• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15463 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15463 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Lupa Obscura
  • ›
  • Warszawa w oczach pisarek
  • ›
  • Rozdział 1: Genius loci a płeć (wstęp)...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Proza kobieca – niekończąca się dyskusja Siedemdziesiąt pięć lat, piętnaście pisarek Meandry doświadczenia Tekst zakorzeniony w mieście Varsavianistyka – suplement Notes de bas de page

    Warszawa w oczach pisarek

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Rozdział 1: Genius loci a płeć (wstęp)

    p. 9-51

    Texte intégral Proza kobieca – niekończąca się dyskusja Siedemdziesiąt pięć lat, piętnaście pisarek Meandry doświadczenia Tekst zakorzeniony w mieście Varsavianistyka – suplement Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Czy jest kobieta w tym mieście? Czy jest kobieta w tekście o tym mieście?1 – tak brzmią pierwsze pytania krytyki feministycznej, gdy przedmiotem badań stają się Warszawa, kobiety i literatura. Odpowiedź tylko pozornie jest oczywista. W wywiadzie dla „Gazety Stołecznej” geograf i badacz miasta, Mikołaj Madurowicz, mówi o Warszawie, iż jest to „pociągająca, dojrzała kobieta z charakterem”, ewentualnie „starsza, nieszczęśliwa kobieta, doświadczona przez los”2. Skoro w kulturowym ujęciu stolica jest kobietą, wydawać by się mogło, że to, co związane z kobietami, ma w tradycji miasta niekwestionowaną pozycję. Jednakże w tym samym wywiadzie na pytanie, co należy czytać, by zrozumieć tożsamość Warszawy, badacz odpowiada:

    Długo by czytać… Hertza, Budrewicza, Brandysa, Konwickiego, Białoszewskiego, Matywieckiego… Oczywiście Prus z Lalką i kronikami warszawskimi. Zły Tyrmanda. Warszawa stoi też poezją – polecam antologię poezji o stolicy Gomulickiego. Trzeba też słuchać piosenek Hemara, Grzesiuka, Wielanka, Staszczyka3.

    W książce o tożsamości stolicy Madurowicz tak rozwija swą myśl i swą wyliczankę:

    Zapisali świetność miasta – zarówno jego jasne oblicze, jak i mroki – pisarze warszawscy, których twórczość nierzadko wypełniał jeden tylko wątek – Warszawa. F.M. Sobieszczański, A. Wejnert, W. Gomulicki, J.W. Gomulicki, B. Prus, S. Wiechecki, O. Budrewicz, T. Konwicki, M. Białoszewski, L. Tyrmand, W. Szpilman, do pewnego stopnia I.B. Singer, S. Grzesiuk, ostatnio J. Pilch – stali się tyleż bystrymi obserwatorami życia Warszawy, ile animatorami i współtwórcami jej żywotności i tajemnicy. Słowne spacery literackie P. Hertza (1974) po obu stronach Wisły, M. Nowakowskiego odwiedzającego podejrzane zakątki o szemranym klimacie, J.W. Gomulickiego (2000), przechadzającego się swoją czarodziejską ulicą Mazowiecką, bądź „wielką literą J”: Krakowskim Przedmieściem, Nowym Światem, Al. Ujazdowskimi aż do Belwederu, albo Senatorską, Elektoralną i Chłodną do dawnych rogatek wolskich, wreszcie Wierzbową, Mazowiecką, Szpitalną, Bracką, Marszałkowską w kierunku rogatek mokotowskich. Warszawa dostąpiła zaszczytu nobilitacji poetyckiej (J. Liebert, J. Zagórski, A. Słonimski, J. Tuwim, Ś. Karpiński, J. Słowacki, A. Oppman), przesiąkła literaturą, wręcz nią jest nabita tak, że bez konotacji artystycznych, bez metafor literackich, bez bohaterów powieści, zrodzonych przecież tylko w wyobraźni, ostałaby się kaleka. Czymże to miasto jest bez Wokulskiego czy Rzeckiego, albo Dziarskiego, Halskiego czy Wirusa?4

    2Ani na jednej, ani na drugiej liście, ani wśród autorów, ani bohaterów literackich, nie ma żadnego nazwiska kobiecego! Nawet nazwiska Poli Gojawiczyńskiej, najbardziej warszawskiej z polskich pisarek. A przecież stolica pojawia się w wielu utworach kobiecego autorstwa. Czy oznacza to, że teksty te nie oddają (i zarazem nie tworzą) tożsamości miasta, genius loci? Czy „duch miejsca”, duch tożsamości, wyklucza kobiecego „ducha inności”5?

    3Czy kobiety nie tworzyły „warszawskiego tekstu”6? Spojrzenie na historię literatury poprzez pryzmat warszawskiego regionalizmu (a także spojrzenie na Warszawę poprzez literaturę) warto połączyć z optyką genderową. Okazuje się wówczas, że utwory napisane przez kobiety pozostają zmarginalizowane, niedoczytane, zapomniane, a bez nich obraz stolicy jest kaleki. Moim zamiarem jest zanalizowanie, jaki obraz Warszawy wyłania się z prozy polskich autorek, i co teksty te mówią o doświadczaniu miasta przede wszystkim przez ich bohaterki. W tym celu posłużę się kategorią prozy kobiecej.

    Proza kobieca – niekończąca się dyskusja

    4Używanie kategorii „proza (literatura) kobieca” może się wydawać nieco anachroniczne. Płeć dekonstruowana jest na wszelkie możliwe sposoby, a polskie gender studies, które w początkach swego istnienia były raczej women’s studies, dziś wchodzą w pomyślne alianse z queer studies i wieloma dyskursami mniejszościowymi. Równocześnie jednak dobrze rozwija się tzw. herstory („jej historia”, jako uzupełnienie history – „jego historii”), czyli poszukiwanie w przeszłości śladów kobiet. Także w przeszłości poszczególnych regionów i miast7. A czy można takie ślady wyczytać w literaturze? Jeśli tak, to jak ich szukać?

    5Według mnie proza (literatura) kobieca bywa w takich wypadkach poręczną kategorią badawczą. Gdybym nie ograniczyła swoich badań do prozy kobiecej, czułabym się zobowiązana najwięcej miejsca poświęcić warszawskiej prozie Bolesława Prusa, także Stefana Żeromskiego, zaś to, czym pragnę się zajmować, po raz kolejny znalazłoby się na marginesie. Kategoria „proza kobieca” wydaje mi się ponadto znacznie ciekawsza niż „proza kobiet”, bo pozwala skupiać się na tekstach, a nie jedynie na płci osób, które je napisały, a tym samym poszukiwać różnych, także nieoczywistych, jej wyznaczników.

    6Cóż to zatem jest – jeśli jest – proza kobieca? W 1929 roku Virginia Woolf, w klasycznym już eseju o twórczości kobiet pod tytułem Własny pokój, napisała:

    (…) kiedy ma się do czynienia z kwestią wysoce kontrowersyjną – a tak jest zawsze, gdy chodzi o płeć – wówczas nie można mieć nadziei, że powie się prawdę. Można jedynie pokazać, jak doszło się do poglądów, które głosi się obecnie8.

    7Woolf stosuje strategię zbliżania się do tematu pod różnymi kątami. Chciałabym pójść tą drogą i zobaczyć, co podpowiadają dotychczasowe teorie kobiecej prozy.

    8Obiegowa definicja, odnosząca się do kultury popularnej, wskazuje na literaturę o strukturze romansu, pisaną dla kobiet, najczęściej przez kobiety. Taka proza bywa wykorzystywana przez krytykę feministyczną do tropienia płciowych stereotypów i wskazywania ich ograniczeń. Teorie kobiecej prozy podążają jednak w zupełnie innym kierunku.

    9Najsłynniejsza z nich to idea écriture féminine, odwołująca się do związku tekstu i ciała, którą propagowały Hélène Cixous, Luce Irigaray oraz – w nieco odmiennej postaci – Julia Kristeva. I tak, Cixous postuluje: „Kobieta powinna pisać poprzez doświadczenie ciała, wynaleźć niezdobyty język, który rozsadzi ograniczenia, klasy i retoryki, porządki i kodyfikacje (…)”9. Paweł Dybel tak objaśnia założenia teorii:

    Kobieta ma wstąpić w tekst jako kobieta. Ma zawrzeć w tekście to wszystko, co o niej stanowi i czego nie mogła do tej pory wyartykułować, gdyż jej kobiecość była wyparta przez świat patriarchalnej kultury. Wstąpienie kobiety w tekst jest równoznaczne z odzyskaniem przez nią tożsamości z własnym ciałem, a tym samym poczucia własnej podmiotowości. (…) Bardzo podobnie ujmuje to Irigaray, dla której akt pisania kobiety ma pozostawać w ścisłym związku ze sposobem, w jaki doświadcza sfery erogenne własnego ciała, zupełnie inaczej ukształtowane niż fallogocentryczna seksualność męska10.

    10Związek gender i tekstu wyraźny jest też w teorii arachnologicznej, wyznawanej przez Nancy K. Miller. Tak jak pajęczyca wysnuwa nić, tak autorka wysnuwa tekst i pozostawia w nim ślady swej obecności. Jak pisze Kazimiera Szczuka:

    Te ślady są stygmatami gender na tkaninie tekstu. Wycofanie się z pisma jest niemożliwe w wypadku kobiety autorki, gdyż stygmaty – emblematy gender, jak ciało pajęczycy w pajęczynie czy podpis, stanowią sygnaturę jej własnej kobiecości11.\

    11Miller chodzi o to, by, odwołując się do mitycznej historii Arachne, pamiętać, że pająk – twórca sieci tekstu był przed przemianą kobietą i to właśnie kobietę należy na powrót „wczytać” w tekstową tkaninę:

    Przez arachnologię zatem rozumiem ustawienie krytyczne, pozwalające czytać na przekór niezróżnicowanemu utkaniu, aby odkryć wcieloną w pisanie określoną genderowo podmiotowość (…). Arachnologie zatem znacznie szerzej biorą pod uwagę taką interpretację i ponowną lekturę pewnej historii (…), która rozplata splecione struktury władzy, genderu oraz tożsamości, nieodłączne od wytwarzania sztuki mimetycznej12.

    W Polsce sformułowania definicji literatury kobiecej podjęła się Grażyna Borkowska:

    Przyjmijmy, że o literaturze/poezji kobiecej możemy mówić wtedy, kiedy podmiot utworu odsłoni swą płciowość, dokona seksualnej samoidentyfikacji13.

    Paweł Dybel, komentując tę definicję, zauważa, iż:

    To podejście jest bliskie stanowisku Julii Kristevej, dla której biologiczne podłoże obu płci przestaje mieć jakiekolwiek znaczenie. Ale zarazem opozycja żeńskie-męskie ma dla niej paradygmatyczne znaczenie na poziomie języka, podstawowej „dziedziny”, w której kształtuje się tożsamość seksualna jednostki jako taka. Znajduje to swój wyraz w rozróżnieniu na stronę „semiotyczną” języka (w istocie chodzi tu o stronę przed-językową, ale już odniesioną do symboliczności języka i w tym sensie dlań współkonstytutywną), związaną z kobiecością, i stronę „symboliczną”, związaną z męskością14.

    Istotnie, z czasem Borkowska podaje w wątpliwość zasadność używania kategorii „literatura kobieca” poza sytuacją, gdy odnosimy się do:

    (…) literatury, która pozwala zachować w języku symbolicznym szczeliny czegoś innego, (…) języka presymbolicznego, matczynego, ślady innej, wcześniejszej rzeczywistości psychicznej, która gdzie indziej jest nieobecna15.

    12Wszystkie powyższe definicje literatury kobiecej były i są dla mnie niezwykle inspirujące, ale w pracy, w której zajmuję się językiem zaledwie okazjonalnie, a ciało i cielesność rozpatruję głównie w odniesieniu do konkretnej przestrzeni konkretnego miasta, nie mogę uznać ich za wystarczające. Muszę zatem szukać dalej.

    13Termin „proza kobieca” pojawia się w podtytule dwóch książek poświęconych dorobkowi polskich autorek w okresie 1864-1939, będącym przedmiotem moich zainteresowań. Pierwsza z nich to Cudzoziemki Grażyny Borkowskiej16. Tytuł implikuje obcość, a więc bycie nie do końca u siebie w przestrzeni realnej, kulturowej, symbolicznej. Ten trop w kontekście miejskiej prozy kobiecej zdecydowanie wydaje mi się wart podjęcia. Dla badaczki proza kobieca jest jednakże zjawiskiem czasowym: od epoki pierwszej kobiecej grupy emancypacyjnej (Entuzjastki) do pierwszej wojny światowej, która zamyka pewien etap emancypacyjnych dążeń17. Ja natomiast poszukuję terminu, który dałby się zastosować również do dokonań późniejszych i może być aktualny po dziś dzień.

    14Druga książka, Piórem niewieścim Ewy Kraskowskiej, traktuje prozę kobiecą jako zjawisko nieograniczone w czasie. Badaczka analizuje okres międzywojenny, kiedy to spod piór autorek wyszło wiele świetnych powieści i reportaży, a kategoria literatury kobiecej często gościła w tekstach krytycznych: „(…) sądzę, że «kobiecość» jest ważnym składnikiem świadomości literackiej epoki. Dwudziestolecie międzywojenne, podobnie jak nasze czasy, wyczuwało ją bardzo silnie”18. Ową „kobiecość” Kraskowska pojmuje jako konwencję literacką, wybór określonych tematów, sposobu ich ujęcia i przedstawienia. Wśród wyróżników pisarstwa kobiecego wymienia: autobiografizm, autotematyzm, gotycyzm, zainteresowanie ciałem, seksualnością, postacią matki, konieczność poradzenia sobie przez bohaterkę z urazami i doświadczeniami negatywnymi; niektóre z takich wyróżników zyskują rangę feministycznych toposów: wariatki na strychu, cudzoziemki, zmowy mężczyzn, niemego cierpienia zwierząt kojarzonego z kobiecym głosem skazanym na milczenie, związku kobiety z naturą, czarownicy czy siostrzeństwa19. Badaczka, która zgłębiała przede wszystkim powieść kobiecą, uważa, że dla czytelniczek pełni ona funkcje terapeutyczne, wspierające, trochę tak jak feministyczne grupy budzenia świadomości:

    Odwołuje się ona do poczucia wspólnoty kobiecej, kreując płaszczyznę porozumienia zbudowanego na poczuciu „mniejszościowości” i odrębności. (…) Aby poczucie wspólnoty mogło zaistnieć, w zasadzie nie powinno to być dzieło nazbyt nowatorskie, eksperymentalne; powieść kobieca najlepiej się czuje w tradycyjnej oprawie psychologiczno-obyczajowej20.

    15Dzieła, które zamierzam analizować, istotnie pasują do tej konwencji, a do tematów i toposów skatalogowanych przez Kraskowską wielokrotnie przyjdzie mi się odwołać przy opisywaniu warszawskich losów bohaterek. Zastanawiam się wszakże, czy pisarki, które znały stolicę i chciały dotknąć prawdy o życiu kobiet, mogły uczynić
    inny wybór, wybrać jakąkolwiek inną pisarską konwencję? Obawiam się, że ani kryteria językowe, ani cielesne, ani ograniczanie literatury kobiecej do danej epoki, ani ujmowanie jej w kategoriach wyboru, nie pozwolą mi zgłębić wszystkich aspektów relacji kobiet i miasta. Co zatem mogę zrobić? Powrócić do Virginii Woolf:

    Być może, dałoby się zapuścić nieco dalej w kwestię pisania powieści oraz wpływu płci na powieściopisarza. Jeśli zamknie się oczy i pomyśli o powieści jako o pewnej całości, okaże się ona tworem, który łączy z życiem pewne lustrzane podobieństwo, choć, rzecz jasna, jest to podobieństwo pełne niezliczonych uproszczeń i zniekształceń. (…) Ponieważ powieść w pewien sposób odzwierciedla życie, zawarte w niej wartości są do pewnego stopnia wartościami z życia. Jest zaś oczywiste, że wartości kobiece różnią się często od tych, które stworzyła płeć przeciwna, to rzecz naturalna. A przecież męskie wartości mają przewagę. Ujmując rzecz po grubiańsku, piłka nożna i sport są „istotne”; zaś moda i kupowanie strojów – „trywialne”. I te wartości nieuchronnie zostają przeniesione do literatury21.

    16Jak sądzę, nie oznacza to wiary w niezmienne wartości męskie i kobiece, a jedynie sugestię, że kultura (literatura) wyklucza pewne wartości, sprawy, doświadczenia jako kobiece, a co za tym idzie mniej ważne. Tym samym domaga się uzupełnienia o pewne wartości, sprawy, doświadczenia związane z życiem kobiet. Polskie pisarki także były tego świadome. Warto tu przypomnieć, że Grażyna Borkowska w słynnym tekście Metafora drożdży zamieszcza też drugą, znacznie rzadziej przywoływaną, definicję literatury kobiecej, opartą na twórczości i biografii Narcyzy Żmichowskiej:

    W sposób intuicyjny raczej niż wyrozumowany Żmichowska formułowała kategorię „literatury kobiecej”. Mieściło się w niej nie wszystko to, co wyszło spod kobiecego pióra, lecz to, co kobiety napisały, nie tracąc z pola widzenia własnego losu, własnej egzystencji, własnej biografii; tego, co odnosiło się do nich samych, co odpowiadało na ważne dla nich pytania22.

    17Rozszerzając i uogólniając tę definicję, dodałabym jeszcze: wszystko to, co kobiety pisały, myśląc nie tylko o własnym losie i wykorzystując motywy autobiograficzne, ale też pamiętając o losie innych kobiet żyjących w danej epoce.

    18Lena Magnone idzie jeszcze dalej, budując strukturę, w którą wplata wszystkie kobiety związane z tekstem, i to bez względu na ich stopień realności, a więc: autorkę, narratorkę, bohaterkę i czytelniczkę:

    Kobiety, tradycyjnie stojące poza dyskursem, nie miały nigdy innej możliwości utrwalenia swoich doświadczeń, jak tylko poprzez opowiadanie o nich innym kobietom. (…) Sądzę, że jako gwałtowne opowiedzenie się po stronie kobiet, kobiecego doświadczenia i kobiecego pisarstwa należałoby traktować każdą próbę przedstawienia „kobiecych historii”, w zasadzie więc: każdą podjętą sytuację rozmowy między kobietami, dialogu między bohaterką a narratorką, autorką a czytelniczką. Literatura kobieca byłaby literaturą przenoszącą ową intymną relację ona-ja-ty (moja matka mówiła do mnie, ja mówię do ciebie) na płaszczyznę relacji osobowych w komunikacji literackiej (bohaterka mówiła do mnie, ja – narratorka przekazuję jej słowa tobie – czytelniczce)23.

    19Ten schemat (zaobserwowany na przykład w nowelach Marii Konopnickiej) badaczka nazywa matrylinernym schematem komunikacji literackiej.

    20Rozważając problematykę kobiecej prozy, nie sposób pominąć kwestii perspektywy i narratora (narratorki). Aneta Górnicka-Boratyńska za wyznacznik takiej prozy uznaje narratora identyfikującego się ze światem kobiecym:

    To, co świadczy o żeńskości narratora to brak pochopnych sądów o życiowych wyborach bohaterek, rozumiejące i tolerancyjne spojrzenie na świat, w którym stać się wolnym, pełnowartościowym podmiotem istnienia jest kobiecie nieskończenie trudniej. (…) powieść niewątpliwie napisana przez kobietę, może być tekstem zupełnie „niekobiecym”. To, co w moim przekonaniu świadczy bowiem o kobiecości tekstu, to nie płeć autora, ale płeć tego, poprzez którego oczy oglądamy świat przedstawiony. Aby więc dany tekst był tekstem kobiecym, osoba ta musi ujawnić swoją przynależność płciową, a fakt ten w sposób oczywisty pociągnie za sobą artykulację specyficznego doświadczenia kobiety24.

    21Taki narrator (a raczej narratorka), zdaniem badaczki, odróżnia teksty Poli Gojawiczyńskiej, Zofii Nałkowskiej czy Heleny Boguszewskiej od międzywojennych powieści popularnych (na przykład Ireny Zarzyckiej), pisanych wprawdzie również przez kobiety, ale w uproszczonych schematach podtrzymujących utarte wzorce postępowania obu płci i układ społeczny, w którym mężczyźnie przypada wyższa pozycja. Tu dochodzimy do kolejnego z postulatów Cixous: „Tekst kobiecy nie może, nie może być niczym innym niż aktem wywrotowym (…)”25. Jest to postulat mi bliski, uważam, że literaturę kobiecą winien cechować krytyczny namysł nad rolami, które przypadły obu płciom w kulturze patriarchalnej, choć diagnoza nie zawsze musi być feministyczna. Nie podejmuję się natomiast odpowiedzieć na pytanie, czy gdyby zanikł patriarchat, zanikłaby również literatura kobieca.

    22Mam zatem tropy obcości, kluczowych tematów, kobiecej perspektywy, ekspresji doświadczenia oraz podważania płciowych stereotypów. Myślę, że to całkiem sporo, gdyż jak uważa Cixous:

    Nie da się zdefiniować sposobu kobiecego pisania (une pratique féminine de l’ écriture), jest to niemożliwość wynikająca z samej jej istoty i w przyszłości też tak pozostanie, bo nie da się steoretyzować tej działalności, zamknąć jej, poddać regułom, co nie oznacza, że jej nie ma! Ale ona zawsze wykracza poza sposoby mówienia poddane władzy systemu fallocentrycznego; ona zawsze jest i będzie tam, gdzie nie sięga dominacja filozoficzno-teoretyczna. Mogą o niej myśleć tylko ci, którzy przezwyciężyli automatyzmy, stali się odkrywcami brzegów, których żadna władza nigdy sobie nie podporządkuje26.

    23Co ciekawe, do całkiem podobnych wniosków dochodzi Kinga Dunin, która raczej nie deklaruje się jako zwolenniczka francuskiego feminizmu różnicy:

    (…) problem istnieje i żadne proste kryteria: pisane przez kobiety, o kobietach, dla kobiet – niczego nam nie wyjaśnią. Z drugiej jednak strony, czyż nie jest to kategoria intuicyjnie dobrze wyczuwalna? Coś istotnie niezależnego od biologicznej płci autora, co prześwituje przez dzieło? Dla feministycznego podejścia do literatury – wątpiącego, podważającego zastane sensy, krytycznego, często ironicznie burzącego stare schematy – stanowisko takie jest do przyjęcia. (…) W końcu: czy zawsze i wszystko musi być zdefiniowane?27.

    24Dunin ostatecznie zgadza się nie dzielić literatury według kategorii płciowych, pod warunkiem że nie będzie się to opierało na „przyjmowaniu z góry założenia o męskim narratorze, ślepocie na nie-męskie tropy i traktowaniu kobiecości jako niegustownego piękna”28.

    25Jak widać, myślenie o prozie kobiecej wiąże się ściśle z myśleniem o sposobie lektury, o jego ograniczeniach i uwikłaniach w rzekomo uniwersalne przekonania. Stąd wywodzą się wszelkie szkoły czytania uwrażliwionego na aspekty genderowe. I znów muszę się odwołać do dwóch polskich książek, które łączą płeć, tym razem nie z czynnością pisania, ale czytania. Inga Iwasiów, która używa w podtytule Rewindykacji frazy Kobieta czytająca dzisiaj, tak określa swoją pozycję:

    Zaryzykuję, przyznam: mój feminizm jest ideologią, w tym sensie, w jakim jest nią każda struktura językowa i niesiony przez nią obraz rzeczywistości. Mój feminizm jest retoryczną konstrukcją, którą sama potrafiłabym zdemontować. Ale jest też czymś innym niż tylko intelektualna gra (ideologia, retoryka), bo idzie mi o uchwycenie tych reguł, które warto by zawiesić, żeby uwierzyć w niemodną ideę postępu. Jak rozumiem słowo postęp? Spójrzmy na świat, posługując się kategorią najbardziej oczywistą i powszechną. Spójrzmy na świat przez pryzmat płci. Dla odmiany: proponuję płeć żeńską29.

    Natomiast Ewa Kraskowska, która swą książkę tytułuje Czytelnik jako kobieta, dowodzi:

    Krytyka feministyczna wiele energii poświęca temu, by wyśledzić fallocentryzm, etnocentryzm i ewentualnie jeszcze inne „centryzmy” w tym, co pretenduje do statusu (…) powszechności. Hipoteza czytelnika kobiecego jest zatem równoznaczna z wprowadzeniem innej (w języku patriarchatu – dziwnej, nietypowej, niezwykłej itp.) perspektywy odbioru i oceny danego komunikatu. (…) Lektura kobieca to nie tylko demaskatorska rewizja dzieł literackich, w których zakodowany został obraz takiego systemu [patriarchatu – M.B.-Z.], i to w dodatku w sposób w istocie system ów utrwalający. To nie tylko czytanie książek; to także „odczytywanie świata” tak, by obowiązujący w nim porządek objawił się w całej swojej zdumiewającej arbitralności30.

    26Według Kraskowskiej ten model lektury jest dostępny każdemu, kto zechce kroczyć wbrew utartym schematom.

    27Mam przekonanie, że tekstom, które opowiadają o zmieniającym się wraz z rozwojem cywilizacyjnym mieście, przyda się lektura uwrażliwiona na płeć. Pozwoli bowiem odpowiedzieć na pytanie, czy mieszkanki i mieszkańcy mogli w równym stopniu korzystać z tego, co oferowało im życie w nowoczesnej metropolii.

    28Inga Iwasiów w ramach swojego projektu „czytania jako kobieta” proponuje w Rewindykacjach lekturę tekstów pisanych przez mężczyzn, wpisując się tym samym w tzw. rewizjonistyczny nurt krytyki feministycznej, polegający na reinterpretacji tekstów niewolnych od płciowych stereotypów. Ale istnieje także inny nurt, nazwany przez Elaine Showalter ginokrytyką, który za swój przedmiot badań obiera pisarstwo kobiece, wyodrębniając je w oparciu o kryteria kulturowe:

    Teorie kobiecego pisarstwa wykorzystują obecnie cztery modele odmienności: biologiczny, lingwistyczny, psychoanalityczny i kulturowy. (…) teoria kultury obejmuje zagadnienia kobiecego ciała, języka i psychiki, lecz interpretuje je w odniesieniu do społecznych kontekstów, w których te się pojawiają. (…) uznaje istnienie ważnych różnic między pisarkami: klasa, rasa, narodowość oraz historia są literackimi determinantami równie ważnymi jak płeć. Niemniej jednak kultura kobiet nadaje kształt ich wspólnemu doświadczeniu w ramach całokształtu danej kultury, doświadczeniu, które wiąże ze sobą kobiety-pisarki ponad czasem i miejscem ich działania31.

    29Swoje badania lokuję w nurcie ginokrytyki – zajmuję się literaturą kobiecą pisaną przez kobiety. Uważam, że w Polsce ten nurt ma nadal spore szanse rozwoju, gdyż większość prac dotyczących twórczości kobiet skupia się na pojedynczych autorkach (ewentualnie są to analizy komparatystyczne), zaś stosunkowo rzadko pojawiają się prace, w których pisarstwo kobiece uznane zostaje za literaturoznawczą kategorię, a w tle pojawia się pytanie, czy istnieje wspólne – pomimo różnic – kulturowe doświadczenie kobiet, o którym mówi Showalter.

    30Podejmując się zadania z zakresu klasycznych women’s studies, mam na uwadze, że dziś tego typu studia otwierają się na inne dyskursy mniejszościowe32. Zdaję sobie sprawę, że bycie kobietą nie jest jedynym czynnikiem warunkującym sposób bytowania w miejskiej przestrzeni, że sposób ten różnicują choćby wiek, orientacja seksualna, pochodzenie narodowościowe czy stan majątkowy poszczególnych kobiet. W centrum refleksji stawiam problematykę gender, ale nie zapominam też o pozostałych aspektach wykluczenia (na przykład ze względu na pochodzenie etniczne lub przynależność klasową). Do takiego podejścia zachęcają mnie zresztą same autorki, chętnie angażujące się na rzecz dyskryminowanych grup, tworzące teksty otwarte na problemy różnych przedstawicielek swojej płci.

    31Skoro była już mowa o tekście (kobiecym) i o czytelniku (czytelniczce), czas teraz przyjrzeć się trzeciemu wierzchołkowi trójkąta, czyli autorowi (autorce). Pisarki w omawianym przeze mnie okresie często spotykały się z nieżyczliwym przyjęciem, właśnie ze względu na swoją płeć. Zarzuty wobec ich tekstów zmieniały się w zarzuty wobec kobiet-autorek jako takich. Krystyna Kłosińska tak widzi przyczynę tych ataków:

    W pisaniu kobiety „objawia się” pycha, lekceważenie narzuconej od wieków pokory. Wchodząc przez pisanie w przestrzeń publicznego mówienia-działania, kobieta wydobywa się z milczenia i ciszy. Zakłóca więc tradycyjny rozdział ról społecznych, poczucie ustalonej hierarchii, słowem relacje władzy33.

    32Kobieta jako intruz na terenie literatury bywała ośmieszana i degradowana. W drugiej połowie XIX wieku, kiedy to pojawiało się coraz więcej autorek, pod ich adresem sypały się różnej maści inwektywy, w których odbijało się obrzydzenie, a zarazem lęk przez tym, co kobiece. Kłosińska podkreśla, że zdaniem ówczesnych męskich krytyków:

    Kobiety zanieczyszczają literaturę, przekształcają ją w zbiornik odpadków (śmieci), a nawet odchodów („gnojowisko”). Literatura jako ekskrementy? Cuchnący śmietnik, dzieło Messalin-feministek, przywołuje figurę kobiety-trucicielki, czarownicy, siedliska nieczystych mocy. Kobieta pisząca, wyzwolicielka namiętności i zmysłowości zabija jadem jak żmija. Opętana przez szatana? Histeryczka?34.

    33Kobieta, zdaniem tego typu krytyków, nigdy nie tworzy przy użyciu racjonalnego umysłu i woli, nie wykształca literackiego warsztatu, ale tekst niejako się z niej wylewa, a pisanie jest jak jeszcze jedna funkcja fizjologiczna. Problemem staje się ciało tekstu i de facto ciało autorki. Deprecjonowanie kobiecego pisarstwa wiąże się z deprecjonowaniem płci żeńskiej i roli jej przedstawicielek w kulturze. Jest to widoczne zwłaszcza na przełomie XIX i XX wieku, gdy obok nastrojów dekadenckich, wzrastały nastroje mizoginiczne. Jak objaśnia Maria Podraza-Kwiatkowska:

    Niechęć do kobiety, przechodząca np. u Ottona Weiningera w denerwującą i śmieszną zarazem skrajność, miała rozmaite źródła, utrwalone przez długą tradycję. Teraz dochodziły wpływy Nietzschego i Schopenhauera, zwłaszcza jego metafizyka miłości płciowej. Ważną rolę odgrywało myślenie o kobiecie w kategoriach biologicznych, choć i zdobywający sobie coraz więcej zwolenników światopogląd idealistyczny, z jego niechęcią do materii i ciała, potrafił działać na niekorzyść kobiet. Ważne były uwarunkowania społeczne: kobieta stawała się konkurentką na rynku pracy. W rezultacie mizogini dewaluują kobietę: sobie przypisują sferę kultury, kobiecie emisariuszce przyrody – sferę biologii, a zwłaszcza nie liczące się z niczym pragnienie przedłużenia gatunku35.

    34Następny okres rozkwitu kobiecej twórczości przypadł na dwudziestolecie międzywojenne. Autorki wstępu do książki o pisarstwie kobiet tego okresu, Ewa Graczyk i Monika Graban-Pomirska, sugerują, iż:

    Pisarki dwudziestolecia międzywojennego – pochodzące z rozmaitych środowisk, klas, narodowości i religii – miały okazję cieszyć się z odzyskanej wolności, ale w gruncie rzeczy mało miały okazji, żeby cieszyć się wolnością. Wiele z nich odkryło, że ojczyzna może jest wolna, ale one same – nie całkiem. (…) nadal nie miały w swoich rękach znaczniejszych przyczółków, nie opanowały instytucji, nie zajęły bastionów literackiego trwania – redakcji ważnych czasopism, kawiarni literackich, nie wywindowały swoich – równie wpływowych jak krytycy – krytyczek, (…) występowały najczęściej samotnie, bez tak istotnego dla sukcesu wsparcia grupy, krytyki, żony36.

    35Recenzenci znów wysuwali pod adresem pisarek zarzuty, które na pierwszy rzut oka wyglądały jedynie na merytoryczne i dotyczące tekstu, lecz nierzadko odnosiły się też do płci osoby piszącej. W tym czasie, jak zauważa Ewa Kraskowska:

    Antyintelektualizm, przejawiający się w nadmiernej uczuciowości i wrażeniowości, a także we fragmentaryczności jako zasadzie kompozycyjnej, staje się argumentem, który najczęściej powraca w krytycznych opiniach na temat kobiecego pisarstwa (…)37.

    36Gwoli ścisłości trzeba dodać, że pisarki bywały ganione nie tylko przez krytyków mężczyzn. Wobec koleżanek po piórze ostre zarzuty wysuwały na przykład Irena Krzywicka czy Magdalena Samozwaniec, do czego powrócę w dalszych rozdziałach. Z kolei męscy krytycy pisywali czasem entuzjastyczne recenzje kobiecych dzieł. Wokół literatury kobiecej toczyły się gorące polemiki, ale samo wyróżnianie takiej kategorii wydawało się wówczas bezdyskusyjnie potrzebne; Joanna Krajewska podkreśla, że w międzywojniu wykształciły się właściwie dwa określenia odnoszące się do utworów autorek:

    (…) dla książek słabszych, stylistycznie barokowych lub/i eksploatujących tematykę emancypacyjną, śmiałych obyczajowo stosowano termin „literatura kobieca”, a dla intelektualizujących, o prostym, przejrzystym stylu – „literatura pisana przez kobiety”38.

    37Zdaniem badaczki, ówczesne spory o literaturę kobiecą były między innymi częścią ogólniejszego sporu o styl. Tendencje realistyczne, klasycyzujące ścierały się z ekspresjonizującymi. Atakowano te drugie, ale o wynaturzenia stylu i zbytnią skłonność do metafor oskarżano przede wszystkim niektóre pisarki: „Cała szkoła pretensjonalności przechodzącej już wszelkie granice!”39 – ubolewał na przykład Stefan Kołaczkowski.

    38Autorki tworzące w interesującym mnie okresie 1864-1939 nierzadko musiały sobie radzić z nieżyczliwymi opiniami krytyki, a jeśli nawet poszczególne teksty czy osoby zdobywały sobie uznanie, nie brakowało głosów miażdżących całe pisarstwo kobiece en bloc40. Niewiele pisarek znalazło się na parnasie, nie wszystkie zajmują istotne miejsce w historii polskiej literatury. Łączy się z tym kwestia obecności/nieobecności kobiet w kanonie. Choć nie istnieje formalnie „kanon varsavianów”, zazwyczaj wśród utworów związanych z Warszawą, tworzących mitologię miasta, nie wymienia się tekstów kobiecych, jak choćby w cytowanym na początku wywiadzie. Taka sytuacja, prócz oczywistych minusów, ma też pewne plusy. Jak bowiem twierdzi Agnieszka Gajewska:

    Nie można jednoznacznie stwierdzić, że feministkom zależy na wpisaniu kobiet do kanonu (…). Ambiwalentny stosunek do kanonu oraz do kanonicznych jego interpretacji stwarza w feminizmie ciekawą perspektywę do rozważań nad patriarchatem, a marginalizacja, jeśli nie jest gettoizacją, staje się często zaletą, gdyż pozwala podważyć oczywistości, nie zgadzając się jednocześnie na współuczestnictwo41.

    Peryferyjne punkty widzenia docenia także Krystyna Kłosińska:

    Lektura/pisanie, które uwalnia się spod presji i cenzury Instytucji, manifestuje swoje prawo do subiektywności, prywatności, intymności, ale także prawo do nieskrępowanej kreacji. I jest to powszechnie już znana zdobycz feministycznej refleksji42.

    39Badaczka przywołuje Derridiańską koncepcję tekstu wylewającego się z centrum na marginesy, niedającego się ześrodkować wokół jednego ogniska sensów i wskazuje na jej zbieżności z myślą Cixous, zgodnie z którą kobiecy sposób przeżywania seksualności, rozproszony, nieskupiony na fallicznej rozkoszy, staje się odpowiednikiem kobiecego stosunku do tekstu, oscylowania pomiędzy centrum i marginesami. Poważne obiekcje wobec takiego projektu kobiecego pisania/czytania zgłasza jednakże Paweł Dybel: według niego istnienie pozytywnego, kobiecego marginesu jest tu warunkowane przez negatywne, męskie centrum, a przy nałożeniu opozycji margines-centrum na opozycję kobiece-męskie (rozumianych jako kategorie cielesności i seksualności) następuje jedynie odwrócenie patriarchalnego wartościowania, wciąż w ramach binarnych przeciwieństw43.

    40Dla mnie rozważania o centrum i marginesie są interesujące nie tylko w kontekście pisania, ale i miejskiej przestrzeni. Kojarzą się z opozycją śródmieścia i przedmieść, ale także prowokują pytania, kto i jak ma prawo korzystać z terenów metropolii. Mam nadzieję, że przy odwoływaniu się do odmiennych kulturowych doświadczeń, a nie esencjalnej różnicy, uda mi się uniknąć pułapki binarności i sztywnych opozycji kobiece-męskie. Przypomnę, iż Virginia Woolf pod koniec swego eseju przywoływała teorię literackiej androgyniczności: według niej w twórczym umyśle, a więc i w tekście, powinny połączyć się pierwiastki kobiece i męskie44.

    Siedemdziesiąt pięć lat, piętnaście pisarek

    41Od 1864 do 1939 roku upłynęło siedemdziesiąt pięć lat i przeminęły aż trzy epoki literackie. W tym okresie nieustannie zmieniała się i Warszawa, i sytuacja kobiet. Okres ten ma wyraźne ramy historyczne – od upadku powstania styczniowego do wybuchu drugiej wojny światowej. Ale zamyka się także w obrębie pewnych zjawisk, ważnych zarówno dla stolicy, jak i dla pisarek. U jego początków obserwujemy przyspieszenie procesów urbanizacji oraz emancypacji. Natomiast następująca po nim wojna stała się ostrą cezurą nie tylko w dziejach Warszawy, ale i w polskiej prozie kobiecej.

    42W wieku XIX, zwłaszcza w drugiej połowie, intensywnie rozwijały się ośrodki miejskie Europy. Warszawa, mimo iż znajdowała się pod zaborami, nie straciła tak ważnego czasu: stała się wielodzielnicowym miastem, wewnętrznie zróżnicowanym, a jej układ przestrzenny kształtował się pod wpływem takich samych czynników, jak w innych europejskich stolicach45. Miasto włączyło się w nurt kapitalistycznej gospodarki rynkowej, zachodziły przemiany ekonomiczne związane z przewrotem technicznym, zwiększała się liczba ludności, nastąpił rozwój przemysłu, zabudowy, sieci komunikacyjnej, handlu i usług, ale też intensyfikacja kontaktów międzyludzkich, życia kulturalnego i naukowego. Chociaż po 1864 roku Warszawa jako stolica została formalnie zdegradowana, nadal zachowała taką rangę.

    43Jednocześnie czas ten był czasem emancypantek. Ruch kobiecy przybierał na sile, choć trzeba pamiętać, że – ze względu na sytuację kraju – był uwikłany w powinności narodowe, które często stanowiły pierwszy impuls do organizowania się Polek46. Jednak poza sprawami ojczyzny, kobiety coraz odważniej upominały się o sprawy własne, o miejsce w dziedzinach życia dotąd zdominowanych przez mężczyzn. W imię równouprawnienia walczyły o dostęp do edukacji i do nowych zawodów, a także o uzyskanie praw wyborczych47. Coraz liczniejsze grono kobiet wyróżniało się na polu publicystyki, literatury, sztuki. Wiele struktur społecznych uległo korzystnym dla kobiet przeobrażeniom. Ale to samo dotyczyło mentalności. Jak pisze Sławomira Walczewska:

    W latach 70. XIX wieku nawet dla przeciwników emancypacji kobiet stało się jasne, że coś się zmienia i że dotychczasowe przeświadczenia o tym, czym/kim dotąd była kobieta, nie dają się już utrzymać. Dyskurs emancypacyjny wprowadził pytanie o sens bycia kobietą. Nie chodziło już o odpowiedź na pytanie, co przystoi niewieście, a co nie. Chodziło o problematyzację kulturowego wzorca kobiecości w całym jego zakresie. Nowe było poruszanie się na granicy kobiece/nie-kobiece, włączanie do określenia kobiecości takich cech, zachowań, funkcji, których negacja dotąd ją charakteryzowała48.

    44Przyjmuje się, że tzw. długi XIX wiek trwał aż do pierwszej wojny światowej, a jeśli spojrzeć na dzieje Warszawy i dzieje ruchu kobiecego, ta teoria znajduje potwierdzenie. Dopiero od 1918 roku stolica mogła się rozwijać jako całkowicie wolne, polskie miasto. Pierwsze lata niepodległości przyniosły zwłaszcza bujny rozkwit kultury i życia towarzyskiego. Pozytywne tendencje rozwojowe miasta zahamował częściowo wielki kryzys gospodarczy, wzrosło wówczas bezrobocie i pogłębiła się przepaść między dobrze sytuowanymi a najuboższymi mieszkańcami. W drugiej połowie lat 30. nastał za to okres prosperity, a plany prezydenta Stefana Starzyńskiego zakładały, iż Warszawa wkrótce dorówna innym europejskim metropoliom. Stolica w dwudziestoleciu międzywojennym nie była wolna od konfliktów społecznych, ale z pewnością stała się ważnym ośrodkiem życia politycznego, ekonomicznego i kulturalnego kraju49.

    45Jeśli chodzi o pojmowanie ról płciowych, pierwsza wojna światowa spowodowała w całej Europie ogromną zmianę. Zwiększył się udział kobiet w sferze publicznej, w tym na rynku pracy. Polki dodatkowo wykazały się ogromnym zaangażowaniem w działaniach na rzecz sprawy narodowej. Po odzyskaniu niepodległości część wcześniejszych żądań emancypacyjnych została spełniona – obywatelki II Rzeczypospolitej zyskały na przykład prawa wyborcze. Ruch kobiecy w międzywojniu koncentrował się przede wszystkim wokół zadań społecznych, ale unikając formułowania postulatów politycznych, nie stał się realną siłą w odrodzonym państwie50. Kobiety udzielały się za to bardzo licznie w organizacjach i stowarzyszeniach o charakterze: zawodowym, samopomocowym, charytatywnym, opiekuńczym51. Działały także jako twórczynie; w literaturze drugie dziesięciolecie niepodległości uznawane jest za złoty okres kobiecego pisarstwa.

    46Wybuch drugiej wojny światowej zakończył pewien okres w życiu Warszawy i kobiet. Z dnia na dzień radykalnie zmienił się obraz miasta oraz doświadczanie przestrzeni przez jego mieszkańców i mieszkanki. Na terenie znajdującym się pod okupacją dla ludności cywilnej podstawowym zadaniem stało się przeżycie, zachowanie fizycznej integralności, ewentualnie ochrona bliskich. Doświadczenie przestrzeni stało się bezpośrednie, tu i teraz, niezapośredniczone przez dodatkowe sensy. Znane budynki i ulice rozpatrywane były więc jako miejsca względnie bezpieczne lub pełne zagrożenia. Bombardowania we wrześniu 1939 roku, a następnie zniszczenia związane z powstaniem w getcie i powstaniem warszawskim spowodowały, iż Warszawa sprzed wojny niemal przestała istnieć. Miasto w swoim realnym kształcie rozpadło się. Pozostało jedynie miasto-duch, pamięć o przeszłości, zmitologizowana opowieść o Warszawie, wzbogacona teraz o nowe znaczenia52. Po wyzwoleniu odbudowa stolicy i nowy ustrój polityczny ponownie zmieniły postrzeganie przestrzeni. Ale obraz i doświadczenie miasta ginącego oraz miasta, które powstało z gruzów, choć również warunkowane przez płeć, to już temat na inną rozprawę.

    47Wojna była przełomem nie tylko w historii Warszawy. Po 1945 roku polska proza kobieca nie powróciła już do przedwojennych czasów świetności. Inga Iwasiów dowodzi:

    Otóż jestem przekonana, że Jałta odcięła nas radykalnie od feministycznych, proemancypacyjnych zalążków dwudziestolecia. I od wynalazków prozy psychologicznej, łączącej myślenie o podmiocie (…) oraz rozrywkę na wysokim poziomie. (…) dwudziestolecie miało literaturę, która przedstawiając problemy społeczne i psychologiczne swoich współczesnych, czyniła to w sposób przystępny. O ile tradycje awangardowe jakoś przetrwały, zaburzane przypadkami politycznymi, o tyle hybryda naturalistyczno-społeczno-psychoanalityczna – poczęta w latach trzydziestych – nie doczekała rozwiązania. Upośledzenie tematu człowieka pojmowanego postfreudowsko miało związek z gwałtownym zmarginalizowaniem twórczości kobiet. (…) teksty, jakie pisała po wojnie choćby współtwórczyni prozy psychologicznej Maria Kuncewiczowa, nie mogły być tak doniosłe jak ezopowe roztrząsania narodowych klęsk, podejmowane przez mężczyzn53.

    48Nie znaczy to, że polska proza kobieca w PRL-u przestała istnieć, ale ta nić została mocno nadwątlona. Pewne wątki nie były obecne w głównym nurcie literatury wysokiej54. Iwasiów tak kontynuuje swoją myśl:

    (…) marginalizacja książek do czytania, zastąpionych książkami do celebrowania, była zdobyczą patriarchalnego układu, zakonserwowanego aż do lat ostatnich, kiedy obudziło się nowe pokolenie feministek. Gdyby nie patriotyczne powinności, Zofia Nałkowska napisałaby jeszcze kilka powieści bardziej prokobiecych niż Węże i róże. Jestem też pewna, że wiele innych pisarek poszłoby otwartą przez babki (…) drogą do feminizmu; tak przecież stało się na Zachodzie55.

    49Lata 1864-1939 to w pewien sposób zamknięty okres w historii miasta i polskiej literatury. Swoje badania koncentruję właśnie na tym siedemdziesięciopięcioleciu. Jak już zaznaczałam, jako przedmiot badań wybieram utwory pisane przez kobiety i reprezentujące kategorię prozy kobiecej, zawsze w jakimś stopniu subwersywnej wobec patriarchalnego systemu. Analizuję przede wszystkim powieści, ale także krótkie formy prozatorskie: opowiadania, obrazki, felietony, reportaże, a więc zarówno teksty fikcjonalne, jak i dokumentarne. W obu przypadkach interesuje mnie jednak ich referencjalność. Literaturę dokumentu osobistego, taką jak dzienniki, wspomnienia czy listy, przywołuję natomiast jedynie pomocniczo. Tego typu teksty wymagają bowiem innej metody badawczej, choćby zmierzenia się z tym, co Arleta Galant nazwała „losami konfesji i autokreacji”56. W omawianej przeze mnie twórczości pierwiastek autobiografizmu jest i tak ważny, nierzadko zmusza do użycia kontekstu biograficznego; w tej sytuacji zajęcie się diarystyką, memuarystyką i dziełami sztuki epistolarnej mogłoby nadto przesunąć ciężar rozważań z tekstu literackiego na biografię pisarek i historię miasta. Poza tym znacznie zwiększyłoby objętość publikacji. A mimo iż jako twórców warszawskiej prozy wymienia się głównie mężczyzn, z Prusem na czele, materiał do badań i tak okazał się bardzo obszerny. Większość znanych pisarek, tworzących w okresie między powstaniem styczniowym a drugą wojną światową, umieściło w swoich tekstach stołeczne realia. Ponieważ praca nie ma charakteru monograficznego, konieczna była selekcja. Uwzględniając kryteria prozy kobiecej i warszawskiej lokalności oraz kierując się subiektywnym zainteresowaniem poszczególnymi utworami, ostatecznie wybrałam piętnaście nazwisk. Zajmować się będę autorkami, których pozycja w historii literatury i kanonie jest bardzo różna. Niektóre są niekwestionowanymi wielkościami (Eliza Orzeszkowa, Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska), niektóre doczekały się uznania jedynie za część swoich dokonań (Maria Konopnicka, Gabriela Zapolska, Maria Kuncewiczowa), inne są nieco marginalizowane (Pola Gojawiczyńska, Helena Boguszewska), jeszcze inne funkcjonują niemal jedynie w obszarze literatury popularnej (Maria Rodziewiczówna, Magdalena Samozwaniec, Maria Ukniewska), a część została prawie zapomniana, ale w ostatnich latach krytyka feministyczna przywraca je naukowej refleksji (Irena Krzywicka, Wanda Melcer, Ewa Szelburg-Zarembina, Elżbieta Szemplińska-Sobolewska).

    50Z grona pisarek, które nie staną się bohaterkami tej pracy, chciałabym wyróżnić dwie: Narcyzę Żmichowską i Marię Komornicką57. Ich życie i dzieła wciąż na nowo fascynują badaczy i badaczki, obie zaznaczyły się też wyraźnie na literackiej mapie stolicy. Twórczości Żmichowskiej nie uwzględniam, gdyż nie mieści się w określonych przeze mnie ramach czasowych, ale zaznaczam, że pisarka była w Warszawie ważną postacią: to wokół niej skupiały się Entuzjastki, to jej mieszkanie przy Miodowej pełniło funkcję salonu (tzw. Miodogórze). W powieściach Żmichowskiej, które wyznaczają początki polskiej prozy kobiecej, pojawiają się wątki warszawskie, a przede wszystkim postawiona zostaje kwestia tożsamości kobiety58. Z kolei miasto w utworach Komornickiej, skupiających się raczej na pejzażu wewnętrznym, to wielkie miasto w ogólności, przestrzeń nacechowana symbolicznie, w której trudno dopatrywać się warszawskich konkretów. Jednakże pewien epizod z życia autorki doskonale pokazuje, z jakimi szykanami mogła się spotkać kobieta w miejskiej przestrzeni, jak bardzo wolność osobista i swoboda poruszania się były warunkowane przez płeć. U progu lat 90. XIX wieku nastoletnia Komornicka została zatrzymana na ulicach Warszawy, ponieważ szła samotnie po zmroku. Jako podejrzana o uprawianie prostytucji musiała poddać się oględzinom lekarskim59. To zdarzenie każe ponownie zastanowić się nad pojęciem kobiecej perspektywy w oglądzie miasta. Według mnie byłaby to perspektywa kogoś, kto z powodu swojej płci nie może czuć się na ulicach do końca bezpiecznie, bo reprezentuje inność. Rodzi się zatem pytanie, jak pisarki – jako inne – sytuowały się wobec dyskursu nowoczesności i urbanizacji.

    Meandry doświadczenia

    51W odniesieniu do nowoczesności mówi się często o kryzysie bądź ewolucji doświadczenia, a początków takiego myślenia należy szukać w studiach, jakie nad wielkim miastem poczynił Walter Benjamin. W epoce nowoczesności trudno już mówić o tradycyjnie rozumianym doświadczeniu, narastającym w czasie, przekazywanym z pokolenia na pokolenia. Człowiek wielkiego miasta bombardowany jest ogromną ilością bodźców, które stanowią dla niego swoisty szok; miejsce dawnego doświadczenia zajmują przeżycia – zdarzenia punktowe, osadzające się w pamięci w sposób luźno ze sobą powiązany. Jak komentuje Ryszard Różanowski, u Benjamina:

    Jako bodziec, który w traumatyczny sposób musi zostać odparty, szok jest momentem zagrażającym doświadczeniu. Z kolei jako bodziec, który przełamał funkcję ochronną świadomości i przeniknął do głębszych warstw psychiki, staje się dla doświadczenia czynnikiem konstytutywnym60.

    52W pewnym momencie wydawać się mogło, że obok innych śmierci (autora, podmiotu, itp.) nastąpi także śmierć doświadczenia, jednak badacze starają się tę kategorię rewitalizować. Ryszard Nycz zwraca uwagę, że w nowoczesności doświadczenie nie przestaje być ważne, a wręcz – pojmowane w odmienny, nietradycyjny sposób – staje się kluczowe61. W nowy sposób rozumiane doświadczenie zakłada, że nie istnieje obiektywna rzeczywistość, niezależna od procesu jej percepcji przez jednostkę. Doświadczenie staje się więc subiektywne, a co więcej, niespójne i zawsze tylko fragmentaryczne. Nycz, rozważając pojęcie doświadczenia nowoczesności, wskazuje przede wszystkim na niełatwe próby, na jakie wystawiony zostaje człowiek w obliczu modernizacji i na ich (najczęściej negatywne) konsekwencje:

    Podmiot jest tu pojmowany jako instancja aktywna, poddana refleksyjnej samokontroli, zdyscyplinowana i autonomiczna (zdolna do samodzielnego działania), przy czym jego aktywność uwarunkowana jest w decydującym stopniu siecią społecznych, politycznych, dyskursywnych praktyk, wpisanych w instytucje życia codziennego, czego efektem bywało m.in. podporządkowanie (a w istocie stłumienie) przez racjonalną samoświadomość tego wszystkiego, co mogłoby podważyć jej władzę: a więc przede wszystkim tego, co cielesne, popędowe, emocjonalne, nacechowane wartościowaniem… Toteż w konsekwencji, doświadczenie, z jakim mamy do czynienia w tym przypadku, bywa z reguły doświadczeniem konfliktu, szoku, przymusu, kontroli, represji, ekskluzji, pozostawiającym traumatyczne ślady we wrażliwości jednostki62.

    53W nowoczesności doświadczenie staje się zawsze doświadczeniem radzenia sobie z traumą nadmiaru tego, co nowe, ulotne, zmienne. Takie rozumienie nie przekreśla jednak możliwości odwołania się do kategorii potocznie rozumianego doświadczenia codzienności, tak ważnego dla prozy kobiecej. W swoich analizach nie pomijam doświadczenia nadzwyczajnych wydarzeń, które od czasu do czasu wkraczają w życie jednostek, ale przede wszystkim skupiam się na doświadczaniu miejskiej codzienności – tego, co po stronie rutyny, prozy życia, zwykłości, czasem też swojskości; tak rozumiana codzienność zajmuje ważne miejsce w postmodernistycznych badaniach historycznych, także feministycznych, gdyż pozwala poszukiwać śladów kobiet w przeszłości63.

    54Doświadczenie kobiece jest ważną kategorią w krytyce feministycznej. Spory o to, jak miałoby ono być definiowane, do jakiego stopnia warunkuje pisanie oraz lekturę, a także czy w ogóle istnieje tożsamość kobiecego doświadczenia, czy jest to jedynie pewna językowa konstrukcja lub rola przyjmowana podczas czytania, były i są w dyskursie teoretycznym niezwykle żywe64. Według słownikowej definicji Maggie Humm doświadczenie w ujęciu feministycznym to:

    Osobista świadomość i wiedza kobiety, ukształtowane przez uczestnictwo w życiu społecznym. Doświadczeniu kobiet często odmawia się znaczenia i rangi „prawdziwego” doświadczenia, zatem trudności, z jakimi spotykają się kobiety pragnące zdobyć uznanie dla swoich doświadczeń, stanowią część kulturowego dziedzictwa kobiet, utrwalanego w trakcie procesu edukacji. Autorki feministyczne zwracają uwagę na istniejący rozziew między doświadczeniem kobiet a teoretycznymi schematami, które się im oferuje jako narzędzie porządkowania doświadczeń65.

    55Wbrew pozorom odbieranie doświadczeniom kobiet znamion uniwersalności, może dziś działać na korzyść feministycznego literaturoznawstwa. Jak pisze Inga Iwasiów:

    Jest jednak charakterystyczne, że podział polityczne/prywatne stosowany do opisu doświadczeń/dzieł mężczyzn i kobiet nie oznacza tego samego. (…) o ile męskie przechodzenie na stronę prywatności traktowane jest jako wybór, decyzja, podszyte tym, co jak najbardziej wspólnotowe, uniwersalne, a więc i polityczne, o tyle kobietom przyznaje się „naturalną” i historycznie usankcjonowaną skłonność do przebywania w przestrzeni prywatnej i obserwowania z tej perspektywy świata zewnętrznego. (…) Specyfika męska i jednostkowe doświadczenie mężczyzny może być uniwersalne, specyfika kobieca i jednostkowe doświadczenie kobiety raczej nie bywa odbierane jako uniwersalne. Nie zawsze taki wstępny pogląd jest czymś zagrażającym tekstowi. Ostatecznie „prywatna perspektywa” okazuje się interesująca, właśnie jej oczekujemy od kronikarzy współczesności66.

    56Z kolei krytyczna wobec nadużywania w dyskursie doświadczenia Joan W. Scott przestrzega przed rozumieniem tej kategorii jako całkowicie transparentnej i naturalnej67. Zdaniem badaczki to nie jednostki mają doświadczenie, ale podmioty są przez doświadczenie konstruowane. Łatwo zatem stosując tę kategorię – szczególnie przy opisie życia różnych grup pomijanych w tradycyjnej historii – popaść w pułapkę reprodukowania represyjnych schematów, nie zastanawiając się, w jaki sposób różnica jest ustanawiana. Doświadczenie według Scott jest historyczne, ma charakter dyskursywny, od razu jest już interpretacją, należy więc zawsze brać pod uwagę czynniki, jakie je kształtują.

    57Również Agnieszka Gajewska wyraża poważne wątpliwości wobec naiwnego i sztywnego rozumienia doświadczenia kobiecego, gdyż może to, jej zdaniem, przyczyniać się do szufladkowania twórczości literatek:

    Pisarstwo kobiet stało się etykietą pisarstwa odrębnego, niedającego się z niczym porównać, ujmowane jest najczęściej jako zjawisko opisujące „doświadczenia” egzystencji kobiecej, podczas gdy właśnie najważniejszą lekcją, jaką dał nam poststrukturalny feminizm, jest zwrócenie uwagi na to, że koncepcja różnicy płciowej podważa uniwersalność reprezentacji męskiego doświadczenia, a nie wskazuje na uniwersalne doświadczenie kobiece68.

    58Samo doświadczenie może być zresztą silnie uwikłane w genderowe stereotypy, a źródeł tego faktu trzeba poszukiwać w dyskursie oświecenia i romantyzmu. Ewa Kraskowska wskazuje, iż doświadczenie było wówczas przeciwstawiane z jednej strony rozumowi, a z drugiej niewinności69. Doświadczenie jako powiązane ze zmysłowymi wrażeniami, spostrzeżeniami, emocjami, uczuciami i naturą, a więc z aspektami żeńskimi, stało w kontrze do rozumu, tradycyjnie uznawanego za aspekt męski. Z kolei w drugiej parze, zwłaszcza w narracjach emancypacyjnych, doświadczenie było pozytywnie waloryzowane jako wiedza, stojąca w opozycji do promowanej przez kulturę patriarchalną kobiecej niewinności, czyli de facto bezradności i ignorancji.

    59Badania nad doświadczeniem kobiet w mieście niekoniecznie muszą się łączyć z wyborem sztywnej definicji kobiecego doświadczenia konstruowanej w opozycji do męskiego. Jak twierdzi Joanna Erbel:

    Praca z historią miejsc i przywracanie miastu kobiecych narracji zawiesza uwspólnienie definicji kobiecego doświadczenia, które odróżniałoby je od innego rodzaju doświadczeń. Przemapowywanie przestrzeni miejskiej nie polega na podmienieniu narracji, ale raczej na wpleceniu do tej obowiązującej wielu sprzecznych z nią i ze sobą nawzajem narracji70.

    60Kategoria doświadczenia wydaje mi się jak najbardziej przydatna do analizy prozy traktującej o nowoczesnym mieście, gdyż pozwala dokładnie przyjrzeć się przeżyciom, przed którymi autorki postawiły swoje postaci literackie – głównie kobiece. Optyka genderowa umożliwia danie pierwszeństwa doświadczeniom dotąd marginalizowanym, zależnym między innymi od roli płciowej.

    Tekst zakorzeniony w mieście

    61Czym jest dla mnie miasto? Najprościej rzecz ujmując, specyficzną przestrzenią, w której egzystują jednostki. Na tak rozumiane miasto można patrzeć w perspektywie socjologicznej71 czy antropologicznej72, ale choć korzystam z badań prowadzonych w ramach obu dziedzin wiedzy, czynię to jedynie pomocniczo. Najbardziej inspirująca dla tej rozprawy była definicja historyczki Elżbiety Kaczyńskiej:

    Miasta (…) są czymś więcej niż tylko zbiorowiskiem ludzi oraz zabudowy odmiennej od wiejskiej. Miasta traktuję jako swoisty stan umysłów, żywy organizm, na który składają się obyczaje i tradycja, odmienny typ organizacji i zachowania. Miejska cywilizacja składa się z ulic i budynków, światła elektrycznego i tramwajów, instytucji takich jak sądy, szkoły, policja itd. Korzystanie z tych urządzeń i instytucji wprowadzonych przez człowieka, by zaspokajały jego potrzeby, pociąga za sobą odpowiedni sposób zachowania, liczenia czasu, poruszania się i komunikowania z otoczeniem. Tym, czym dom jest dla włościanina, tym miasto dla człowieka rozwiniętej cywilizacji73.

    62Takie szerokie, a zarazem „domowe”, pojmowanie miasta pociąga za sobą odpowiednie ujmowanie przestrzeni – tu z kolei przywołam podejście badacza zajmującego się socjologią i antropologią, Jacka Gądeckiego:

    (…) punktem wyjścia do zrozumienia przestrzeni architektonicznej pozostaje jej „rozumienie potoczne”. Jako ten typ rozumienia traktuję taki rodzaj wiedzy, który dostępny jest w codziennym doświadczaniu przestrzeni, w potocznych działaniach, działaniach pojmowanych z perspektywy praktyka, będących integralną częścią doświadczenia struktury przestrzeni i miejsca. Doświadczenie miejskiej przestrzeni i doświadczenie nowej architektury opisywane było od początków industrialnego miasta z dwóch perspektyw: artystycznej, literackiej z jednej, a z socjologicznej i geograficznej z drugiej strony. W teoriach klasyków socjologii miasta trudno było czasami dostrzec pierwiastek doświadczenia indywidualnego, a jeżeli się on pojawiał, to tylko jako kontrapunkt dla „urbanizmu”74.

    63W swoich rozważaniach uprzywilejowuję doświadczenie jednostki, kogoś, kto w przestrzeni miejskiej egzystuje na co dzień, dlatego zwracam się właśnie ku potocznemu, praktycznemu rozumieniu przestrzeni. Szczególnie bacznie analizuję doświadczenia, dla których nie zawsze znalazło się miejsce w urbanistycznym dyskursie. Skłaniają ku przyjęciu takiej postawy rozważania Michela de Certeau, który pisał:

    (…) jeśli w dyskursie miasto służy jako wszechogarniający i niemal mityczny punkt odniesienia dla strategii społeczno-ekonomicznych i politycznych, to życie miejskie pozwala coraz bardziej wypłynąć temu, co z niego wykluczał projekt urbanistyczny. Język władzy „się urbanizuje”, ale miasto jest poddane społecznym ruchom, które się kompensują i łączą poza zasięgiem panoptycznej władzy75.

    64Życie miejskie w opozycji do dyskursu urbanistycznego – takie przeciwstawienie może być użyteczne w badaniach, które dotyczą grup mniejszościowych i dyskryminowanych, jeśli przyjąć, że główny dyskurs tworzony jest zawsze przez tych, którzy dzierżą władzę. W ramach życia miejskiego francuski badacz polecał śledzenie:

    (…) procedur – różnorodnych, niepokornych, przebiegłych i uporczywych – które wymykają się dyscyplinie, pozostając jednak w polu jej działania, a które powinny doprowadzić do utworzenia teorii codziennych praktyk, przestrzeni przeżywanej oraz niepokojącej bliskości miasta76.

    65Tym, co w przestrzeni miejskiej bywa wykluczone, a przywoływane – ukazuje jej różnorodność, której nie da się sprowadzić do hegemonicznego, dyscyplinującego dyskursu, są wszelkie przejawy inności oraz obcości, między innymi te związane z kategorią gender. Na ważki wpływ myśli Michela de Certeau na badania łączące urban studies i women’s studies zwracała już uwagę Janet Wolff – uważa ona, iż nie negując dominujących struktur w mieście i reguł obowiązujących obie płci, można zmienić perspektywę (z ptasiej na bardziej przyziemną) i przyglądać się życiu codziennemu kobiet77.

    66Czemu sytuuję doświadczenia kobiet w przestrzeni miejskiej nie tylko w obszarze inności, ale także obcości? Ewa Rewers, autorka studiów o post-polis, stawiając za Henrim Lefebvre’m pytanie, kto ma prawo do miasta, odpowiada:

    O ile Arystoteles odpowiedziałby, że miasto należy do jego obywateli, o tyle kluczową figurą miasta ponowoczesnego jest obcy. (…) Czy obywatelami nazwać można tych, którzy czują się coraz bardziej obco we własnym mieście, odsuwani na dalszy plan – przez inwestorów z całego świata, przez międzynarodowe korporacje (…), przez turystów, emigrantów, okresowych pracowników, studentów?78

    67Badaczka właśnie fakt, iż główną postacią post-polis jest obcy, uznaje za kluczowy dla doświadczenia przestrzeni w mieście ponowoczesnym, innego niż w mieście typu metropolis, gdzie dominowało doświadczenie antyurbanistyczne, miasto było spektaklem i zagrożeniem, opisywano bowiem przyjemność płynącą z patrzenia (figura flâneura), ale głównie wielkomiejskie niebezpieczeństwa. W post-polis natomiast część życia przenosi się do przestrzeni medialnych i wirtualnych. Uważam, że w metropoliach79 kobiety znajdowały się na pozycji obcych. Oczywiście nie w takim sensie, w jakim wszyscy jesteśmy obcymi w ponowoczesnym mieście, ale w kontekście stawianych pytań: kto ma prawo do miasta? kto się może czuć jego obywatelem? kto się czuje w nim obco? kto jest odsuwany na dalszy plan? – jak najbardziej. Przypomnijmy zaś, że Ewa Rewers sugeruje, iż dla obcego doświadczanie przestrzeni zurbanizowanej jest zupełnie inne, niż zwykło się przyjmować w tradycyjnych studiach nad miastem. Badania spod znaku gender mogą zatem pomóc uzupełnić owo tradycyjne spojrzenie na nowoczesne miasto o pomijane dotąd aspekty dotyczące doświadczenia kobiet jako obcych.

    68Odniesieniem dla mojej analizy doświadczeń kobiecych postaci literackich jest realne miasto – Warszawa w latach 1864-1939, wraz z jej kulturą i organizacją społeczną. Antropolog Ulf Hannerz, twórca pojęcia „atrybutów dyskryminujących role”, do których zalicza przynależność etniczną, płeć oraz wiek, uważa, że to, jak determinują one role jednostek, jest ściśle uzależnione od danej kultury:

    Atrybuty dyskryminujące role pełniły charakterystyczną funkcję w organizacji życia w mieście jako element (…) ciągłości kulturowej. Jedynie na tle konkretnej tradycji kulturowej, czy też kombinacji kilku takich tradycji, można wyrobić sobie pogląd na to, w jaki sposób wpływają na porządek społeczny koncepcje płci, wieku i przynależności etnicznej; jedynie obserwując to, co mogą robić kobiety, mężczyźni czy ludzie starsi, a czego im nie wolno (…)80.

    69Zestawianie realnej sytuacji kobiet w Warszawie w końcu XIX i na początku XX wieku, jak też wyglądu stolicy w tymże okresie z ich prozatorskimi przedstawieniami, prowokuje pytanie o wzajemny stosunek miasta i tekstu, jednym słowem: o referencjalność. Elżbieta Rybicka wymienia trzy możliwe perspektywy badawcze: pierwsza traktuje tekst jako źródło wiedzy o rzeczywistym mieście, druga skupia się na literackim obrazie miasta, jego symbolicznych i alegorycznych znaczeniach, wreszcie trzecia wskazuje na kluczowe znaczenie modernizacji dla rozwoju modernizmu artystycznego i podkreśla, że doświadczenie wielkiego miasta miało wpływ na nowe sposoby prezentacji świata w literaturze81. Jakkolwiek odwołania do realnych doświadczeń kobiet w przestrzeni miejskiej każą mi uprzywilejowywać pierwszą z wymienionych perspektyw, wydaje mi się, że nie sposób pomijać także pozostałych82; jak zresztą podsumowuje badaczka:

    Generalnie tendencje w badaniach nad problematyką urbanistyczną zmierzają zatem w kierunku powiązania metod wewnątrzi zewnątrzliterackich. Konsekwencją tego jest fakt, iż relacji między literaturą a miastem nie można sprowadzić do modelu dychotomicznego, separującego tekst literacki od kontekstu historycznokulturowego i społecznego. Ale też (…) ujęcie takie nie prowadzi do odrzucenia literackiego aspektu miast przedstawionych. Wskazuje jedynie na współuzależnienie i obustronną konstytucję miast zapisanych w tekstach i pozatekstowych83.

    Można tu wspomnieć koncepcję Ryszarda Nycza „literatury jako tropu rzeczywistości”. Jak wyjaśnia badacz:

    Literatura – zwłaszcza literatura nowoczesna – staje się tym specjalnym miejscem, gdzie świat wkracza dopiero w przestrzeń doświadczenia i zarysowuje na horyzoncie ludzkiego poznania; i tym szczególnym momentem ludzkiego doświadczenia, w którym procesowi nastawania „bezimiennej” realności zachodzą drogę znaki, akty kategoryzacji i nadawania sensu. Tam i wtedy właśnie ślad staje się tropem; literatura – „zaszyfrowanym zapisem” rzeczywistości. (…) Odniesienie do świata jest trwałym i nieusuwalnym „tropizmem” literatury, jednakże świat, choć oczywiście nie jest tekstem, to nie udostępnia się nam inaczej, niż w formie „tekstu” (…). Toteż i rzeczywistość pokazywana w literaturze nie jest czymś bezpośrednio danym, lecz raczej: zarazem tworzonym i odkrywanym w procesie tropologicznej reprezentacji. (…) w dziele literackim następuje transfiguracja realnego w ślad, tego zaś w trop figuralnej (retorycznej) reprezentacji84.

    70Wykorzystanie kategorii prozy kobiecej także kieruje uwagę ku referencjalności tekstu, gdyż autorki najchętniej wykorzystywały gatunki literackie pozostające w ścisłym związku z realizmem. Jak wyznaje Paweł Dunin-Wąsowicz, podczas zgłębiania tekstów, w których występują zmyślone, fantastyczne realia Warszawy, zaskoczył go: „naprawdę znikomy odsetek utworów napisanych przez kobiety (ledwie 3 procent), a co za tym idzie także niedostatek pierwszoplanowych postaci kobiecych”85.

    71Badając związki tekstu i konkretnego miejsca, mam jednocześnie świadomość, iż literacki dyskurs nowoczesnej metropolii posługuje się stosunkowo uniwersalnym sposobem obrazowania, często zakorzenionym nie w krajobrazie opisywanym, ale w symbolicznym; jak pisze Alina Molisak:

    Wraz z zapisem pojawia się metaforyka usiłująca nazywać ów nowy rodzaj doświadczenia, jakim stało się przeżywanie miejskiej przestrzeni. Pojawiają się odwołania do kamiennej pustyni, pustego krajobrazu, pierwotnego lasu czy klasyczne odwołania do labiryntu. Wielkie miasto bywa traktowane jako organizm fizjologiczny, staje się nasyconym nerwami kanalizacji i żyłami elektryczności miastem-ciałem86.

    72W jakim stopniu korzystały z tej uniwersalnej symboliki „pióra niewieście”? Czy miała na nie wpływ zmiana paradygmatu estetycznego? – mam tu na myśli zmianę rozpoczętą przez Charlesa Baudelaire’a, którą następująco charakteryzował Hugo Friedrich:

    Baudelaire tropi misterium w śmieciach wielkiego miasta. (…) Ponieważ kubiczne masy kamienne miast są nienaturalne, sprzyjają one – choć są siedliskiem zła – duchowej wolności, tworzą nieorganiczne krajobrazy czystego ducha. (…) obrazy wielkiego miasta pełne są dysonansów, a więc i największego natężenia. Godzą one ze sobą światło gazowe i wieczorne niebo, woń kwiatów i odór smoły, są przeniknięte rozkoszą i skargą (…). Zakurzone okna ze śladami deszczu, niewyraźne szare fasady domów, metaliczna trująca zieleń, zorza poranna w postaci brudnej plamy niby zwierzęcy sen ulicznic – hałas omnibusów, bezwargie twarze, staruszki, blaszana muzyka, zatopione w żółci źrenice, zleżałe perfumy, to są jedyne treści jego poetycko „galwanizowanej” nowoczesności87.

    73Chociaż dyktat Paryża, Londynu czy Berlina w dyskursie o metropoliach był bardzo wyraźny, staram się pamiętać o specyfice polskiego myślenia o wielkim mieście, które w interesującym mnie okresie cechował antyurbanizm – wprawdzie o zmiennym natężeniu, ale zawsze, choćby w tle, obecny88. Na przełomie XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich na pierwszym miejscu stawiano rolnictwo i wieś, zaś miasta nierzadko utożsamiano z brudem, pijaństwem, lenistwem oraz obecnością pierwiastków obcych: żydowskich i germańskich. Idealizowano kulturę ludową. W romantyzmie te tendencje się pogłębiły, indywidualność narodową Polaków postrzegano w ścisłym związku z ziemią. Miasto oznaczało brzydotę, ciasnotę, amoralność, egoizm. Pierwsze zmiany przyniósł pozytywizm. Z urbanizacją łączono postęp, rozwój przemysłu, handlu, nauki, sztuki, ośrodki miejskie traktowano jako ogniska myśli i idei. Naturaliści zafascynowani byli metropolią jako wielkim tworem pełnym kontrastów. Dość szybko jednak pozytywiści przeżyli rozczarowanie cywilizacją wielkomiejską i mieli do niej stosunek ambiwalentny, choć nadal pragnęli postępu, wskazywali wady kapitalizmu, niepokoiły ich również wzrastająca potęga maszyn, izolacja od natury oraz zanik więzi międzyludzkich. Koniec XIX wieku to ponowny wzrost nastrojów antyurbanistycznych. W kręgach artystycznych dominowały infernalne wizje miasta – dusznego, przepełnionego dymem i hałasem, lecz zarazem przestrzeni pustki, w której wartościowa jednostka odczuwa lęk i zagubienie, a zadowolenie udaje się osiągnąć jedynie sytym filistrom. Działacze społeczni i polityczni, zwłaszcza spod znaku socjalizmu, akcentowali nędzę miejskiego proletariatu, a ich głosy najsilniej rozbrzmiały podczas rewolucji 1905 roku. XX wiek docenił wielkie miasto jako całkowicie naturalne środowisko życia człowieka. Futuryści wręcz gloryfikowali je jako żywioł zastępujący przyrodę, w myśl hasła „Miasto, masa, maszyna”. Dla innych twórców i twórczyń, na przykład z szerokiego kręgu Skamandra, istotne były takie pojęcia, jak: urbanizm, witalizm, miejska powszedniość. Natomiast literatura zaangażowana, podnosząca problematykę społeczną (między innymi świetnie rozwijający się reportaż), kazała zwrócić uwagę na uboższe dzielnice i wszystkich wykluczonych w miejskiej przestrzeni. Ale mimo widocznego zainteresowania miastem, nadal silne były w Polsce tradycje ziemiańskie, podnoszono wartość życia wiejskiego, co łączyło się z umiarkowanym antyurbanizmem.

    74Tematyka wielkiego miasta w ogólności każe odwoływać się do takich dziedzin, jak antropologia czy socjologia, z kolei lokalna specyfika polska, czy węziej – warszawska, każą sięgać po wiedzę z zakresu historii, geografii czy topografii. Elżbieta Rybicka zwraca uwagę, że współczesne studia urbanistyczne stymulują powstanie nowych, pogranicznych dyscyplin naukowych, takich jak: filozofia miasta, antropologia miejsca i przestrzeni oraz geografia kulturowa, geokrytyka i geopoetyka; w ich ramach badacze i badaczki dociekają:

    (…) w jaki sposób przestrzenie i miejsca są przez nas doświadczane i interpretowane, jak kształtują tożsamość jednostkową i zbiorową, płciową i etniczną, jak „upamiętniają” lub subwersywnie kwestionują dominującą kulturę89.

    75Interesujące wydają się zwłaszcza te dziedziny, które łączą elementy geografii i literaturoznawstwa. I tak, geografia kulturowa koncentruje się na doświadczeniu miejsc, a literackie krajobrazy traktuje jako wytwory społeczne, gdyż kształtują je ideologie i wierzenia ludzkie, które same, na zasadzie zwrotnej, są przez nie kształtowane. Geokrytyka śledzi interakcje między przestrzenią imaginacyjną a geospołeczną; sprawdza, jak kulturowe i literackie reprezentacje miast i krajobrazów wpływają na percepcję miejsc rzeczywistych. Geopoetyka zaś – Rybicka posługuje się tu terminem Kennetha White’a, ale stara się zawęzić jego sens – zajmuje się zapisami miejsc w tekstach kultury.

    76Nowe tendencje w badaniach literackich, polegające na stawianiu w centrum problematyki miejsc i przestrzeni, określa się mianem zwrotu topograficznego bądź zawrotu przestrzennego, przy czym ten ostatni odnosi się do wielu dziedzin, zaś pierwszy – ściśle do zjawisk z obszaru literaturoznawstwa, tam gdzie mamy do czynienia z językowym ujmowaniem przestrzeni90. W ramach zwrotu topograficznego dobrze rozwijają się tradycyjne zainteresowania regionalizmem, spacjologią tematyczną (topiką domu, ogrodu, etc.) czy geografią życia literackiego. Jak pisze Rybicka, znaczącym novum są natomiast ujęcia uwzględniające kategorie rasy, klasy, płci, podstawowe dla studiów postkolonialnych, dotyczących tożsamości narodowej, etnicznej czy studiów spod znaku gender; tę zmianę paradygmatu doskonale podkreśla tytuł artykułu badaczki – Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca.

    Varsavianistyka – suplement

    77Zwrot topograficzny sprzyja zawężaniu problematyki badawczej do tekstów związanych z danym miejscem bądź regionem, niejako „umiejscawia” rozważania. W tej pracy dotyczą one już nie obrazu i doświadczenia dowolnego wielkiego miasta, ale miasta konkretnego. Zwrot topograficzny uprawomocnia wszelką lokalność, czy jednak do końca wyjaśnia wybór właśnie Warszawy? Jako stolica Warszawa interesuje wiele pisarek, tu także doskonale odzwierciedlają się cechy wielkomiejskie, ale uczciwość nakazuje przyznać, że za wyborem stoi jeszcze inna motywacja. Jak pisał Jan Józef Lipski:

    Jestem przekonany, że przynajmniej w wypadku literatury „warszawskiej” ma sens takie wyodrębnianie. Ma ono oparcie w trwałej i żywej tradycji patriotyzmu lokalnego, rozbudzonego szczególnie w okresie ostatniej wojny i odbudowy miasta. (…) Ma oparcie w świadomych zainteresowaniach czytelniczych, którym zawdzięczają powodzenie wszelkiego rodzaju varsaviana. (…) Ma oparcie w nieustannej pracy twórców: badaczy i artystów, kierujących swą uwagę na tematykę warszawską, często znajdującą swe usprawiedliwienie głównie w fakcie istnienia emocjonalnego stosunku warszawiaków do swego miasta91.

    78Nie da się ukryć, że pisanie o dawnej Warszawie, tej sprzed 1945 roku, zawsze staje się częścią projektu pamięci, realizowanego wciąż – choć przecież bez żadnego odgórnie ustalonego planu – przez badaczy i badaczki różnych dziedzin. Małgorzata Baranowska, która w swojej książce o stolicy dzieje ważne i ciekawostki ułożyła w nietypowe kalendarium (czas wyznaczają w nim nie lata, lecz dwanaście miesięcy), wyjaśniała:

    Mieszka się nie tylko w budynkach, ale i w pamięci, w tradycji, historii, kulturze. A w Warszawie jest to ważniejsze niż w jakimkolwiek innym miejscu na świecie. Czasami trudno pojąć, że to miasto istnieje. Mój cel, zachowując proporcje, podobny jest do zamysłu tych, którzy je odbudowali. Kolejne miesiące niosą ze sobą tyle widoków po to, by poświadczyły, przypominały życie, jakie się tu toczyło przed zniszczeniem miasta92.

    79Wbrew temu, iż pisanie o tym mieście było i jest tak ważne, varsavianistyczne literaturoznawstwo wcale nie należy do dziedzin obfitujących w wyczerpujące opracowania. Na uwagę zasługują z pewnością: seria sylwetek pisarzy i pisarek trzech kolejnych epok, których życie i dzieła były związane z Warszawą, studium o naturalistycznych tendencjach w opisywaniu stolicy, prace dotyczące poszczególnych autorów: związków ich biografii i utworów z miastem, prace rozszyfrowujące realia najbardziej znanej warszawskiej powieści – Lalki Prusa, a także przewodnik z portretami twórców i twórczyń oraz przedstawianych w ich tekstach miejsc93. Nie ma jednakże dotąd pozycji, która całościowo omawiałaby historię literatury związanej z Warszawą i obraz miasta w utworach dawniejszych i współczesnych.

    80Stosunkowo dobrze zbadana została jedynie dziedzina poezji, ukazało się kilka antologii, najważniejszą i najobszerniejszą opracował wspomniany wyżej Juliusz Wiktor Gomulicki94. Jeżeli chodzi o prozę, a zwłaszcza utwory powieściowe, ciekawy (i niezwykle znaczący, jeśli brać pod uwagę historię Warszawy) zaczątek stanowić mogłaby antologia fragmentów tekstów wydana w konspiracji, tuż po wybuchu drugiej wojny światowej, przypominająca przede wszystkim niepodległościowe i waleczne tradycje miasta95. Natomiast spośród książek, które stanowią interpretację utworów literackich ze szczególnym uwzględnieniem ich warszawskiej specyfiki, chciałabym wymienić dwie, które były dla mnie największą inspiracją. W pierwszej z nich, poświęconej Lalce, autorka Ewa Paczoska wyznaje:

    (…) analizuję szczegółowo przestrzeń bohaterów powieści: Warszawę, ogrody, wnętrza, sklep Mincla i Wokulskiego, kościół i teatr, Paryż, przyglądam się przedmiotowym składnikom świata przedstawionego, pamiętając o zdaniu Balzaca, na pewno bliskim i Prusowi, że chcąc przedstawić prawdziwe dzieje świata należałoby spisać historię kobiet, mężczyzn i ich przedmiotów. Konstrukcja spacjalna Lalki prowokuje do poszukiwania kontekstów pozaliterackich, historycznych, do penetracji przestrzeni społecznej, w jakiej znajdował się autor Lalki i jego czytelnicy (…)96.

    81Od Paczoskiej nauczyłam się odwagi sięgania poza tekst: do kontekstów historycznych, topograficznych i wielu innych.

    82Druga książka wyszła spod pióra Marty Zielińskiej; autorka tak tłumaczy swoje nieortodoksyjne wybory i metody badawcze:

    (…) miałam ulubionych pisarzy. Najpierw Prusa, potem Białoszewskiego, następnie doszedł Konwicki i Singer z Tyrmandem. (…) W pewnym jednak momencie zadałam sobie pytanie, dlaczego właśnie akurat ci pisarze mnie obchodzą tak bardzo, mimo że są tak różni. I wtedy przekonałam się, że obchodzą mnie z powodu Warszawy. Że bez Warszawy nie byliby dla mnie tym, czym są. Więc jeśli mam o nich napisać, muszę napisać o Warszawie. Nie wiem, czy wolno w ten nonszalancki sposób traktować autorów książek. Z mojej literaturoznawczej praktyki wynikałoby, że nie wolno. Pomieszanie faktów i fikcji, poezji i prozy, pisarskich zwierzeń i wyobraźniowych kreacji – to metodologiczny skandal. I jakby jednak jedyna droga do poznania prawdy o Warszawie97.

    83Od Zielińskiej nauczyłam się nie bać niekonwencjonalnych skojarzeń czy zestawień tekstów i faktów, które pozwalają zbliżyć się z różnych stron do fenomenu związków stołecznego miasta, ludzi i literatury. Pozostaje mi żałować, że w gronie ulubionych pisarzy badaczki znaleźli się wyłącznie mężczyźni.

    84Połączenie literaturoznawstwa i varsavianistyki z optyką genderową wydaje mi się nieodzowne nie tylko, by przypomnieć o pisarkach, które poświęciły stolicy wiele tekstów, ale także, by uniknąć stereotypowego odczytywania bohaterek. Na przykład Tomasz Jodełka-Burzecki, autor wyboru tekstów o mieszkankach Warszawy (pod wielce znaczącym tytułem Syrena zawsze zwodnicza), pisał we wstępie do tomu:

    (…) relacje o warszawiankach wieku XIX zostały napisane z ogromną sympatią i pod działaniem przemożnego czaru reprezentantek piękniejszej połowy ludności ówczesnej Warszawy. Portretowana wielokrotnie i fotografowana w różnych ujęciach wieczna warszawianka prawie zawsze zwodzi, lecz czyni to z takim wdziękiem, że nie powinniśmy jej za to potępiać. I chyba to jej nie grozi. Można natomiast żywić nadzieję, że po lekturze całego zbiorku nie osłabnie sympatia do pełnych uroku mieszkanek stolicy. A może nawet ta literacka retrospekcja pomoże lepiej zrozumieć, na czym polega specyfika kobiecości w Syrenim Grodzie…98.

    85Choć w zbiorze znalazły się też dwa teksty pisarek (Marii Konopnickiej i Gabrieli Zapolskiej), a książka trafiała do rąk czytelniczek, milczące założenie brzmiało, iż kreujący portrety oraz ich potencjalni odbiorcy to heteroseksualni mężczyźni. Kobiety są przez autora wstępu seksualizowane i traktowane z pobłażliwością, to płeć piękna, acz słaba (zwodzą, ale nie trzeba ich potępiać), a całe doświadczenie mieszkanek stolicy sprowadzone zostało do podobania się mężczyznom, ewentualnie oszukiwania ich. Przed krytyką feministyczną stoi zatem zadanie pokazania, że bohaterki literackie związane z Warszawą, tekstowe reprezentantki naszych babek i prababek, jawią się jako podmioty występujące w wielu wcieleniach i rolach, nie zaś jedynie w typowej kobiecej roli w kulturze patriarchalnej: ozdoby, obiektu erotycznego, przedmiotu oglądu. Studia nad literackimi bohaterkami to dokładanie cegiełek do warszawskiej herstory. Jak zauważa Sylwia Chutnik, autorka przewodnika Warszawa kobiet:

    Warszawianki fundowały klasztory, budynki użyteczności publicznej, projektowały i rzeźbiły, uczyły nowe pokolenia, pisały książki i opiekowały się biednymi i chorymi. Gdzie one teraz są? W podręcznikach szkolnych? Na trasach tradycyjnej wycieczki miejskiej? A może w przepastnych tomach opisujących waleczne dzieje naszego kraju? Otóż nie ma ich nigdzie. (…) Należy się przekopać, niczym archeolożka, przez setki książek i historycznych źródeł99.

    86Autorka postuluje projekt pamięci, odzyskiwania kobiecej historii, ale także historii po prostu – uzupełniania tej uniwersalnej o wątki związane z kobietami, opowiadania przeszłości w różnorodny sposób. Historia literatury, w tym wypadku tekstów traktujących o Warszawie, praktykowana między innymi przy użyciu narzędzi krytyki feministycznej, może stać się częścią tego projektu. Do tradycji miasta należą wszak nie tylko biografie związanych z nim pisarek, ale także postaci literackich.

    87Studia nad bohaterkami prozy wpisują się także we wszelkie dyskursy innościowe (mniejszościowe) w ramach badań nad miastem. Swoje narracje o stolicy mają grupy wykluczone ze względu na płeć, pochodzenie etniczne czy klasowe, wiek, orientację seksualną. Nowatorskim projektem w tej materii jest przewodnik HomoWarszawa. Autorka i autorzy tak objaśniają jego cele:

    HomoWarszawa poprzez próbę zarysowania tęczowej historii, dotąd konsekwentnie przemilczanej, ma ambicje wskazania ważnych punktów w polityce, kulturze, życiu społecznym i prywatnym. Ślady naszej obecności są wszędzie – począwszy od miejsc mało chwalebnych – parkowych pikiet (coraz mniej uczęszczanych), a skończywszy na najmodniejszych klubach (…). Nasze losy zostały zapisane w murach kamienic, uniwersyteckich budynków, kościołów, czy nowoczesnych wieżowców. (…) Tymczasem Warszawa wciąż pozostaje niewyoutowana. (…). Podtytuł książki: Przewodnik kulturalno-historyczny zobowiązuje. Wiele uwagi poświęcamy w nim kulturze wysokiej, w tym pisarzom i pisarkom. (…) to właśnie z literatury – poprzez dzienniki, pamiętniki, powieści – wypływa najwięcej świadectw na temat życia osób o nieheteronormatywnej orientacji seksualnej w Warszawie100 101.

    88Przewodnik jest interesujący nie tylko dlatego, że uwzględniono w nim piszące o Warszawie autorki, które wybrały nieheteronormatywny styl życia (między innymi Narcyza Żmichowska, Maria Konopnicka, Maria Rodziewiczówna, Maria Dąbrowska), czy otwarcie wyrażały akceptację homoseksualnej mniejszości (Irena Krzywicka), ale także ze względu na metodę – konsekwentnej prezentacji miasta w pomijanej dotychczas optyce. Optyka genderowa znajduje analogiczne zastosowanie.

    89Podobnego trudu w zakresie dokopywania się (nierzadko w sensie dosłownym) do zapominanej, pogrzebanej, zabudowanej na nowo, a czasem wypartej przez narodowy dyskurs, żydowskiej historii stolicy podjęła się Elżbieta Janicka w Festung Warschau. Autorka analizuje, co i w jaki sposób jest upamiętniane w przestrzeni miasta, jak ciąży na nim legenda powstania warszawskiego. Z detektywistycznym zacięciem szuka śladów Dzielnicy Nalewkowskiej wraz z jej tragicznym końcem – starciem z powierzchni ziemi po upadku powstania w getcie. Jak komentuje we wstępie do książki Bożena Keff:

    (…) podobno Żydzi nie walczyli i podobno ich historia nie krzyżowała się – jakimś sposobem – z historią Polaków. Była osobna. Bo była taka, oczywiście, w znacznym stopniu. Kiedy powstanie Muzeum Historii Żydów Polskich, będzie można powiedzieć: przecież mają SWOJE muzeum! I zadekretować tę osobność na amen. Do utrzymania tej osobności, do zapominania, do niedopuszczania do pamięci i do statusu

    90Losy warszawskich bohaterek prozy kobiecej to też swego rodzaju historia osobna, z obrzeży literackiego kanonu. Trzeba ją opowiadać, nie kapitulując wobec argumentu, że tak wyodrębniane opowieści mogą posłużyć gettoizacji. Metafora „Festung” w dyskursie literaturoznawczym okazuje się bardzo na miejscu – w dyskusji o prozie kobiecej w międzywojniu padały już określenia „męskie kasztele” oraz „kobieca twierdza na lodzie”102.

    91Może więc istnieje także literacka Festung Warschau, w której jest miejsce dla Prusa i Wokulskiego, obok Wiecha i pana Piecyka, a poza patriarchalnym bastionem opowieści snują się Gojawiczyńska i dziewczęta rodem z Nowolipek. Pisząc o prozie związanej z Warszawą, która wyszła spod piór niewieścich, mogę zapytać: „Czy kobiecy jazgot kruszy męską twierdzę?”103.

    92Powracam także do wcześniejszych zagadnień: czy tutejszy genius loci podda się narzędziom krytyki feministycznej? Ewa Rewers wskazuje, że dziś odchodzi się już od tego pojęcia w tradycyjnym sensie, oznaczającego pierwotnie ducha opiekuńczego jakiegoś miejsca, na przykład miasta, a następnie jego specyficzną aurę, tożsamość, niepowtarzalny i ponadczasowy charakter; tę metaforę o nieco nostalgicznym wydźwięku rozwija się w wielu kierunkach, zwracając uwagę między innymi na społeczny i kulturowy kontekst jej konstruowania104. Jednym z takich kontekstów jest płeć. Kolejne pytanie więc brzmi, czy obraz Warszawy i doświadczenia bohaterek zapisane przez autorki-kobiety są zgodne ze znanym, oswojonym duchem miasta, czy tworzą o tej przestrzeni zupełnie inną opowieść?

    Notes de bas de page

    1 Parafrazuję tu tytuł Czy jest kobieta w tym tekście?, który Kazimiera Szczuka nadała swoim rozważaniom o Izabeli Łęckiej. Szczuka pożycza go od innej feministycznej krytyczki, Mary Jacobus, która z kolei sparafrazowała Stanleya Fisha, zob.: K. Szczuka, Nuda buduaru [w:] tejże, Kopciuszek, Frankenstein i inne. Feminizm wobec mitu, Kraków 2001, s. 106-117.

    2 Warszawa – plac na rozdrożu, z Mikołajem Madurowiczem rozmawia Dariusz Bartoszewicz, „Gazeta Wyborcza” (dodatek „Gazeta Stołeczna”) 22.02.2008, nr 45. Badacz bardzo często ukobieca stolicę, na przykład, gdy pisze: „Warszawa jest kobietą po przejściach, z niejednorodną metryką urodzenia, z poharatanym dowodem osobistym, rozłożona nad życiodajną (choć obojętną) rzeką. W dwudziestoleciu międzywojennym Warszawę nazywano Paryżem Północy, ale tak naprawdę nigdy nim nie była. Od początku była i jest Wenecją (ciągle podtapianą przez sztormy dziejowe dumną damą), Troją, Kartaginą”, M. Madurowicz, W poszukiwaniu straconego miasta, „Res Publica Nowa” 2009, nr 7. Opisywanie miast jako kobiet ma długą kulturową tradycję, szczegółowo omawiam tę kwestię w rozdziale drugim.

    3 Warszawa – plac na rozdrożu, dz. cyt.

    4 M. Madurowicz, Miejska przestrzeń tożsamości Warszawy, Warszawa 2008, s. 139-140.

    5 Odwołuję się tu do tytułu niezwykle ważnej dla rozwoju polskiej krytyki feministycznej książki Marii Janion: M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 1996.

    6 Używam tego wyrażenia analogicznie do „tekstu petersburskiego”, o którym pisał Władimir Toporow, wskazując na wzajemne powiązania między realnym miastem a jego literackim wymiarem, zob.: W. Toporow, Miasto i mit, wybrał, przeł. i wstępem opatrzył B. Żyłko, Gdańsk 2000, s. 49-142.

    7 O znanych kobietach żyjących, tworzących i działających w Krakowie opowiada pięć tomów wydawnictwa: Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, t. I-V, red. E. Furgał, Kraków 2009-2013. Ukazał się także tego typu przewodnik po Warszawie, prezentujący między innymi sylwetki związanych ze stolicą pisarek, zob.: S. Chutnik, Warszawa kobiet, Warszawa 2011. W Poznaniu i okolicach podobne zadania stawia sobie Wielkopolski alfabet pisarek, red. E. Kraskowska i L. Marzec, Poznań 2012. W tych i innych miastach organizowane są wycieczki szlakami znanych i mniej znanych kobiet.

    8 V. Woolf, Własny pokój, przeł. A. Graff, Warszawa 1997, s. 20.

    9 H. Cixous, Śmiech Meduzy, przeł. A. Nasiłowska [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, Warszawa 2001, s. 179.

    10 P. Dybel, Zagadka drugiej płci. Spory wokół różnicy seksualnej w psychoanalizie i w feminizmie, Kraków 2006, s. 53. Jak dopowiada Dybel: „(…) Irigaray wskazuje na to, że brak «języka kobiecego» nie wynika z fallicznej ontologii samej mowy. Jest on historyczną przypadłością europejskiej kultury, w której symbolicznej reprezentacji (i prawnego usankcjonowania) doczekał się jedynie stosunek ojca do syna, zaś stosunek matki do córki został symbolicznie zrepresjonowany”, tamże, s. 312.

    11 K. Szczuka, Prządki, tkaczki i pająki. Uwagi o twórczości kobiet [w:] tejże, Kopciuszek…, dz. cyt., s. 41-42.

    12 N.K. Miller, Arachnologie: kobieta, tekst i krytyka, przeł. K. Kłosińska i K. Kłosiński [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska i M.P. Markowski, Kraków 2006, s. 492.

    13 G. Borkowska, Metafora drożdży. Co to jest literatura/poezja kobieca [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 71.

    14 P. Dybel, dz. cyt., s. 59-60.

    15 „Kobiecość rozpisana na role”. O niewystarczalności kulturowego imaginarium, języku presymbolicznym, literaturze kobiecej i seksualnym continuum z Grażyną Borkowską rozmawia Agnieszka Mrozik, „Literacje” 2005, nr 2 (7).

    16 Zob.: G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996.

    17 Zob.: G. Borkowska, „Wstań, siostro! Wstań!” – polska proza kobieca (1840-1918), „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”, Rok XXVI-XXVII (1991-1992), Warszawa 1993.

    18 E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, Poznań 1999, s. 12.

    19 Zob.: tamże, s. 203-214 oraz E. Kraskowska, Kilka uwag na temat powieści kobiecej [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 235-249.

    20 E. Kraskowska, O tak zwanej „kobiecości” jako konwencji literackiej [w:] Krytyka feministyczna. Siostra teorii i historii literatury, red. G. Borkowska i L. Sikorska, Warszawa 2000, s. 206-207.

    21 V. Woolf, dz. cyt., s. 90 i 93.

    22 G. Borkowska, Metafora drożdży, dz. cyt., s. 67.

    23 L. Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk 2011, s. 203.

    24 A. Górnicka-Boratyńska, Międzywojenna kobieca powieść popularna, „Kresy” 1996, nr 1 (25).

    25 H. Cixous, dz. cyt., s. 181.

    26 Tamże, s. 176.

    27 K. Dunin, Kogutek czy kurka? [w:] tejże, Tao gospodyni domowej, Warszawa 1996, s. 61-62.

    28 Tamże, s. 68.

    29 I. Iwasiów, Rewindykacje. Kobieta czytająca dzisiaj, Kraków 2002, s. 17-18.

    30 E. Kraskowska, Kobieta jako czytelnik, czytelnik jako kobieta [w:] tejże, Czytelnik jako kobieta. Wokół literatury i teorii, Poznań 2007, s. 33 i 36. Na temat czytelnika-kobiety zob. też: E. Kraskowska, Wprowadzenie, tamże, s. 7-17.

    31 E. Showalter, Krytyka feministyczna na bezdrożach, przeł. I. Kalinowska-Blackwood, „Teksty Drugie” 1993, nr 4/5/6.

    32 Przypominam, że kobiety bywały w refleksji feministycznej traktowane jako grupa mniejszościowa, której wyznacznikami są nie tyle czynniki ilościowe czy obcość narodowa, ale nierówne traktowanie, zob.: H.M. Hacker, Kobiety jako grupa mniejszościowa [w:] Nikt nie rodzi się kobietą, red. i przeł. T. Hołówka, Warszawa 1982, s. 37-57.

    33 K. Kłosińska, Kobieta autorka [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 95.

    34 Tamże, s. 105.

    35 M. Podraza-Kwiatkowska, Młodopolska femina. Garść uwag [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 13.

    36 E. Graczyk i M. Graban-Pomirska, Wstęp [w:] Dwudziestolecie mniej znane. O kobietach piszących w latach 1918-1939 (z antologią), red. E. Graczyk, M. Graban-Pomirska, K. Cierzan i P. Biczkowska, Kraków 2011, s. 9.

    37 E. Kraskowska, Piórem niewieścim, dz. cyt., s. 20.

    38 J. Krajewska, „Jazgot niewieści” i „męskie kasztele”. Z dziejów sporu o literaturę kobiecą w dwudziestoleciu międzywojennym, Poznań 2010, s. 66. Tamże przedruk polemik z prasy międzywojennej dotyczących pisarstwa kobiet, między innymi krytyczne teksty samych autorek: Ireny Krzywickiej, Marii Kuncewiczowej i Stanisławy Przybyszewskiej. Zob. też: J. Krajewska, 1928. Obrona damskiego kasztelu [w:] Dwudziestolecie mniej znane, dz. cyt., s. 333-343 oraz M. Szpakowska, „Wiadomości Literackie” prawie dla wszystkich, Warszawa 2012, s. 290-291.

    39 S. Kołaczkowski, O granicę pretensjonalności [w:] tegoż, Portrety i zarysy literackie, oprac. S. Pigoń, Warszawa 1968, s. 552, prwdr.: „Marchołt” 1936, nr 3 (7); tekst z okazji wydania Granicy Zofii Nałkowskiej.

    40 Nie jest to specyfiką owych czasów. Część zarzutów pod adresem pisarek (na przykład o drobiazgowość, brak hierarchii, ckliwość, epatowanie fizjologią) wydaje się niezmienna i powtarza w okresach, gdy szczególnie dużo kobiet chwyta za pióro. Agnieszka Mrozik analizuje podobne nuty, które pojawiają się w wypowiedziach męskich krytyków o pisarstwie kobiet w drugiej połowie XIX wieku, dwudziestoleciu międzywojennym oraz po 1989 roku, zob.: A. Mrozik, Feminokracja? Recepcja polskiej prozy kobiecej po 1989 roku [w:] Literatura zaangażowana – koncepcje, programy, realizacje. Czy potrzebna nowa definicja?, red. E. Ziętek-Maciejczyk i P. Cieliczko, Warszawa 2006, s. 93-107. Z kolei Joanna Krajewska i Maciej Duda śledzą elementy międzywojennego sporu o literaturę kobiecą, które powróciły po 1989 roku, zob.: J. Krajewska i M. Duda, Wokół sporu o literaturę kobiecą, czyli u podstaw krytyki feministycznej w Polsce [w:] Nowe dwudziestolecie (1989-2009). Rozpoznania. Hierarchie. Perspektywy, red. H. Gosk, Warszawa 2010, s. 261-282. O recepcji twórczości kobiet po 1989 roku zob. też: I. Filipiak, Literatura monstrualna, „Ośka” 1999, nr 1.

    41 A. Gajewska, Hasło: Feminizm, Poznań 2008, s. 88.

    42 K. Kłosińska, Czytać na marginesie, pisać na marginesie, „Katedra” 2001, nr 3, s. 156.

    43 Zob.: P. Dybel, dz. cyt., s. 400-405 i 412-416.

    44 Zob.: V. Woolf, dz. cyt., s. 126.

    45 Zob.: W. Pruss, Przemiany i trwałość układów urbanistycznych w dobie przemysłowej (na przykładzie dziewiętnastowiecznej Warszawy) [w:] Miasto i kultura polska doby przemysłowej. Przestrzeń, t. I, red. H. Imbs, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988, s. 163-182.

    46 Zob.: A. Żarnowska i A. Szwarc, Ruch emancypacyjny i stowarzyszenia kobiece na ziemiach polskich przed odzyskaniem niepodległości – dylematy i ograniczenia. Wprowadzenie [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska i A. Szwarc, Warszawa 2008, zob. też: R. Blobaum, „Kwestia kobieca” w Królestwie Polskim (1900-1914), przeł. M. Gawin, tamże, s. 37-56.

    47 Mnóstwo informacji na temat działalności polskiego ruchu kobiecego przyniosły badania Dionizji Wawrzykowskiej-Wierciochowej. Trzeba jednak mieć na uwadze, iż badania te, prowadzone w latach PRL-u, a więc mocno skupione wokół aspektów klasowych, opierają się na – zbyt jaskrawym miejscami – przeciwstawianiu ruchu socjalistycznego, robotniczego – ruchowi liberalno-burżuazyjnemu, zob.: D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Od prządki do astronautki. Z dziejów kobiety polskiej, jej pracy i osiągnięć, Warszawa 1963.

    48 S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 1999, s. 14-15.

    49 Zob.: M.M. Drozdowski, Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1973.

    50 Zob.: K. Sierakowska, Samoorganizowanie się kobiet w II Rzeczypospolitej: dążenia, szanse, realizacje [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska i A. Szwarc, t. II, Warszawa 2009, s. 33-47.

    51 Jan Bełcikowski obliczył, że w Warszawie miały siedzibę aż 73 organizacje i stowarzyszenia kobiece, zrzeszające członkinie w imię wspólnych interesów, poglądów, zapatrywań religijnych, zainteresowań, a także zawiązane w celu służenia pomocą innym, zob.: J. Bełcikowski, Warszawa kobieca, Warszawa 1930.

    52 Bodźcem do rozważań, co działo się z miastem po 1939 roku, były dla mnie uwagi Hanny Raszewskiej, zob.: H. Raszewska, Doświadczenie przestrzeni miejskiej w warszawskiej literaturze powstańczej lat 1943 i 1944, praca magisterska napisana pod kierunkiem A.S. Kowalczyka, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2006 (tekst udostępniony dzięki uprzejmości autorki).

    53 I. Iwasiów, Gender dla średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie, Warszawa 2004, s. 55.

    54 Poszukiwać by ich można w literaturze popularnej, uznawanej za drugorzędną oraz w utworach emigrantek owego czasu. Wymaga to wywołania z niebytu wielu zapomnianych autorek. Twórczość kobiet z okresu 1945-1989 dopiero w ostatnich latach zaczyna być szczegółowo badana w ramach genderowego literaturoznawstwa, zob.: Pisarstwo kobiet pomiędzy dwoma dwudziestoleciami, red. I. Iwasiów i A. Galant, Kraków 2011.

    55 I. Iwasiów, dz. cyt., s. 56-57.

    56 A. Galant, Prywatne, publiczne, autobiograficzne. O dziennikach i esejach Jana Lechonia, Zofii Nałkowskiej, Marii Kuncewiczowej i Jerzego Stempowskiego, Warszawa 2010, s. 16.

    57 Inne autorki tekstów związanych z Warszawą, nieuwzględniane w tej pracy, to między innymi: Zofia Niedźwiedzka (Bohowityn), Helena Pajzderska-Rogozińska (Hajota), Zofia Urbanowska, Cecylia Glücksman (Marion), Janina Brzostowska, Gustawa Jarecka oraz Janina Surynowa-Wyczółkowska. Odpowiedź na pytanie, czy ich utwory mieszczą się w proponowanej tu kategorii prozy kobiecej, wymagałaby szczegółowych studiów.

    58 Nowatorskie odczytania prozy i biografii Żmichowskiej, z uwzględnieniem problematyki genderowej, proponują: G. Borkowska, Cudzoziemki, dz. cyt. oraz U. Phillips, Narcyza Żmichowska. Feminizm i religia, przeł. K. Bojarska, Warszawa 2008.

    59 W swoich wspomnieniach z Cambridge pisarka wyrażała oburzenie, że podobna historia przydarzyła się jednej ze studentek, zob.: I. Filipiak, Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej, Gdańsk 2007, s. 111. Do wątku zatrzymania pod zarzutem uprawiania nierządu Komornicka powróciła w opowiadaniu Intermezzo (1907). Jego główna bohaterka, Cyganka, zostaje w mieście aresztowana za włóczęgostwo, odprowadzona do cyrkułu i poddana badaniu ginekologicznemu, które – jak zauważa Izabela Filipiak – ma formę instytucjonalnego gwałtu, zob.: tamże, s. 368-375.

    60 R. Różanowski, Szok i przeżycie albo „odrażające doświadczenie epoki wielkiej industrializacji” [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Poznań 1997, s. 127.

    61 Zob.: R. Nycz, Literatura nowoczesna wobec doświadczenia [w:] Literackie reprezentacje doświadczenia, red. W. Bolecki i E. Nawrocka, Warszawa 2007, s. 11-25.

    62 R. Nycz, O nowoczesności jako doświadczeniu – uwagi na wstępie [w:] Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. Nycz i A. Zeidler-Janiszewska, Kraków 2006, s. 10. Ciekawie rozwija koncepcję Nycza Wojciech Tomasik, dowodząc, że to nie wielkie miasto, ale kolej stała się areną dramatu nowoczesności: „Jeśli doświadczenie nowoczesne wiązać z cierpieniem (a wedle Nycza realizacja projektu modernistycznego niesie traumę właśnie), to najboleśniejszą jego formą byłoby od-cieleśnienie (dekorporalizacja, swoiste odarcie jednostki ze skóry) i wynaturzenie (wyrwanie człowieka ze świata, którego przez wieki pozostawał częścią i przeniesienie go do «drugiej natury», gdzie musi dopiero przezwyciężać obcość radykalnie nowego otoczenia). Traumatyczny charakter doświadczenia nowoczesnego nigdzie nie daje o sobie znać dokuczliwiej niż w dziewiętnastowiecznym podróżowaniu pociągiem. To kolej, a nie miasto, jest źródłem cierpień, o jakich nie śniło się wcześniej filozofom. To droga żelazna prowadzi do nowoczesności, albo lepiej: to ona wyznacza granice epoki, w której człowiek stał się bezpowrotnie inny”, W. Tomasik, Na drodze żelaznej (o dziewiętnastowiecznym doświadczaniu nowoczesności) [w:] Literackie reprezentacje doświadczenia, dz. cyt., s. 163.

    63 Zob.: G. Borkowska, Życie codzienne jako kategoria literacka i badawcza (Rekonesans) [w:] Jak badać obyczaje?, materiały z konferencji zorganizowanej przez Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Łowicz, listopad 2005, red. M. Szpakowska, Warszawa 2007, s. 27-43.

    64 Zob.: K. Kłosińska, Feministyczna krytyka literacka, Katowice 2010, s. 473-549.

    65 M. Humm, Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska i J. Mikos, Warszawa 1993, hasło „Doświadczenie”, s. 45.

    66 I. Iwasiów, Polityczne/prywatne – zdestabilizowana opozycja (wojenna i polityczna proza kobiet) [w:] Literackie reprezentacje doświadczenia, dz. cyt., s. 299-300.

    67 Zob.: J.W. Scott, Experience [w:] Women, Autobiography, Theory. A Reader, red. S. Smith i J. Watson, The University of Wisconsin Press, Madison 1998, s. 57-71.

    68 A. Gajewska, Feministyczna historia literatury [w:] Dwudziestolecie mniej znane, dz. cyt., s. 392.

    69 Zob.: E. Kraskowska, Doświadczenie a płeć w literacko-filozoficznym dyskursie oświecenia i romantyzmu [w:] tejże, Czytelnik jako kobieta, dz. cyt., s. 46-82.

    70 J. Erbel, Gender w mieście. Jak perspektywa urbanistyczna zmienia myślenie o płci? [w:] Krakowski szlak kobiet, t. II, dz. cyt., s. 75-76.

    71 Zob.: B. Jałowiecki i M.S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002. Warto tu dodać, że według tradycyjnej polskiej socjologii Aleksandra Wallisa miasto w znaczeniu klasycznym istniało od czasów biblijnych do końca XVIII wieku. Było niezmienne, zawarte w obrębie murów, tożsame z gminą, a mieszkańców łączyły wspólne cele i wartości egzystencjalne. Wiek XIX to doba miasta przemysłowego, już nie klasycznego, w którym wszelkie przemiany zachodziły gwałtownie, liczba ludności i obszar wciąż się powiększały, powstawały liczne podziały i specjalizacje dzielnicowe, a w miejsce lokalnej społeczności wykształciło się miejskie społeczeństwo; miasto takie nie było spójne, ale nadal funkcjonowało jako całość, połączona wspólnymi celami rozwoju. Zdaniem socjologa, wiek XX przyniósł dalszy rozwój miasta, ale i jego kryzys. Największe miasta zatraciły swą istotę, stanowiąc już tylko zurbanizowaną przestrzeń, zamieszkiwaną przez izolowane środowiska, nietworzące wspólnot i niemające wspólnych celów, zob.: A. Wallis, Koncepcja miasta i kryzys miasta [w:] Problemy wiedzy o kulturze. Prace dedykowane Stefanowi Żółkiewskiemu, red. A. Brodzka, M. Hopfinger i J. Lalewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 147-160.

    72 Zob.: A. Kuczyńska, Antropologia miasta – obszar koncentracji problemów antropologicznych, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa. Antropologia Kultury, Etnografia, Sztuka” 2008, nr 3-4.

    73 E. Kaczyńska, Pejzaż miejski z zaściankiem w tle, Warszawa 1999, s. 7.

    74 J. Gądecki, Architektura i tożsamość. Rzecz o antropologii architektury, Toruń 2005, s. 21.

    75 M. de Certeau, Chodzenie po mieście [w:] tegoż, Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, przeł. K. Thiel-Jańczuk, Kraków 2008, s. 96-97.

    76 Tamże, s. 98.

    77 Zob.: J. Wolff, Kobiety i nowoczesne miasto: refleksje na temat flâneuse [w:] Co to jest architektura? Antologia tekstów, red. A. Budak, przeł. M.A. Urbańska, Kraków 2002, s. 243-271.

    78 E. Rewers, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005, s. 6.

    79 Socjologiczna definicja metropolii wciąż zmieniała się w czasie. Metropolią nazywano miasto posiadające co najmniej określoną liczbę ludności (ta liczba stale wzrastała), choć brano też pod uwagę inne czynniki rozwojowe, zob.: B. Jałowiecki i M.S. Szczepański, dz. cyt., s. 222. W książce nie precyzuję tego terminu, ale używam go w znaczeniu popularnym: wielkie miasto.

    80 U. Hannerz, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, przeł. E. Klekot, Kraków 2006, s. 179.

    81 Zob.: E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003, s. 7-10.

    82 W moich badaniach zdecydowanie wykraczam poza strukturalistyczne ujęcie przestrzeni, reprezentowane na przykład przez Janusza Sławińskiego, który uważa, że wśród wielu perspektyw, dla badacza literatury najważniejsze powinno być ujmowanie przestrzeni jako składnika morfologii utworu, komponentu planu przedstawionego, zob.: J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości [w:] Przestrzeń i literatura, studia pod red. M. Głowińskiego i A. Okopień-Sławińskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 9-22.

    83 E. Rybicka, dz. cyt., s. 13.

    84 R. Nycz, Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2001, s. 12-13.

    85 P. Dunin-Wąsowicz, Warszawa fantastyczna, Warszawa 2010, s. 11.

    86 A. Molisak, Miejska przestrzeń literatury dwudziestowiecznej – Berlin, Berlin… [w:] Dwudziestowieczność, red. M. Dąbrowski i T. Wójcik, Warszawa 2004, s. 623.

    87 H. Friedrich, Struktura nowoczesnej liryki. Od połowy XIX do połowy XX wieku, przeł. E. Feliksiak, Warszawa 1978, s. 67.

    88 Zob.: B. Kopczyńska-Jaworska, Miasto i miejskość w systemie wartości Polaków [w:] Miasto i kultura polska doby przemysłowej. Wartości, t. III, red. H. Imbs, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 99-119. Dalej streszczam główne myśli artykułu. O opozycji miasto versus wieś piszę więcej w rozdziale drugim.

    89 E. Rybicka, Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych teoriach i praktykach kulturowych) [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski i R. Nycz, Kraków 2006, s. 477. W kolejnym akapicie omawiam za badaczką obszary zainteresowania nowych dyscyplin.

    90 Zob.: E. Rybicka, Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca. Zwrot topograficzny w badaniach literackich, „Teksty Drugie” 2008, nr 4.

    91 J.J. Lipski, Wstęp [w:] tegoż, Warszawscy „Pustelnicy” i „Bywalscy”, t. I, Felietoniści i kronikarze 1818-1899, Warszawa 1973, s. 16-17.

    92 M. Baranowska, Warszawa. Miesiące, lata, wieki, Wrocław 1996, s. 5.

    93 Zob.: Romantycy i Warszawa, red. S. Makowski, Warszawa 1996; Warszawa pozytywistów, red. J. Kulczycka-Saloni i E. Ihnatowicz, Warszawa 1992; Pisarze Młodej Polski i Warszawa, red. D. Knysz-Tomaszewska, R. Taborski i J. Zacharska, Warszawa 1998; J. Detko, Warszawa naturalistów, Warszawa 1980; M. Warneńska, Warszawskim szlakiem Żeromskiego, Warszawa 1980; M. Warneńska, Warszawskim szlakiem Bolesława Prusa, Warszawa 1989; S. Godlewski, L.B. Grzeniewski i H. Markiewicz, Śladami Wokulskiego. Przewodnik literacki po warszawskich realiach „Lalki”, Warszawa 1957; L.B. Grzeniewski, Warszawa w „Lalce” Prusa, Warszawa 1965 oraz Warszawski przewodnik literacki, red. P. Cieliczko, Warszawa 2005 (warto zaznaczyć, że w tym ostatnim aż 36 ze 135 haseł osobowych to hasła dotyczące autorek-kobiet). Osobne miejsce w tym katalogu zajmuje Warszawa fantastyczna, katalogująca literaturę, w której stołeczne realia celowo mijają się ze stanem faktycznym, zob.: P. Dunin-Wąsowicz, dz. cyt.

    94 Zob.: J.W. Gomulicki, Cztery wieki poezji o Warszawie. Zarys dziejów. Antologia, Warszawa 1996.

    95 Zob.: M. Korzbok [Z. Niesiołowska-Rothertowa], Warszawa. Antologia, Warszawa 1939.

    96 E. Paczoska, „Lalka” czyli rozpad świata, Warszawa 2008, s. 10-11.

    97 M. Zielińska, Warszawa – dziwne miasto, Warszawa 1995, s. 6-7.

    98 T. Jodełka-Burzecki, Słowo wstępne [w:] Syrena zawsze zwodnicza. Portrety warszawianki w XIX wieku, nowele i szkice wybrał, przygotował do druku, wstępem i posłowiem opatrzył T. Jodełka-Burzecki, Warszawa 1976, s. 10.

    99 S. Chutnik, dz. cyt., s. 7.

    100 Y. Kostrzewa, M. Minałto, M. Pietras, W. Szot, M. Teodorczyk, K. Tomasik i K. Zabłocki, HomoWarszawa. Przewodnik kulturalno-historyczny, Warszawa 2009, s. 10. jakiejkolwiek wartości służy Festung Warschau, twierdza ostrzeliwująca się narodowymi pociskami przeciw żydowskim prochom, na których stoi – tak chyba mogę podsumować myśl Elżbiety Janickiej.

    101 B. Keff, Trup Horror Obczyzna [w:] E. Janicka, Festung Warschau, Warszawa 2011, s. 13.

    102 Zob.: M. Kuncewiczowa, Metaforyzm i męskie kasztele [w:] J. Krajewska, „Jazgot niewieści” i „męskie kasztele”, dz. cyt., s. 75-80, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1928, nr 44 oraz S. Przybyszewska, Kobieca twierdza na lodzie [w:] tamże, s. 111-121, tekst uprzednio niepublikowany, odrzucony przez „Wiadomości Literackie”.

    103 Taki był tytuł dyskusji, która odbyła się wokół książki Joanny Krajewskiej „Jazgot niewieści” i „męskie kasztele”. Z dziejów sporu o literaturę kobiecą w dwudziestoleciu międzywojennym, w ramach cyklu „Feminaria”, w IBL PAN w Warszawie 14 października 2010 roku.

    104 E. Rewers, Od miejskiego genius loci do miejskich oligopticonów [w:] Fenomen genius loci. Tożsamość miejsca w kontekście historycznym i współczesnym, red. B. Gutowski, Warszawa 2009, s. 15-25.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Kobieta - Historia - Literatura

    Kobieta - Historia - Literatura

    Bożena Karwowska

    2016

    Zapomniana rewolucja

    Zapomniana rewolucja

    Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym

    Agata Araszkiewicz

    2014

    Warszawa w oczach pisarek

    Warszawa w oczach pisarek

    Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939

    Małgorzata Büthner-Zawadzka

    2014

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy

    Karolina Krasuska

    2012

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    Agnieszka Paja

    2016

    Poetyka rozkwitania

    Poetyka rozkwitania

    Różnica płciowa w filozofii Luce Irigaray

    Katarzyna Szopa

    2018

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Monika Rudaś-Grodzka

    2013

    Ofelizm

    Ofelizm

    Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje

    Katarzyna Czeczot

    2016

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg

    Katarzyna Nadana-Sokołowska

    2012

    Poradzieckie

    Poradzieckie

    Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych

    Karolina Krasuska

    2021

    Akuszerki transformacji

    Akuszerki transformacji

    Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku

    Agnieszka Mrozik

    2012

    Voir plus de livres
    1 / 11
    Kobieta - Historia - Literatura

    Kobieta - Historia - Literatura

    Bożena Karwowska

    2016

    Zapomniana rewolucja

    Zapomniana rewolucja

    Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym

    Agata Araszkiewicz

    2014

    Warszawa w oczach pisarek

    Warszawa w oczach pisarek

    Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939

    Małgorzata Büthner-Zawadzka

    2014

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy

    Karolina Krasuska

    2012

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    Agnieszka Paja

    2016

    Poetyka rozkwitania

    Poetyka rozkwitania

    Różnica płciowa w filozofii Luce Irigaray

    Katarzyna Szopa

    2018

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Monika Rudaś-Grodzka

    2013

    Ofelizm

    Ofelizm

    Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje

    Katarzyna Czeczot

    2016

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg

    Katarzyna Nadana-Sokołowska

    2012

    Poradzieckie

    Poradzieckie

    Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych

    Karolina Krasuska

    2021

    Akuszerki transformacji

    Akuszerki transformacji

    Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku

    Agnieszka Mrozik

    2012

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Parafrazuję tu tytuł Czy jest kobieta w tym tekście?, który Kazimiera Szczuka nadała swoim rozważaniom o Izabeli Łęckiej. Szczuka pożycza go od innej feministycznej krytyczki, Mary Jacobus, która z kolei sparafrazowała Stanleya Fisha, zob.: K. Szczuka, Nuda buduaru [w:] tejże, Kopciuszek, Frankenstein i inne. Feminizm wobec mitu, Kraków 2001, s. 106-117.

    2 Warszawa – plac na rozdrożu, z Mikołajem Madurowiczem rozmawia Dariusz Bartoszewicz, „Gazeta Wyborcza” (dodatek „Gazeta Stołeczna”) 22.02.2008, nr 45. Badacz bardzo często ukobieca stolicę, na przykład, gdy pisze: „Warszawa jest kobietą po przejściach, z niejednorodną metryką urodzenia, z poharatanym dowodem osobistym, rozłożona nad życiodajną (choć obojętną) rzeką. W dwudziestoleciu międzywojennym Warszawę nazywano Paryżem Północy, ale tak naprawdę nigdy nim nie była. Od początku była i jest Wenecją (ciągle podtapianą przez sztormy dziejowe dumną damą), Troją, Kartaginą”, M. Madurowicz, W poszukiwaniu straconego miasta, „Res Publica Nowa” 2009, nr 7. Opisywanie miast jako kobiet ma długą kulturową tradycję, szczegółowo omawiam tę kwestię w rozdziale drugim.

    3 Warszawa – plac na rozdrożu, dz. cyt.

    4 M. Madurowicz, Miejska przestrzeń tożsamości Warszawy, Warszawa 2008, s. 139-140.

    5 Odwołuję się tu do tytułu niezwykle ważnej dla rozwoju polskiej krytyki feministycznej książki Marii Janion: M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 1996.

    6 Używam tego wyrażenia analogicznie do „tekstu petersburskiego”, o którym pisał Władimir Toporow, wskazując na wzajemne powiązania między realnym miastem a jego literackim wymiarem, zob.: W. Toporow, Miasto i mit, wybrał, przeł. i wstępem opatrzył B. Żyłko, Gdańsk 2000, s. 49-142.

    7 O znanych kobietach żyjących, tworzących i działających w Krakowie opowiada pięć tomów wydawnictwa: Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, t. I-V, red. E. Furgał, Kraków 2009-2013. Ukazał się także tego typu przewodnik po Warszawie, prezentujący między innymi sylwetki związanych ze stolicą pisarek, zob.: S. Chutnik, Warszawa kobiet, Warszawa 2011. W Poznaniu i okolicach podobne zadania stawia sobie Wielkopolski alfabet pisarek, red. E. Kraskowska i L. Marzec, Poznań 2012. W tych i innych miastach organizowane są wycieczki szlakami znanych i mniej znanych kobiet.

    8 V. Woolf, Własny pokój, przeł. A. Graff, Warszawa 1997, s. 20.

    9 H. Cixous, Śmiech Meduzy, przeł. A. Nasiłowska [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, Warszawa 2001, s. 179.

    10 P. Dybel, Zagadka drugiej płci. Spory wokół różnicy seksualnej w psychoanalizie i w feminizmie, Kraków 2006, s. 53. Jak dopowiada Dybel: „(…) Irigaray wskazuje na to, że brak «języka kobiecego» nie wynika z fallicznej ontologii samej mowy. Jest on historyczną przypadłością europejskiej kultury, w której symbolicznej reprezentacji (i prawnego usankcjonowania) doczekał się jedynie stosunek ojca do syna, zaś stosunek matki do córki został symbolicznie zrepresjonowany”, tamże, s. 312.

    11 K. Szczuka, Prządki, tkaczki i pająki. Uwagi o twórczości kobiet [w:] tejże, Kopciuszek…, dz. cyt., s. 41-42.

    12 N.K. Miller, Arachnologie: kobieta, tekst i krytyka, przeł. K. Kłosińska i K. Kłosiński [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska i M.P. Markowski, Kraków 2006, s. 492.

    13 G. Borkowska, Metafora drożdży. Co to jest literatura/poezja kobieca [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 71.

    14 P. Dybel, dz. cyt., s. 59-60.

    15 „Kobiecość rozpisana na role”. O niewystarczalności kulturowego imaginarium, języku presymbolicznym, literaturze kobiecej i seksualnym continuum z Grażyną Borkowską rozmawia Agnieszka Mrozik, „Literacje” 2005, nr 2 (7).

    16 Zob.: G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996.

    17 Zob.: G. Borkowska, „Wstań, siostro! Wstań!” – polska proza kobieca (1840-1918), „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”, Rok XXVI-XXVII (1991-1992), Warszawa 1993.

    18 E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, Poznań 1999, s. 12.

    19 Zob.: tamże, s. 203-214 oraz E. Kraskowska, Kilka uwag na temat powieści kobiecej [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 235-249.

    20 E. Kraskowska, O tak zwanej „kobiecości” jako konwencji literackiej [w:] Krytyka feministyczna. Siostra teorii i historii literatury, red. G. Borkowska i L. Sikorska, Warszawa 2000, s. 206-207.

    21 V. Woolf, dz. cyt., s. 90 i 93.

    22 G. Borkowska, Metafora drożdży, dz. cyt., s. 67.

    23 L. Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk 2011, s. 203.

    24 A. Górnicka-Boratyńska, Międzywojenna kobieca powieść popularna, „Kresy” 1996, nr 1 (25).

    25 H. Cixous, dz. cyt., s. 181.

    26 Tamże, s. 176.

    27 K. Dunin, Kogutek czy kurka? [w:] tejże, Tao gospodyni domowej, Warszawa 1996, s. 61-62.

    28 Tamże, s. 68.

    29 I. Iwasiów, Rewindykacje. Kobieta czytająca dzisiaj, Kraków 2002, s. 17-18.

    30 E. Kraskowska, Kobieta jako czytelnik, czytelnik jako kobieta [w:] tejże, Czytelnik jako kobieta. Wokół literatury i teorii, Poznań 2007, s. 33 i 36. Na temat czytelnika-kobiety zob. też: E. Kraskowska, Wprowadzenie, tamże, s. 7-17.

    31 E. Showalter, Krytyka feministyczna na bezdrożach, przeł. I. Kalinowska-Blackwood, „Teksty Drugie” 1993, nr 4/5/6.

    32 Przypominam, że kobiety bywały w refleksji feministycznej traktowane jako grupa mniejszościowa, której wyznacznikami są nie tyle czynniki ilościowe czy obcość narodowa, ale nierówne traktowanie, zob.: H.M. Hacker, Kobiety jako grupa mniejszościowa [w:] Nikt nie rodzi się kobietą, red. i przeł. T. Hołówka, Warszawa 1982, s. 37-57.

    33 K. Kłosińska, Kobieta autorka [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 95.

    34 Tamże, s. 105.

    35 M. Podraza-Kwiatkowska, Młodopolska femina. Garść uwag [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 13.

    36 E. Graczyk i M. Graban-Pomirska, Wstęp [w:] Dwudziestolecie mniej znane. O kobietach piszących w latach 1918-1939 (z antologią), red. E. Graczyk, M. Graban-Pomirska, K. Cierzan i P. Biczkowska, Kraków 2011, s. 9.

    37 E. Kraskowska, Piórem niewieścim, dz. cyt., s. 20.

    38 J. Krajewska, „Jazgot niewieści” i „męskie kasztele”. Z dziejów sporu o literaturę kobiecą w dwudziestoleciu międzywojennym, Poznań 2010, s. 66. Tamże przedruk polemik z prasy międzywojennej dotyczących pisarstwa kobiet, między innymi krytyczne teksty samych autorek: Ireny Krzywickiej, Marii Kuncewiczowej i Stanisławy Przybyszewskiej. Zob. też: J. Krajewska, 1928. Obrona damskiego kasztelu [w:] Dwudziestolecie mniej znane, dz. cyt., s. 333-343 oraz M. Szpakowska, „Wiadomości Literackie” prawie dla wszystkich, Warszawa 2012, s. 290-291.

    39 S. Kołaczkowski, O granicę pretensjonalności [w:] tegoż, Portrety i zarysy literackie, oprac. S. Pigoń, Warszawa 1968, s. 552, prwdr.: „Marchołt” 1936, nr 3 (7); tekst z okazji wydania Granicy Zofii Nałkowskiej.

    40 Nie jest to specyfiką owych czasów. Część zarzutów pod adresem pisarek (na przykład o drobiazgowość, brak hierarchii, ckliwość, epatowanie fizjologią) wydaje się niezmienna i powtarza w okresach, gdy szczególnie dużo kobiet chwyta za pióro. Agnieszka Mrozik analizuje podobne nuty, które pojawiają się w wypowiedziach męskich krytyków o pisarstwie kobiet w drugiej połowie XIX wieku, dwudziestoleciu międzywojennym oraz po 1989 roku, zob.: A. Mrozik, Feminokracja? Recepcja polskiej prozy kobiecej po 1989 roku [w:] Literatura zaangażowana – koncepcje, programy, realizacje. Czy potrzebna nowa definicja?, red. E. Ziętek-Maciejczyk i P. Cieliczko, Warszawa 2006, s. 93-107. Z kolei Joanna Krajewska i Maciej Duda śledzą elementy międzywojennego sporu o literaturę kobiecą, które powróciły po 1989 roku, zob.: J. Krajewska i M. Duda, Wokół sporu o literaturę kobiecą, czyli u podstaw krytyki feministycznej w Polsce [w:] Nowe dwudziestolecie (1989-2009). Rozpoznania. Hierarchie. Perspektywy, red. H. Gosk, Warszawa 2010, s. 261-282. O recepcji twórczości kobiet po 1989 roku zob. też: I. Filipiak, Literatura monstrualna, „Ośka” 1999, nr 1.

    41 A. Gajewska, Hasło: Feminizm, Poznań 2008, s. 88.

    42 K. Kłosińska, Czytać na marginesie, pisać na marginesie, „Katedra” 2001, nr 3, s. 156.

    43 Zob.: P. Dybel, dz. cyt., s. 400-405 i 412-416.

    44 Zob.: V. Woolf, dz. cyt., s. 126.

    45 Zob.: W. Pruss, Przemiany i trwałość układów urbanistycznych w dobie przemysłowej (na przykładzie dziewiętnastowiecznej Warszawy) [w:] Miasto i kultura polska doby przemysłowej. Przestrzeń, t. I, red. H. Imbs, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988, s. 163-182.

    46 Zob.: A. Żarnowska i A. Szwarc, Ruch emancypacyjny i stowarzyszenia kobiece na ziemiach polskich przed odzyskaniem niepodległości – dylematy i ograniczenia. Wprowadzenie [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska i A. Szwarc, Warszawa 2008, zob. też: R. Blobaum, „Kwestia kobieca” w Królestwie Polskim (1900-1914), przeł. M. Gawin, tamże, s. 37-56.

    47 Mnóstwo informacji na temat działalności polskiego ruchu kobiecego przyniosły badania Dionizji Wawrzykowskiej-Wierciochowej. Trzeba jednak mieć na uwadze, iż badania te, prowadzone w latach PRL-u, a więc mocno skupione wokół aspektów klasowych, opierają się na – zbyt jaskrawym miejscami – przeciwstawianiu ruchu socjalistycznego, robotniczego – ruchowi liberalno-burżuazyjnemu, zob.: D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Od prządki do astronautki. Z dziejów kobiety polskiej, jej pracy i osiągnięć, Warszawa 1963.

    48 S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 1999, s. 14-15.

    49 Zob.: M.M. Drozdowski, Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1973.

    50 Zob.: K. Sierakowska, Samoorganizowanie się kobiet w II Rzeczypospolitej: dążenia, szanse, realizacje [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska i A. Szwarc, t. II, Warszawa 2009, s. 33-47.

    51 Jan Bełcikowski obliczył, że w Warszawie miały siedzibę aż 73 organizacje i stowarzyszenia kobiece, zrzeszające członkinie w imię wspólnych interesów, poglądów, zapatrywań religijnych, zainteresowań, a także zawiązane w celu służenia pomocą innym, zob.: J. Bełcikowski, Warszawa kobieca, Warszawa 1930.

    52 Bodźcem do rozważań, co działo się z miastem po 1939 roku, były dla mnie uwagi Hanny Raszewskiej, zob.: H. Raszewska, Doświadczenie przestrzeni miejskiej w warszawskiej literaturze powstańczej lat 1943 i 1944, praca magisterska napisana pod kierunkiem A.S. Kowalczyka, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2006 (tekst udostępniony dzięki uprzejmości autorki).

    53 I. Iwasiów, Gender dla średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie, Warszawa 2004, s. 55.

    54 Poszukiwać by ich można w literaturze popularnej, uznawanej za drugorzędną oraz w utworach emigrantek owego czasu. Wymaga to wywołania z niebytu wielu zapomnianych autorek. Twórczość kobiet z okresu 1945-1989 dopiero w ostatnich latach zaczyna być szczegółowo badana w ramach genderowego literaturoznawstwa, zob.: Pisarstwo kobiet pomiędzy dwoma dwudziestoleciami, red. I. Iwasiów i A. Galant, Kraków 2011.

    55 I. Iwasiów, dz. cyt., s. 56-57.

    56 A. Galant, Prywatne, publiczne, autobiograficzne. O dziennikach i esejach Jana Lechonia, Zofii Nałkowskiej, Marii Kuncewiczowej i Jerzego Stempowskiego, Warszawa 2010, s. 16.

    57 Inne autorki tekstów związanych z Warszawą, nieuwzględniane w tej pracy, to między innymi: Zofia Niedźwiedzka (Bohowityn), Helena Pajzderska-Rogozińska (Hajota), Zofia Urbanowska, Cecylia Glücksman (Marion), Janina Brzostowska, Gustawa Jarecka oraz Janina Surynowa-Wyczółkowska. Odpowiedź na pytanie, czy ich utwory mieszczą się w proponowanej tu kategorii prozy kobiecej, wymagałaby szczegółowych studiów.

    58 Nowatorskie odczytania prozy i biografii Żmichowskiej, z uwzględnieniem problematyki genderowej, proponują: G. Borkowska, Cudzoziemki, dz. cyt. oraz U. Phillips, Narcyza Żmichowska. Feminizm i religia, przeł. K. Bojarska, Warszawa 2008.

    59 W swoich wspomnieniach z Cambridge pisarka wyrażała oburzenie, że podobna historia przydarzyła się jednej ze studentek, zob.: I. Filipiak, Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej, Gdańsk 2007, s. 111. Do wątku zatrzymania pod zarzutem uprawiania nierządu Komornicka powróciła w opowiadaniu Intermezzo (1907). Jego główna bohaterka, Cyganka, zostaje w mieście aresztowana za włóczęgostwo, odprowadzona do cyrkułu i poddana badaniu ginekologicznemu, które – jak zauważa Izabela Filipiak – ma formę instytucjonalnego gwałtu, zob.: tamże, s. 368-375.

    60 R. Różanowski, Szok i przeżycie albo „odrażające doświadczenie epoki wielkiej industrializacji” [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Poznań 1997, s. 127.

    61 Zob.: R. Nycz, Literatura nowoczesna wobec doświadczenia [w:] Literackie reprezentacje doświadczenia, red. W. Bolecki i E. Nawrocka, Warszawa 2007, s. 11-25.

    62 R. Nycz, O nowoczesności jako doświadczeniu – uwagi na wstępie [w:] Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. Nycz i A. Zeidler-Janiszewska, Kraków 2006, s. 10. Ciekawie rozwija koncepcję Nycza Wojciech Tomasik, dowodząc, że to nie wielkie miasto, ale kolej stała się areną dramatu nowoczesności: „Jeśli doświadczenie nowoczesne wiązać z cierpieniem (a wedle Nycza realizacja projektu modernistycznego niesie traumę właśnie), to najboleśniejszą jego formą byłoby od-cieleśnienie (dekorporalizacja, swoiste odarcie jednostki ze skóry) i wynaturzenie (wyrwanie człowieka ze świata, którego przez wieki pozostawał częścią i przeniesienie go do «drugiej natury», gdzie musi dopiero przezwyciężać obcość radykalnie nowego otoczenia). Traumatyczny charakter doświadczenia nowoczesnego nigdzie nie daje o sobie znać dokuczliwiej niż w dziewiętnastowiecznym podróżowaniu pociągiem. To kolej, a nie miasto, jest źródłem cierpień, o jakich nie śniło się wcześniej filozofom. To droga żelazna prowadzi do nowoczesności, albo lepiej: to ona wyznacza granice epoki, w której człowiek stał się bezpowrotnie inny”, W. Tomasik, Na drodze żelaznej (o dziewiętnastowiecznym doświadczaniu nowoczesności) [w:] Literackie reprezentacje doświadczenia, dz. cyt., s. 163.

    63 Zob.: G. Borkowska, Życie codzienne jako kategoria literacka i badawcza (Rekonesans) [w:] Jak badać obyczaje?, materiały z konferencji zorganizowanej przez Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Łowicz, listopad 2005, red. M. Szpakowska, Warszawa 2007, s. 27-43.

    64 Zob.: K. Kłosińska, Feministyczna krytyka literacka, Katowice 2010, s. 473-549.

    65 M. Humm, Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska i J. Mikos, Warszawa 1993, hasło „Doświadczenie”, s. 45.

    66 I. Iwasiów, Polityczne/prywatne – zdestabilizowana opozycja (wojenna i polityczna proza kobiet) [w:] Literackie reprezentacje doświadczenia, dz. cyt., s. 299-300.

    67 Zob.: J.W. Scott, Experience [w:] Women, Autobiography, Theory. A Reader, red. S. Smith i J. Watson, The University of Wisconsin Press, Madison 1998, s. 57-71.

    68 A. Gajewska, Feministyczna historia literatury [w:] Dwudziestolecie mniej znane, dz. cyt., s. 392.

    69 Zob.: E. Kraskowska, Doświadczenie a płeć w literacko-filozoficznym dyskursie oświecenia i romantyzmu [w:] tejże, Czytelnik jako kobieta, dz. cyt., s. 46-82.

    70 J. Erbel, Gender w mieście. Jak perspektywa urbanistyczna zmienia myślenie o płci? [w:] Krakowski szlak kobiet, t. II, dz. cyt., s. 75-76.

    71 Zob.: B. Jałowiecki i M.S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002. Warto tu dodać, że według tradycyjnej polskiej socjologii Aleksandra Wallisa miasto w znaczeniu klasycznym istniało od czasów biblijnych do końca XVIII wieku. Było niezmienne, zawarte w obrębie murów, tożsame z gminą, a mieszkańców łączyły wspólne cele i wartości egzystencjalne. Wiek XIX to doba miasta przemysłowego, już nie klasycznego, w którym wszelkie przemiany zachodziły gwałtownie, liczba ludności i obszar wciąż się powiększały, powstawały liczne podziały i specjalizacje dzielnicowe, a w miejsce lokalnej społeczności wykształciło się miejskie społeczeństwo; miasto takie nie było spójne, ale nadal funkcjonowało jako całość, połączona wspólnymi celami rozwoju. Zdaniem socjologa, wiek XX przyniósł dalszy rozwój miasta, ale i jego kryzys. Największe miasta zatraciły swą istotę, stanowiąc już tylko zurbanizowaną przestrzeń, zamieszkiwaną przez izolowane środowiska, nietworzące wspólnot i niemające wspólnych celów, zob.: A. Wallis, Koncepcja miasta i kryzys miasta [w:] Problemy wiedzy o kulturze. Prace dedykowane Stefanowi Żółkiewskiemu, red. A. Brodzka, M. Hopfinger i J. Lalewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 147-160.

    72 Zob.: A. Kuczyńska, Antropologia miasta – obszar koncentracji problemów antropologicznych, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa. Antropologia Kultury, Etnografia, Sztuka” 2008, nr 3-4.

    73 E. Kaczyńska, Pejzaż miejski z zaściankiem w tle, Warszawa 1999, s. 7.

    74 J. Gądecki, Architektura i tożsamość. Rzecz o antropologii architektury, Toruń 2005, s. 21.

    75 M. de Certeau, Chodzenie po mieście [w:] tegoż, Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, przeł. K. Thiel-Jańczuk, Kraków 2008, s. 96-97.

    76 Tamże, s. 98.

    77 Zob.: J. Wolff, Kobiety i nowoczesne miasto: refleksje na temat flâneuse [w:] Co to jest architektura? Antologia tekstów, red. A. Budak, przeł. M.A. Urbańska, Kraków 2002, s. 243-271.

    78 E. Rewers, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005, s. 6.

    79 Socjologiczna definicja metropolii wciąż zmieniała się w czasie. Metropolią nazywano miasto posiadające co najmniej określoną liczbę ludności (ta liczba stale wzrastała), choć brano też pod uwagę inne czynniki rozwojowe, zob.: B. Jałowiecki i M.S. Szczepański, dz. cyt., s. 222. W książce nie precyzuję tego terminu, ale używam go w znaczeniu popularnym: wielkie miasto.

    80 U. Hannerz, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, przeł. E. Klekot, Kraków 2006, s. 179.

    81 Zob.: E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003, s. 7-10.

    82 W moich badaniach zdecydowanie wykraczam poza strukturalistyczne ujęcie przestrzeni, reprezentowane na przykład przez Janusza Sławińskiego, który uważa, że wśród wielu perspektyw, dla badacza literatury najważniejsze powinno być ujmowanie przestrzeni jako składnika morfologii utworu, komponentu planu przedstawionego, zob.: J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości [w:] Przestrzeń i literatura, studia pod red. M. Głowińskiego i A. Okopień-Sławińskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 9-22.

    83 E. Rybicka, dz. cyt., s. 13.

    84 R. Nycz, Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2001, s. 12-13.

    85 P. Dunin-Wąsowicz, Warszawa fantastyczna, Warszawa 2010, s. 11.

    86 A. Molisak, Miejska przestrzeń literatury dwudziestowiecznej – Berlin, Berlin… [w:] Dwudziestowieczność, red. M. Dąbrowski i T. Wójcik, Warszawa 2004, s. 623.

    87 H. Friedrich, Struktura nowoczesnej liryki. Od połowy XIX do połowy XX wieku, przeł. E. Feliksiak, Warszawa 1978, s. 67.

    88 Zob.: B. Kopczyńska-Jaworska, Miasto i miejskość w systemie wartości Polaków [w:] Miasto i kultura polska doby przemysłowej. Wartości, t. III, red. H. Imbs, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 99-119. Dalej streszczam główne myśli artykułu. O opozycji miasto versus wieś piszę więcej w rozdziale drugim.

    89 E. Rybicka, Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych teoriach i praktykach kulturowych) [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski i R. Nycz, Kraków 2006, s. 477. W kolejnym akapicie omawiam za badaczką obszary zainteresowania nowych dyscyplin.

    90 Zob.: E. Rybicka, Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca. Zwrot topograficzny w badaniach literackich, „Teksty Drugie” 2008, nr 4.

    91 J.J. Lipski, Wstęp [w:] tegoż, Warszawscy „Pustelnicy” i „Bywalscy”, t. I, Felietoniści i kronikarze 1818-1899, Warszawa 1973, s. 16-17.

    92 M. Baranowska, Warszawa. Miesiące, lata, wieki, Wrocław 1996, s. 5.

    93 Zob.: Romantycy i Warszawa, red. S. Makowski, Warszawa 1996; Warszawa pozytywistów, red. J. Kulczycka-Saloni i E. Ihnatowicz, Warszawa 1992; Pisarze Młodej Polski i Warszawa, red. D. Knysz-Tomaszewska, R. Taborski i J. Zacharska, Warszawa 1998; J. Detko, Warszawa naturalistów, Warszawa 1980; M. Warneńska, Warszawskim szlakiem Żeromskiego, Warszawa 1980; M. Warneńska, Warszawskim szlakiem Bolesława Prusa, Warszawa 1989; S. Godlewski, L.B. Grzeniewski i H. Markiewicz, Śladami Wokulskiego. Przewodnik literacki po warszawskich realiach „Lalki”, Warszawa 1957; L.B. Grzeniewski, Warszawa w „Lalce” Prusa, Warszawa 1965 oraz Warszawski przewodnik literacki, red. P. Cieliczko, Warszawa 2005 (warto zaznaczyć, że w tym ostatnim aż 36 ze 135 haseł osobowych to hasła dotyczące autorek-kobiet). Osobne miejsce w tym katalogu zajmuje Warszawa fantastyczna, katalogująca literaturę, w której stołeczne realia celowo mijają się ze stanem faktycznym, zob.: P. Dunin-Wąsowicz, dz. cyt.

    94 Zob.: J.W. Gomulicki, Cztery wieki poezji o Warszawie. Zarys dziejów. Antologia, Warszawa 1996.

    95 Zob.: M. Korzbok [Z. Niesiołowska-Rothertowa], Warszawa. Antologia, Warszawa 1939.

    96 E. Paczoska, „Lalka” czyli rozpad świata, Warszawa 2008, s. 10-11.

    97 M. Zielińska, Warszawa – dziwne miasto, Warszawa 1995, s. 6-7.

    98 T. Jodełka-Burzecki, Słowo wstępne [w:] Syrena zawsze zwodnicza. Portrety warszawianki w XIX wieku, nowele i szkice wybrał, przygotował do druku, wstępem i posłowiem opatrzył T. Jodełka-Burzecki, Warszawa 1976, s. 10.

    99 S. Chutnik, dz. cyt., s. 7.

    100 Y. Kostrzewa, M. Minałto, M. Pietras, W. Szot, M. Teodorczyk, K. Tomasik i K. Zabłocki, HomoWarszawa. Przewodnik kulturalno-historyczny, Warszawa 2009, s. 10. jakiejkolwiek wartości służy Festung Warschau, twierdza ostrzeliwująca się narodowymi pociskami przeciw żydowskim prochom, na których stoi – tak chyba mogę podsumować myśl Elżbiety Janickiej.

    101 B. Keff, Trup Horror Obczyzna [w:] E. Janicka, Festung Warschau, Warszawa 2011, s. 13.

    102 Zob.: M. Kuncewiczowa, Metaforyzm i męskie kasztele [w:] J. Krajewska, „Jazgot niewieści” i „męskie kasztele”, dz. cyt., s. 75-80, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1928, nr 44 oraz S. Przybyszewska, Kobieca twierdza na lodzie [w:] tamże, s. 111-121, tekst uprzednio niepublikowany, odrzucony przez „Wiadomości Literackie”.

    103 Taki był tytuł dyskusji, która odbyła się wokół książki Joanny Krajewskiej „Jazgot niewieści” i „męskie kasztele”. Z dziejów sporu o literaturę kobiecą w dwudziestoleciu międzywojennym, w ramach cyklu „Feminaria”, w IBL PAN w Warszawie 14 października 2010 roku.

    104 E. Rewers, Od miejskiego genius loci do miejskich oligopticonów [w:] Fenomen genius loci. Tożsamość miejsca w kontekście historycznym i współczesnym, red. B. Gutowski, Warszawa 2009, s. 15-25.

    Warszawa w oczach pisarek

    X Facebook Email

    Warszawa w oczach pisarek

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Warszawa w oczach pisarek

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Büthner-Zawadzka, M. (2014). Rozdział 1: Genius loci a płeć (wstęp). In Warszawa w oczach pisarek (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7327
    Büthner-Zawadzka, Małgorzata. « Rozdział 1: Genius loci a płeć (wstęp) ». In Warszawa w oczach pisarek. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7327.
    Büthner-Zawadzka, Małgorzata. « Rozdział 1: Genius loci a płeć (wstęp) ». Warszawa w oczach pisarek, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7327.

    Référence numérique du livre

    Format

    Büthner-Zawadzka, M. (2014). Warszawa w oczach pisarek (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7267
    Büthner-Zawadzka, Małgorzata. Warszawa w oczach pisarek. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7267.
    Büthner-Zawadzka, Małgorzata. Warszawa w oczach pisarek. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7267.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement