jako kobiecej arkadii wydaje się jednakże mocno utopijny. Na wsi stosunki społeczne były zazwyczaj bardziej patriarchalne niż w mieście, obowiązywał tradycyjny kodeks obyczajowy, idee emancypacyjne docierały z opóźnieniem, a kobiety mogły się cieszyć mniejszym zakresem wolności. Także stosunek do zwierząt, istotny w myśli ekofeministycznej, na terenach wiejskich pozostawiał nieraz o wiele więcej do życzenia niż w mieście. Wprawdzie istniał szacunek dla zwierzęcia użytecznego, które pracuje razem z człowiekiem na roli, ale idee humanitarnego traktowania kotów czy psów doszły do głosu najpierw na terenach miejskich.
138Kończąc rozważania dotyczące miasta i natury, chciałabym nawiązać do książki Susan Griffin pod tytułem Kobieta i Natura, napisanej w poetyckiej formie i uznawanej za jeden z manifestów ekofeminizmu. Griffin skrytykowała w niej wszelkie dualizmy zachodniej cywilizacji, między innymi kultura/natura, ciało/duch, wywodzące się z tradycji platońskiej. W jej książce kobiety słyszą głos natury, a natura przemawia głosem kobiet. Oto, jak w rozdziale o wszelkich typach separacji, które ustanawia patriarchat, Griffin pisze o mieście:
Śmierć od miasta. Dzicz od miasta. Dzikość od miasta. Cmentarz. Ogród. Ogród zoologiczny. Powiedziano nam, że wilk okrążał mury miasta. Że pożerał małe dzieci. Że pożerał kobiety. Że zwabiał nas poza miasto za pomocą swoich sztuczek. Że był uwodzicielem i ucztował nad ciałami głupich, a krew tych, które zbłądziły i zgrzeszyły, plamiła śnieg pod jego szczękami208.
139Fragment ten można interpretować jako pieśń o bolesnym rozdźwięku we współczesnym świecie. Miasto jako szczytowe osiągnięcie postępu cywilizacyjnego stara się trzymać naturę z dala od siebie. Odsuwając myśl o śmierci, a zatem i o naturalnym cyklu obumierania i odradzania się, samo staje się martwym cmentarzyskiem. Kobiety zaś, które łączności z naturą pragną, są karmione bajką o złym wilku, w której to, co poza kulturą, przedstawiane jest jako groźne i zgubne. Być może literatura jest jednym ze sposobów poszukiwania tej utraconej łączności.
Notes de bas de page
1 Fragmenty tego podrozdziału były już publikowane, zob.: M. Büthner-Zawadzka, W poszukiwaniu flâneuse, „Res Publica Nowa” 2008, nr 3.
2 O flâneurze i jego ewolucji zob.: K. Loska, Flâneur jako metafora współczesnej kultury [w:] Intermedialność w kulturze końca XX wieku, red. A. Gwóźdź i S. Krzemień-Ojak, Białystok 1998, s. 41-48; A. Zeidler-Janiszewska, Dryfujący flâneur, czyli o sytuacjonistycznej transformacji doświadczenia miejskiej przestrzeni [w:] Przestrzeń, filozofia i architektura. Osiem rozmów o poznawaniu, produkowaniu i konsumowaniu przestrzeni, red. E. Rewers, Poznań 1999, s. 125-134; M. Dzionek, W stronę antropologii przestrzeni. Flâneur – szkic do portretu, „Anthropos?” 2003, nr 2-3, http://www.anthropos.us.edu.pl/anthropos2/texty/dzionek.htm oraz R. Zielnicki, Od pasaży do parków rozrywki. Szkic o przeobrażeniach flâneuryzmu, „Kultura Współczesna” 1999, nr 3 (21).
3 Ch. Baudelaire, Malarz życia nowoczesnego [w:] tegoż, Rozmaitości estetyczne, przeł. J. Guze, Gdańsk 2000, s. 317.
4 H. Paetzold, Miasto jako labirynt. Walter Benjamin i nie tylko, przeł. A. Zaporowski [w:] Przestrzeń, filozofia i architektura, dz. cyt., s. 113.
5 Stendhal (H. Beyle), Czerwone i czarne, przeł. i wstępem opatrzył T. Boy-Żeleński, Warszawa 1955, t. I, s. 107.
6 Zob.: E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003, s. 165 i następne. Katarzyna Szalewska ogranicza natomiast pasaż tekstowy do form eseistycznych, zob.: K. Szalewska, Pasaż tekstowy. Czytanie miasta jako forma doświadczania przeszłości we współczesnym eseju polskim, Kraków 2012.
7 K. Rutkowski, Włóczęgopisanie. Paryż jako księga znaków, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa. Antropologia Kultury, Etnografia, Sztuka” 2008, nr 3-4.
8 Niektórzy badacze uważają, że z czasem flâneur został niejako połknięty przez kulturę masową i – w swojej przekształconej i strywializowanej formie – przeniósł się z ulic do centrów handlowych, a nawet do przestrzeni wirtualnej. Tak widzi go między innymi Zygmunt Bauman, zob.: Z. Bauman, Przedstawienie na pustyni, przeł. M. Kwiek [w:] „Drobne rysy w ciągłej katastrofie…”. Obecność Waltera Benjamina w kulturze współczesnej, red. A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa 1993, s. 71-84. Blanka Brzozowska analizuje z kolei niebanalne wcielenia flâneura w dobie konsumpcji: śmieciarz – kolekcjoner tego, co odrzucone, turysta, cruiser – homoseksualny łowca spojrzeń i slacker – próżniak podejmujący grę z przestrzenią galerii handlowych, zob.: B. Brzozowska, Spadkobiercy flâneura. Spacer jako twórczość kulturowa – współczesne reprezentacje, Łódź 2009.
9 M. Bieńczyk, Melancholia. O tych, co nigdy nie odnajdą straty, Warszawa 1998, s. 11.
10 A. Hohmann, Flâneur. Pamięć i lustro nowoczesności, przeł. A. Kopacki, „Literatura na Świecie” 2001, nr 8-9, s. 356.
11 W. Benjamin, Paryż – stolica dziewiętnastego wieku [w:] tegoż, Twórca jako wytwórca, wybór H. Orłowski, przeł. H. Orłowski i J. Sikorski, Poznań 1975, s. 175.
12 Zob.: W. Benjamin, Paryż II Cesarstwa według Baudelaire’a [w:] tegoż, Twórca…, dz. cyt., s. 206 i 223. Por. także: W. Benjamin, Pasaże, red. R. Tiedemann, przeł. I. Kania, posłowiem opatrzył Z. Bauman, Kraków 2005, zwłaszcza s. 461-501 oraz K. Pijarski, „Pasaże” Waltera Benjamina. Przestrzeń miejska i doświadczenie nowoczesności, „Kultura Popularna” 2006, nr 6 (16).
13 W. Benjamin, Park Centralny [w:] tegoż, Twórca…, dz. cyt., s. 244-247.
14 Najpilniej strzeżone przed samotnymi spacerami były kobiety młode, niezamężne, z wyższych warstw społecznych. Oczywiście, ograniczenia te w miarę upływu lat ulegały złagodzeniu. W polskich miastach, jak pisze Katarzyna Sierakowska: „(…) przełom w kwestii samodzielnego wychodzenia dziewcząt z domu stanowiła I wojna światowa. Trudna sytuacja wojenna powodowała, że aktywna zawodowo matka miała znacznie mniej czasu na asystowanie córce, a i coraz bardziej samodzielne córki, czasem zaangażowane w działalność społeczną, chętnie z tego towarzystwa rezygnowały. (…) już w początku XX w. coraz więcej dziewcząt walczyło o możliwość samodzielnego poruszania się po ulicach, rzadko jednak opiekunowie godzili się na taką ewentualność. (…) Warto zaznaczyć, że przed I wojną światową rezygnacja z towarzystwa przyzwoitki stanowiła nierzadko swego rodzaju manifestację poglądów na rolę kobiety. Mogła być to również forma opowiedzenia się za równouprawnieniem kobiet w życiu publicznym. (…) samodzielność poruszania się dziewcząt wymuszały dodatkowo określone sytuacje życiowe, np. działalność w organizacjach konspiracyjnych czy wyjazd na studia za granicę”, K. Sierakowska, Rodzice, dzieci, dziadkowie… Wielkomiejska rodzina inteligencka w Polsce 1918-1939, Warszawa 2003, s. 61.
15 J. Sikorska-Kulesza, Prostytucja a program reformy obyczajów na początku XX w. [w:] Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX, księga jubileuszowa profesor Anny Żarnowskiej, red. M. Nietyksza, A. Szwarc i K. Sierakowska, Warszawa 2003, s. 122.
16 Zob.: A. Hohmann, dz. cyt., s. 341-342.
17 Zob.: L. Mulvey, Przyjemność wzrokowa a kino narracyjne, przeł. J. Mach [w:] Panorama współczesnej myśli filmowej, red. A. Helman, Kraków 1992, s. 100.
18 Zob.: Z. Bauman, dz. cyt., s. 73. O panoptycznym schemacie władzy szczegółowo: M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. i posłowiem opatrzył T. Komendant, Warszawa 1993, s. 240-251.
19 Anne Friedberg dowodzi, że flânerie jest w pewnych punktach zbieżna z panoptyzmem, ale zarazem zupełnie przeciwstawna, gdyż kładzie nacisk na mobilność, płynność, a nie na ograniczenia. Bliższe flânerie były według niej poprzedniczki kina: panorama i diorama, bo choć znajdowały się w zamkniętych budynkach, umożliwiały podróż przez obraz, zob.: A. Friedberg, Mobilne i wirtualne: spojrzenie w nowoczesności: flâneur/flâneuse, przeł. M. Murawska, M. Pabiś, T. Sukiennik i N. Żurowska [w:] Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesność i kultura popularna, red. T. Majewski, Warszawa 2009, s. 59-102.
20 Zob.: J. Wolff, The Invisible Flâneuse: Women and the Literature of Modernity [w:] The Polity Reader in Cultural Theory, Polity Press, Cambridge 1994, s. 200-209, prwdr.: „Theory, Culture and Society” 1985, t. II, nr 3.
21 Por.: M. Humm, Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska i J. Mikos, Warszawa 1993, hasło „Publiczne-prywatne (Public/private)”, s. 193.
22 Wolff posługuje się określeniem „literature of modernity”. Nie jest to dla niej termin równoznaczny, choć czasem zbieżny, z terminem „modernism”. „Literature of modernity” oznacza literaturę oddającą doświadczenia nowoczesności, zob.: J. Wolff, dz. cyt.
23 Na ten temat zob. też: E. Rybicka, dz. cyt., s. 8-10 oraz 14-21.
24 Zob.: G. Pollock, Modernity and the Spaces of Feminity [w:] The Expanding Discourse. Feminism and Art History, red. N. Broude i M.D. Garrard, Harper Collins, New York 1992, s. 244-267.
25 Por.: Ch. Baudelaire, dz. cyt., s. 341-344.
26 Zob.: E. Wilson, The Invisible Flâneur, „New Left Review” 1992, nr 191, s. 90-110.
27 Mowa tu o groźbie kastracji, którą unaocznia kobieta, por.: L. Mulvey, dz. cyt., s. 102.
28 Zob.: K. Ślęczka, Feminizm. Ideologie i koncepcje społeczne współczesnego feminizmu, Katowice 1999, zwłaszcza s. 242-244 i 454-455, a także fragment książki Naomi Wolf Fire With Fire. The New Female Power and How It Will Change the 21th Century (1993) w polskim przekładzie: N. Wolf, Klin klinem, przeł. B. Limanowska [w:] Spotkania feministyczne, red. B. Limanowska i T. Oleszczuk, Warszawa 1994/1995, s. 40-53.
29 Wilson powołuje się tu na analizy Benjamina. O Benjaminowskiej koncepcji miasta-labiryntu zob.: H. Paetzold, dz. cyt., zwłaszcza s. 114-119.
30 A. Friedberg, dz. cyt. s. 94.
31 Tamże, s. 98-99.
32 Zob.: A. Gleber, Female Flanerie and the „Symphony of the City” [w:] Women in the Metropolis. Gender and Modernity in Weimar Culture, red. K. von Ankum, University of California Press, Berkeley-Los Angeles-London 1997, s. 73-74.
33 Z długością zakrywającą kostki pożegnano się dopiero w okresie międzywojennym; jak pisze Katarzyna Sierakowska: „Wzrastająca aktywność zawodowa kobiet w okresie I wojny światowej oraz trudności zaopatrzeniowe (…) przyspieszyły zmianę obyczajów, a wraz z nimi zmianę mody kobiecej. Skrócono suknie, oszczędzając w ten sposób trudno dostępne w okresie wojennym materiały. Krótsze, bardziej funkcjonalne stroje były też odpowiedniejsze dla kobiet pracujących (…). W ten sposób wydano walkę tradycji niepokazywania kobiecych nóg jako wstydliwej części ciała”, K. Sierakowska, dz. cyt., s. 39.
34 T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, przeł. J. i K. Zagórscy, wstępem opatrzył J. Górski, Warszawa 1971, s. 154-155.
35 Zob.: A. Gleber, dz. cyt., s. 81. O samoobserwacji i przekształcaniu przez kobiety swojej osoby w obiekt zob. również: J. Berger, Sposoby widzenia, przeł. M. Bryl, Poznań 1997, s. 46-47.
36 A. Dauksza, „Gdy z wolna rzeczą staję się ja sama…”. Strategie przedmiotowe pisarek przełomu XIX i XX wieku [w:] Dwudziestolecie mniej znane. O kobietach piszących w latach 1918-1939 (z antologią), red. E. Graczyk, M. Graban-Pomirska, K. Cierzan i P. Biczkowska, Kraków 2011, s. 351.
37 Zob.: A. Gleber, dz. cyt., s. 71 i 82.
38 E. Rewers, Ekran miejski [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Poznań 1997, s. 49.
39 Zob.: A. Gleber, dz. cyt., s. 82-85.
40 Zob.: tamże, s. 79.
41 Badaczka podejmuje dyskusję z Susan Buck-Morss, która uznała prostytucję za kobiecą wersję flânerie, przy zastrzeżeniach, iż flâneur reprezentuje nowoczesną podmiotowość, zaś prostytutka odsyła nas do procesu utowarowienia, a więc urzeczowienia, zob.: S. Buck-Morss, The Flâneur, the Sandwichman and the Whore. The Politics of Loitering, „New German Critique” 1986, nr 39.
42 Zob.: S. Pile, The Body and the City. Psychoanalysis, Space and Subjectivity, Routledge, London-New York 1996, s. 233 i następne.
43 Zob.: D.L. Parsons, Streetwalking the Metropolis. Women, the City and Modernity, Oxford University Press, New York 2000, s. 38-39.
44 Por.: W. Benjamin, Paryż II Cesarstwa według Baudelaire’a, dz. cyt., s. 192.
45 Zob.: D.L. Parsons, dz. cyt., s. 10.
46 Zob.: tamże, s. 15-16.
47 Zob.: F. Hessel, Flâneur w Berlinie, przeł. S. Lisiecka, „Literatura na Świecie” 2001, nr 8-9, s. 163.
48 Zob.: W. Benjamin, Powrót flâneura. O „Spacerach po Berlinie” Franza Hessla, przeł. A. Kopacki, „Literatura na Świecie” 2001, nr 8-9, s. 234. Katarzyna Szalewska podkreśla częsty związek flânerie z eseistycznym dyskursem historyka-amatora czy dyskursem muzealnym, zob.: K. Szalewska, dz. cyt.
49 Zob.: W. Benjamin, Powrót flâneura, dz. cyt., s. 236. Por. także: W. Benjamin, Paryż II Cesarstwa według Baudelaire’a, dz. cyt., s. 207 i 223.
50 Zob.: D.L. Parsons, dz. cyt., s. 41-42.
51 Zob.: S. Benstock, Kobiety z Lewego Brzegu. Paryż 1900-1940, przeł. E. Krasińska i P. Mielcarek, Warszawa 2004. Amerykańskie wydanie książki ukazało się w 1986 roku.
52 Zob.: J. Wolff, Kobiety i nowoczesne miasto: refleksje na temat flâneuse [w:] Co to jest architektura? Antologia tekstów, red. A. Budak, przeł. M.A. Urbańska, Kraków 2002, s. 243-271.
53 A. Nowaczewski, Szlifibruki i flâneurzy. Figura ulicy w literaturze polskiej po 1918 roku, Gdańsk 2011, s. 19.
54 Tamże, s. 34.
55 E. Orzeszkowa, Marta. Pisma zebrane, red. J. Krzyżanowski, t. VIII, Warszawa 1952, s. 264.
56 Zob.: A. Galant, „Potłuczone klisze?” Eseistyka Marii Kuncewiczowej [w:] Prywatne/publiczne. Gatunki pisarstwa kobiecego, red. I. Iwasiów, Szczecin 2008, s. 98-100.
57 Zob.: A. Gleber, dz. cyt., s. 69.
58 A. Hohmann, dz. cyt., s. 342. Tłumacz Andrzej Kopacki z pewnością nie szukał słowa o wydźwięku negatywnym.
59 Co ciekawe, w języku francuskim słowo flâneuse oznaczało w XIX wieku krzesło do odpoczywania w pozycji półleżącej; podaję za: S. Pile, dz. cyt., s. 229.
60 Zob.: M. Domosh i J. Seager, Putting Women in Place. Feminist Geographers Make Sense of the World, The Guilford Press, London-New York 2001, s. 88.
61 Zob.: M. Omilanowska, Świątynie handlu. Warszawska architektura handlowa doby wielkomiejskiej, Warszawa 2004, s. 22 i 271.
62 Zob.: E. Kowecka, Sprzedać! Kupić! Sklepy warszawskie z artykułami domowymi 1830-1870, Warszawa 1998, s. 46.
63 Stroje warszawskiej firmy ceniła sobie między innymi Eliza Orzeszkowa. Oto jak pisała w liście do Tadeusza Bochwica, wspominając, że spodziewa się gości: „(Żeby pan wiedział, jaką dziś mam na sobie ładną, nową sukienkę! Materiały od Hersego). Tu zatrzymałam się i rozmyślałam, czy słów ostatnich nie zamazać atramentem tak mocno, aby stały się nieczytelnymi, ale niech zostaną i świadczą o lekkomyślności niewieściej, zwycięsko opierającej się rzece czasu, smutków i utrapień etc. Kobieto, puchu marny!”, E. Orzeszkowa, Listy zebrane, tom V, do druku przygotował i komentarzem opatrzył E. Jankowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, s. 130, list z 25 lutego 1909 roku.
64 M. Omilanowska, dz. cyt., s. 286.
65 Zob.: L.K. Weisman, Discrimination by Design. A Feminist Critique of the Man-Made Environment, University of Illinois Press, Urbana-Chicago 1994, s. 42.
66 Zob.: M. Domosh i J. Seager, dz. cyt., s. 89.
67 Mimo wielu różnic, nieco z atmosfery Zolowskiej powieści odnaleźć można było w Warszawie we wspomnianym już przeze mnie Domu Mody Hersego. Szczegółowo opisuje ten „raj klientek” Jadwiga Waydel-Dmochowska, przywołując właśnie tytuł francuskiego dzieła, zob.: J. Waydel-Dmochowska, Jeszcze o dawnej Warszawie, Warszawa 1960, s. 341-362.
68 E. Zola, Wszystko dla pań, przeł. Z. Matuszewicz, Warszawa 1959, s. 77.
69 Tamże, s. 230.
70 Tamże, s. 76.
71 Tamże, s. 411.
72 Tamże, s. 261.
73 Tamże, s. 259.
74 Zob.: D.L. Parsons, dz. cyt., s. 48-49.
75 M. Murawska, Wyzwolenie kobiecości. Tożsamość konsumentki w odniesieniu do Anne Friedberg i Emila Zoli [w:] Rekonfiguracje modernizmu, dz. cyt., s. 120.
76 W. Benjamin, Park Centralny, dz. cyt., s. 244.
77 E. Zola, dz. cyt., s. 8. Pod wpływem powieści Zoli była zapewne Gabriela Zapolska, gdy pisała paryskie sceny Janki (1895). Oto opis jednego z magazynów z konfekcją: „Kilka dużych luster stało pośrodku, a całe masy manekinów, okrytych płaszczami, zajmowały – jak armia nieruchoma – prawie całe wnętrze sklepu. Każdy z manekinów zamiast głowy miał dużą kartę z nakreśloną na niej cyfrą”, G. Zapolska, Janka. Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. III, Kraków 1958, s. 236.
78 Zob.: D.L. Parsons, dz. cyt., s. 25.
79 T. Veblen, dz. cyt., s. 163-164.
80 Tamże, s. 162.
81 Kobieta do zjedzenia. Z Agatą Araszkiewicz rozmawia Paulina Skirgajłło-Krajewska, „Wysokie Obcasy” nr 5, dodatek do „Gazety Wyborczej” 31.01.2004, nr 26. Nowsze badania feministyczne związane ze zjawiskiem. backlashu (reakcja cywilizacji patriarchalnej na emancypację kobiet) również podkreślają pozorność „władzy” robienia zakupów. Uwikłanie w rynkowe, kapitalistyczne, konsumpcjonistyczne zależności pod pozorem wyzwolenia może de facto sprzyjać powrotowi do starych patriarchalnych wzorców, zob. S. Faludi, Reakcja. Niewypowiedziana wojna przeciw kobietom, przeł. A. Dzierzgowska, Warszawa 2013.
82 A. Dauksza, Kobiety na drodze. Doświadczenie przestrzeni publicznej w literaturze przełomu XIX i XX wieku, Kraków 2013, s. 133.
83 Zob.: Kobieta do zjedzenia, dz. cyt. oraz A. Araszkiewicz, Co widzimy, patrząc na kobiety? Komentarz do mojej kolekcji „Kobiet do zjedzenia” [w:] Kobiety, feminizm i media, red. E. Zierkiewicz i I. Kowalczyk, Poznań-Wrocław 2005, s. 171-178; E. Zierkiewicz i I. Kowalczyk, Konsumentka czy konsumowana? Kobieta do zjedzenia w prasie kobiecej, tamże, s. 149-170; D. Dzido, Spektakle codzienności – o wizerunkach męskości i kobiecości w reklamie, tamże, s. 213-222; J. Mizielińska, Matki, żony, kochanki, czyli tak nas widzą. Kobieta jako podmiot i przedmiot reklamy [w:] Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze, red. J. Brach-Czaina, Białystok 1997, s. 226-244.
84 E. Zola, dz. cyt., s. 257.
85 Tamże, s. 76.
86 Tamże, s. 417.
87 Zob.: N. Wolf, Mit urody, przeł. M. Rogowska-Stangret, Warszawa 2014, por.: K. Ślęczka, dz. cyt., s. 455-456.
88 Zob.: A. Graff, Odczepmy się od urody [w:] tejże, Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznym, Warszawa 2001, s. 176-194.
89 O historii i atmosferze stołecznych targowisk zob.: S. Milewski, Intymne życie niegdysiejszej Warszawy, Warszawa 2008, s. 77-93.
90 Zob.: T. Kasprowicz, Polski bazar i polska galeria handlowa – dwie strony polskiej duszy, „Res Publica Nowa” 2009, nr 5.
91 R. Sulima, Antropologia codzienności, Kraków 2000, s. 148.
92 Przykładowo targ na placu Żelaznej Bramy rysował Franciszek Kostrzewski, a o Kercelaku często pisywał Wiech.
93 K. Beylin, Kramy na Wielopolu [w:] J.J. Lipski, Warszawscy „Pustelnicy” i „Bywalscy”, t. II, Felietoniści i kronikarze 1900-1939, Warszawa 1973, s. 299, prwdr.: „Kurier Polski” 26.09.1926, nr 230, w cyklu Obrazki warszawskie.
94 Zob.: L.K. Weisman, dz. cyt., s. 2.
95 Zob.: M. Humm, dz. cyt., hasło „Język”, s. 96.
96 Takiego określenia używa Inga Iwasiów, ciekawie opisując relacje kobieta-przestrzeń na sfeminizowanym wydziale polonistyki szczecińskiego uniwersytetu, mieszczącym się w dawnych koszarach, zob.: I. Iwasiów, Gender dla średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie, Warszawa 2004, s. 228, por.: I. Iwasiów, Miasto-Ja-Miasto, Szczecin 1998, s. 46.
97 Patronami przeważającej większości polskich ulic upamiętniających postaci historyczne są mężczyźni. Jak zaś pisze Kwiryna Handke, nazwy własne w mieście odzwierciedlają sposób widzenia rzeczywistości przez daną społeczność, a także sposoby kreowania rzeczywistości przez tę społeczność, zob.: K. Handke, Nazewnictwo i społeczna przestrzeń miasta [w:] Wielkie miasto. Czynniki integrujące i dezintegrujące, red. D. Bieńkowska, Łódź 1995, t. 2, s. 19-27.
98 Zob.: D.L. Parsons, dz. cyt., s. 12-13.
99 Zob.: M. Domosh i J. Seager, dz. cyt., s. 69-71.
100 D.I. Agrest, Architektura z zewnątrz. Ciało, logika i płeć, przeł. L. Klein, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2011, nr 4 (32).
101 Zob.: L.K. Weisman, dz. cyt., s. 20.
102 Zob.: tamże, s. 12-13, a także: M. Domosh i J. Seager, dz. cyt., s. 95 oraz S. Saegert, Masculine Cities and Feminine Suburbs: Polarized Ideas, Contradictory Realities [w:] Women and the American City, red. C.R. Stimpson, E. Dixler, M.J. Nelson i K.B. Yatrakis, The University of Chicago Press, Chicago-London 1981, s. 93-94.
103 Zob.: B. Friedan, Mistyka kobiecości, przeł. A. Grzybek, Warszawa 2012, por.: R.P. Tong, Myśl feministyczna. Wprowadzenie, przeł. J. Mikos i B. Umińska, Warszawa 2002, s. 39-40.
104 Zob.: M. Humm, dz. cyt., hasło „Miasto”, s. 131.
105 Zob.: A.R. Markusen, City Spatial Structure, Women’s Household Work, and National Urban Policy [w:] Women and the American City, dz. cyt., s. 20.
106 Zob.: D. Hayden, What Would a Non-Sexist City Be Like? Speculations on Housing, Urban Design, and Human Work [w:] Women and the American City, dz. cyt., s. 167-169.
107 J. Habermas, Przedmowa do nowego wydania z 1990 roku [w:] tegoż, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, przeł. W. Lipnik i M. Łukasiewicz, Warszawa 2007, s. 11-12.
108 U. Frevert, Mąż i niewiasta. Niewiasta i mąż. O różnicach płci w czasach nowoczesnych, przeł. A. Kopacki, Warszawa 1997, s. 234.
109 Zob.: E. Wilson, Sphinx in the City. Urban Life, The Control of Disorder, and Women, University of California Press, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1992, s. 35-36.
110 Zob.: tamże, s. 45-46.
111 Z. Bauman, Wśród nas, nieznajomych – czyli o obcych w (po)nowoczesnym mieście [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, dz. cyt., s. 149.
112 W Polsce na te kwestie uczula Fundacja MaMa, zob.: J. Biernacka i P. Dołowy, Miasto oczami kobiet. Rekomendacje dla architektów, projektantów, urbanistów, deweloperów, członków wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych, urzędników i władz miejskich, Warszawa 2012.
113 Na temat polityki miejskiej wobec kobiet zob.: A.R. Markusen, dz. cyt., s. 20-41 oraz G.R. Wekerle, Women in the Urban Environment [w:] Women and the American City, dz. cyt., s. 185-211. O problemach sanitarnych i słynnym amerykańskim procesie (i uniewinnieniu) kobiety, która skorzystała w potrzebie z męskiej toalety zob.: L.K. Weisman, dz. cyt., s. 36.
114 Zob.: D. Hayden, dz. cyt., s. 174-175.
115 S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 1999, s. 145. Dwa takie domy, przeznaczone dla niezamężnych pracownic poczty, zostały wybudowane w Krakowie (pierwszy oddano do użytku w roku 1914, drugi – w 1934). Powstały dzięki staraniom Stowarzyszenia Urzędniczek Pocztowych Galicyjskich i jego przewodniczącej Władysławy Habichtówny, zob.: A. Brożkowska, Władysława Habichtówna. Solidarność albo śmierć! [w:] Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, red. E. Furgał, t. II, Kraków 2010, s. 147-173.
116 Zob.: M. Domosh i J. Seager, dz. cyt., s. 74 i 79.
117 Hesia mówi do brata: „W nocnej kawiarni byłeś, likiery piłeś, ładne panny były… tak ładnie śmierdzisz cygarami…” i marzy, że kiedyś też pójdzie w takie miejsce, zob.: G. Zapolska, Moralność pani Dulskiej, Warszawa 1956, s. 56.
118 V. Woolf, Własny pokój, przeł. A. Graff, Warszawa 1997, s. 22 i 24. Sceny te dzieją się co prawda nie w metropolii, a w hipotetycznym ośrodku uniwersyteckim, nazwanym przez autorkę Oxbridge, esej Woolf jednak niezwykle trafnie przedstawia przeżycia kobiety, która czuje się w murach uczelni obco.
119 Zob.: A. Żarnowska, Czy przełom XIX i XX wieku otwierał kobietom przejścia ze sfery prywatnej do sfery publicznej? Rola barier obyczajowych [w:] Jak badać obyczaje?, materiały z konferencji zorganizowanej przez Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Łowicz, listopad 2005, red. M. Szpakowska, Warszawa 2007, s. 44-59.
120 W Warszawie przełomu XIX i XX wieku bardzo ważnym dla kobiet adresem był Nowy Świat 4. Działała tam Czytelnia Naukowa dla Kobiet, którą utworzyła Józefa Bojanowska, a współprowadziła Paulina Kuczalska-Reinschmit. Placówka ta stała się jednocześnie miejscem spotkań i dyskusji emancypantek, zob.: D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Udział kobiet w tajnym i jawnym ruchu społeczno-kulturalnym w Warszawie w latach 1880-1914 [w:] Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, red. S. Tazbir, Warszawa 1961, s. 283-319. Przy Nowym Świecie mieściła się też redakcja feministycznego czasopisma „Ster” wydawanego przez Kuczalską-Reinschmit oraz siedziba Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich.
121 Zob.: I. Dadej, Ruch kobiecy – miasto – przestrzeń ruchu w Europie środkowej na przełomie XIX i XX wieku na podstawie wybranych przykładów [w:] Krakowski szlak kobiet, t. II, dz. cyt., s. 83-102.
122 Zob.: M. Domosh i J. Seager, dz. cyt., s. 93.
123 Zob.: L.K. Weisman, dz. cyt., s. 15-17.
124 J. Erbel, Gender w mieście. Jak perspektywa urbanistyczna zmienia myślenie o płci? [w:] Krakowski szlak kobiet, t. II, dz. cyt., s. 68.
125 W. Berent, Próchno, Warszawa 1956, s. 162-163.
126 Jak pisze Izabella Kaluta: „Kobiety w Próchnie są właściwie funkcjami pragnień i wyobrażeń mężczyzn”, I. Kaluta, „ONA – SZTUKA”. Funkcje postaci kobiecych w „Próchnie” Wacława Berenta, „Pamiętnik Literacki” 1994, z. 2.
127 A.S. Reber, Słownik psychologii (The Penguin Dictionary of Psychology), przeł. zespół, red. nauk. I. Kurcz i K. Skarżyńska, Warszawa 2000, hasło „Agorafobia”, s. 28.
128 Zob.: L. Brannon, Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni, przeł. M. Kacmajor, Gdańsk 2002, s. 496.
129 Zob.: J. Gądecki, Architektura i tożsamość. Rzecz o antropologii architektury, Toruń 2005, s. 80. Badacz podkreśla, że w wielkim mieście obserwujemy prymat drogi nad centrum.
130 Zob.: E. da Costa Meyer, La Donna é Mobile: Agoraphobia, Women, and Urban Space [w:] The Sex of Architecture, red. D. Agrest, P. Conway i L.K. Weisman, Harry N. Abrams, Inc., New York 1996, s. 141-156. Dalej przedstawiam główne myśli artykułu.
131 L. Appignanesi i J. Forrester, Kobiety Freuda, przeł. E. Abłamowicz, Warszawa 1998, s. 343.
132 Zob.: L. Irigaray, Ciało w ciało z matką, przeł. A. Araszkiewicz, Kraków 2000, s. 13.
133 Zob.: E. da Costa Meyer, dz. cyt., s. 149-150.
134 L. Brannon, dz. cyt., s. 561.
135 E. Kaschak, Nowa psychologia kobiety. Podejście feministyczne, przeł. J. Węgrodzka, Gdańsk 2001, s. 176.
136 Zob.: tamże.
137 Tamże, s. 177.
138 J. Gądecki, Gra w gender, gra w miasto [w:] Konteksty kultury popularnej: płeć, sztuka, media, red. M. Jeziński, M. Wincławska i B. Brodzińska, Toruń 2010, s. 186.
139 Zob.: tamże, s. 185.
140 Zob.: M. Zielińska, Warszawa – dziwne miasto, Warszawa 1995, s. 74-75.
141 Tamże, s. 75.
142 Przez ostatnich 11 lat życia Deotyma, gospodyni znanego salonu i recytatorka improwizowanych poezji, w ogóle nie opuszczała już mieszkania, żyjąc w nim oderwana od świata, zob.: D. Szmit-Zawierucha, Opowieści o Warszawie, Warszawa 2000, s. 64-65.
143 M. Zielińska, dz. cyt., s. 76.
144 Zob.: G. Pollock, dz. cyt., s. 250-251.
145 P. Bourdieu, Męska dominacja, przeł. L. Kopciewicz, Warszawa 2004, s. 52.
146 A. Araszkiewicz, Wypowiadam wam moje życie. Melancholia Zuzanny Ginczanki, Warszawa 2001, s. 140.
147 G. Borkowska, M. Czermińska i U. Phillips, Pisarki polskie od średniowiecza do współczesności. Przewodnik, Gdańsk 2000, s. 6.
148 Zob.: R. Deutsche, Agorafobia, przeł. P. Leszkowicz, „Artium Quaestiones” t. XIII, UAM Poznań 2002, zwłaszcza s. 353-354.
149 Zob.: I. Kowalczyk, Ciało i władza. Polska sztuka krytyczna lat 90., Warszawa 2002, s. 24.
150 A. Jakubowska, Agorafobia [w:] Sztuka dzisiaj, red. M. Poprzęcka, Warszawa 2001, s. 142.
151 Zob.: M. Podraza-Kwiatkowska, Salome i Androgyne. Mizoginizm a emancypacja [w:] tejże, Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 2001, s. 276-277.
152 W. Benjamin, Park Centralny, dz. cyt., s. 255.
153 Zob.: E. Wilson, Sphinx in the City, dz. cyt., s. 7.
154 E. Zola, Nana, przeł. Z. Karczewska-Markiewicz, Warszawa 1958, s. 175.
155 W. Gutowski, Symbolika urbanistyczna w literaturze polskiego modernizmu [w:] tegoż, Mit – Eros – Sacrum. Sytuacje młodopolskie, Bydgoszcz 1999, s. 80.
156 Obok tych dwóch nurtów, badacz wyróżnia jeszcze trzeci, bardziej optymistyczny. Miasto było w nim przestrzenią odrodzenia życia i symbolem witalnej energii, zob.: tamże, s. 73.
157 Cyt. za: W. Gutowski, dz. cyt., s. 75-77 oraz 79. Gutowski podaje błędnie nazwisko Stroński; przytoczone przez niego obrazy, łączące w przestrzeni miasta kobiecość z rozpustą, pochodzą z tomiku Stanisława Stwory, zob.: S. Stwora, Ulica, Kraków 1917.
158 W. Gutowski, dz. cyt., s. 85.
159 Zob.: D.E. Nord, Walking the Victorian Streets. Women, Representation and the City, Cornell University Press, London-Ithaca 1995, s. 4 i następne. Prostytutka może być postrzegana jako wcielenie buntu, i to zarówno o zabarwieniu genderowym, jak i klasowym. Nickie Roberts, przeciwniczka widzenia w prostytutkach ofiar, pisze wręcz o „buntowniczej kulturze prostytutek”, które na ulicach miast stanowiły swego rodzaju demonstrację: swoim strojem parodiowały bogate damy, swobodą zachowań seksualnych i społecznych łamały zakazy i przerażały klasę średnią, a jako „niegrzeczne proletariuszki” odróżniały się od umęczonych pracą robotnic fabrycznych i służących, N. Roberts, Dziwki w historii. Prostytucja w społeczeństwie zachodnim, przeł. L. Engelking, Warszawa 1997, s. 359.
160 Zob.: D.E. Nord, dz. cyt., s. 8.
161 W. S. Reymont, Wampir, Poznań 2012, s. 86. O wątku demonicznej kobiety w tej powieści zob.: M. Janion, Wampir. Biografia symboliczna, Gdańsk 2002, s. 218-220.
162 Zob.: M.Ch. Boyer, Crimes in and of the City: The Femme Fatale as Urban Allegory [w:] The Sex of Architecture, dz. cyt., s. 99.
163 Zob.: tamże, s. 105.
164 Zob.: L.K. Weisman, dz. cyt., s. 20-22, M. Domosh i J. Seager, dz. cyt., s. 69-72 oraz D.I. Agrest, dz. cyt.
165 Zob.: B. Bobrowska, „Piórem rysopisa” – fizjologie warszawskie połowy wieku [w:] Mieszczaństwo i mieszczańskość w literaturze polskiej drugiej połowy XIX wieku, red. E. Ihnatowicz, Warszawa 2000, s. 30.
166 Zob.: J.W. Gomulicki, Rejestr związanych z Warszawą epitetów, porównań, mian zastępczych oraz określeń peryfrastycznych [w:] tegoż, Cztery wieki poezji o Warszawie. Zarys dziejów. Antologia, Warszawa 1996, s. 528-534.
167 Zob.: I. Calvino, Niewidzialne miasta, przeł. A. Kreisberg, Kraków 2005.
168 T. Sławek, Akro/nekro/polis: wyobrażenia miejskiej przestrzeni [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, dz. cyt., s. 13.
169 E. Adamiak, Kobiety w Biblii. Stary Testament, Kraków 2006, s. 225.
170 W. Toporow, Miasto i mit, wybrał, przeł. i wstępem opatrzył B. Żyłko, Gdańsk 2000, s. 41-42.
171 A. Hohmann, dz. cyt., s. 341.
172 S. Benstock, dz. cyt., s. 573.
173 D. Dąbrowska, Udomowiony świat. O kobiecym doświadczaniu historii, Szczecin 2004, s. 160. Kwestia wypierania z dyskursu doświadczeń realnych kobiet przez mityczne obrazy kobiecości niejednokrotnie powraca też w książce: A. Graff, Rykoszetem. Rzecz o płci, seksualności i narodzie, Warszawa 2008.
174 Zob.: J.W. Gomulicki, Zarys dziejów poezji o Warszawie [w:] tegoż, Cztery wieki poezji o Warszawie, dz. cyt., s. 47. Są to sposoby obrazowania zbieżne z obrazowaniem Polski-uciśnionej ojczyzny, zob.: M. Janion, Polonia powielona [w:] tejże, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków 2006, s. 257-299.
175 Zob.: D. Dąbrowska, dz. cyt., s. 81-82, 85 oraz 161. Warto przypomnieć, że realnym kobietom zadania patriotyczne nierzadko przynosiły nowe doświadczenia w przestrzeni miasta. Karolina Beylin opisuje taki obrazek z 1886 roku: „Przodem szła wysoka, smukła piękna pani w powłóczystej czarnej sukni, której tren zawieszony miała na ręce, i w szerokoskrzydłym, czarnym kapeluszu. Za nią kroczyła gromada ubogo ubranych wieśniaków i miejskich wyrobników czy robotników. (…) Panią ową byłą znana działaczka społeczna, nauczycielka z zawodu, panna Stefania Sempołowska. Zorganizowała ona wycieczki po Warszawie dla ludności wiejskiej i proletariatu miejskiego i prowadziła je patriotycznym szlakiem miasta, opowiadając zdarzenia z dziejów walk o niepodległość”, K. Beylin, W Warszawie w latach 1900-1914, Warszawa 1972, s. 54. Młoda kobieta występuje wobec mężczyzn w nietypowej roli – jest przewodniczką po mieście, na co pozwala jej nie tylko pozycja społeczna i wykształcenie (Sempołowska ma 17 lat i świeżo zdobyty patent nauczycielski!), ale też zwyczaj, iż to na barkach kobiet spoczywało przekazywanie patriotycznych tradycji.
176 Zob.: M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 1996, s. 22-23.
177 Tamże, s. 35.
178 Zob.: D.L. Parsons, dz. cyt., s. 43-45.
179 Zob.: E. Showalter, Sexual Anarchy. Gender and Culture at the Fin de Siècle, London: Bloomsbury 1991, zwłaszcza s. 3-4.
180 Zob.: tamże, s. 19-58.
181 Zob.: A. Richardson i Ch. Willis, Introduction [w:] The New Woman in Fiction and in Fact. Fin-de-Siècle Feminisms, red. A. Richardson i Ch. Willis, Palgrave MacMillan, Basingstoke-New York 2002, s. 1-38 oraz A. Heilmann i M. Beetham, Introduction [w:] New Woman Hybridities: Feminity, Feminism, and International Consumer Culture, 1880-1930, red. A. Heilmann i M. Beetham, Routledge, London-New York 2004, s. 1-14.
182 S. Milewski, dz. cyt., s. 141.
183 A. Dauksza, Kobiety na drodze, dz. cyt., s. 153.
184 Zob.: D.E. Nord, dz. cyt., s. 12.
185 R.P. Tong, dz. cyt., s. 323.
186 Zob.: tamże, s. 323-324.
187 Zob.: M. Domosh i J. Seager, dz. cyt., s. 174-176.
188 Ewa Hyży wskazuje, iż takie myślenie łączy się z całym systemem hierarchicznych dualizmów obecnych w zachodniej filozofii, sprzyjających deprecjacji ciała (umysł/ciało, forma/materia, aktywność/bierność, rozum/uczucie, kultura/natura). Kobieta, uważana za bardziej korporalną (ucieleśnioną), przyporządkowana została drugim członom opozycji, co miało i ma istotne konsekwencje polityczne. Początków dualizmów szukać należy w myśli starożytnej, ale system ten ostatecznie przypieczętował Kartezjusz, ustanawiając prymat obiektywnego, racjonalnego męskiego umysłu nad ciałem, zob.: E. Hyży, Kobieta, ciało, tożsamość. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej końca XX wieku, Kraków 2003, zwłaszcza rozdział Feministyczna krytyka dualizmu w tradycyjnej filozofii zachodniej, s. 21-34.
189 Zob.: M. Jakubczak, Relacja kobieta – natura w debacie ekofeministycznej [w:] Gender: konteksty, red. M. Radkiewicz, Kraków 2004, s. 27-40.
190 Zob.: S.B. Ortner, Czy kobieta ma się tak do mężczyzny, jak „natura” do „kultury”? [w:] Nikt nie rodzi się kobietą, red. i przeł. T. Hołówka, Warszawa 1982, s. 112-141.
191 Ortner, odwołująca się do myśli Simone de Beauvoir, nawołuje do zaprzestania łączenia kobiet z naturą, widząc nawet w podejściu do biologii jedynie społeczny konstrukt. Nie mówi jednak o równoczesnym wyzwoleniu kobiety i natury i dlatego nie może być zaliczona do ekofeministek.
192 Szczegółowo o różnych odłamach ekofeminizmu zob.: R.P. Tong, dz. cyt., s. 323-363.
193 Zob.: L.K. Weisman, dz. cyt., s. 20-22.
194 Zob.: M. Humm, dz. cyt., hasło „Ekologia”, s. 52-53.
195 Zob.: C.V. Gardner, An Ecofeminist Perspective on the Urban Environment [w:] The Nature of Cities. Ecocriticism and Urban Environments, red. M. Bennett i D.W. Teague, The University of Arizona Press, Tuscon 1999, s. 191-212.
196 Propozycja ta bliska jest feministycznej etyce troski, której założenia sformułowała Carol Gilligan. U Gilligan jest to wyraźnie kobieca etyka troski, konkurencyjna wobec męskiej etyki sprawiedliwości. Takie przeciwstawienie budzi sprzeciw feministek niechętnych esencjalizmowi i łączeniu kobiet ze sferą emocji. Na temat etyki troski w ujęciu Gilligan zob.: R.P. Tong, dz. cyt., s. 205-210 oraz M. Środa, Indywidualizm i jego krytycy. Współczesne spory między liberałami, komunitarianami i feministkami na temat podmiotu, wspólnoty i płci, Warszawa 2003, s. 241-244.
197 Zob.: C.V. Gardner, dz. cyt., s. 198.
198 Zob.: tamże, s. 200.
199 Tęsknota za naturą ma często związek z odczuwaną w mieście samotnością i anonimowością, gdyż życie blisko natury oznaczało zwykle istnienie w niewielkiej, solidarnej ludzkiej wspólnocie. Wojciech J. Burszta zwraca uwagę, że w życiu społecznym, literaturze i filozofii pojawiają się dwie strategie radzenia sobie z wielkomiejskim osamotnieniem – nostalgia i mityzacja. Objawiają się one przez pielęgnowanie mitu szczęśliwej wspólnoty pierwotnej, która już nigdy nie powróci, pozytywne waloryzowanie tego, co zaprzecza miejskiej codzienności i przywoływanie tradycyjnych opozycji, takich jak: natura/kultura, swoi/obcy, wspólnota/ jednostkowość, moralność/technologia, uczucie/intelekt, zob.: W.J. Burszta, Miasto i wieś – opozycja mitycznych nostalgii [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, dz. cyt., s. 101-105.
200 Zob.: R.P. Tong, dz. cyt., s. 352-353.
201 Zob.: E. Wilson, Sphinx in the City, dz. cyt., s. 8.
202 Zob.: G. Cranz, Women in Urban Parks [w:] Women and the American City, dz. cyt., s. 76-78.
203 O kobietach w dawnej Rzeczypospolitej, w tym także chwytających za pióro zob.: M. Bogucka, Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI-XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998 oraz J. Partyka, „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2004; o ówczesnych wyobrażeniach kobiety zob. też: H. Dziechcińska, Kobieta w życiu i literaturze XVI i XVII wieku. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2001.
204 Czasem z tych posiadłości trafiały na dwór do fraucymeru królowych, zob.: K. Targosz, Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa 1997, zwłaszcza rozdział Z piórem w ręku – od listu do autobiografii, s. 245-319. Innym miejscem kobiecej twórczości były klasztory, zob.: M. Borkowska, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII-XVIII wieku, Warszawa 1996, zwłaszcza rozdział Urania – czyli pisma o rzeczach niebieskich, s. 295-303.
205 Niektórzy historycy, na przykład Elżbieta Kaczyńska, dowodzą, że kultura miejska na wzór zachodni nigdy się w Polsce właściwie nie rozwinęła, i to zarówno, jeśli chodzi o urbanistykę, architekturę, dziedziny artystyczne, jak i mentalność oraz codzienne zachowania. Ma to związek z diagnozowanym przez socjologów brakiem polskiej klasy średniej, a negatywne skutki tych faktów odczuwane są w miastach po dziś dzień, zob.: E. Kaczyńska, Pejzaż miejski z zaściankiem w tle, Warszawa 1999.
206 G. Borkowska, M. Czermińska i U. Phillips, dz. cyt., s. 36.
207 O antyurbanizmie i opozycji miasto versus wieś zob.: E. Rybicka, dz. cyt., s. 41-59.
208 S. Griffin, Woman and Nature. The Roaring Inside Her, Harper&Row, Publishers, New York 1978, s. 96 (tłum. moje – M.B.-Z.).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021