• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15379 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15379 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Sędzia Schreber
  • ›
  • IV. Freud i klasyczna interpretacja psyc...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral 1. Znaczenie przypadku Schrebera dla psychoanalizy. Nozologia 2. Lęk przed wpływem 3. Perspektywa psychiatryczna a psychoanalityczna 4. Mania prześladowcza i mania wielkości 5. Moment przełomowy 6. Schreber jako przykład paranoika. Projekcja i wyparcie 7. Neuroza a paranoja w perspektywie Freuda 8. Wyjaśnienie alternatywne Notes de bas de page

    Sędzia Schreber

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    IV. Freud i klasyczna interpretacja psychoanalityczna

    p. 277-363

    Texte intégral 1. Znaczenie przypadku Schrebera dla psychoanalizy. Nozologia 1.1. Miejsce paranoi w teorii psychoanalitycznej 2. Lęk przed wpływem 3. Perspektywa psychiatryczna a psychoanalityczna 4. Mania prześladowcza i mania wielkości 4.1. Homoseksualizm 4.2. Figura ojca 4.3. Regresja do stadium narcyzmu 5. Moment przełomowy 6. Schreber jako przykład paranoika. Projekcja i wyparcie 6.1. Projekcja 6.2. Wyparcie 7. Neuroza a paranoja w perspektywie Freuda 8. Wyjaśnienie alternatywne Notes de bas de page

    Texte intégral

    1. Znaczenie przypadku Schrebera dla psychoanalizy. Nozologia

    1Freud zetknął się z Pamiętnikami… Daniela Paula Schrebera na początku roku 1910. Poświęcił im wiele uwagi podczas wakacji w Rzymie tego samego roku. Trudno wyobrazić sobie bardziej sprzyjający moment dla owego spotkania – z jednej strony Freud już niemal od dwóch lat coraz bardziej skupiał się na problemie ujęcia paranoi w kategoriach psychoanalitycznych i wyjaśnienia owego zaburzenia psychicznego w kontekście teorii libido, z drugiej zaś, ku swemu ogromnemu zadowoleniu, dopiero co ukończył pierwszy spośród szkiców biograficznych, poświęcony Leonardowi da Vinci i pewnemu jego przeżyciu z dzieciństwa, wyrywając tym samym swą teorię z zacisza lekarskiego gabinetu i stosując ją do innych, szeroko rozumianych „tekstów kultury”. Oba wymienione powyżej czynniki, stanowiące wyraz coraz szerszych ambicji psychoanalizy (po pierwsze objęcia swoją logiką wyjaśniania kolejnych formacji chorobowych – poza badaną dotychczas histerią i nerwicą przeniesieniową od teraz również psychoz; po drugie zastosowania jej do kolejnych rodzajów ekspresji ludzkiego życia psychicznego – po snach, czynnościach omyłkowych, lapsusach językowych i perwersjach nadszedł czas na interpretację tekstów), zbiegają się w jego lekturze wspomnień Daniela Paula Schrebera, czyniąc z nich wprost idealne znalezisko.

    2Wspomnienia Schrebera stały się również punktem zwrotnym w historii relacji między Freudem i Jungiem, a co za tym idzie również w rozwoju psychoanalizy jako pewnej tradycji. Jeśli wierzyć samemu Jungowi, to właśnie on przedstawił Freudowi jako pierwszy Pamiętniki… („w swoim czasie zwróciłem uwagę na ten przypadek Freudowi” 1), by następnie potraktować ich interpretację dokonaną przez ojca psychoanalizy jako egzemplifikację błędnych założeń, na jakich jego zdaniem była ona ufundowana. Różnice teoretyczne między Freudem i Jungiem, dochodzące do głosu w stworzonych przez nich alternatywnych interpretacjach przypadku Schrebera, a także związana z nimi wymiana poglądów pozwalają w każdym razie wyraźnie wydobyć na jaw owe założenia. Wobec ataków „reformisty” Junga Freud zmuszony jest jednoznacznie określić swoje stanowisko teoretyczne, porzucając cechującą go zazwyczaj ostrożność. Dochodzące do głosu różnice w sposobie rozumienia najbardziej podstawowych kategorii analitycznych sprawiły, że drogi psychoanalizy oraz psychologii głębi musiały się rozejść.

    3Zainteresowanie Freuda paranoją wiąże się od samego początku z osobą Junga. Termin ten po raz pierwszy pojawia się pod jego piórem właśnie w liście pisanym do młodego szwajcarskiego psychiatry w 1907 roku 2, choć nic nie zapowiada jeszcze ostatecznego sensu, jaki nada mu Freud w tekście poświęconym Schreberowi. To Jung jako pierwszy z psychoanalitycznego koła formującego się wokół Freuda pisze studium poświęcone ciężkiemu przypadkowi dementia praecox, które Freud uznał za „błyskotliwy przykład objaśniania nieporównanie cięższego przypadku” 3od tego, jaki był przedmiotem jego własnych zainteresowań. W Psychoanalitycznych uwagach o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi Jung pojawia się wyłącznie w kontekście pozytywnym, w roli autorytetu, na którego rozstrzygnięcia należy się powołać, charakteryzuje się on bowiem „niezwykłą przenikliwością analityczną” 4, a także dużym doświadczeniem w pracy z przypadkami zaburzeń psychicznych cięższych niż nerwica lub histeria. Z kolei Jung początkowo z ogromnym entuzjazmem zareagował na pracę Freuda poświęconą przypadkowi Schrebera, nazywając ją „wyśmienitą i bardzo zabawną”, a także „genialnie napisaną” 5, jednak poświęciwszy jej więcej uwagi i spojrzawszy na nią z perspektywy teoretycznej, zdał sobie sprawę z taktycznego (to znaczy mającego na celu wsparcie uniwersalistycznych roszczeń teorii libido) znaczenia owego artykułu dla Freuda. W opublikowanych w 1912 roku w IV tomie „Jahrbuch für psychoanalytische und psychopathologische Forschungen” (w którego poprzednim tomie i rok wcześniej ukazało się studium Freuda) Symbolach przemiany Jung dokonuje ostrej rozprawy ze swym byłym mistrzem. Koniec z miłymi słówkami – przypadek Schrebera po prostu nie został zrozumiany przez Freuda, „który opracował go w nader niedostateczny sposób”6. Ów brak zrozumienia zaznacza się zdaniem Junga już na etapie wstępnych założeń – analiza poszczególnych przypadków zaburzeń paranoików i schizofreników prowadzić musi do wniosku, że proponowana przez Freudowską psychoanalizę koncepcja pragnienia czy też libido jest niczym nieuzasadnioną symplifikacją („Nasze rozumowanie pokazuje, że wprowadzonemu przez Freuda terminowi »libido« bynajmniej nie brak konotacji seksualnych, ale że wyłącznie i jednostronnie seksualną definicję tego pojęcia należy odrzucić” 7). Pytanie o założenia stojące za określonymi hipotezami zawsze stanowiło dla Freuda źródło trudności, czemu nie należy się specjalnie dziwić, jako że teoria psychoanalityczna opiera się na obserwacjach płynących z praktyki, istotniejszych – zdaniem samego twórcy – dla całości koncepcji oraz jej prawdziwości niż wszelkie przyjęte raz na zawsze założenia (Freud pisze: „jeśli o mnie chodzi, wolałbym pójść do końca drogą, na którą wkroczyłem w analizie przypadku Schrebera, pokrywając milczeniem przyświecające mi przy tym przesłanki” 8). Mimo to w opublikowanym w 1914 roku rozbudowanym aneksie do swojego studium o byłym sędzim sądu Saksonii, zatytułowanym W kwestii wprowadzenia narcyzmu, Freud stara się ustosunkować do zarzutów Junga, choć trudno powiedzieć, by uznał je za ważkie („cóż, twierdzenie Junga jest w najlepszym wypadku przedwczesne, a przedstawione przezeń uzasadnienia są dość mizerne” 9), a co za tym idzie warte poważnego potraktowania („możemy więc odrzucić twierdzenie Junga, iż teoria libido poniosła porażkę w obliczu dementia praecox, a tym samym jest nieprzydatna w związku z innymi nerwicami” 10).

    4Jung traktuje artykuł poświęcony przez Freuda Schreberowi jak symptom wskazujący na błędy Freudowskiej koncepcji aparatu psychicznego, błędy, które ujawniają się wraz z rozciągnięciem jej zastosowania na fenomeny psychiczne dotychczas pozostające poza jej zasięgiem. To właśnie sama ta krytyczna intuicja teoretyczna, nie zaś konkretny sposób, w jaki Jung dokonuje krytyki Freudowskiej psychoanalizy, jest dla nas interesująca, wskazuje ona bowiem na pewien newralgiczny moment w historii rozwoju tej tradycji myślenia. Jeśli chodzi o Freuda, krytyka ze strony Junga (a wcześniej Adlera) wymusza konsolidację teorii i wyznacza stawki jego kolejnych tekstów. Nie chodzi już wyłącznie o przekonanie nieprzychylnych psychoanalizie laików, do których – siłą rzeczy – zaliczyć należało wszystkich tych, którzy nie mieli nic wspólnego z teorią libido (a zatem ogromną większość społeczeństwa, włączając w to również tradycyjnych psychiatrów – „tych wszystkich, którzy nie są obeznani z nomenklaturą i teoriami psychoanalizy” 11), ale o stawienie czoła krytyce ze strony tych, którzy dotychczas szli z nim w jednym szeregu. Teksty obliczone na przekonanie laików (pokonanie krytyki zewnętrznej) z konieczności mają charakter retoryczny, posługują się uproszczeniami i rozumowaniem przez analogię. Inaczej rzecz ma się z krytyką wewnętrzną, dokonywaną z punktu widzenia teorii, przez wąskie grono specjalistów – nie ma tu miejsca na retorykę, pojawia się za to konieczność ważenia racji i dyskusji o podstawowych założeniach. Jeśli krytyka zewnętrzna grozi marginalizacją, krytyka wewnętrzna może prowadzić albo do umocnienia teorii, albo do całkowitego rozpadu tradycji jeszcze przed jej wstępną konsolidacją.

    1.1. Miejsce paranoi w teorii psychoanalitycznej

    5We wprowadzeniu do Psychoanalitycznych uwag… Freud podkreśla, jak istotne z punktu widzenia dotychczasowego rozwoju teorii psychoanalitycznej jest podjęcie prób zrozumienia problemu paranoi, która – ze względu na ograniczenia instytucjonalne – była dla niej praktycznie niedostępna. Ambicja stworzenia metapsychologicznej struktury obejmującej zarówno ludzi „normalnych”, jak i wszelkie możliwe formy zaburzeń i patologii, to znaczy teorii libido, zmuszała Freuda do poszerzenia zakresu stosowalności jej podstawowych twierdzeń, dotychczas ograniczających się niemal wyłącznie do histerii i nerwic, i objęcia nimi również cięższych problemów psychicznych, takich jak właśnie paranoja. Nic zatem dziwnego, że możliwość skorzystania z „historii choroby pewnego paranoika” jawiła się Freudowi jako długo oczekiwana szansa na zdobycie dla rozwijającej się teorii kolejnego obszaru dających się za jej pomocą wyjaśnić zjawisk, a zarazem kolejnego dowodu jej prawdziwości. Czym jednak jest paranoja z punktu widzenia Freudowskiej nozologii? Jakie miejsce zajmuje na mapie psychicznych zaburzeń? Bez odpowiedzi na powyższe pytanie teoretyczna stawka Freudowskich rozważań dotyczących przypadku Schrebera pozostanie niejasna.

    6Paranoja, termin w interesującym nas tekście w miarę konsekwentnie używany przez Freuda do opisu stanu Daniela Paula Schrebera, oznacza w dzisiejszej psychiatrii pewien kompleks symptomów, obejmujący przede wszystkim mniej lub bardziej usystematyzowane urojenia, głównie o charakterze interpretacyjnym, którym jednak rzadko towarzyszy ograniczenie funkcji intelektualnych. Historia owego pojęcia w ramach psychiatrii, a co za tym idzie również psychoanalizy, wskazuje wszelako na wielokrotne zmiany jego znaczenia oraz relacji łączących je z innymi kategoriami nozologicznymi. Pierwotnie w psychiatrii niemieckiej mianem paranoi określano bowiem wszelkie zaburzenia o charakterze urojeniowym, i to właśnie w tym znaczeniu posługiwał się nim pierwotnie sam Freud. W studium poświęconym Schreberowi odchodzi on jednak od tradycyjnego, szerokiego stosowania kategorii paranoi, by – za Kraepelinem – wprowadzić do psychoanalizy rozróżnienie między paranoją a wczesnym otępieniem (dementia praecox). Paranoję charakteryzować miał przede wszystkim systematyczny charakter urojeń, skłonność do tworzenia całościowych struktur, które stanowią podstawę dla niemieszczących się w granicach zdrowego rozsądku, a zarazem zachowujących pozory logiczności wyjaśnień wyjętych z kontekstu faktów. Co za tym idzie – zgodnie z Freudowską optyką do paranoi zaliczyć należało nie tylko manię prześladowczą, ale również manię zazdrości, manię wielkości czy wreszcie erotomanię. Z drugiej jednak strony niejasna jest różnica pomiędzy paranoją a schizofrenią – Freud unika zajęcia jednoznacznego stanowiska w tej sprawie, podkreślając raczej podobieństwa łączące powyższe kategorie. Niektóre fragmenty tekstu poświęconego Schreberowi każą domniemywać, że na tym etapie rozwoju swojej myśli Freud widział w paranoi i schizofrenii różne sposoby powiązania tych samych symptomów, różne formy ich dystrybucji.

    7W artykule poświęconym pojęciu narcyzmu, stanowiącym rozwinięcie pewnych motywów, które pojawiają się przy okazji przypadku Schrebera, Freud dokładnie omawia kolejną kategorię związaną z paranoją, choć powodującą dalsze zamieszanie terminologiczne, a mianowicie parafrenię. Choć termin ten po raz pierwszy zostaje przez Freuda wprowadzony w interesującym nas studium poświęconym byłemu sędziemu, to pełni on tam rolę marginalną, jako alternatywa dla konkurencyjnych terminów zaproponowanych przez Kraepelina (dementia praecox) i Bleulera (schizofrenia). Przy okazji rozważań nad narcyzmem Freud rozszerza jego pole znaczeniowe, obejmujące teraz zarówno paranoję, jak i schizofrenię, co po raz kolejny wprowadza niejaki chaos pojęciowy. Na szczęście dla losów psychoanalizy Freud zrezygnował w końcu z prób przeforsowania własnej kategorii, godząc się ostatecznie na Bleulerowską schizofrenię.

    8Najwięcej problemów, jeśli idzie o usystematyzowanie sposobu, w jaki Freud dzieli pole zaburzeń psychicznych, nastręcza, zwłaszcza w kontekście dzisiejszego zastosowania owego terminu, jego użycie kategorii neurozy. W swoim aktualnym znaczeniu kategoria nerwicy albo neurozy obejmuje nerwicę obsesyjną, histerię i nerwicę lękową; jest też – obok psychozy, perwersji i zaburzeń psychosomatycznych – jedną z czterech podstawowych kategorii nozologicznych. Jednakże w momencie swego pojawienia się i przez cały wiek XIX nerwica stanowiła kategorię niezwykle obszerną, zawierającą zarówno zaburzenia o charakterze psychosomatycznym, jak i somatycznym oraz czysto psychicznym. Stopniowo, wraz z rozwojem psychiatrii, zakres tej kategorii był ograniczany przez wyłączenie z niej choćby zaburzeń związanych z uszkodzeniami systemu nerwowego. Z drugiej jednak strony próbowano obejmować nią wszelkie choroby związane z urojeniami, w tym również psychozy, w czasach prepsychiatrycznych określane ogólnym mianem „szaleństwa”. Między innymi dzięki encyklopedycznym wysiłkom podejmowanym przez Kraepelina Freud w punkcie wyjścia miał wgląd we współczesną mu nozologię, dość bliską dystynkcjom, które obowiązują w psychiatrii do dzisiaj. Mimo to niemal nieustannie zmieniał psychoanalityczną systematykę, każdorazowo przekształcając zasady kluczowych podziałów.

    9Jeśli Freudowskie rozróżnienie na nerwice i perwersje pojawia się na dość wczesnym etapie kształtowania się teorii psychoanalitycznej i pozostaje w niej obecne w niemal niezmienionej formie, która zgadza się z aktualnym zastosowaniem owych pojęć, dystynkcja neurozy i psychozy podlega w ramach jego nozologii wielu korektom i zmianom. Początkowo Freud dzielił zaburzenia psychiczne wyłącznie ze względu na ich genezę, wyróżniając nerwice aktualne (spowodowane problemami seksualnymi o charakterze somatycznym) oraz psychonerwice (których przyczyn szukać należy wyłącznie w konfliktach psychicznych). Te ostatnie, również pod nazwą nerwic obronnych (podkreślającą dominującą rolę mechanizmów obronnych w formowaniu się symptomów), obejmowały paranoję, ale również histerię. Analiza przypadku Schrebera skłoniła Freuda do podzielenia psychonerwic na dwie subkategorie: nerwice przeniesieniowe i narcystyczne. W intencjach Freuda kategoria psychonerwic narcystycznych obejmować miała przede wszystkim psychozy, szybko okazało się jednak, że podział ten nie jest możliwy do utrzymania. Zakres znaczeniowy nerwicy narcystycznej ograniczony został niemal wyłącznie do formacji maniakalno-depresyjnej, robiąc miejsce dla samodzielnej kategorii psychozy. W ten sposób ostatecznie ukształtowana psychoanalityczna nozologia obejmuje nerwice aktualne (o genezie somatycznej) oraz nerwice narcystyczne i psychozy. Systematyka ta odpowiada dokładnie stosowanemu dzisiaj podziałowi chorób psychicznych na nerwice, psychozy maniakalno-depresyjne oraz paranoje i schizofrenie. Jeśli więc w dzisiejszej nomenklaturze Schreber zostałby zdiagnozowany jako paranoik lub schizofrenik, to w świetle „dojrzałej” nozologii Freudowskiej określić należy go mianem psychotyka.

    10Podsumowując tendencje, jakim podlegała w trakcie swej krótkiej historii psychoanalityczna nozologia, można powiedzieć, że z jednej strony z najogólniejszej kategorii psychonerwic wyodrębniają się tu bardziej szczegółowe subkategorie, w tym między innymi psychoza (do której zaliczyć należy paranoję), z drugiej zaś – w samej teorii psychoanalitycznej odnajdujemy tendencję odmienną, dążącą nie tyle do uszczegółowienia rozstrzygnięć, ile do ich uniwersalizacji. Z perspektywy rozwoju psychoanalizy uniwersalizacja teorii libido przez rozszerzenie obszaru jej obowiązywania o to, co nazywamy dziś psychozami, była krokiem niemożliwym do uniknięcia. Analiza przypadku Schrebera stanowi próbę pogodzenia owych dwóch przeciwstawnych tendencji.

    2. Lęk przed wpływem

    11Już podczas pierwszej, pobieżnej lektury Psychoanalitycznych uwag… trudno oprzeć się wrażeniu, że w trakcie ich redagowania Freudem musiało targać uczucie niepokoju czy wręcz zagrożenia. Również pisane w owym czasie listy świadczą o silnym napięciu wewnętrznym wywołanym rozmaitymi okolicznościami, takimi jak ostateczny rozrachunek z Fliessem, walka o utrzymanie coraz bardziej zagrożonej jedności ruchu psychoanalitycznego czy wreszcie niedostatecznie szybko według Freuda postępujące przenikanie jego koncepcji do sfery publicznej. Obawy dotyczące adekwatnego rozpoznania przez świat zasług założyciela tradycji psychoanalitycznej dla rozwoju światowej psychologii i psychiatrii – a zważywszy na szerokość zainteresowań Freuda: nauki w ogóle – odbijają się zarówno na jego stanie psychicznym, jak i aktywności literacko-naukowej.

    12Tekst poświęcony przypadkowi Schrebera przesycony jest fragmentami, w których Freud wyraźnie podkreśla oryginalność swych koncepcji, pojęć i rozwiązań teoretycznych. Tam, gdzie zawdzięcza coś komuś innemu, pozornie stara się oddać sprawiedliwość autorowi, na którego się powołuje, w ostatecznym rozrachunku broni jednak oryginalności własnego rozwiązania albo wskazuje na własne pierwszeństwo w danej dziedzinie. W szczególności pierwsze informacje na temat pacjentów paranoicznych zawdzięczał Freud Jungowi, który zapoznał go także z samym przypadkiem Schrebera. Z kolei w wypadku Adlera obawy Freuda dotyczyły kategorii „męskiego protestu”. Za każdym gestem oddania sprawiedliwości (do wspomnianych wyżej dwóch „długów” dodać należy także pierwszą psychoanalityczną koncepcję paranoi, pochodzącą od Abrahama) kryje się w istocie roszczenie Freuda do prekursorstwa. Nie byłoby w tym nic dziwnego – w końcu historia nauki przepełniona jest sporami o rzeczywiste autorstwo rozmaitych twierdzeń, a nawet całych teorii – gdyby nie fakt, że podejrzliwość Freuda nie dotyczy wyłącznie kolegów po fachu, ale obejmuje również sam przedmiot analizy – przemyślenia Daniela Paula Schrebera oraz stworzony przezeń paranoiczno-teologiczny system spisany w Pamiętnikach nerwowo chorego.

    13Na zaskakująco mimetyczny stosunek Freuda do Schrebera wskazuje już Gay, podkreślając osobiste znaczenie analizy przypadku byłego sędziego dla ojca psychoanalizy w kontekście ostatecznego zerwania zabarwionej homoerotycznie relacji z Fliessem 12. W przytaczanym przezeń liście do Ferencziego czytamy na przykład:

    od historii z Fliessem, której skutki, jak Pan właśnie widział, przezwyciężyłem, potrzeba taka we mnie umarła. Homoseksualne obsadzenie zostało wycofane i użyte w celu rozbudowania mojego własnego ego. Udało mi się tam, gdzie paranoik ponosi klęskę. 13

    14Warto zwrócić uwagę na dochodzący w powyższym wyznaniu do głosu mimetyczny stosunek do paranoika, czyli do Schrebera: tam gdzie ten ostatni uległ, ego Freuda zwyciężyło. Oto dwa możliwe losy libido homoseksualnego. Splot paranoi i popędu homoseksualnego w okresie poprzedzającym pracę nad przypadkiem Schrebera oraz w jej trakcie w specyficzny sposób dominuje nad życiem Freuda, niczym soczewka skupiając jego spojrzenie, a zarazem ograniczając perspektywę. O towarzyszącym mu Ferenczim pisze: „Daje się we wszystkim wyręczać jak kobieta, a mój homoseksualizm nie posuwa się tak daleko, by go w ten sposób traktować”14. Schreberyzmy, czyli zaczerpnięte z Pamiętników… neologizmy autorstwa Daniela Paula, przewijają się nie tylko w listach, ale również w codziennych rozmowach, swą nośność zawdzięczając podobieństwu losów twórcy paranoiczno-teologicznego systemu i twórcy teorii psychoanalitycznej. To jednak nie wszystko.

    15Stosunek autora Psychoanalitycznych uwag… do ich bohatera nie mógłby przybrać tak skomplikowanej postaci, gdyby ograniczał się do potwierdzającej własną wyższość identyfikacji. Jakby na dowód rzeczywistej siły dialektyki pana i niewolnika, Freud, aby utwierdzić się w swoim osobistym, wewnętrznym zwycięstwie nad homoseksualnymi komponentami popędu, uznaje za stosowne porównać się z sędzią Schreberem. Nie chodziło wyłącznie o przynależność do tej samej klasy społecznej (bliższe prawdy byłoby zresztą stwierdzenie, że Freud co najwyżej aspirował do pozycji społecznej zajmowanej przez byłego sędziego) ani o godną pozazdroszczenia mieszczańską genealogię, lecz o samą zaskakującą zawartość Pamiętników nerwowo chorego. Przełom wieków i narodziny pierwszego ruchu antypsychiatrycznego zaowocowały pojawieniem się wielu świadectw i pamfletów pisanych przez byłych pacjentów zakładów zamkniętych lub ludzi podejmujących sądową walkę w sprawach dotyczących ograniczenia poczytalności. Tym, co autentycznie fascynowało Freuda we wspomnieniach Daniela Paula, były pojawiające się w nich – w formie obrazów lub wycieczek teoretycznych i systemotwórczych – intuicje bliskie jego własnym pomysłom ujętym w ramach teorii libido.

    16Można uznać, że emocjonalny stosunek Freuda do Schrebra polegał w istocie na nieustannej oscylacji między biegunem szyderstwa (formuła „schreberyzmy”, którą uznać można za jawny przejaw reifikującego stosunku lekarza do pacjenta) i podziwu (nieodzownego, by tryumf tam, „gdzie paranoik ponosi klęskę”, przyniósł odpowiednie zaspokojenie). Często ruch oscylacji jest tak szybki, że nie sposób rozpoznać, który element bierze górę, jak choćby we fragmencie listu Freuda do Junga, cytowanym w każdej publikacji w najmniejszym stopniu dotyczącej przypadku Schrebera: „powinien zostać profesorem psychiatrii i dyrektorem szpitala dla umysłowo chorych” 15. Słyszymy tu niewątpliwie sarkazm, wyraźnie przebija się jednak także delikatna nuta podziwu.

    17Praca nad tekstem, w momencie gdy – niezależnie od motywacji i rzeczywistych, często niezwykle skomplikowanych przyczyn – pojawia się element szacunku dla autora, wieść może do mimetycznego zbliżenia tekstu i komentarza. Mocny styl odciska swe piętno, często trwalsze, niż można by się spodziewać. Nawet w czasie pobieżnej lektury Pamiętników… trudno zignorować zaskakujące uczucie rozpoznania. Czasem jest to sama schreberowska metaforyka, wybór obrazów: „Tu i tam panuje, że się tak wyrazimy, dobrze zorganizowana tyrania, tyle tylko, że tu jedna, tam zaś inna rodzina zagarnęła władzę” 16. Innym razem znajoma wydaje się cała koncepcja albo sposób sformułowania problemu:

    A jednak w wypadku rozkoszy oglądania i pokazywania strefie erogennej odpowiada oko, w wypadku bólu i okrucieństwa jako komponentów popędu seksualnego odpowiada jej skóra, która przejmuje tą samą rolę – skóra, która w pewnych obszarach ciała zróżnicowała się w taki sposób, że stała się narządem zmysłowym, i zmodyfikowała się tak, iż stała się śluzówką, a zatem strefą erogenną kat’exochen. 17

    18Ten sam fenomen, jak pamiętamy, odkrywa na sobie samym Schreber w trakcie przemiany w kobietę. Wpływ, jaki Schreber za sprawą swych wspomnień wywarł na Freuda, musiał być zaiste silny, jeśli echa jego własnych sformułowań czy nawiedzających go obrazów odnajdujemy nie tylko w artykule poświęconym sędziemu, ale również w innych tekstach.

    19Nie ulega wątpliwości, że Freud doskonale zdawał sobie sprawę ze znaczenia, jakie miały dlań Pamiętniki… i pojawiające się w nich idee. Ostatni rozdział rozprawy poświęconej przypadkowi Schrebera, zatytułowany O mechanizmie paranoicznym, zamyka niespotykany, nawet jak na pisma Freuda, fragment. Jego niezwykłość polega na tym, że analizując pamiętniki pacjenta cierpiącego na paranoję, lekarz psychiatra uznaje za stosowne zapewnić czytelnika o autentyczności własnych przemyśleń oraz niewielkim – o ile w ogóle się pojawiającym – wpływie rozważań samego paranoika na ostateczny kształt teorii psychoanalitycznej. Potwierdzając trafność swych własnych rozstrzygnięć dotyczących mechanizmu przebicia obrony, a zatem powrotu treści usuwanych ze świadomości i spychanych do przedświadomości, Freud zastrzega: „Ponieważ ani nie obawiam się krytyki, ani nie wzdragam się przed samokrytyką, nie mam żadnego powodu, by nie wspomnieć o pewnym podobieństwie, które zdaniem wielu czytelników może zaszkodzić naszej teorii libido” 18. Podobieństwo, o którym mowa, dotyczy rzecz jasna teorii libido i paranoiczno-teologicznych koncepcji Schrebera.

    „Promienie boskie” Schrebera skomponowane w wyniku skondensowania promieni słonecznych, włókien nerwowych i spermatozonów to właściwie nic innego niż przedstawione rzeczowo, wyprojektowane na zewnątrz obsady libidalne – sprawiają one, że mania Schrebera spektakularnie koresponduje z naszą teorią. To, że świat musi zginąć, ponieważ „ja” chorego przyciąga do siebie wszystkie promienie, że potem w trakcie procesu rekonstrukcji chory musi się lękliwie troszczyć o to, by Bóg nie rozwiązał owego promiennego związku, jaki z nim zawarł – te i inne szczegóły formacji maniakalnej Schrebera brzmią prawie niczym endopsychiczne postrzeżenia procesów, których hipotetyczne istnienie uznałem tu za podstawę zrozumienia paranoi. 19

    20W obliczu tak daleko idących analogii podanie w wątpliwość autentyczności freudowskiej koncepcji paranoi wydaje się jej autorowi nieuniknione. Dlatego Freud gotów jest przytoczyć zeznania bliżej nieokreślonego w tekście przyjaciela, „który poświadczy, że rozwinąłem teorię paranoi, jeszcze zanim zapoznałem się z treścią książki Schrebera” 20. Lektura tekstów poświęconych przypadkowi Schrebera nie pozwoliła mi ustalić, kim był ów człowiek, mający zagwarantować autentyczność koncepcji paranoi zgodnej z teorią libido.

    21Przytoczony powyżej fragment nie jest jedyną manifestacją osobliwej obecności tekstu Schrebera w poświęconej mu analizie. Nikt, a zwłaszcza Adler i Jung, nie zgadzał się dotychczas z Freudem w kwestii znaczenia seksualności w etiologii paranoi tak jak Daniel Paul:

    Sam Schreber niezliczoną ilość razy wypowiada się w taki sposób, jakby był zwolennikiem wspomnianego wyżej powziętego z góry przekonania. Jednym tchem wymienia „nerwowość” i uchybienie erotyczne, jakby jedno nie dało się oddzielić od drugiego. 21

    22To jednak nie wszystko – w odróżnieniu od leczących psychiatrów, Schreber, podobnie jak Freud, dokonał fundamentalnego dla psychoanalizy rozpoznania, że życie psychiczne człowieka nie ogranicza się jedynie do tego, co świadome: „Psychiatrzy powinni się wreszcie nauczyć od tego chorego czegoś, o co się starał mimo całego swojego obłędu, jaki nim zawładnął: niemylenie świata nieświadomości ze światem realności” 22. Ten ostatni passus w nowym świetle stawia przede wszystkim przytaczany już sarkastyczny fragment z listu Freuda do Junga, głoszący, iż Schreber doskonale nadawałby się na dyrektora zakładu psychiatrycznego. Chodzi już nie tyle o wykpienie teoretycznych ambicji króla szaleńców, ile o podkreślenie niezwykłych intuicji, dochodzących do głosu w autoanalitycznych próbach literackich byłego sędziego. Intuicji, które – gdyby doszło do przedstawienia ich opinii publicznej w odpowiednim świetle – mogłyby podać w wątpliwość autentyczność koncepcji Freuda. Przynajmniej tak myślał o tym sam ojciec psychoanalizy.

    23Ciągłe obawy o autentyczność własnych myśli stanowią bez wątpienia kolejny element mimetycznej relacji wiążącej Freuda ze Schreberem. Ten ostatni, jak pamiętamy, obawiał się, że myśli są mu narzucane z zewnątrz, bywały chwile, gdy czuł, że nie jest zdolny do samodzielnego myślenia, język zaś, w którym myśli, jest mu „podpowiadany” przez promienie. Problem autentyczności, z jakim mamy do czynienia w obu przypadkach, sprowadza się do przeświadczenia, że nie jest się autorem własnych myśli i pomysłów.

    Wydaje się, że zarówno Schreber, jak i Freud, choć w różnym stopniu, dzielą wspólną obawę, iż mogę jedynie powtarzać, „papugować” myśli, słowa i zdania przychodzące skądinąd. Jeśli rzeczywiście istnieje coś takiego jak przeniesieniowy wymiar namiętnego zaangażowania Freuda w materiał autorstwa Schrebera, to dotyczy on nie tylko kwestii analogicznego pragnienia seksualnego, ale dotyka problemów oryginalności i wpływu, a zatem problemów dotyczących przekazywania wiedzy oraz autorytetu w dziedzinie, którą Freud uznawał za własną. 23

    24Santner określa ów wspólny Schreberowi i Freudowi rys mianem „lęku przed wpływem”, zapożyczając ten termin od Harolda Blooma i czyniąc zeń centralny motyw swych rozważań wokół Freudowskiej analizy Pamiętników nerwowo chorego. Jego celem jest uchwycenie specyfiki dokonującego się na oczach, w myślach i ciałach Schrebera i Freuda przekształcenia struktur upodmiotowienia, przekształcenia bezpośrednio związanego z narodzinami nowoczesności. Tylko w takim kontekście możliwe jest zdaniem Santnera uchwycenie opisywanych przez Schrebera symptomów:

    decydujące właściwości „choroby nerwów” Daniela Paula Schrebera, w tym również centralna fantazja feminizacji, stają się zrozumiałe na tle problemów i pytań generowanych przez instytucjonalne i polityczne stany wyjątkowe. Namiętność żywiona Freuda w związku z przypadkiem Schrebera nabiera dodatkowego wymiaru wewnętrznej „konieczności”, jeśli uwzględnimy lęk przed wpływem pojawiający się nagle wraz z kryzysem, w którym znalazła się psychoanaliza jako instytucja w latach, w których Freud pracował nad „Pamiętnikami nerwowo chorego”. 24

    25Związany z przekształcaniem się struktur upodmiotowienia powszechny kryzys inwestytury symbolicznej wpływa na losy i sposób bycia w świecie nie tylko Schrebera (wybory do Reichstagu, szybka kariera w sądownictwie), ale również Freuda (potencjalny rozpad ruchu psychoanalitycznego przy jednoczesnym poszerzaniu pola jego oddziaływania). Zdaniem Santnera zainteresowanie Freuda przypadkiem Schrebera ma przede wszystkim stanowić „funkcję jego własnego dogłębnego zaangażowania w »rytuały instytucjonalne« w momencie znaczącego kryzysu – można by wręcz powiedzieć »kryzysu znaczącego« – w ramach instytucji psychoanalitycznej” 25.

    3. Perspektywa psychiatryczna a psychoanalityczna

    26Analizując przypadek Schrebera, Freud za punkt wyjścia obrał opis stanu pacjenta dokonany przez jego lekarza (doktora Webera) i dołączony do Pamiętników… w formie aneksu. Jak pamiętamy, Weber za istotę zaburzeń dotykających Daniela Paula uznał z jednej strony manię wielkości, z drugiej zaś przemianę w kobietę. Jednak tam, gdzie psychiatra zmuszony jest się zatrzymać (to znaczy w momencie, w którym kompleks symptomów pozwolił mu zaklasyfikować dany zespół zaburzeń jako określoną formację chorobową), psychoanalityk dopiero rozpoczyna swoją pracę.

    Praktykujący psychiatra z reguły przestaje się interesować takimi formacjami maniakalnymi, gdy stwierdził już dokonanie manii i ocenił, jaki wpływ wywarło ono na sposób życia chorego; jego zdumienie nie zapoczątkowuje jego rozumienia. Psychoanalityk zaś dzięki swej znajomości psychonerwic wnosi przypuszczenie, że nawet takie osobliwe, tak odległe od zwykłego myślenia ludzkiego formacje myślowe zrodziły się z najbardziej powszechnych, nader zrozumiałych pobudek życia psychicznego, wyraża on pragnienie poznania motywów i sposobów powstania tej transformacji. Zdążając do tego celu, psychoanalityk chętnie zagłębi się w historii rozwoju i w szczegółach obłędu. 26

    27Dla Webera historia choroby Schrebera była istotna o tyle, o ile doprowadziła do ukonstytuowania się jej „ostatecznego” stadium, raz na zawsze określającego stan pacjenta i pozwalającego przypisać go do danej kategorii nozologicznej. Z punktu widzenia Freuda to właśnie historia choroby, przekształcenia, którym podlegają konstytuujące ją elementy psychiczne, a wreszcie związek owych elementów życia psychicznego z faktycznością życia Schrebera powinny stanowić rzeczywisty przedmiot zainteresowania lekarza.

    28W optyce przypisywanej przez Freuda Weberowi jako reprezentantowi psychiatrii w ogóle motyw przemiany w kobietę jest wtórny wobec centralnego motywu manii wielkości (manifestującej się w poczuciu misji zbawienia świata oraz pozostawania w uprzywilejowanej relacji z Bogiem). Zdaniem Freuda lektura Pamiętników… pozwala bez żadnych wątpliwości stwierdzić, że fantazją pierwotną, źródłowo seksualną, na dodatek początkowo waloryzowaną przez samego Schrebera negatywnie (jako „wywieranie wpływu i prześladowania”), była natomiast właśnie fantazja dotycząca przemiany w kobietę, a zatem – zgodnie z psychoanalityczną nomenklaturą – kastracja. Powiązanie kastracji z fantazją o byciu zbawicielem miało charakter wtórny, stanowiło formę racjonalizacji nieakceptowanej fantazji pierwotnej. Powiązanie to, jak twierdzi Freud, doszło do skutku w listopadzie 1895 roku, a zatem w okresie, na który również sam Schreber wskazuje jako na kluczowy dla swych losów.

    29Znaczenie owego momentu polega na tym, że z pierwotnej manii prześladowczej, powiązanej z elementami manii wielkości oraz fantazji kastracyjnej, w stanie niezmienionym pozostała jedynie ta ostatnia, tym samym ujawniając się jako centralny element struktury psychicznej Schrebera. „Przemiana w kobietę stanowiła punctum saliens, była pierwszym zarodkiem formacji maniakalnej” 27. W odróżnieniu od misji zbawczej, która nie znalazła żadnego wyrazu poza pragnieniem publikacji Pamiętników…, fantazja kastracyjna unaoczniała się w codziennej aktywności byłego sędziego w postaci wielu transseksualnych zachowań, o których była już mowa. Zdaniem Freuda również i ten fakt przemawiał za uznaniem fantazji kastracyjnej za pierwotną, a co za tym idzie stanowiącą klucz do rozwiązania zagadki urojeń Schrebera.

    30Jeden z paradoksów analizy dokonanej przez Freuda polega na tym, że pomimo uznania fantazji kastracyjnej za pierwotną i tym samym najistotniejszą skupia się on przede wszystkim na szczegółowej analizie fragmentów tekstu Schrebera poświęconych jego urojonej relacji z Bogiem, a zatem na elemencie manii wielkości. Co więcej, Freud posuwa się wręcz do stwierdzenia, że „żadna próba wyjaśnienia przypadku Schrebera nie będzie miała widoków na powodzenie, jeśli nie uczyni ona zadość tym osobliwościom jego wyobrażenia Boga, owej mieszaniny czci i oporu” 28. Niczym jeden ze swych bohaterów, Sherlock Holmes, Freud odnalazł ślad, który powiedzie go do bezpiecznego portu jego własnej teorii. Odwołując się do jednego z jego ulubionych motywów mitologicznych, do postaci Tezeusza, można by też powiedzieć, że zdołał uchwycić koniec nici, dzięki której odnajdzie drogę powrotu w labiryncie paranoicznego umysłu Daniela Paula.

    31Prócz ambiwalencji cechującej relację Schrebera z jego urojonym Bogiem tym, co umożliwia Freudowi pełne ujęcie przypadku autora Pamiętników… w wypracowanych już kategoriach psychoanalitycznych, jest szczęśliwy fakt, iż Daniel Paul nie jest osławionym, na poły mitycznym „przypadkiem negatywnym”, w którym „seksualność odgrywa […] nader niewielką rolę”29. Wręcz odwrotnie: począwszy od zseksualizowanej koncepcji boskiej błogości, aż po figurę człowieka rygorystycznie przestrzegającego nakazów moralności jako kogoś, kto „doszedł do wniosku, że jego obowiązkiem jest kultywowanie rozkoszy”, całość urojeń Schrebera determinują czynniki seksualne. Tym samym Freudowi udaje się uchwycić, przynajmniej jego własnym zdaniem, punkt, w którym choroba radykalnie przekształciła strukturę psychiczną sędziego Schrebera:

    to właśnie na tym polegała konsekwencja zmiany chorobowej postrzeganej podług dwóch zasadniczych kierunków obłędu, jaki dotknął Schrebera. Przedtem był on człowiekiem skłonnym do kultywowania ascezy seksualnej, jeśli chodzi o kwestie religijne był on raczej niedowiarkiem – wskutek choroby stał się człowiekiem wierzącym w Boga i pilnym sługą rozkoszy. Ale jak przywrócona mu wiara była dość osobliwego rodzaju, tak i ów łut rozkoszy seksualnej, jakim zdołał zawładnąć, znamionowała niezwykłość. Nie była to bowiem męska swoboda seksualna, lecz kobiece poczucie seksualności – w obliczu Boga Schreber przyjmował postawę niewieścią, czuł się kobietą Boga. 30

    32Stan, który psychiatra uznał za manię wielkości powiązaną z fantazją o przemianie w kobietę, Freud identyfikuje jako kobiece nastawienie do Boga determinujące skonstruowany przez Schrebera system. Odkrycie genetycznego źródła owego nastawienia, manifestującego się wtórnie w formie manii wielkości i fantazji kastracyjnej, stanowi kluczowy moment analizy urojeń byłego sędziego. Nakłada to jednak na psychoanalityka konieczność prześwietlenia wcześniejszych form, jakie przyjmowała choroba, co można uczynić na dwa wykluczające się sposoby: albo wsłuchując się w obłędną mowę samego Schrebera, albo badając przyczyny schorzenia. Freud przyjmuje na zmianę obie perspektywy, do czego zmusza go poniekąd ograniczony charakter dostępnego materiału. Z jednej strony w dużym stopniu abstrahuje on od możliwych do ustalenia faktów z życia Schrebera, świadomie poprzestając na informacjach zawartych w samych Pamiętnikach…, co czyni co najmniej problematycznymi wszelkie jego stwierdzenia dotyczące możliwych przyczyn choroby. Z drugiej zaś fakt, że tekst zapisków Schrebera został ocenzurowany właśnie w miejscu, które z punktu widzenia psychoanalityka ma najistotniejsze znaczenie, czyli we fragmentach dotyczących członków rodziny autora (brak tajemniczego rozdziału III, którego treść uznana została za „nie nadającą się do druku”), sprawia, że Freud zmuszony jest poszukiwać kluczowych dla siebie informacji w pozostałych częściach, gdzie pojawiają się w formie zaszyfrowanej, ukryte za wielopiętrowymi konstrukcjami fantazji. Analityk próbuje przeniknąć paranoiczną historię choroby Schrebera, zderzając ze sobą zawarte w Pamiętnikach… strzępki informacji dotyczące jego biografii z czystą treścią jego urojeń.

    33Terapia pacjentów neurotycznych wymagała od Freuda przede wszystkim przezwyciężenia ich oporu, rozluźnienia ich wewnętrznej cenzury i umożliwienia im jak najswobodniejszego podążania za napływającymi myślami. Neurotyka cechuje iście mieszczańska dyskrecja, stara się powiedzieć najmniej, jak to tylko możliwe, ucieka się do najbardziej skomplikowanych sposobów, aby ukryć przed analitykiem co bardziej nieobyczajne myśli czy obrazy. Z paranoikiem rzecz ma się zupełnie inaczej – chce on mówić jak najwięcej, przekonany o istotności własnych doświadczeń i przemyśleń. Nie dotyczą go zatem stosowane zazwyczaj podczas terapii analitycznej procedury, mające skłaniać do wylewności:

    Polecamy choremu wprawić się w stan spokojnej samoobserwacji bez rozmyślań i dzielić się z nami wszystkimi spostrzeżeniami wewnętrznymi 31: uczuciami, myślami, wspomnieniami w tym porządku, w jakim się wyłaniają. Ostrzegamy go przy tym wyraźnie, by nie kierował się jakimkolwiek motywem, który mógłby spowodować wybór lub wykluczenie skojarzeń, choćby motyw ten głosił, że jedno jest zbyt nieprzyjemne lub zbyt niedyskretne by je wypowiedzieć, inne jest znów zbyt mało ważne, nie należy do rzeczy lub jest bezsensowne, nie musi zostać wypowiedziane. 32

    34Jak zdążyliśmy się już zorientować, w przypadku Schrebera rzadko mamy do czynienia z sytuacją, w której podmiot decyduje się raczej milczeć niż mówić (czy też pisać), nawet (a właściwie: zwłaszcza) wówczas, gdy to, co musi zostać wypowiedziane, jest „nieprzyjemne”, „niedyskretne”, „mało ważne” albo – z punktu widzenia większości ludzi z lekarzami na czele – „bezsensowne”.

    35Z perspektywy klasycznego psychiatry urojenie stanowi błąd, zaburzenie normalnego funkcjonowania psychiki, wyraz braku rozumu, a zatem uznane zostaje za bezsensowne lub nonsensowne. Dla psychiatry interesująca jest jedynie przyczyna danego złudzenia, natomiast psychoanalityk dążyć będzie do zrozumienia kodu, którym posłużyła się psychika pacjenta, by dać wyraz określonym, a zarazem niemożliwym do bezpośredniego wyrażenia sensom: „my zaś nie tracimy nadziei – jeśli ktoś chce: przesądu – że taka fantazja, jak każda formacja psychiczna, jak marzenie senne, wizja, delirium, musi mieć jakieś znaczenie” 33.

    36Uznanie urojenia czy delirium za potencjalnie mające sens niesie za sobą niebezpieczeństwo polegające na tym, że po rozciągnięciu królestwa sensu na to, co dotychczas uznawane było za sensu pozbawione, zatracamy zdolności dystynkcji – jeśli wszystko ma sens, to w rzeczywistości nie ma go nic. Dlatego też psychoanalityczna metoda lektury musi zostać ograniczona przez, choćby najbardziej ogólne, zasady postępowania. Freud od początku swych okołobiograficznych badań zdawał sobie doskonale sprawę z czyhających na obranej przezeń ścieżce zagrożeń:

    Musimy całkiem ogólnie wytyczyć granice narzucone psychoanalitycznym możliwościom badań biograficznych, tak aby każde nie podane tu przez nas wyjaśnienie nie zostało zinterpretowane jako porażka. Studium psychoanalityczne dysponuje danymi pochodzącymi z historii życia – z jednej strony są to przypadkowe zdarzenia i wpływy środowiska, z drugiej zaś przekazane w relacjach formy reakcji danego indywiduum. Wspierając się na swej wiedzy o mechanizmach psychicznych, psychoanaliza próbuje zbadać naturę indywiduum na podstawie reakcji, jakie ona przejawia, próbuje odkryć pierwotne siły popędowe działające w psychice danego człowieka oraz ich późniejsze odmiany i ewolucje. Jeśli zadanie to uwieńczone zostanie sukcesem, wówczas uda się też wyjaśnić stosunki panujące w życiu danej osobowości na podstawie współdziałania konstytucji i losu, sił wewnętrznych i potęg zewnętrznych. 34

    37Prawidłowa biografia psychoanalityczna winna zatem realizować następujący schemat: opierając się na znanych faktach z życia swojego bohatera oraz relacjach dotyczących sposobu jego zachowania (pochodzących od osób trzecich lub od niego samego), psychoanalityk, posiłkując się dotychczasowymi ustaleniami teoretycznymi, dokonuje rekonstrukcji jego struktury psychicznej jako wypadkowej warunków wewnętrznych (logiki rządzącej aparatem psychicznym) i zewnętrznych (przełomowe wydarzenia w życiu).

    38Widać wyraźnie, że motywem przyświecającym Freudowi w czasie tworzenia własnej metody biograficznej była chęć podkreślenia znaczenia konstytucji psychicznej danego indywiduum w kształtowaniu się jego drogi życiowej, stosunków z innymi i z sobą samym. Procedury wyjaśniania ciągu zachowań jednostki, a zatem historii jej życia, czyli biografii, wyłącznie przez odwołanie do „potęg zewnętrznych”, to znaczy na przykład jakiegoś uniwersalnego systemu wartości (optyka etyczna) albo konstelacji warunków społecznych (scjentystyczny determinizm), w oczywisty sposób stoją w sprzeczności z wymogami teorii libido. Pytanie, w jakim stopniu psychoanalitycznej biografistyce udaje się „wyjaśnić stosunki panujące w życiu danej osobowości” przez odwołanie się zarazem do „losu i konstytucji”. Wydaje się bowiem, że w wypracowanej przez Freuda metodzie rola czynników zewnętrznych podporządkowana została czynnikom wewnętrznym – konstytucyjnym.

    39System obłędu Daniela Paula jest dla nawykłego do trudnej współpracy z neurotykami psychoanalityka wyjątkowo kuszący. Co więcej, jego charakter usprawiedliwia nietypową formę prowadzonej przez Freuda analizy – miejsce rozmowy z pacjentem zajmuje uważna lektura napisanego przezeń tekstu.

    Ponieważ paranoików nie da się zmusić przezwyciężenia ich oporów wewnętrznych, ponieważ tak czy owak mówią oni tylko to, co chcą powiedzieć, właśnie w wypadku tego schorzenia pisemny raport lub ogłoszona drukiem historia choroby może zastąpić osobistą znajomość z chorym. 35

    40Wiążące się z pochodzeniem i statusem społecznym wykształcenie oraz zakorzenienie byłego sędziego w kulturze wysokiej sprawiało, że jego tekst otwierał przed uzbrojonym w narzędzia analityczne Freudem szerokie pole do popisu. Każdy cytat, wyjaśnienie czy analogia wykorzystana przez Schrebera w Pamiętnikach… pozwala odczytać kolejny tajemniczy i z pozoru niezrozumiały fragment wspomnień. Stosowane przez Daniela Paula zabiegi, które dzisiaj określilibyśmy mianem intertekstualnych, a polegające na powiązaniu własnych urojeń z szerokim kontekstem kulturowym, w ramach Freudowskiej analizy umożliwiają ustanowienie przejścia między paranoiczną a normalną formą ekspresji. Cytat, analogia czy aluzja stanowią w optyce Freuda formy przekładu z ezoterycznego języka obłędu na kategorie egzoteryczne, intersubiektywnie zrozumiałe.

    41Najlepszym przykładem sposobu, w jaki Freud wykorzystuje podsuwane przez samego Schrebera konteksty kulturowe, które w intencji Daniela Paula służyć miały legitymizacji i „uniwersalizacji” jego własnych doświadczeń, jest analiza tajemniczego „mordu na duszy”, dokonanego na autorze Pamiętników… przez doktora Flechsiga. Schreber uznaje „mord na duszy” za moment kluczowy dla swych losów – za początek swych niezawinionych cierpień i niezasłużonego wywyższenia. Mimo to lub – jak chciałby Freud – właśnie dlatego Daniel Paul okazuje się niezdolny do takiego opisu owego fenomenu, który choćby w niewielkim stopniu pozwoliłby dotknąć jego istoty. Jedynym konkretnym elementem opisu fenomenu „mordu na duszy” doświadczonego przez Daniela Paula na własnej skórze są wskazywane przezeń konteksty literackie, stanowiące dla analityka „jedyną ścieżkę”: „mord duszny wyjaśnia się w oparciu o treść legendy, jaka legła u podstaw Fausta Goethego, Manfreda Lorda Byrona, Wolnego strzelca Webera, itd.” 36. Jednak nawet podając literackie i kulturowe konteksty, Schreber myli tropy. Wydawać by się mogło, że wspólnym motywem wszystkich wymienionych dzieł jest figura zawieranego przez protagonistę (odpowiednio: Fausta, Manfreda i Maksa) paktu o duszę, nawet jeśli w każdym przypadku ma on inną formę (Faust ponosi konsekwencje swej decyzji, w ostatecznym rozrachunku jednak jego dusza zostaje zbawiona; Manfred odmawia podpisania paktu; Max zwycięża pokusę siłą swej miłości). Zdaniem Freuda chodzi jednak o coś innego – o kazirodczy związek między rodzeństwem. Aby zapewnić swej hipotezie jakieś podstawy, stwierdza, że Schreber z całą pewnością pomylił Manfreda Byrona (który w końcu jako jedyny opiera się pokusie zaprzedania duszy) z jego Kainem, w którym bohater nie tylko podpisuje pakt z diabłem, ale – siłą rzeczy – ograniczony jest do rodziny pierwotnej, co siłą rzeczy skazuje go na związki kazirodcze 37.

    42W ostatecznym rozrachunku Freudowska praca nad tekstem jest – podobnie jak praca nad marzeniem sennym albo czynnością pomyłkową – aktywnością tłumacza, który dokonuje przekładu z jednego języka, rozumianego jedynie przez specjalistów, na inny, powszechnie zrozumiały. Tego typu podejście do interpretowanego tekstu już w punkcie wyjścia zakłada, że mowa lub pismo szaleńca mają sens, oczekujący jedynie na odczytanie, kryjący się za co bardziej wybujałymi konstrukcjami wyobraźni i niemal zawsze odsyłający do uprzywilejowanej sfery psychoanalitycznego doświadczenia. W pierwszej podjętej przez Freuda rozbudowanej próbie oparcia rozważań psychoanalitycznych na zapiskach biograficznych, a zatem w szkicu o Leonardzie da Vincim, znajdujemy wiele wskazówek dotyczących metody i celu lektury. Czytamy tam między innymi: „Możemy zatem odważyć się na przetłumaczenie osobliwego języka tej fantazji na mowę powszechnie zrozumiałą. A wówczas okaże się, że przekład zmierza w kierunku erotyki” 38. Autor podejmujący trud stworzenia biografii psychoanalitycznej musi więc brać pod uwagę padające z ust profanów, ale zarazem niemożliwe do uniknięcia zarzuty o nieetyczność, brak zahamowań moralnych czy po prostu wścibstwo i voyeuryzm. Jest to cena, jaką przychodzi zapłacić badaczowi za odkrycie dla psychiatrii i literatury nowych form interpretacji.

    Jeśli esej biograficzny naprawdę chce przeniknąć do zrozumienia życia psychicznego swego bohatera, nie może on – w przeciwieństwie do tego, co czyni się w większości biografii, powołując się na względy dyskrecji czy z pruderii – pomijać milczeniem jego aktywności seksualnej, specyfiki płciowej opisywanego indywiduum. 39

    43Jednakże bez uwzględnienia drugiego bieguna optyki psychoanalitycznej, o którym była mowa wcześniej, czyli pytania o przyczyny schorzenia, Freud musiałby ograniczyć się do wniosków o charakterze ogólnym, dotyczących funkcjonowania obłędnej mowy czy też sposobów, na jakie interferuje ona z normalnymi formami ekspresji, nie mógłby natomiast dotknąć specyfiki problemu indywidualnego przypadku Daniela Paula Schrebera. Podczas gdy mowa obłędu ofiarowała nadmiar materiału, niemal nieograniczoną produkcję fantazmatycznych obrazów, udzielane przez byłego sędziego informacje na temat jego życia przed zapadnięciem na „chorobę nerwów”, a zwłaszcza jego relacji z najbliższymi, są nader skąpe. Co za tym idzie – Freud zmuszony był poszukiwać faktów za zasłoną aluzji, dedukować, zamiast obserwować.

    4. Mania prześladowcza i mania wielkości

    44Jednoczesne przyjęcie obu opisanych powyżej perspektyw skłania Freuda do podjęcia próby objaśnienia przypadku Schrebera na podstawie motywu „mordu na duszy”, dokonanego rzekomo przez doktora Flechsiga. Z jednej strony sam Daniel Paul poświęca mu bardzo dużo uwagi i uznaje za niezwykle istotny dla całości swojego systemu (postulat wsłuchania się w to, co sam paranoik chce nam powiedzieć), z drugiej zaś odsyła on do rzeczywistej postaci, która w sposób istotny wpłynęła na losy autora Pamiętników… (poszukiwanie przyczyn choroby w rzeczywistych wydarzeniach z życia pacjenta). Również z punktu widzenia chronologii motyw dokonanego przez Flechsiga „mordu na duszy” ma niebagatelne znaczenie – to on rozpoczyna chorobę, ewoluuje (z początku prześladowcą jest jedynie Flechsig, później dołącza do niego sam Bóg), by w momencie przypadającego na listopad 1895 roku kryzysu przekształcić się w ostateczną formę obłędu.

    45Motyw „mordu na duszy”, którego dopuszcza się na Schreberze doktor Flechsig, rozpoznany zostaje przez Freuda jako niemal modelowa realizacja struktury manii prześladowczej, z charakterystyczną tej formacji psychicznej nieokreślonością i nieskładnością (mimo że Schreber stanowczo i niezmiennie przypisuje „mordowi na duszy” znaczenie rozstrzygające dla swojego stanu, to jednocześnie nie potrafi powiedzieć o tym fenomenie niczego rozstrzygającego czy nawet wychodzącego poza bardzo ogólne eufemizmy). Zdaniem Freuda i skupionych wokół niego psychoanalityków strukturę manii prześladowczej opisuje prosta formuła. Głosi ona, że

    osoba, której mania przypisuje tak wielką moc, tak duży wpływ, w której dłoniach zbiegają się wszystkie nici spisku, jest – jeśli zostanie wyraźnie określona – tą samą osobą, której przed wystąpieniem schorzenia przypadało podobnie duże znaczenie dla życia uczuciowego pacjenta lub jest to osoba zastępująca ją, lecz łatwo rozpoznawalna. 40

    46Przebieg manii prześladowczej jest więc następujący: nacechowane pozytywnie uczucie względem danej osoby podlega projekcji (to znaczy uznane zostaje za siłę zewnętrzną wobec odczuwającego go w rzeczywistości podmiotu) i przekształceniu w emocję negatywną. Ciepłe uczucia żywione wobec danego obiektu, niemożliwe z jakichś powodów do zaakceptowania przez „ja”, zmieniają się w uczucie nienawiści. Sama treść manii prześladowczej służyć ma jako racjonalizacja owej zmiany (zamiast: „nienawidzę go i nie wiem dlaczego” – „nienawidzę go, bo on chce mi uczynić coś złego”).

    47W tym kontekście nietrudno zrozumieć kolejny krok Freuda, który w snach poprzedzających nadejście drugiego epizodu choroby Schrebera dostrzega symptomy lęku przed powrotem nie tylko budzącego przerażenie stanu, ale również intensywnych uczuć pacjenta względem jego niegdysiejszego lekarza. Przypomnijmy, że poprzedzające załamanie nerwowe sny Schrebera skupiały się wokół dwóch motywów – nawrotu choroby nerwów oraz przyjemności płynącej z bycia kobietą oddającą się mężczyźnie. Zdaniem Freuda oznaczać to miało, że nie tylko mania wielkości, ale również poprzedzająca ją mania prześladowcza skoncentrowane były wokół „feministycznego nastawienia fantazji” Schrebera, od samego początku nakierowanej na postać doktora Flechsiga. Brak informacji na temat faktycznych stosunków między Schreberem i Flechsigiem podczas pierwszego okresu ich znajomości, a także brak informacji dotyczących charakteru przypadłości dotykającej pacjenta na początku choroby utrudnia Freudowi dokładne określenie, o jakiego rodzaju stosunku emocjonalnym może być mowa. Mimo powyższych trudności już na tym etapie analizy Freud jest gotowy przedstawić wstępną diagnozę. Po opisaniu formy, jaką przyjęła mania prześladowcza, oraz omówieniu jej hipotetycznych przyczyn Freud stwierdza:

    w ciężkiej psychozie, która zaraz potem miała wybuchnąć, owa kobieca fantazja urzeczywistniała się nieprzerwanie, wystarczy zaś tylko lekko skorygować paranoiczną nieokreśloność sposobu wyrażania się Schrebera, by zgadnąć, że chory obawiał się wykorzystania seksualnego ze strony swojego lekarza. Nagły skok libido homoseksualnego dał więc asumpt do schorzenia, którego obiekt prawdopodobnie już od samego początku stanowił lekarz Flechsig, a wzdraganie się przeciwko temu impulsowi libidinalnemu było zarzewiem konfliktu, z którego zrodziły się symptomy chorobowe. 41

    48Innymi słowy, to „wybuch libido homoseksualnego stanowił podłoże choroby Schrebera” 42.

    49Nie należy jednak rozumieć powyższych słów Freuda jako stwierdzenia faktu, że Schreber jest homoseksualistą (czy też, jak zgrabnie określa to sam ojciec psychoanalizy, jako „oskarżenia o homoseksualizm”). Jak wiadomo, psychoanalityczna koncepcja ludzkiej seksualności zakładała bowiem jej dynamiczny charakter, w ciągu życia oscylujący pomiędzy biegunami heteroi homoseksualności. Nie oznaczają one nawet, że zdaniem Freuda Schreber na pewnym etapie swojego życia zapałał gorącym uczuciem do swego lekarza (być może z wdzięczności za wyleczenie go z pierwszej choroby), które następnie po ośmiu latach powróciło ze wzmożoną siłą, wiodąc bezpośrednio do załamania nerwowego. Sytuacja może być, paradoksalnie, zarazem dalece bardziej skomplikowana i prostsza – nie chcąc przyjąć trudnego do zaakceptowania dla odbiorcy założenia o „pierwotnym” homoseksualizmie Schrebera, Freud stawia hipotezę, zgodnie z którą uczucie żywione przez Daniela Paula względem jego lekarza stanowić miało efekt skomplikowanego przeniesienia. Freud pisze:

    Uczucie sympatii wobec lekarza łatwo może wynikać z „procesu przeniesienia”, w wyniku którego obsada uczuciowa występująca u chorego przeniesiona zostaje z osoby ważnej dlań na w zasadzie obojętną osobę lekarza – w ten sposób staje się on osobą zastępczą, surogatem kogoś, kogo łączą z chorym znacznie bliższe związki. Mówiąc zaś bardziej konkretnie, lekarz przypominał choremu naturę brata lub ojca, chory odnalazł w nim swego brata lub ojca, przeto – w danych warunkach – trudno się już dziwić, że ponownie pojawia się u niego tęsknota za osobą zastępczą i oddziałuje z siłą zrozumiałą tylko wtedy, gdy pamiętamy o jej pochodzeniu i przysługującemu jej pierwotnie znaczeniu. 43

    50Powyższa hipoteza już w punkcie wyjścia może budzić wątpliwości. Dlaczego Freud, próbując wyjaśnić charakter relacji emocjonalnej łączącej Schrebera z jego lekarzem, doktorem Flechisgiem, nie bierze pod uwagę odpowiedzi prostszej, a jednocześnie zgodnej z logiką psychoanalitycznego wyjaśniania zachowań wielu pacjentów, a mianowicie procesu przeniesienia wykorzystywanego jako opór przeciw kuracji. O zachowaniu pacjenta dokonującego przeniesienia Freud pisze:

    Z reguły czerpie on materiał, jeżeli jest mężczyzną, ze swego stosunku do ojca, na którego miejsce stawia lekarza, i wytwarza w ten sposób opory z dążenia do samodzielności swej osoby i swego sądu, ze swej ambicji, której pierwszym celem było dorównać ojcu lub go przewyższyć, z niechęci obarczania się po raz drugi w życiu ciężarem wdzięczności. 44

    51Stan „zakochania” pacjenta w lekarzu powraca w analizach Freuda przy okazji omawiania kwestii narcyzmu, do której przyjdzie nam jeszcze nawiązać. Stan miłości może się dla neurotyka wiązać z próbą samouleczenia – szczególnie jeśli podejmuje on ją na sposób narcystyczny (to znaczy gdy obdarza on miłością osobę posiadającą cechy, których jemu samemu brakuje); tym łatwiej zrozumieć więc rolę „zakochania” pacjenta w jego oporze przeciw terapii. Zamiast konfrontować się z własną, opierającą się poznaniu przeszłością, pacjent woli odnaleźć w swym lekarzu cechy i właściwości, których nie tylko nie odnajduje w samym sobie, ale których posiadanie uznaje za nieodzowne dla własnego szczęścia.

    Na tym polega uleczenie przez miłość – uleczenie, które neurotyk z reguły wolałby od uzdrowienia uzyskanego na drodze analizy. Ba, neurotyk nie potrafi wręcz uwierzyć w inny mechanizm uzdrowienia, najczęściej daje też wyraz temu oczekiwaniu w ramach terapii, kierując je pod adresem prowadzącego analizę lekarza. 45

    52Widać wyraźnie, że mechanizm, na którym pacjent opiera swą obronę przed terapią, bazuje na dwóch przeciwstawnych sposobach wyboru obiektu – z jednej strony zgodnie z logiką oparcia (chroniący mężczyzna, figura ojcowska), z drugiej zaś według wzoru narcystycznego (to, czym chciałoby się być, przeniesienie ideału „ja” na lekarza). Zarazem staje się jednak oczywiste, że gdyby przeniesienie – typowe dla etapu oporu pacjenta przeciwko analizie, kiedy to lekarz zajmuje pozycję ojca, pacjent zaś „zakochuje się” w swoim lekarzu – miało wyjaśniać uprzywilejowaną funkcję, jaką doktor Flechsig pełni w Pamiętnikach… Schrebera, wtedy utożsamienie fantazji o byciu kobietą z homoseksualnym życzeniem oddania się swemu lekarzowi nie miałoby żadnych podstaw.

    53Brak na tym etapie analizy jakichkolwiek odwołań Freuda do przeniesienia jako środka obrony aparatu psychicznego pacjenta przed ingerencją lekarza jest zastanawiający. Pamiętać jednak należy, że studium poświęcone Schreberowi stanowić miało jedynie przykład potwierdzający opracowaną wcześniej koncepcję paranoi, w której decydującą rolę odgrywał czynnik homoseksualny.

    4.1. Homoseksualizm

    54W tym miejscu warto przypomnieć rdzeń poglądów Freuda na naturę homoseksualizmu albo „inwersji”. Ten drugi, zaczerpnięty z psychopatologii, termin dominuje przede wszystkim w jego wcześniejszych pismach, na przykład w Trzech rozprawach z teorii seksualnej, gdzie popęd zdefiniowany zostaje przez Freuda po pierwsze przez swój obiekt (czyli „osobę wywierającą przyciąganie płciowe”) oraz po drugie przez cel („czynność, do jakiej prze popęd”). Inwersja jest tu więc rozumiana jako zaburzenie relacji z obiektem. Specyfikę każdego przypadku inwersji określa z jednej strony jego intensywność w odniesieniu do komponenty heteroseksualnej (inwersja absolutna, obustronna i przygodna – kategorii pierwszej odpowiada całkowite ograniczenie się podmiotu do obiektów tej samej płci, drugą określilibyśmy dziś mianem biseksualizmu, trzecia wreszcie obejmuje przypadki okazjonalnego obsadzenia energii popędowej na sposób homoseksualny), z drugiej natomiast moment jego pojawienia się (popęd homoseksualny odczuwany od zawsze albo pojawiający się w określonym, możliwym do zidentyfikowania momencie w życiu). Z punktu widzenia Freuda najistotniejszym i – do pewnego stopnia – przełomowym elementem jego koncepcji homoseksualizmu było odrzucenie powszechnie przyjmowanej w owym czasie perspektywy, w której uznawany był on za cechę przyrodzoną i patologiczną (np. jako „przyrodzona oznaka zwyrodnienia nerwów”).

    55Z przytoczonych wyżej rozróżnień kategorialnych – wprowadzonych przez Freuda dla oddania wielości zróżnicowanych zjawisk potocznie określanych wspólnym mianem inwersji czy homoseksualizmu – wynika wyraźnie, że w przyjmowanej przezeń perspektywie na pewnym etapie życia i przy pewnych, sprzyjających okolicznościach dyspozycję homoseksualną odnaleźć można niemal u każdego. Analityczne badania neurotyków wskazują, że element homoseksualny jest obecny niemal we wszystkich przypadkach. Jak pisze Freud:

    próba wykazania istnienia tendencji homoseksualnych nie zawodzi u żadnego neurotyka, a sporo objawów jest wyrazem tej utajonej inwersji. Ci, którzy sami mianują się homoseksualistami, są to właśnie osobniki dotknięte świadomą i jawną inwersją, których liczba okazuje się znikoma w porównaniu z liczbą homoseksualistów utajonych. 46

    56Odkrycie tak intensywnej obecności komponenty homoseksualnej w psychoseksualnej strukturze podmiotu pokazuje, że pytanie o warunki jej pojawienia się jest niezwykle istotne dla pełnego zrozumienia konstytucji nie tylko przypadków patologicznych, ale przede wszystkim tzw. ludzi normalnych. Z perspektywy psychoanalitycznej tym, co decydujące, nie są bowiem dokonywane w rzeczywistości czyny, lecz sama dynamika popędu: „nie chodzi tu o realne czyny – decyduje o tym nastawienie uczuciowe, to ono rozstrzyga o tym, czy w dowolnym wypadku mielibyśmy dostrzec specyfikę inwersji” 47.

    57Nie oznacza to wcale, że Freud skłonny jest znieść różnicę między homoseksualizmem (jako patologią) oraz heteroseksualizmem (stanem normalnym). Z punktu widzenia codziennej praktyki różnica ta jest dlań oczywista i niemożliwa do zniesienia. Jednak w obliczu wyraźnych danych empirycznych, potwierdzających z zaskakującą regularnością powszechne występowanie impulsów homoseksualnych, z punktu widzenia teorii, a co za tym idzie również praktyki psychoanalitycznej, znaczenie owej różnicy zdecydowanie się zmniejsza. Freud pisze: „Naturalnie, nie znosi to różnic między homoseksualizmem jawnym a zachowaniem normalnym; ich znaczenie praktyczne pozostaje, ale ich wartość teoretyczna maleje niezwykle” 48.

    58Argumentów świadczących przeciw pierwotnej heteroseksualności człowieka Freud poszukuje nie tylko w samej psychoanalizie, ale również w innych dziedzinach nauki, przede wszystkim biologii. Odwołując się do danych anatomicznych (choćby do cielesnych pozostałości po pierwotnym hermafrodytyzmie), Freud stara się uzasadnić przyjęcie hipotezy o pierwotnej dyspozycji biseksualnej, „która w procesie rozwoju przechodzi zmiany, przekształcając się w jednopłciowość” 49, co wcale nie oznacza, że między hermafrodytyzmem a inwersją była jakakolwiek zależność. Zdaniem Freuda biseksualizm oraz homoseksualizm wiązać należy raczej z „zaburzeniami dotyczącymi procesu rozwoju płciowego” 50. Pogląd ten przez następne lata po pierwszym wydaniu Trzech rozpraw… nigdy nie został odrzucony, a jedynie przybierał różne formy w zależności od zmian, jakim teoria psychoanalityczna jako całość ulegała między innymi za sprawą konfrontacji ze świeżym materiałem empirycznym.

    59Przypis 23 do Trzech rozpraw… umożliwia precyzyjne prześledzenie owych przekształceń. Pierwszy fragment, dodany do wydania z 1910 roku, łączy pojawienie się męskiego homoseksualizmu ze szczególną relacją wiążącą dziecko z matką, ponownie podkreśla przygodny zazwyczaj charakter homoseksualnej dyspozycji, a wreszcie odwołuje się do motywu „ucieczki przed kobietą”. Rzuca się tu w oczy nieodparta potrzeba Freuda, by osadzić popęd homoseksualny na pierwotnie heteroseksualnym gruncie:

    We wszystkich badanych przez nas przypadkach dane nam było stwierdzić, że osobnicy później inwertowani w pierwszych latach swego dzieciństwa przechodzili fazę bardzo intensywnego, lecz krótkotrwałego utrwalenia na kobiecie (najczęściej matce), a po przezwyciężeniu jej utożsamiali się z tą kobietą i obierali ją sobie za obiekt seksualny, to znaczy, że wychodząc od narcyzmu, wyszukiwali sobie młodocianych i podobnych do siebie mężczyzn, których pragnęli darzyć taką miłością, jaką ongiś darzyła ich matka. Przekonywaliśmy się też bardzo często, że osoby rzekomo inwertowane bynajmniej nie były niewrażliwe na urok kobiet, lecz że pobudzenie wywoływane przez te ostatnie stale przenosili na jakiś męski obiekt. Mechanizm ten, za sprawą którego doszło do powstania inwersji, działa w trakcie ich całego życia. Okazywało się, że ich natrętne dążenie do mężczyzny było uwarunkowane przez ich nieustanną ucieczkę przed kobietą. 51

    60Warto zaznaczyć, że Freud po raz pierwszy wprowadza tu pojęcie narcyzmu, któremu w roku 1914 poświęci osobny artykuł. Znajdujemy w nim niemal dosłowne powtórzenie przytaczanych powyżej tez:

    w wypadku osób, u których ewolucja libido przebiegała z zaburzeniami, na przykład w wypadku perwersów i homoseksualistów, stwierdziliśmy, że ich późniejszy obiekt seksualny nie jest wybierany podług wzoru matki, lecz podług wzoru własnej osoby. 52

    61Hipoteza głosząca, że genezy homoseksualizmu w życiu dorosłym należy się doszukiwać w szczególnej relacji syna z matką, zostaje przez Freuda rozbudowana i pogłębiona w opublikowanym kilka miesięcy po drugim wydaniu Trzech rozpraw… artykule poświęconym Leonardowi da Vinci. Na pierwszym etapie dochodzi do identyfikacji syna z matką:

    Chłopczyk chce zatem oglądać genitalia innych ludzi – pierwotnie czyni on to prawdopodobnie po to, by porównywać je z własnymi narządami rodnymi. Pociąg erotyczny wywierany przez osobę matki niebawem osiąga punkt kulminacyjny w formie tęsknoty za genitaliami uważanymi za identyczne z własnym penisem. Wraz z dopiero później zdobytym poznaniem, iż kobieta nie ma penisa, tęsknota ta często przekształca się we własne przeciwieństwo, ustępując miejsca odrazie, która w okresie dojrzewania może stać się przyczyną impotencji psychicznej, mizoginii, trwałego homoseksualizmu. 53

    62Czynnikiem wspierającym ową identyfikację jest z jednej strony siła uczucia wobec matki, z drugiej zaś nieobecność będącego dla niej przeciwwagą ojca:

    W wypadku wszystkich zbadanych przez nas mężczyzn homoseksualnych mamy do czynienia z pierwszym, później zapomnianym okresie dzieciństwa, bardzo intensywnym przywiązaniem erotycznym do kobiety, z reguły do matki – przywiązaniem wywołanym czy faworyzowanym przez nadmierną czułość ze strony matki, popieranym też przez wycofanie się ojca. 54

    63Pierwotna identyfikacja z pragnieniem matki prowadzi bezpośrednio do zgodnego z nim wyboru obiektu. W ten sposób, przez identyfikację z matką, syn wybiera obiekt na własny wzór i podobieństwo, a zatem na modłę narcystyczną:

    Chłopiec wypiera miłość do matki, samemu zajmując jej miejsce, utożsamiając się z nią i obierając za wzór własną osobę – wybiera teraz nowe obiekty miłości podług ich podobieństwa do siebie. Chłopiec staje się homoseksualny; właściwie jednak ześlizgnął się z powrotem w fazę autoerotyzmu, albowiem chłopcy, których kocha teraz podrostek, to tylko osoby zastępcze i odnowienia jego własnej dziecięcej osoby, którą miłuje on tak, jak ongiś, gdy był dzieckiem, miłowała go matka. Mówimy, że znajduje on obiekty miłości na drodze narcyzmu, albowiem mit grecki zna młodzieńca Narcyza, któremu nic tak bardzo się nie podobało, jak jego własny zwierciadlany obraz i który został zamieniony w piękny kwiat noszący jego imię. 55

    64W przypadku Schrebera, analizowanym niedługo po ukończeniu biografii psychoanalitycznej Leonarda, źródeł domniemanego homoseksualizmu Freud upatruje w jego relacji z ojcem lub zajmującym jego strukturalną pozycję starszym bratem, która przeniesiona zostaje (w sensie ściśle psychoanalitycznym) na relację z obiektem popędu. W cytowanym wcześniej fragmencie mamy natomiast do czynienia z mechanizmem dotyczącym nie ojca, ale matki. To dwa z pozoru wykluczające się wyjaśnienia. Niezmienna jest jedynie wiara Freuda, że tajemnica inwersji tkwić musi w trójkącie rodzinnym.

    65Dodatek do przypisu pojawiający się w wydaniu z roku 1915 wprowadza do rozważań nad homoseksualizmem niezwykle istotny z punktu widzenia dziejów psychoanalizy wątek pierwotnego polimorfizmu seksualnego. Freud pisze:

    Psychoanaliza, badając pobudki seksualne inne od jawnie komunikowanych, dowiaduje się, że wszyscy ludzie są zdolni do wyboru obiektu seksualnego tej samej płci i że dokonali już tego wyboru w nieświadomości. Ba, wiązanie uczuć libidinalnych z osobnikami tej samej płci nie odgrywa mniejszej roli jako czynnik normalnego życia psychicznego niż wiązanie ich z osobami płci przeciwnej, a jako koło zamachowe zachorowania nie odgrywa większej roli niż to ostatnie. Psychoanalizie wydaje się raczej, że niezależność wyboru obiektu od jego płci, jednakowo swobodne dysponowanie obiektami męskimi i kobiecymi, jakie można obserwować w wieku dziecięcym, w stadiach prymitywnych i w epokach prehistorycznych, jest tym, co pierwotne, z czego za sprawą ograniczenia w jedną lub w drugą stronę rozwija się zarówno typ normalny, jak też typ inwertowany. 56

    66Dalej czytamy zaś:

    W wypadku typów inwertowanych należy jako żywo potwierdzić fakt dominacji konstytucji archaicznych i prymitywnych mechanizmów psychicznych. Jako ich najważniejsze cechy charakterystyczne jawią się obowiązywanie narcystycznego wyboru obiektu i utrzymywanie się erotycznego znaczenia strefy analnej. 57

    67Przyjdzie nam jeszcze powrócić do wprowadzonego przez Freuda utożsamienia ontogenezy z filogenezą (ludy pierwotne zachowują się na podobieństwo dzisiejszych dzieci; rozwój ludzkości powtarza schemat rozwoju jednostkowego, a zarazem każdy człowiek w swoim indywidualnym rozwoju powtarza historię rodzaju ludzkiego od momentu jego narodzin aż po kantowski stan dojrzałości, do którego ludzkość dąży ze swej istoty). Z punktu widzenia ewolucji psychoanalitycznych poglądów na homoseksualizm istotne jest natomiast podkreślenie znaczenia regresji, a zwłaszcza stadium narcyzmu, dla genezy inwersji. Na tym etapie Freud ostatecznie rozgranicza również dyspozycję homoseksualną (dotyczącą obiektu popędu) od transseksualizmu: „wreszcie można wysunąć postulat, by inwersję obiektu seksualnego rygorystycznie odróżnić pojęciowo od pomieszania cech płciowych w podmiocie” 58.

    68Z punktu widzenia freudowskiej psychoanalizy homoseksualizm stanowi zatem ufundowane na regresji do wcześniejszych form rozwoju libido (narcyzmu) zaburzenie relacji popędu z obiektem, niemające nic wspólnego ani z celem popędu, ani z konstytucją cech płciowych w podmiocie. Jego genezy poszukiwać należy w relacjach dziecka z rodzicami (czy też, dokładniej, z jednym z rodziców), to znaczy na etapie kształtowania się struktury psychoseksualnej podmiotu. Sam Freud za swój największy wkład do naukowego rozumienia homoseksualizmu uznawał przy tym dwa elementy:

    Badanie psychoanalityczne wniosło do zrozumienia homoseksualizmu dwa niewątpliwe fakty. […] Pierwszy to […] fakt utrwalenia potrzeby miłosnej na matce, drugi zaś to fakt zawierający się w stwierdzeniu, że każdy, nawet na wskroś normalny człowiek zdolny jest do homoseksualnego wyboru obiektu, że już raz w życiu dokonał takiego wyboru i że fakt ów zachował się jeszcze w nieświadomości, albo dane indywiduum zabezpiecza się przed uświadomieniem tego, przyjmując energicznie odwrotne nastawienie psychiczne. Oba te twierdzenia kładą kres zarówno wysuwanej przez homoseksualistów pretensji, by uznać ich za przedstawicieli „trzeciej płci”, jak również uważanemu za doniosłe rozróżnienie na homoseksualizm wrodzony i nabyty. 59

    69Obie strategie obrane w punkcie wyjścia przez Freuda, to znaczy z jednej strony wsłuchiwanie się w obłędną mowę Schrebera, z drugiej zaś analiza zewnętrznych przyczyn jego schorzenia, prowadzą – choć niebezpośrednio – w stronę zgłębiania uprzywilejowanych w ramach badania psychoanalitycznego stosunków rodzinnych. Zawarte w mowie Schrebera konteksty literackie wskazują na bezpośredni związek motywu „mordu na duszy” z kazirodztwem, podobnie jak podkreślanie znaczenia emocjonalnej relacji z lekarzem, będącej w istocie zawoalowanym powtórzeniem emocjonalnych związków z ojcem i bratem, jako na pierwotną przyczynę choroby wskazują właśnie stosunki panujące w rodzinie Schreberów. Abstrahując od sposobu, w jaki Freud dochodzi do tego wniosku, owe ruchy teoretyczne pozwalają mu na zastosowanie wobec analizowanego przezeń przypadku wypracowanej już logiki psychoanalitycznej.

    70Osadziwszy w końcu przypadek Schrebera na znajomym i bezpiecznym gruncie nuklearnej rodziny, Freud podsumowuje swe przemyślenia tak oto:

    przyczyną zachorowania było pojawienie się kobiecej (homoseksualnie biernej) fantazji życzeniowej, która za swój obiekt obrała sobie osobę lekarza. Przeciwko tej fantazji ze strony osobowości Schrebera powstał silny opór, walka odparcia zaś, która zapewne równie dobrze mogłaby przebiegać w innej formie, z nieznanych nam powodów przybrała postać manii prześladowczej. Upragniony stał się teraz prześladowcą, treść fantazji życzeniowej stała się treścią prześladowania. 60

    71Powyższa formuła nie tylko opisuje, w najogólniejszych kategoriach, przypadek Schrebera, ale zdaniem Freuda dostarcza również modelu rozumienia manii prześladowczej w ogóle. Losy autora Pamiętników… są o tyle szczególne, że podstawowy wzór manii prześladowczej ulega u niego daleko idącym komplikacjom, na dalszym etapie rozwoju choroby przekształca się zaś w manię wielkości.

    72Przemiana manii prześladowczej w manię wielkości nie stanowi jedynie formy racjonalizacji („jestem prześladowany, ponieważ jestem wyjątkowy”), ale wpisuje się w przyjmowaną przez Freuda perspektywę ekonomii libidinalnej. Oczywiście występują tu elementy racjonalizacji, jak choćby przemiana motywu kastracji z przyczyny wstydu w powód do dumy, kluczowa wydaje się jednak Freudowi kwestia fundamentalnego dla stanu Schrebera konfliktu pomiędzy wymogami stawianymi przez „ja” a kobiecą fantazją życzeniową: „»Ja« otrzymało odszkodowanie w formie manii wielkości, kobieca fantazja życzeniowa też jednak dopięła swego, stała się czymś do przyjęcia. Walka i choroba mogą wygasnąć” 61. Innymi słowy, mania wielkości pozwala na „zaakceptowanie fantazji życzeniowej przeznaczonej do wyparcia”. Jest to jednak – by odwołać się do lubianej przez Freuda metaforyki rynkowej – ekonomiczna równowaga osiągnięta dzięki długoterminowemu kredytowi, to jest „asymptotycznemu spełnieniu życzenia” (oznacza to, że legitymizująca kastrację treść manii wielkości znajdzie swe spełnienie dopiero w odległej przyszłości).

    73W innym, pisanym dziesięć lat później tekście Freud ujmuje rzecz bardziej syntetycznie:

    Prezes senatu Schreber znalazł ratunek dla siebie w ten sposób, że postanowił zrezygnować z oporu przeciwko kastracji i obsadzić się w kobiecej roli wymyślonej dlań przez Boga. W ten sposób odzyskał spokój i jasność umysłu, sam mógł doprowadzić do tego, że zwolniono go z zakładu, po czym wiódł normalne życie – z tym wszakże wyjątkiem, że kilka godzin dziennie oddawał się kultywowaniu swej kobiecości, pozostał bowiem przekonany, że w tej kobiecej roli z wolna osiągnie cel wyznaczony mu przez Boga. 62

    74W tej optyce zapiski Daniela Paula jawią się jako historia procesu paranoicznego samoleczenia, z obowiązkowym, choć do pewnego stopnia dwuznacznym, happy endem. Nie ulega wątpliwości, że Freud w pełni zgadzał się z decyzją, jaką podjął sąd w sprawie Schrebera – skoro obłęd nie uniemożliwia mu normalnego funkcjonowania, to nie ma również przesłanek, by (w przypadku sądu) utrzymywać ubezwłasnowolnienie ani (w perspektywie Freuda) uznawać go za poważnie chorego.

    75Rozstrzygnięcie o stanie zdrowia psychicznego Schrebera odsyła bezpośrednio do kategorii perwersji. Z punktu widzenia freudowskiego rozgraniczenia stanu patologicznego i normalności Schreber, rzekomo przebierający się w kobiece stroje i wdzięczący przed lustrem w zaciszu swego gabinetu, uznany musi zostać za zdrowego, nawet jeśli w jego zachowaniu ewidentnie pojawiają się elementy perwersyjne. Samo ich występowanie nie sprawia, że podmiot musi koniecznie zostać uznany za znajdujący się po stronie patologii. Freud twierdzi bowiem:

    Nie ma żadnego sensu wykluczenia z szeregu ludzi normalnych osób z takimi poszczególnymi rysami i zaliczania ich do perwersyjnych, natomiast poznajemy coraz wyraźniej, że istota perwersji polega nie na przekraczaniu celu seksualnego, nie na zastępowaniu narządów płciowych innymi, ba, nawet nie na zmianie obiektu, lecz na wyłączności występowania tych odchylających się czynności, przez które akt płciowy, służący funkcji rozrodczej, zostaje usunięty na stronę. 63

    76W innym miejscu czytamy zaś:

    Jeśli perwersja nie pojawia się obok tego, co normalne (celu i obiektu seksualnego) – a zatem w sytuacji, w której sprzyjające warunki ją wspierają, a warunki niesprzyjające normalności szkodzą tej ostatniej – a zatem wówczas, gdy perwersja w każdych warunkach wyparła i zastąpiła normalność, wtedy w wyłączności i utrwaleniu się perwersji dostrzegamy najczęściej uzasadnienie do traktowania jej jako symptomu patologicznego. 64

    77W każdej innej sytuacji podmiot musi zostać uznany za znajdujący się po stronie względnej normalności. Względnej, albowiem człony psychopatologicznej opozycji normalny–patologiczny w optyce Freuda przyjmują rolę biegunów, pomiędzy którymi rozpięte są wszelkie możliwe stany pośrednie. Co za tym idzie – przejście od zdrowia do patologii nie ma charakteru cięcia, ale bliższe jest raczej dialektycznej zasadzie, zgodnie z którą skok jakościowy stanowi efekt przemian ilościowych.

    78Takie ujęcie manii wielkości w kategoriach procesu leczenia dokonywanego przez sam podmiot (pojednania popędów znajdujących się dotychczas w stanie konfliktu), a także dynamiczne i relatywistyczne rozumienie perwersji wskazuje na pojawiający się w sposobie myślenia Freuda (choć niestety jedynie akcydentalnie) motyw waloryzacji indywidualnych strategii „szczęśliwego życia”, nawet jeśli stoją one w sprzeczności ze społecznie uznanym systemem wartości.

    4.2. Figura ojca

    79Dociekliwy czytelnik Pamiętników… wyposażony w wypracowane przez psychoanalityczną praktykę narzędzia teoretyczne zmuszony jest, zdaniem Freuda, dostrzec ukrytą pod pozorną wielością obrazów niemal nieustanną obecność postaci ojca. W szczególności odsyła do niej kompleks fantazmatów dotyczących Boga (jego poszczególnych instancji, Słońca jako jego bezpośredniej manifestacji itd.), a więc centralny punkt Schreberowskiego systemu. Przemawiają za tym liczne argumenty. Z jednej strony dostarcza ich historia rodzinna analizowanego, z drugiej zaś – dotychczasowe ustalenia psychoanalizy.

    80Freud doskonale wiedział, kim był ojciec Daniela Paula, znał jego dorobek i darzył Moritza Schrebera szacunkiem. Fakt, iż syn mógł utożsamić swego słynnego i powszechnie poważanego ojca z Bogiem, wydaje się Freudowi oczywisty i niepodlegający dyskusji. Świadczy o tym nie tylko analogicznie ambiwalentny charakter obu relacji, wypełniający infantylny model związku chłopca ze swym rodzicem, ale przede wszystkim osobliwe właściwości Istoty Najwyższej w rojeniach sędziego. Jedną z jej głównych, po wielokroć przywoływanych przez Schrebera cech jest genetyczna niezdolność do wytworzenia relacji z tym, co żywe, która nie byłaby ze swej natury destrukcyjna („Bóg nie potrafi obcować z żywymi ludźmi”). Obdarzenie Boga taką skazą, w powiązaniu z zauważoną już wcześniej ambiwalencją charakteryzującą relację Schrebera z Bogiem, wskazuje bezpośrednio na osobę Moritza Schrebera jako lekarza, który poświęca się ochronie ludzkiego życia przez jego dogłębne poznanie i zrozumienie. Stwierdzenie, że lekarz zna się tylko na zmarłych stanowi wedle Freuda zamierzony synowski atak na centralny punkt tożsamości ojca. Co więcej, jak poucza nas analiza marzeń sennych, absurdalność działań Schreberowego Boga wskazuje na intencję wyszydzenia czy wydrwienia. Z kolei „osobliwe rozszczepienie Boga” na wiele pod-instancji przez odwołanie do zasady kondensacji odsyła z jednej strony do przeciwstawienie symboliki męskiej („tylne królestwa boże”) i żeńskiej („przedsionki niebios”), z drugiej natomiast do zastąpienia ojca przez najstarszego syna, jako postaci dominującej. Ostatnia hipoteza Freuda znajduje rzecz jasna odbicie w faktach z życia rodziny Schreberów (Moritz umiera na długo przed swym najstarszym synem – Gustawem).

    81Z punktu widzenia teorii psychoanalitycznej motyw Słońca w systemie Schrebera zdaje się wyjątkowo łatwy do interpretacji. Figura Słońca, nazywana wręcz przez Freuda „mitem solarnym”, przez Daniela Paula zaś powiązana z figurą Boga, ma sens ugruntowany w analitycznym doświadczeniu. „Słońce to nic innego, jak uwznioślony obraz ojca” 65. Jest to rzecz jasna kolejny dowód na to, że „także w wypadku Schrebera znajdujemy się na jakże dobrze znanym nam gruncie kompleksu ojca” 66. Każdy kolejny ruch Freuda pozwala mu na większe uszczegółowienie jego hipotezy, osadzenie jej coraz głębiej na przygotowanych zawczasu fundamentach.

    82W napisanym rok po ukończeniu interesującego nas tekstu suplemencie czytamy:

    Orzeł, który każe spoglądać swym małym prosto w Słońce i żąda, by nie dały się oślepić przez światło słoneczne, zachowuje się więc niczym potomek Słońca, który poddaje swe dzieci próbie przodków. Skoro więc Schreber chwali się, że obronną ręką, nieoślepiony wychodzi z próby spoglądania w tarczę słoneczną, to oznacza to, że odnalazł on mitologiczny wyraz swego dziecięcego stosunku do ojca. Jeśli teraz przypomnimy sobie, że Schreber w trakcie swej choroby w niczym nieskrępowanej formie wyraża dumę ze swego pochodzenia […], że ludzki motyw jego zachorowania znaleźliśmy w jego kobiecej fantazji życzeniowej wywołanej bezdzietnością, to związek jego urojonego przywileju z podłożem jego choroby stanie się aż nadto wyraźny. 67

    83Freud wpisuje zatem powracający na różne sposoby w urojeniach Schrebera motyw Słońca w wymiar mitologiczny. W psychoanalitycznej perspektywie mitu spoglądanie prosto w Słońce (co Schreber nierzadko rzeczywiście czynił) tożsame jest z potwierdzeniem swego pochodzenia. Perspektywa mitologiczna wiąże się oczywiście z totemistycznym systemem myślenia, co jedynie potwierdza słuszność przeprowadzonego przez Freuda wywodu (jak wiadomo, utożsamienie filogenezy z ontogenezą skutkuje w psychoanalizie zbliżeniem dziecka, chorego i człowieka pierwotnego 68). Przewijający się w jego urojeniach motyw legitymizacji pochodzenia Daniela Paula, wielokrotnie powtarzane zapewnienia o starożytności i znaczeniu rodu Schreberów okazują się szczególnie istotne, gdy pamiętamy, że Freud doszukiwał się bezpośredniej przyczyny nawrotu choroby sędziego w niemożności doczekania się potomka.

    84Pomimo komplementowanego przez wszystkich, nawet najmniej przychylnych czytelników bogactwa połączonego z zaskakującą spójnością obłędnego systemu Schrebera Freud, na drodze kolejnych redukcji, sprowadza go do modelowego przypadku neurozy, odsyłającej do dzieciństwa na łonie rodziny. Skomplikowany charakter opisanej w Pamiętnikach… koncepcji jest niczym innym jak grą masek, myleniem tropów.

    Nie brak tu materiału, jaki analiza zwykle odkrywa w tego rodzaju wypadkach, wszystko jest reprezentowane za pośrednictwem wszelkiego rodzaju aluzji. W tych przeżyciach z okresu dzieciństwa ojciec jawi się jako ten, kto zaburza poszukiwane przez dziecko, najczęściej autoerotyczne zaspokojenie, które później w fantazji często jest zastępowane przez zaspokojenie mniej chwalebne. W punkcie dojścia manii Schrebera infantylne dążenie seksualne święci wielki tryumf; rozkosz staje się czymś zgodnym z bojaźnią Bożą, sam Bóg (ojciec) nie odstępuje od żądania jej od chorego. Najstraszliwsza groźba ojcowska – groźba kastracji – wręcz dostarczała materiału zrazu zwalczanej, później jednak zaakceptowanej fantazji życzeniowej, której treść stanowi życzenie przemiany w kobietę.69

    85Odwołanie do faktów pozwala znaleźć potwierdzenie również i tej freudowskiej hipotezy. Jeśli – jak twierdzi Freud – za każdą fantazją życzeniową stoi określony zawód, odczuwany jako brak i wpływający na tożsamość podmiotu, w znaczącym stopniu ją podważający, to wskazanie takowego zawodu w poprzedzającym nawrót choroby życiu Schrebera stanowiłby ważny argument za proponowaną przez niego wykładnią. Czyż Schreber nie oczekiwał na próżno narodzin potomka, który pomógłby mu zapełnić pustkę powstałą po śmierci ojca i starszego brata, a także podtrzymać trwanie rodu o chwalebnej historii?

    4.3. Regresja do stadium narcyzmu

    86Odkrycie za zasłoną paranoicznych symptomów Schrebera etiologii seksualnej (a ściśle rzecz biorąc: homoerotycznej) znalazło potwierdzenie w psychoanalitycznej pracy z pacjentami cierpiącymi na zaburzenia paranoiczne (Jung, Ferenczi, Freud), niemal nigdy jednak etiologia ta nie wyrażała się w urojeniach bezpośrednio i otwarcie erotycznych. Paranoiczne rojenia w większości znanych Freudowi przypadków przyjmowały formy społecznie usankcjonowane – treść impulsów libidinalnych podlegała sublimacji. Na czym zatem polega rola homoseksualnego życzenia w formowaniu się paranoi? Aby odpowiedzieć na to pytanie, Freud odwołuje się do procesu regresji oraz do kategorii narcyzmu.

    87Początkowo (na etapie Objaśniania marzeń sennych) stosowany przez Freuda w znaczeniu topograficznym termin „regresja” występuje w innym znaczeniu, odnoszącym się bezpośrednio do psychoseksualnego rozwoju jednostki. O tym ostatnim czytamy zaś:

    Życie seksualne – jak powiadamy: funkcja libido – nie występuje jako coś gotowego, nie rośnie nadal podobnie do samego siebie, tylko przebiega szereg następujących po sobie, lecz niepodobnych do siebie faz, że jest więc wielokrotnie powtórzonym rozwojem […]. Punktem zwrotnym rozwoju jest podporządkowanie się wszystkich cząstkowych popędów seksualnych hegemonii narządów płciowych, a więc poddanie się seksualności pod władzę funkcji rozrodczej. Przedtem występuje, że tak powiem, rozszczepione życie seksualne, samodzielna działalność poszczególnych popędów dążących do osiągnięcia rozkoszy z narządów. 70

    88Oznacza to, że celem, do którego prowadzi prawidłowy rozwój funkcji libido, jest heteroseksualne nakierowanie na obiekt, zapewniające możliwość wypełnienia przez podmiot funkcji rozrodczej. Prawidłowy rozwój funkcji libido tożsamy jest z przejściem od fazy pregenitalnej, z charakteryzującym ją pierwotnym autoerotyzmem (obejmującym, jak wiadomo, etap oralny i analny), do fazy genitalnej, w której obiektem popędu staje się osoba płci przeciwnej. Porzucenie autoerotycznej fazy pregenitalnej ma z punktu widzenia rozwoju aparatu psychoseksualnego człowieka dwie podstawowe funkcje:

    po pierwsze, porzucić autoerotyzm, zmienić znowu obiekt, jakim było własne ciało, na obiekt obcy, i po wtóre – zjednoczyć rozmaite obiekty poszczególnych popędów, zastąpić je przez jeden jedyny obiekt. Może to naturalnie udać się tylko wtedy, gdy tym obiektem jest znowu całe, podobne własnemu, ciało. 71

    89Widać więc wyraźnie, że „funkcja libido przechodzi długą drogę rozwoju, zanim może w sposób zwany normalnym wystąpić na usługi rozmnażania” 72. Długa droga oznacza wiele możliwości zbłądzenia, zwłaszcza dla – jak lubi powtarzać Freud – ślepego popędu.

    90Dwie modelowe formy niebezpieczeństwa czyhającego na rozwijającą się funkcję libido Freud określa mianem zahamowania oraz regresji, szczególnie istotnej dla psychoanalitycznego wyjaśnienia etiologii paranoi. Do tej ostatniej dochodzi, „gdy [popęd] w spełnieniu swej funkcji, jaką jest osiągniecie zadowolenia w postaci późniejszej lub wyżej rozwiniętej, napotyka na silne przeszkody zewnętrzne” 73. Taką przeszkodą może być, jak w przypadku wspominanej wcześniej inwersji przygodnej, sytuacja, w której heteroseksualny dotychczas mężczyzna przebywa w więzieniu lub koszarach, skazany wyłącznie na towarzystwo innych mężczyzn. Z kolei w przypadku Schrebera za przeszkodę tego rodzaju uznany może zostać fakt niemożności dochowania się potomka. Napotkawszy niemożliwą do pokonania barierę libido w poszukiwaniu obiektu, dokonuje regresji dwojakiego rodzaju: „powrotu do pierwszych spośród obsadzonych przez libido obiektów, które, jak wiadomo, są natury kazirodczej, i powrotu całkowitej organizacji seksualnej do wcześniejszych stopni rozwoju” 74. Zgodnie z interpretacją Freuda, w przypadku Schrebera mamy do czynienia z występowaniem obu form regresji – z jednej strony z regresją do obiektu pierwotnego (ojca), z drugiej zaś z powrotem do narcyzmu jako wcześniejszego stadium rozwoju organizacji seksualnej.

    91Co zatem charakteryzuje fazę narcyzmu? Według Freuda

    stadium to polega na tym, że indywiduum podlegające rozwojowi, które ujmuje w pewną jedność swe autoerotyczne pracujące popędy seksualne, w celu zdobycia miłości obiektu zrazu obiera samo siebie, własne ciało za obiekt miłości, zanim przejdzie od niego do wyboru obiektu w postaci innej osoby. 75

    92Narcyzm stanowi ostatni moment ontogenezy, w którym libido nie jest jeszcze nakierowane na obiekt zewnętrzny. Całkowite pozostawienie za sobą fazy narcyzmu zajmuje często względnie dużo czasu, wiedzie za to do dojrzałego – czyli heteroseksualnego – obsadzenia libido. Niepełne czy też pozorne wyjście z fazy narcyzmu prowadzi z kolei do obsadzenia homoerotycznego – osoby takie „przy wyborze obiektu nigdy nie uwolniły się od wymagania genitaliów takich samych jak ich własne” 76.

    93Dążenia homoseksualne w żadnym wypadku nie ustają w przypadku dojrzałego podmiotu, ale nie wyrażają się w sposób bezpośredni, znalazłszy inne, akceptowane społecznie zastosowania.

    Pojawiają się one teraz razem z częściami popędów „ja”, by jako komponenty, na których te ostatnie są „oparte”, utworzyć wraz z nimi popędy społeczne, tym samym stanowią one wkład, jaki wnosi erotyka do przyjaźni, koleżeństwa, wspólnoty w poglądach i do powszechnej miłości ludzkiej. 77

    94Utrwalenie (czyli fiksacja, a zatem zatrzymanie się popędu cząstkowego na jednej z wcześniejszych faz rozwoju) narcyzmu może prowadzić do zwiększenia się szans na wystąpienie zaburzeń życia psychicznego; sublimowane do pewnego momentu skutecznie popędy homoerotyczne mogą ulec powtórnej seksualizacji, co jest jednoznaczne z regresją. Jej przyczyną jest zazwyczaj jakiś zawód doznany w życiu społecznym (odtrącenie przez kobietę, brak akceptacji mężczyzn, czy – jak to było zdaniem Freuda w przypadku Schrebera – niespełnione marzenie o potomku).

    Osoby, które nie w pełni uwolniły się od stadium narcyzmu – a więc takie osoby, które posiadają jakieś utrwalenie w tym stadium mogące oddziaływać jako dyspozycja chorobowa – wystawione są na niebezpieczeństwo, że przypływ libido, który nie znajdzie żadnego innego ujścia, podda ich popędy społecznej seksualizacji, tym samym zaś zawróci sublimacje, jakie zdobyli w trakcie rozwoju. 78

    95Nawrót tego rodzaju może doprowadzić do nieznośnego dla „ja” konfliktu między dążeniem libidinalnym a przyjmowanymi przez jednostkę wartościami społecznymi (obejmującymi negatywną waloryzację zachowań homoseksualnych). Z tego rodzaju konfliktem mamy – zgodnie z doświadczeniem psychoanalitycznym – do czynienia w przypadku ogromnej większości paranoików. Jednocześnie taki sam mechanizm występuje zdaniem Freuda w przypadku dementia praecox Kraepelina i schizofrenii Bleulera.

    96Wielość istotnych dla zrozumienia paranoi motywów, splatających się w nieopracowanej jeszcze dokładnie na etapie analizy przypadku Schrebera kategorii narcyzmu, skłoniła Freuda do poświęceniu jej osobnego artykułu. W 1914 roku, a zatem w momencie pisania W kwestii wprowadzenia narcyzmu 79i trzy lata po ukończeniu pierwszej wersji Psychoanalitycznych uwag…, Freuda zajmują przede wszystkim próby wyjaśniania schizofrenii, dementii praecox, czy też – jak chciałby sam autor – parafrenii, w kontekście teorii libido, a zatem psychoanalizy. W kompleksie symptomów, określanym przez poszczególnych psychiatrów tamtego okresu którąś z powyższych kategorii i występującym również w przypadku Schrebera w jego ostatnim, poprzedzającym wyzdrowienie okresie, na pierwszy plan wybijają się dwa aspekty – mania wielkości i odwrócenie uwagi od świata zewnętrznego, czyli wycofanie obsady libido z obiektów i zawrócenie go z powrotem w stronę „ja”. Drugi z nich, a zatem wycofanie libido z obsadzenia obiektów, w kontekście założenia o ciągłości libidinalnego obsadzenia „ja” wprowadza odmienną od przywoływanej wcześniej definicję narcyzmu: definicję strukturalną. W jej świetle pojęcie narcyzmu nie odnosi się do fazy rozwoju libido, ale do stanu jego zatrzymania – wycofania obsadzenia z obiektu i skierowania libido ku podmiotowi.

    5. Moment przełomowy

    97Za bezpośrednią przyczynę kryzysu psychicznego, który dotknął Daniela Paula Schrebera, Freud uznaje jego nieudane próby spłodzenia potomka. Ów odczuwalny w realnym życiu brak utożsamiony zostaje z zawodem, uznawanym w ramach psychoanalizy za jedną z możliwych zewnętrznych przyczyn zaburzeń. Mimo stale rosnącego statusu społecznego Schreber miał, zdaniem Freuda, boleśnie odczuwać fakt, że „jego małżeństwa, skądinąd szczęśliwego, Bóg nie pobłogosławił potomstwem, nie dał mu syna, który mógłby go pocieszyć po stracie ojca i brata, na którego mogłaby spłynąć nie zaspokojona czułość homoseksualna” 80. Trudno oprzeć się wrażeniu, że wyjaśnienie to jest nazbyt mechaniczne, pozbawione bezpośredniego związku z momentem kryzysu psychicznego. Jeśli wyjaśnienie odwołujące się do doznanego zawodu jako możliwej przyczyny problemów psychicznych jest prawdziwe, to raczej w przypadku pierwszego załamania psychicznego Schrebera, którego doznał tuż po porażce w wyborach do Reichstagu.

    98W pisanym mniej więcej w tym samym czasie co Psychoanalityczne uwagi… artykule O typach schorzeń neurotycznych 81kwestia zawodu na polu społecznym oraz jego znaczenia w procesie załamania psychicznego zostaje przez Freuda omówiona bardziej szczegółowo. Zawód utożsamiony zostaje z brakiem zaspokojenia:

    Indywiduum cieszyło się zdrowiem, dopóki jego potrzeba miłości zaspokojona była przez jakiś realny obiekt świata zewnętrznego, stało się zaś neurotyczne, gdy tylko obiekt ów został mu odebrany i gdy już nic nie mogło go zastąpić. Szczęście zbiega się tu ze stanem zdrowia, nieszczęście zaś zbieżne jest z nerwicą. 82

    99Nie oznacza to oczywiście, że wszelka odmowa zaspokojenia prowadzić musi do zaburzeń psychicznych – nic bardziej mylnego. Z jednej strony libidinalne napięcie psychiczne na pewnym etapie przekształca się w czynną energię, która może zostać wykorzystana do uzyskania rzeczywistego zaspokojenia, z drugiej natomiast może ona ulec sublimacji zgodnie z normami społecznymi. Obie te drogi pozwalają uniknąć konfliktu psychicznego bez konieczności natychmiastowego spełnienia życzenia popędowego.

    100Prócz wymienionych wyżej możliwości „normalnych” reakcji na życzenie istnieje jednak także – przy jednoczesnym występowaniu kumulacji energii libidinalnej oraz jej intensywnej sublimacji – niebezpieczeństwo introwertyzacji libido: „odwróci się ono od rzeczywistości, która za sprawą uporczywego odmawiania straciła już dla niego wartość, zwracając się ku życiu wyobraźniowemu, gdzie stworzy nowe formacje życzeniowe i ożywi ślady wcześniejszych, zapomnianych” 83. Oznacza to regresję do infantylnych form konstrukcji aparatu psychicznego, co z kolei wiąże się z silnym zagrożeniem konfliktem psychicznym.

    Jeśli owe niezgodne z aktualnym stanem indywidualności dążenia uzyskają dostatecznie dużą intensywność, będzie musiało dojść do konfliktu pomiędzy nimi i inną częścią osobowości – konfliktu, który zachowa się w odniesieniu do rzeczywistości. 84

    101W innym miejscu czytamy na temat regresji wywołanej odmową czy też zawodem, co następuje:

    Taki konflikt patogenny powstaje tylko wtedy, gdy libido chce się rzucić w kierunku drogi i celów, które zostały przez „ja” już dawno pokonane, które są teraz lekceważone, a zatem które są już zakazane na przyszłość; libido czyni to tylko wówczas, gdy odebrana mu zostaje możliwość odpowiadającego „ja” idealnego zaspokojenia. Tym samym brak, odmowa realnego zaspokojenia jest pierwszym, o ile w ogóle nie jedynym, warunkiem powstania nerwicy. 85

    102Dynamika libidinalna stojąca za psychospołecznym fenomenem zawodu jest zatem względnie prosta: nie znajdując już więcej ujścia ani w odroczonej realizacji, ani w sublimacji, życzenie popędowe ulega introwersji, a następnie powraca do wcześniejszych form swego rozwoju (regresja), by na koniec popaść w konflikt z tymi elementami osobowości, które nie wycofały się ze z trudem osiągniętego stanu „dojrzałego” („konflikt pojawia się dopiero wtedy, gdy wezbrane libido wybrało inne możliwości zaspokojenia, nie dające się pogodzić z formami już praktykowanymi”86). W przypadku Schrebera, jak pamiętamy, konflikt rozgrywa się pomiędzy infantylnym (narcystycznym) żądaniem homoseksualnym i w pełni dojrzałymi, odpowiedzialnymi pozostałymi częściami jego osobowości. Znajduje on wyraz w symptomach chorobowych, stanowiących zaspokojenie zastępcze.

    103Koncepcja ta, a szczególnie sposób, w jaki zostaje wykorzystana w analizie przypadku Schrebera, sprawia wrażenie niczym nieuzasadnionego uproszczenia, w ramach którego sytuacja potencjalnie mająca wiele zróżnicowanych (zewnętrznych i wewnętrznych) przyczyn sprowadzona zostaje do jednego, zewnętrznego wobec psychiki czynnika. Jednak w Psychoanalitycznych uwagach… znaleźć można również fragmenty sugerujące, że Freud – na zasadzie nie tyle konkurencyjnego wyjaśnienia, ile uzupełnienia podstawowego wywodu – bierze pod uwagę także inne niż zawód przyczyny choroby.

    104W artykule O typach schorzeń neurotycznych Freud jasno stwierdza, że wszelka typologia przyczyn zaburzeń psychicznych musi oprzeć się na modelach, które w rzeczywistości niemal nigdy nie występują w stanie czystym. Ich konstelacja może też ulegać zmianom w kolejnych epizodach choroby.

    Jeśli spojrzę na liczbę chorych, których analizę właśnie teraz prowadzę, muszę stwierdzić, […] że u każdego z moich pacjentów dochodzi do głosu jakaś doza poczucia zawodu, a oprócz niej niezdolność do przystosowania się do wymogu rzeczywistości. […] W wypadku dużej grupy tych chorych choroba pojawia się co jakiś czas, a między jednym a drugim okresem choroby mamy do czynienia ze stanami powrotu do zdrowia, każdy zaś spośród epizodów chorobowych można sprowadzić do innego typu schorzenia. 87

    105Zawód oraz niezdolność przystosowania się „ja” do wymogów stawianych przez rzeczywistość mają charakter przyczyn jakościowych, w ramach Freudowskiej typologii przyczyn zaburzeń pojawia się jednak również przyczyna ilościowa, a zatem „masa” libido i jej wahania w trakcie ludzkiego życia.

    106Dwa momenty, w którym dochodzi do szczególnej intensyfikacji libido, to okres dojrzewania oraz menopauza, choć w przypadku „pewnych osobników” periodyzacja ta może być zupełnie inna.

    Indywiduum, wstępując w pewną fazę życia, w związku z pojawiającymi się na zasadzie prawidłowości procesami biologicznymi doprowadziło do powstania sytuacji, iż w jego gospodarce psychicznej doszło do zwiększenia masy libido, i że sama ta masa wystarczy, by zaburzyć równowagę typową dla stanu zdrowia, tworząc tym samym warunki do wybuchu nerwicy. 88

    107Autor Pamiętników… został przez Freuda uznany za przypadek typowy:

    Doktor Schreber miał pięćdziesiąt jeden lat, gdy zapadł na tę chorobę, a więc znajdował się w tym krytycznym dla życia seksualnego okresie, w którym po wcześniejszej intensyfikacji funkcja seksualna kobiety przechodzi poważny regres – wydaje się, że i mężczyzna nie jest wyjęty spod jego zasięgu; także jego dotyczy „klimakterium” z wynikającymi z tego stanu dyspozycjami chorobowymi. 89

    podobnie zresztą jak Leonardo da Vinci:

    W punkcie kulminacyjnym swojego życia, na początku swych lat pięćdziesiątych, w okresie, gdy u kobiety cechy płciowe ulegają już inwolucji, a u mężczyzn libido zdobywa się jeszcze nierzadko na energiczny wysiłek. […] na nowo uaktywniły się w nim jeszcze głębsze warstwy treści psychicznych. 90

    108Niebezpieczeństwo wiążące się z intensyfikacją libido (jego wezbraniem) polega na tym, że jest ono w takiej sytuacji niezwykle podatne na regresję, a co za tym idzie – patogenne.

    Wezbranie libido jest tu czynnikiem prymarnym – libido staje się patogenne za sprawą względnego doznania zawodu zgotowanego przez świat zewnętrzny, który jeszcze nie pozwolił na zaspokojenie pomniejszego wymogu niezaspokojone i wezbrane libido może ponownie otworzyć drogę regresji i rozpętać te same konflikty, których występowanie dane nam już było stwierdzić w wypadku przeżycia absolutnego zawodu zewnętrznego. 91

    109W praktyce oznacza to, że możliwość pojawienia się zaburzeń nerwicowych jest statystycznie zdecydowanie wyższa w okresie dorastania i menopauzy, w żadnym wypadku zaś, że wejście w dany okres jest warunkiem wystarczającym do wystąpienia choroby. Im więcej potencjalnych przyczyn występuje w tym samym momencie, tym wyższe prawdopodobieństwo zachorowania 92.

    110Alternatywną wobec Freudowskiej koncepcji przełomowego momentu drugiej połowy życia przedstawił w kontekście przypadku Schrebera Jung. Zamiast czynnika wzmagającego prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia psychicznego Jung widzi w menopauzie możliwość przekształcenia osobowości. W mężczyźnie może dojść do zmiany, w wyniku której pierwiastek kobiecy,

    który w drugiej połowie życia nieoczekiwanie daje o sobie znać i próbuje wymusić pewną przemianę osobowości. […] Chodzi tu o częściową feminizację mężczyzny i maskulinizację kobiety. Przemiana ta często przebiega w dramatycznych warunkach, jako że męska siła, zasada logoistyczna, zwraca się przeciwko mężczyźnie i, by tak rzec, zdradza go. […] Temu zachodzącemu u mężczyzny procesowi towarzyszą odpowiadające mu humory, granicząca ze śmiesznością drażliwość, uczucia nieufności i resentymenty, które mają usprawiedliwić owo zaskorupienie. Przypadek psychozy błyskotliwie demonstrujący tego rodzaju psychologię został opisany przez Schrebera w jego „Denkwurdigkeiten eines Nervenkranken”. 93

    111W Psychoanalitycznych uwagach… Freud kilkakrotnie podkreśla, że główną przyczyną zaburzeń psychicznych Schrebera w okresie opisanym przezeń w jego wspomnieniach był zawód spowodowany niemożnością doczekania się potomka. Wydaje się jednak, że bez uwzględnienia innych, być może drugorzędnych czynników, z których najistotniejszym jest chyba wiek, zwiększający statystyczną możliwość wystąpienia problemów ze zdrowiem psychicznym, tezy Freuda nie sposób dobrze uargumentować. Wystarczy wspomnieć, że zgodnie z dostępną dziś wiedzą w okresie poprzedzającym jego drugie załamanie żona Schrebera kilkakrotnie poroniła (najprawdopodobniej w efekcie cukrzycy, na którą była chora). Załamania nerwowego Schrebera nie poprzedzało więc żadne wyjątkowe zdarzenie związane ze wskazywanym przez Freuda problemem; już kilkukrotnie stawał on w sytuacji, w której rozwiewały się jego rozbudzone nadzieje.

    112Hipotezę głoszącą, jakoby główną przyczyną psychicznego załamania Daniela Paula miał być określony zawód doznany w życiu społecznym, podważa również fakt, iż wydarzeniem bezpośrednio je poprzedzającym był raczej zaskakujący i prestiżowy awans w karierze zawodowej sędziego. Bez uciekania się do pokrętnej sofistyki trudno wykazać, że decydujący dla losów Schrebera zawód był w rzeczywistości długotrwałym procesem, sukces zaś poprzedzający nadejście choroby nie miał żadnego związku z następującym po nim ciągiem zdarzeń. Zwłaszcza że sam Freud wielokrotnie podkreśla znaczenie dla męskiej konstrukcji psychicznej sublimacyjnych zaspokojeń homoseksualnego popędu w akceptowalnych społecznie formach (z których przynależność do męskiej elity wspólnoty, a zwłaszcza instytucjonalne i materialne potwierdzenie owego faktu, znajdują się na samym szczycie listy form pożądanych i niosących najpełniejsze zaspokojenie). I choć dla kształtu, jaki przyjmuje system urojeń byłego sędziego, w ostatecznym rozrachunku decydujące znaczenie ma ugruntowany w doświadczeniach z dzieciństwa i rozpięty na osi rozwoju libido konflikt między popędem seksualnym oraz „ja”, to jednak „w genezie paranoi w sposób szczególnie spektakularny nasuwają się […] choroby i upośledzenia społeczne, zwłaszcza w wypadku mężczyzn” 94. Wydaje się, że z punktu widzenia ówczesnych norm społecznych osiągnięcie niezwykle wysokiej pozycji w poważanej i popłatnej profesji musiało z nawiązką rekompensować brak potomstwa.

    113W opublikowanym pięć lat po studium na temat przypadku Schrebera krótkim artykule 95poświęconym nietypowym kategoriom pacjentów Freud nadal skłania się do twierdzenia, że bezpośrednią przyczynę ogromnej większości zaburzeń psychicznych stanowi odmowa czy też brak, bierze jednak pod uwagę również inne możliwości, w tym pacjentów „pokonanych przez własny sukces”.

    Jesteśmy zaskoczeni, ba, zmieszani, gdy jako lekarze przekonujemy się, że ludzie niekiedy zapadają na chorobę właśnie wtedy, gdy udaje się im spełnić żywione już od dawna życzenie. Wygląda to tak, jak gdyby nie mogli znieść własnego szczęścia, nie sposób bowiem wątpić, że mamy do czynienia ze związkami przyczynowymi pomiędzy sukcesem i zachorowaniem. 96

    114Nagłe zapadnięcie Schrebera na zdrowiu, w chwili gdy osiągnął bezprecedensowy sukces, do którego dążył niemal od dzieciństwa (musimy bowiem pamiętać o niezwykle wysokich wymaganiach, jakie stawiał przed swymi synami Moritz Schreber), doskonale spełnia definicję „pokonanego przez własny sukces”, która głosi, że „schorzenie pojawiło się w związku ze spełnieniem życzenia, niszcząc przyjemność, jaką by można z tego czerpać” 97. To, co w formie fantazji stanowiło podstawowy czynnik napędzający wolę podmiotu, w momencie realizacji czyni go bezwolnym i niezdolnym do przeformułowania swych motywacji.

    115Stwierdzenie występowania fenomenu stojącego w sprzeczności z dotychczasowymi rozstrzygnięciami psychoanalizy rzadko sprawiało, że Freud odrzucał je w całości. Częściej przyjmował on strategię polegającą na takiej reinterpretacji wyjątku, która umożliwiała mu utrzymanie teoretycznego status quo, ujęcie w już wypracowanych kategoriach opisujących mechanizmy psychiczne w ramach teorii libido. Strategia ta ma bez wątpienia charakter krytyczny, o ile zgadzamy się z etymologiczną definicją krytyki wiążącą ją z podziałem. Pozorna sprzeczność między twierdzeniem, że każda forma zaburzeń psychicznych ma swoje źródło w doznanym zawodzie, a występowaniem przypadków chorych, których to sukces doprowadził do załamania, znika w momencie wprowadzenia rozróżnienia na zawód zewnętrzny i wewnętrzny. Ten pierwszy następuje, gdy z zewnętrznej rzeczywistości znika obiekt, do którego obsadzenia dążyło libido. Jako że rzeczywistość przepełniona jest obiektami jedynie czekającymi na obsadzenie, zawód zewnętrzny nie wystarcza do pojawienia się zaburzeń. Jedynie w sytuacji, w której do zawodu zewnętrznego dołącza zawód wewnętrzny, ten pierwszy staje się patogenny. Funkcją zawodu wewnętrznego, który zdaniem Freuda pochodzi od „ja”, jest uniemożliwienie poprawnego działania mechanizmu obsadzania libido – kwestionuje on obiekty, do których obsadzenia libido dąży. Dopiero taka konstelacja psychiczna wiedzie do konfliktu, co z kolei prowadzić może do nerwicy. Rola zawodu zewnętrznego również jest niebagatelna – dopiero on sprawia, że uruchomić się może mechanizm zawodu wewnętrznego, przygotowując – jak to określa sam Freud – „sytuację”. Co za tym idzie – „w tych wyjątkowych przypadkach polegających na tym, że ludzie zapadają na chorobę na skutek sukcesu, zawód wewnętrzny oddziaływał jako taki, pojawił się on dopiero wówczas, gdy zawód zewnętrzny zrobił miejsce spełnieniu życzenia” 98. Zdaniem Freuda „»ja« toleruje jakieś życzenie jako niewinne, dopóki wiedzie ono żywot w fantazji i – wydawałoby się – jest dalekie od spełnienia, podczas gdy gwałtownie rzuca się do obrony wówczas, gdy tylko życzenie zbliża się do spełnienia, grożąc, iż stanie się rzeczywistością” 99. W kontekście przypadku Schrebera oznacza to, że poddane sublimacji i nakierowane na karierę homoseksualne libido podmiotu w obliczu ostatecznego sukcesu – wkroczenia do najwęższego grona prawniczej elity – popadło w konflikt z wymogami „ja”. Trudno określić, na czym miałby polegać ów konflikt, sukces w przestrzeni symbolicznej, o ile nie stoi w sprzeczności z rzeczywistymi pragnieniami podmiotu, wydaje się wszak prowadzić jedynie do satysfakcji. Jeśli mechanizm stojący za przypadkami „pokonanych przez własny sukces” polega na tym, że „wewnętrzne intensyfikacje obsady libidinalnej sprawiają, iż dotychczas lekceważona i tolerowana fantazja staje się budzącym lęk przeciwnikiem, podczas gdy w omawianych tu przypadkach sygnał do wybuchu konfliktu daje realna przemiana zewnętrzna” 100, to trudno uznać, że psychoanaliza dostarcza rzeczywiście wiarygodnego wyjaśnienia bezpośrednich przyczyn wybuchu kryzysu psychicznego Schrebera. Zarówno perspektywa odmowy, jak i sukcesu pozostawiają wiele do życzenia. Dopiero ich połączenie nosi znamiona prawdopodobieństwa.

    116W świetle omawianych wyżej koncepcji można uznać, że Daniel Paul Schreber do momentu osiągnięcia sukcesu w przestrzeni społecznej skutecznie sublimował swoje homoseksualne libido, natomiast w chwili urzeczywistnienia celów istniejących dotychczas jedynie jako obiekty fantazmatyczne wybuchło ono z całą intensywnością, co z kolei, na drodze konfliktu z żądaniami „ja”, doprowadziło do załamania. Tak sformułowana hipoteza stoi co prawda w sprzeczności z wyjaśnieniami podawanymi przez Freuda w Psychoanalitycznych uwagach…, jest jednak zgodna z teorią psychoanalityczną w jej dojrzałym kształcie. Przede wszystkim zaś nosi znamiona prawdopodobieństwa, podczas gdy wyjaśnienie odwołujące się do kłopotów z prokreacją jest dalece mniej przekonywające.

    6. Schreber jako przykład paranoika. Projekcja i wyparcie

    117Biorąc pod uwagę wszystkie przedstawione dotychczas rozstrzygnięcia, Freud stawia mocną tezę głoszącą, że w centrum każdej męskiej paranoi znajduje się homoseksualna fantazja życzeniowa. Wszystkie dostępne przykłady zdają się potwierdzać, że zróżnicowane modele, jakie przyjmuje paranoja, stanowią w istocie sprzeciw wobec stwierdzenia „Ja (mężczyzna) kocham go (mężczyznę)”. Sprzeciw ów może przyjąć cztery podstawowe formy: (a) wobec orzeczenia zdania; (b) wobec dopełnienia zdania; (c) wobec podmiotu zdania; (d) wobec zdania jako całości. Sprzeciw wobec orzeczenia znajduje wyraz w manii prześladowczej, w której prześladowcą okazuje się osoba pierwotnie kochana („ja kocham go” przekształca się w swoją odwrotność – „ja go nienawidzę”, a następnie na zasadzie projekcji przyjmuje kształt „on mnie nienawidzi”). Sprzeciw wobec dopełnienia ujawnia się pod postacią erotomanii (odrzucenie życzenia homoseksualnego „ja go kocham” przez zastąpienie go heteroseksualnym „ja ją kocham”, a następnie oparte na projekcji przejście do „ona mnie kocha”, choć ów ostatni krok, z uwagi na powszechną akceptację miłości heteroseksualnej, jest niekonieczny, a siła projekcji słabsza). Sprzeciw wobec podmiotu zdania przyjmuje formę manii zazdrości, ze szczególnym jej przypadkiem – zazdrością alkoholika (sprzeciw wobec zdania „ja go kocham” zmienia je w „ona go kocha”, projekcja zaś w tym przypadku nie występuje). Ostatnia forma sprzeciwu, a zatem całkowite odrzucenie zdania artykułującego homoseksualne życzenie, prowadzi do manii wielkości (pod wpływem sprzeciwu zdanie „ja kocham go” zmienia się w „ja nikogo nie kocham”, które z kolei – z punktu widzenia ekonomii libidinalnej – jest tożsame ze zdaniem „ja kocham tylko siebie”). Należy jednak pamiętać, że elementy manii wielkości pojawiają się we wszystkich pozostałych formach sprzeciwu jako elementy składowe.

    118Historia choroby Schrebera przyjmuje zatem w perspektywie Freudowskiej formę następującej chronologicznej (czy raczej: kauzalnej) serii: (1.1) silna relacja emocjonalna z ojcem i (1.2) starszym bratem – (2) silne uczucia o charakterze homoseksualnym wobec doktora Flechsiga – (3.1) bycie prześladowanym przez Flechsiga i (3.2) Boga – (4) rola wybrańca Boga. Figury (1.1) i (1.2) przechodzą w (2) w efekcie procesu przeniesienia (którego elementem jest projekcja). Opór „ja” Schrebera przed zaakceptowaniem (2) dzięki funkcjonowaniu wymagających uważniejszej analizy mechanizmów (projekcji i wyparcia) prowadzi do przemiany owej figury w manię prześladowczą w formie (3.1), a następnie w formie (3.2). Ostatni ruch, będący swego rodzaju pojednaniem „ja” z fantazją życzeniową, przekształca manię prześladowczą w formie (3.2) w manię wielkości (4).

    119Powyższe schematyczne ujęcie współgra z Freudowską próbą charakteryzacji paranoi, będącej jego zdaniem efektem połączenia dwóch mechanizmów życia psychicznego, to znaczy projekcji (formowania się symptomu) oraz wyparcia. Żaden z powyższych mechanizmów nie może zostać uznany za występujący jedynie w przypadkach paranoi (nawet jeśli projekcja pojawia się tylko okazjonalnie przy innych dysfunkcjach aparatu psychicznego), natomiast ich wspólne pojawienie się pozwala z dużą dozą pewności postawić trafną diagnozę.

    6.1. Projekcja

    120Problematyka projekcji, mimo wielokrotnych obietnic Freuda, że poświęci jej osobny tekst, nigdy nie doczekała się opublikowanego drukiem autonomicznego studium. Opierając się na kilku artykułach Freuda zahaczających o tę problematykę, wśród których najważniejszy wydaje się właśnie artykuł poświęcony Schreberowi, można jednak wskazać przynajmniej miejsce, jakie w swoim systemie przyznawał on projekcji.

    121Pierwotnie projekcja funkcjonuje jako mechanizm obrony organizmu przed uznawanymi za niepożądane pobudzeniami wewnętrznymi i polega na „wyrzuceniu” ich na zewnątrz, poza granice własnego ciała. W Poza zasadą rozkoszy 101Freud odnajduje ów mechanizm u źródeł procesu wykształcania się świadomości z prostej opozycji wnętrza i zewnętrza. Pierwotną funkcją organizmu jest, zdaniem Freuda, nie tyle zdolność reakcji na bodźce, ile raczej ochrona przed nimi. W przypadku bodźców zewnętrznych organizmy mają względnie szczelny i funkcjonalny system odcinający niepożądane (zazwyczaj zbyt intensywne) bodźce, natomiast początkowo pozbawione są takiego systemu, jeżeli chodzi o żądania libidinalne.

    Przeciwko bodźcom zewnętrznym dana jest ochrona przed bodźcami, przybywające wielkości pobudzenia oddziaływać będą jedynie na mniejszą skalę; przed bodźcami przybywającymi od wewnątrz nie ma żadnej ochrony, pobudzenia pochodzące z głębszych warstw oddziałują bezpośrednio i w skali nie pomniejszonej na system w taki sposób, że pewne cechy ich przebiegu tworzą szereg doznań rozkoszy – braku rozkoszy. 102

    122Sposób, w jaki organizm reaguje na bodźce wewnętrzne, determinują dwa czynniki – jeden dotyczy ogólnej ekonomii rozkoszy, drugi natomiast pragmatyki aparatu psychicznego. Z jednej strony bodziec oceniany jest w świetle różnicy: rozkosz – brak rozkoszy, z drugiej natomiast działania aparatu psychicznego „określają kierunek zachowania w stosunku do takich pobudzeń wewnętrznych wprowadzających nadmiernie wielki wzrost braku rozkoszy” 103. Sposobem reakcji na zbyt intensywne bodźce wewnętrzne jest właśnie projekcja, definiowana jako „skłonność do traktowania ich w taki sposób, jak gdyby oddziaływały nie od wewnątrz, lecz od zewnątrz, by zastosować wobec nich środki ochrony przed bodźcami”104. Projekcja, a także jej przeciwieństwo, introjekcja, opisują bieguny ruchu świadomości, nakładającego się niejako na ruch między wnętrzem a zewnętrzem. Problem następstwa pojawiania się powyższych opozycyjnych par nie został nigdy przez Freuda rozstrzygnięty i powrócił w historii psychoanalizy jako element sporu między Anną Freud i Melanie Klein.

    123W mechanizmie projekcji szczególnie problematyczny jest jej obiekt. W przypadku fobii projekcja polega na odnajdywaniu w świecie zewnętrznym przyczyny odczuwanych przez podmiot emocji, z którymi rzecz jasna żaden obiekt ma nic wspólnego. W analizie przypadku Schrebera Freud skupia się natomiast, jak pamiętamy, na projekcji emocji (zamiast „ja kocham go” pojawia się „ja nienawidzę go”, przypisane następnie w efekcie projekcji pierwotnemu obiektowi miłości: „on nienawidzi mnie”), podczas gdy szukanie przyczyn pojawia się post fatum jako (przyjmująca często postać manii wielkości) Racjonalizacja.

    124Obserwacje dotyczące paranoi w ogóle, uzupełnione o materiał dostarczony przez samego Schrebera w Pamiętnikach…, pozwalają Freudowi na rekapitulację dotychczas przyjmowanych poglądów na wpływ procesów projekcji i wyparcia na formowanie się zaburzeń.

    A zatem powiemy: właściwy proces wyparcia polega na oderwaniu się libido od osób wcześniej kochanych – i od rzeczy. Proces ten przebiega w ciszy; nie otrzymujemy żadnej informacji na ten temat; o tym, że on zachodzi, wnioskujemy na podstawie występujących w jego wyniku zjawisk. Tym, co hałaśliwie zwraca na siebie naszą uwagę, jest natomiast proces uzdrowienia, który zawraca wyparcie i z powrotem doprowadza libido do porzuconych przez nie osób. W wypadku paranoi proces ten spełnia się na drodze projekcji. Nie mieliśmy racji, kiedy stwierdziliśmy, że doznanie wewnętrznie tłumione jest projektowane na zewnątrz; teraz rozumiemy, że to raczej to, co wewnętrznie zniesione, powraca z zewnątrz. 105

    125Mimo że to projekcja jako pierwsza (ze względu na spektakularny charakter efektów swej pracy) rzuca się w oczy analitykowi, to jednak dla formowania się paranoi dalece istotniejszym czynnikiem jest przechodzący przez trzy fazy proces wyparcia. Wiele elementów urojeń, uznanych pierwotnie przez psychoanalityka za efekt oddziaływania mechanizmów projekcyjnych, w rzeczywistości stanowi jedynie okrężny sposób powrotu wypartego. Oznacza to zmianę poglądów Freuda na rolę projekcji oraz wyparcia w kształtowaniu się paranoi, wyrażonych jeszcze we Wstępie do psychoanalizy, gdzie projekcja uznana zostaje za pierwotny mechanizm obronny i przeciwstawiona wyparciu.

    126Choć istnieje pokusa, by uznać mechanizm projekcji za definicyjną cechę paranoi, to w istocie jej znaczenie w kształtowaniu się owej dysfunkcji jest mniejsze, niż się wydaje. Przede wszystkim nie pojawia się ona we wszystkich przypadkach paranoi, co więcej – może dojść do głosu u pacjentów cierpiących na zupełnie inną chorobę. Rozstrzygająca dla odrzucenia przez Freuda tezy o fundamentalnym dla kształtowania się paranoi znaczeniu projekcji jest jednak waga, jaką przypisuje on drugiemu spośród wyróżnionych elementów – wyparciu.

    6.2. Wyparcie

    127Mechanizm wyparcia nie tylko ma fundamentalne znaczenie w przypadku paranoi, ale uznawany jest na gruncie psychoanalizy za główny czynnik odpowiedzialny za większość patologicznych zjawisk psychicznych. Dlatego niezwykle istotne jest precyzyjne określenie zakresu znaczeniowego owego pojęcia. Zadanie to komplikuje fakt, że tekst poświęcony przypadkowi Schrebera jest pełen niejasności właśnie tam, gdzie w grę wchodzi jego definicja.

    128Przede wszystkim należy odróżnić wyparcie (Verdrängung) od stłumienia (Unterdrückung), to właśnie te dwa pojęcia bywają bowiem najczęściej mylone. Ich rozróżnienie jest o tyle istotne, że wyparcie stanowi ruch między dwoma systemami (świadomość/przedświadomość i nieświadomość), natomiast stłumienie dotyczy dynamiki wewnątrzsystemowej (między świadomością a przedświadomością). Oznacza to po prostu, że podczas gdy stłumienie dotyczy procesów świadomych (motywowanego moralnie usunięcia poza pole świadomości jakiejś „niewygodnej” treści psychicznej), proces wyparcia dokonuje się na poziomie nieświadomym. Tym, co może zostać stłumione, jest więc sama wyobrażeniowa reprezentacja popędu.

    129Inny, poważniejszy problem pojawia się na styku pojęć wyparcia i obrony. Choć kategoria wyparcia ma swoje specyficzne znaczenie, to jednak nie tylko zmienia się ono wraz z ewolucją teorii psychoanalitycznej, ale również bywa często stosowane przez samego Freuda tak, jakby znaczyło to samo co obrona. Tymczasem z całą pewnością stwierdzić można, że wyparcie stanowi tylko jedną z form, jaką może przyjąć ta ostatnia. Freud stwierdza niekiedy, że wyparcie jest jednym z mechanizmów obrony, w innych zaś miejscach jego dzieła odnajdujemy fragmenty sugerujące, iż jest ono jednym z możliwych „losów popędu” i jedynie czasem bywa wykorzystane przez aparat psychiczny w celach obronnych. Wątpliwości nie ulega jedynie fakt, że niemal we wszystkich tekstach Freud skłonny jest uznawać wyparcie za uprzywilejowaną formę obrony, formę, której analiza dostarczyć może wniosków o charakterze ogólnym.

    130Poza zasadą rozkoszy dostarcza doskonałego opisu procesu wyparcia, osadzając go w kontekście rozwoju aparatu psychicznego:

    Prawie cała przepełniająca aparat psychiczny energia pochodzi z przyniesionych pobudek popędowych, lecz nie wszystkie one dopuszczone zostają do tych samych faz procesu rozwoju. Po drodze co i rusz się zdarza, że poszczególne popędy czy ich części okazują się nie do pogodzenia, jeśli chodzi o cele i wymagania, z innymi popędami czy ich częściami – z tymi, które się mogą skupić w formie zamkniętej jedności „ja”. A wówczas zostają one przez tę jedność odszczepione na drodze procesu wyparcia, są powstrzymywane na niższych szczeblach procesu rozwoju psychicznego i zrazu są one odcięte od możliwości zaspokojenia. Jeśli jednak – co w wypadku wypartych popędów seksualnych dzieje się tak łatwo – uda się im przeniknąć okrężnymi drogami do zaspokojenia bezpośredniego czy zastępczego, wówczas sukces ów, który w innym wypadku byłby jakąś możliwością rozkoszy, odczuwany jest przez „ja” jako brak rozkoszy. 106

    131Proces wyparcia przechodzi przez trzy fazy albo momenty wyznaczające dynamikę jego przebiegu. Pierwszym momentem jest utrwalenie – popęd lub jego część zatrzymuje się na określonym infantylnym stadium rozwoju, następnie zaś działa tak, jak gdyby został wyparty do systemu nieświadomości. To właśnie ta faza decyduje o kształcie, jaki przyjmie moment trzeci. Ma ona charakter bierny, wiąże się ze swoistym unieruchomieniem. Drugi moment określa Freud mianem wyparcia właściwego, w ramach którego

    wyparciu podlegają albo psychiczni potomkowie owych popędów, które pozostały prymarne, jeśli w wyniku wzmocnienia ich dojdzie do konfliktu pomiędzy nimi i „ja” (lub popędami posłusznymi „ja”), albo takie dążenie psychiczne, przeciwko którym z innych względów powstaje silna niechęć.107

    132Wyparcie właściwe ma charakter aktywny, systemy „ja” działają w celu ograniczenia niemożliwych do zaakceptowania żądań o charakterze infantylnym, a zatem regresywnym. Trzeci moment określa Freud używając kliku różnych określeń: niepowodzenie wyparcia, powrót lub przebicie się tego, co wyparte. Zgodnie z lapidarną formułą ojca psychoanalizy „przebicie pochodzi z miejsca utrwalenia, jego treścią zaś jest regresja rozwoju libido aż do tego miejsca” 108. Ostatnia faza jest bezpośrednio zaangażowana w formowanie się symptomu paranoicznego, jednak genetycznie proces ten zaczyna się rzecz jasna w momencie utrwalenia. Z punktu widzenia badań nad mechanizmem wyparcia przypadek Schrebera okazuje się wnosić wiele nowych informacji. Przede wszystkim zadziwiająca jest siła, z jaką wyparty materiał powraca w formie projekcji, a także wielość skomplikowanych przekształceń, jakim zostaje poddany i jakie powoduje:

    chory w ogóle wycofał obsadę libidalną z osób ze swego otoczenia i ze świata zewnętrznego – obsadę, która dotąd była ku nim zwrócona; w ten sposób wszystko stało się mu obojętne, wszystko było bez związku, toteż musiało zostać wyjaśnione jako „wycudowane, ulotne”. Koniec świata to projekcja tej katastrofy wewnętrznej; subiektywny świat chorego zapadł się w chwili, gdy pacjent odebrał mu miłość, jaką go ongiś darzył. 109

    133Jak pamiętamy, również na poziomie urojeń Schreber wiązał destrukcję świata zewnętrznego z postacią doktora Flechsiga, a przede wszystkim z figurą Boga. Co więcej, owo przeświadczenie utrzymało się w nim długo po tym, jak z całą pewnością stwierdził, że świat wraz z zamieszkującymi go ludźmi mimo wszystko nie przestał istnieć.

    134Praca, jakiej dokonuje mania, w przypadku Schrebera polega na rekonstrukcji zniszczonego w efekcie projekcji świata. „To, co uważamy za chorobliwy wytwór, formację maniakalną, tak naprawdę stanowi próbę uleczenia, rekonstrukcję” 110. Rekonstrukcja ta nie ma jednak charakteru dokładnego powtórzenia, lecz podlega przekształceniom za sprawą pracy aparatu psychicznego – czułość wobec świata, a zwłaszcza poszczególnych ludzi, zmienia się w niechęć czy nienawiść.

    135W ramach analizy przypadku Schrebera Freud przeformułowuje pojęcie projekcji, czyniąc z niej jedynie moment szerszego procesu, jakim jest wyparcie, a co za tym idzie zbliża swoją koncepcję paranoi do teorii mechanizmów nerwicowych:

    w pierwszej fazie niemożliwe do zniesienia uczucie (miłość homoseksualna) jest wyparte do wewnątrz, do nieświadomości i przekształcone w uczucie przeciwne; w drugiej fazie jest ono wyprojektowane do świata zewnętrznego; projekcja jest tutaj sposobem powrotu do tego, co wcześniej zostało wyparte do nieświadomości. 111

    136W takim ujęciu projekcja tożsama jest z usunięciem przez podmiot niepożądanego elementu z własnego wnętrza, a następnie natknięciem się na ów element w świecie zewnętrznym. Freud podaje następującą definicję mechanizmu projekcji czy też, zgodnie z jego określeniem, „formowania się symptomu”:

    Postrzeżenie wewnętrzne zostaje stłumione, jako jego namiastka w formie postrzeżenia z zewnątrz przychodzi zaś do świadomości jego treść, która została jednak w pewien sposób zniekształcona. W wypadku manii prześladowczej zniekształcenie to polega na przemianie afektu; to co wewnętrznie powinno być odczuwane jako miłość, jest postrzegane z zewnątrz w postaci nienawiści. 112

    137Studium poświęcone Schrebrowi stanowi moment przełomowy w psychoanalitycznych losach kilku kluczowych pojęć, w tym również pojęcia projekcji. Mechanizm, który pierwotnie odcinał podmiot od niepożądanych treści („nie chcieć widzieć”), obarczony zostaje przez Freuda zadaniem silniejszej negacji („nie chcieć, aby było”), a wszystko to przy jednoczesnym podporządkowaniu go ogólnej teorii rozwoju libido, na której opiera się wyparcie.

    138Psychiczny fenomen wycofania libido ze świata, znajdujący wyraz w fantazjach o kosmicznej katastrofie, a także jego powiązanie z manią wielkości, doczekały się – jak pamiętamy – próby bardziej szczegółowej eksplikacji w kontekście pojęcia narcyzmu. Freud powtarza tu w syntetycznej formie rozwiązania przyjęte w analizie przypadku Schrebera („opracowanie wewnętrzne zawróconego do »ja« libido powoduje u parafreników manię wielkości; być może dopiero gdy ona zawiedzie, zatamowanie libido w »ja« staje się patogenne i pobudza proces zdrowienia, który jawi się nam pod postacią choroby” 113), dostarcza jednak również nowej, szeroko zakrojonej analizy mechanizmu wycofywania libido ze świata:

    Różnicę, jaka istnieje pomiędzy podrażnieniami wywołanymi przez różne formy nerwic przeniesieniowych, przypisać pragnę faktowi, że uwolnione w wyniku zawodu libido nie pozostaje przy obiektach fantastycznych, lecz wycofuje się do „ja”; mania wielkości odpowiada wówczas opracowaniu psychicznemu owych ilości libido, a zatem introwersji do formacji fantastycznych w wypadku nerwic przeniesieniowych; z faktu, iż owo dokonanie psychiczne zawiodło, wynika hipochondria parafreniczna, homologiczna w stosunku do lęku w nerwicach przeniesieniowych. Wiemy, iż lęk ów można usunąć za sprawą dalszego opracowania psychicznego, a zatem w wyniku konwersji, formacji reaktywnej, formacji ochronnej (fobia). Pozycję tę w wypadku parafrenii zajmuje próba restytucji, której zawdzięczamy spektakularne symptomy chorobowe. Ponieważ parafrenia często – jeśli nie najczęściej – przynosi ze sobą jedynie częściowe oderwanie libido od obiektów, można by w obrazie tej choroby wyodrębnić trzy grupy zjawisk: 1. zjawiska zachowanej normalności czy nerwicy (zjawiska resztkowe); 2. objawy procesu chorobowego (oderwanie libido od obiektów, z czym wiąże się mania wielkości, hipochondria, zaburzenie afektów, wszystkie typy regresji); 3. zjawiska restytucji, która na modłę histerii (dementia praecox, właściwa parafrenia) czy nerwicy natręctw (paranoja) na powrót wiąże libido z obiektami. Ta nowa obsada libido przebiega zatem na innym poziomie, w innych warunkach niż obsada pierwotna.114

    139Dokładnie z taką sekwencją wydarzeń psychicznych mieliśmy do czynienia w przypadku Schrebera – stopniowe przejście od stanu całkowitej normalności do choroby (najpierw pojawiają się budzące niepokój sny, następnie zaś lęk i początki hipochondrii, depresja), przez etap oderwania libido od obiektów (kosmiczna katastrofa, w wyniku której Schreber pozostał ostatnim żywym człowiekiem na Ziemi, połączona z manią wielkości, daleko posuniętą hipochondrią, zaburzeniem afektów oraz wszelkimi regresjami), aż po fazę restytucji, „samouzdrowienia”, w której dochodzi do ponownego powiązania libido z obiektami, choć na innej niż przed zapadnięciem na chorobę zasadzie (wierność nowo odkrytej tożsamości kobiecej).

    7. Neuroza a paranoja w perspektywie Freuda

    140We Wstępie do psychoanalizy, przy okazji omawiania oporu i tłumienia, Freud stara się otwarcie przedstawić trudności, jakie – z uwagi na swoje ufundowanie na praktyce terapeutycznej – napotyka teoria psychoanalityczna. Za jedno z jej ograniczeń uznaje fakt, iż swym działaniem psychoanaliza obejmuje przede wszystkim nerwice, natomiast inne, poważniejsze zaburzenia pozostają dla niej swoistą terra incognita. W jednym z wygłoszonych w latach 1916‒1917 wykładów przyznaje się przed zgromadzonym audytorium do zakresu swej niewiedzy:

    Wszystko, co mówię o stłumieniu, tworzeniu się i znaczeniu objawów, zostało uzyskane przy badaniu trzech form nerwic: histerii lękowej, histerii konwersyjnej i nerwicy natręctwa, i ma znaczenie na razie tylko dla tych postaci chorobowych. Te trzy choroby, które zwykliśmy łączyć w jedną grupę, jako nerwice przeniesienia, określają też teren, na którym może działać terapia psychoanalityczna. Inne nerwice zostały mniej dobrze zbadane przez psychoanalizę: w jednej z tych grup niemożność oddziaływania terapeutycznego była zapewne przyczyną jej upośledzenia. Nie zapominajcie też, że psychoanaliza jest jeszcze wiedzą bardzo młodą, praca przygotowawcza nad nią wymaga wiele wysiłku i czasu, i że do niedawna miała ona tylko jednego poplecznika. Jednakże jesteśmy we wszystkich punktach na drodze prowadzącej do zrozumienia także innych cierpień, które nie są nerwicami przeniesienia. 115

    141W tym kontekście znaczenie przypadku Schrebera dla rozwoju psychoanalizy jest niebagatelne – ma on stanowić egzemplifikację funkcjonowania teorii libido na polu dotychczas przez nią z różnych przyczyn pomijanym.

    142Potwierdzają to również zmiany, które Freud wprowadził do wydania Trzech rozpraw… z 1915 roku. Poprzednie, poddane zmianom wydanie pochodziło z roku 1910, a zatem poprzedzało pojawiające się w Psychoanalitycznych uwagach… rozstrzygnięcia dotyczące funkcjonowania paranoi. W okresie dzielącym drugie (1910) i trzecie (1915) wydanie Trzech rozpraw… Freud, prócz wyżej wspomnianego tekstu, publikuje także artykuły wykładające jego ogólny pogląd na paranoję. Są to: W kwestii dynamiki przeniesienia (1912), W kwestii wprowadzenia narcyzmu (1914), Wyparcie (1915) i wreszcie Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teorią psychoanalityczną (1915). Rozstrzygnięcia, jakie w nich zapadają, skłaniają Freuda do stwierdzenia, że po pięciu latach praktyki psychoanalitycznej oraz w miarę rozwoju stojącej za nią teorii psychoanaliza stała się zdolna do trafnego i zasadnego diagnozowania pacjentów cierpiących na zaburzenia cięższe niż histeria czy nerwica natręctw. Przypuszczenia zamieniają się w pewność.

    143Niemal od samego początku Freud uważał psychoanalizę za jedyną drogę prowadzącą do poznania ufundowanych w seksualności źródeł zaburzeń psychicznych. W drugim wydaniu Trzech rozpraw… odnajdujemy następujący fragment: „Istnieje tylko jeden sposób zdobycia gruntownych i niezawodnych informacji na temat życia seksualnego tak zwanych psychoneurotyków (histeria, nerwica natręctw, błędnie określana tym mianem, tak zwana neurastenia, prawdopodobnie także paranoja 116)”, natomiast w wydaniu trzecim tryb przypuszczający znika, zastąpiony przez pełne przekonanie: „ale z pewnością również dementia praecox i paranoja” 117. Z kolei zdanie dodane do wprowadzonego w trzecim wydaniu fragmentu poświęconego teorii libido118 bezpośrednio stwierdza, że została ona wywiedziona z analizy nerwic przeniesieniowych, a dopiero później stopniowo obejmowała kolejne kategorie nozologiczne.

    144Freud traktuje przypadek Schrebera jako wymienną ilustrację teoretycznego wywodu. W liście pisanym z Włoch do Junga pisze:

    W czasie wakacji zdołałem rozwinąć nieco swoją teorię [tzn. głoszącą, że paranoicy nie są w stanie przeciwstawić się ponownemu obsadzeniu swoich homoseksualnych skłonności – K. W.], teraz zaś zamierzam sprawdzić poczynione postępy na historii przypadku Schrebera oraz innych publikacjach dotyczących paranoi. […] Tak czy siak, w efekcie powstanie analiza Schrebera, a ludzie myśleć będą, że opracowałem swoją teorię z myślą o jego książce. 119

    145Trudno o jaśniejszą deklarację: teoria była gotowa jako pierwsza, studium przypadku Schrebera ma wyłącznie charakter przykładu. Jednocześnie jednak obawę Freuda budzi możliwość odczytania wyłożonej w studium poświęconym Schreberowi ogólnej teorii paranoi jako wniosków z lektury pamiętników sędziego.

    146Czytając Psychoanalityczne uwagi…, trudno oprzeć się wrażeniu, że mimo dużych nadziei pokładanych przez autora w rozwijanej tam teorii, sam tekst jest zaskakująco daleki od jasności. Tam, gdzie oczekiwać by można klarownych dystynkcji pojęciowych i jednoznacznej wykładni relacji między poszczególnymi terminami, odnajdujemy kategorie, które płynnie przechodzą w siebie nawzajem, a związki między nimi pozostają trudne do uchwycenia. Choć przedmiotem analizy jest tu przypadek paranoi, który stanowić ma pole zastosowania nowopowstałej psychoanalitycznej koncepcji tej choroby, podstawowy zabieg argumentacyjny Freuda polega na odwołaniu się do koncepcji wypracowanych de facto w zetknięciu z pacjentami neurotycznymi. W tekście poświęconym przypadkowi Schrebera, ale nie tylko tam, co i rusz natykamy się na konstrukcje w rodzaju: „psychoanalityk zaś dzięki swej znajomości nerwic” 120lub „w wypadku psychoanalitycznego rozwiązania fantazji psychogennych i neurotyków wystarczająco często znajdziemy potwierdzenie tej tezy”121. Czy Freud zamierzał wykorzystać w analizie paranoi metodę psychoanalityczną stosowaną do tego momentu wyłącznie do neurotyków, czy też uznaje, że w kontekście teorii libido różnica pomiędzy neurozą a paranoją pozbawiona jest istotnego znaczenia?

    147Metoda psychoanalityka tym różni się od tej stosowanej owego czasu przez psychiatrię, że zaczyna on pracę w miejscu, w którym ten ostatni ją kończy: „psychoanalityk chciałby raczej wiedzieć, co oznaczają jego [pacjenta] symptomy, jakie pobudki popędowe się za nimi kryją, w jaki sposób są one zaspokajane, przez jakie stacje wiedzie tajemna droga od życzeń popędowych do symptomów” 122. Rozpoznanie symptomów i postawienie diagnozy co do charakteru zaburzenia stanowi dopiero punkt wyjścia, pozwalający prześledzić historię wydarzeń psychicznych, które doprowadziły do kryzysu. W przypadku neurozy poznanie losów popędu prowadzi do rozwiązania konfliktu, proces leczenia paranoika ma jednak diametralnie odmienny charakter. Mimo to trudno oprzeć się wrażeniu, że stosowana przez Freuda logika pozostaje niezmienna.

    148Teoria paranoi zaprezentowana w tekście poświęconym przypadkowi Schrebera głosi – w najogólniejszym ujęciu – że zaburzenia paranoiczne pojawiają się jako bezpośrednia konsekwencja regresji niemogącego znaleźć zaspokojenia homoseksualnego libido. Nie oznacza to oczywiście, że każdy, komu nie udaje się w społecznie akceptowany sposób sublimować homoseksualnych komponent swego popędu, skazany jest na paranoję – chodzi jedynie o predyspozycję do zaburzeń tego rodzaju. „Możliwość zaistnienia regresji wskazuje na narcystyczną genezę homoseksualnego wyboru obiektu, tym samym zaś na obecną w niej dyspozycję do schorzenia paranoicznego” 123. Innymi słowy, konflikt pomiędzy seksualnym życzeniem (o charakterze homoerotycznym) a popędami „ja” (które stoją na drodze jego realizacji, a nawet uświadomienia), prowadzi – zgodnie z Freudowską teorią paranoi – do wystąpienia symptomów chorobowych.

    149Omawiając analogiczny problem w kontekście nerwic, Freud pisze: „symptomy przedstawiają – całą czy tylko częściową aktywność seksualną chorych płynącą ze źródeł normalnych czy perwersyjnych popędów cząstkowych seksualności” 124, co z kolei prowadzi go do stwierdzenia, że natura nerwicy „polega na tym, że masy pobudzenia, z którymi nie można sobie poradzić na płaszczyźnie psychicznej, odprowadzane są na drodze somatycznej” 125. Niemożliwe do spełnienia życzenie o charakterze seksualnym znajduje swoje ujście w symptomach, to znaczy fenomenach somatycznych. Po przeprowadzeniu – jak stwierdza w Trzech rozprawach… – całego mnóstwa terapeutycznych analiz pacjentów neurotycznych Freud dochodzi do następujących wniosków:

    Za każdym razem zostajemy wprowadzeni przez analizę w dziedzinę przeżyć seksualnych i życzeń chorego i za każdym razem musimy skonstatować, że jego objawy służą temu samemu zamiarowi. Tym zamiarem jest dążenie do zaspokojenia pragnień seksualnych: objawy służą zaspokojeniu seksualnemu chorych, zastępują to zaspokojenie, którego brak im w życiu. 126

    150Oznacza to, że na najogólniejszym poziomie paranoja stanowi szczególny przypadek mechanizmu nerwicowego (w tym sensie szczególny, że niemożliwe do zaakceptowania życzenie w przypadku paranoi ogranicza się wyłącznie do homoerotycznych form obsadzania popędu).

    151Powyższą hipotezę potwierdza zestawienie pojawiających się względnie często w dziele Freuda opozycji pojęciowych. Zazwyczaj konstruowane są one z pojęć nozologicznych, takich jak „neuroza”, „psychoza”, „perwersja” czy „histeria”, w celu ukazania ich wzajemnych relacji i dzielących je różnic. Zarówno paranoja, jak i nerwica są przy tym w tekstach Freuda odniesione do histerii. Z jednej strony na temat relacji paranoi i histerii czytamy, iż ta pierwsza „rozkłada, tak jak histeria kondensuje, czy też raczej […] przywodzi do rozkładu powzięte w nieświadomej fantazji kondensacje i identyfikacje” 127, z drugiej natomiast możemy dowiedzieć się, że „w histerii spotykają się oba zamiary w tym samym objawie. W nerwicy natręctw rozpadają się często oba udziały; objaw staje się dwuczasowy, składa się z dwóch czynności następujących jedna po drugiej, które się nawzajem znoszą” 128. Innymi słowy, tak paranoję, jak nerwicę charakteryzuje mechanizm podziału, rozproszenia jednoznacznego obrazu czy gestu, podczas gdy histeria dąży raczej do ich ujednolicenia i kondensacji. Nerwica i paranoja przejawiają więc co najmniej pewne rodzinne podobieństwo do histerii. Z przedstawionej powyżej analogii kategorialnej nie należy jednak wyciągać nazbyt daleko idących wniosków, w dziele Freuda roi się bowiem od fragmentów sugerujących, że w przypadku psychoanalizy dążenie do pełnej systematyzacji i ścisłości pojęć jest mrzonką. I rzeczywiście znaleźć tu można również zdania stojące w sprzeczności z tymi przytoczonymi powyżej, jak choćby: „hipochondrii przysługuje ta sama pozycja wobec paranoi, jaka nerwicy lękowej przysługuje względem histerii” 129. Większość fragmentów wskazuje na opozycję, której jeden biegun wyznacza nerwica, drugi zaś ulega zmianie. I tak, przy okazji wykorzystania opozycji nerwica–perwersja, czytamy, że doświadczenia, które „zostały poczynione przy badaniu psychoanalitycznym neurotyków, muszą też wpływać w sposób decydujący na nasze pojmowanie perwersji seksualnych” i że „nerwica jest, by tak rzecz, negatywem perwersji” 130. Rolę negatywu nerwicy przyjmuje jedna z dwóch pozostałych kategorii nozologicznych, na zasadzie negacji oświetlająca kategorię centralną.

    152W perspektywie metodologicznej rolę „paradygmatu” przejmuje z kolei analiza marzeń sennych, co przestaje dziwić, gdy przypomnimy sobie, że to z niej wywiódł Freud fundamentalny dla logiki psychoanalitycznej mechanizm spełniania życzenia (we śnie, podobnie jak w symptomie, życzenie odnajduje „zaspokojenie zastępcze zamiast nie znalezionego w życiu” 131). Sprowadzenie przez Freuda do wspólnego mianownika marzenia sennego oraz paranoi („o ile wolno oceniać paranoję podług wzoru o ileż lepiej znanego marzenia sennego” 132) jest jedynie logiczną konsekwencją przyjęcia nerwicy jako modelu interpretacji zaburzeń psychicznych.

    153Sam Freud zdawał sobie sprawę z konsekwencji, jakie niosła za sobą jego teoria paranoi, a mianowicie z trudności z określeniem jej specyfiki. Skoro rządząca paranoją logika stanowi niemal odbicie mechanizmów nerwicowych, różnica pozwalająca oddzielić jedno zaburzenie od drugiego musi leżeć gdzie indziej.

    Analizowaliśmy dominujący w przypadku Schrebera kompleks ojca i centralną fantazję życzeniową tej choroby. We wszystkim tym nie ma nic charakterystycznego dla formy choroby, jaką jest paranoja, nic, czego nie moglibyśmy znaleźć w innych przypadkach nerwicy i co naprawdę w nich znaleźliśmy. Specyfikę paranoi (lub demencji paranoidalnej) musimy ulokować gdzie indziej, w specyficznej formie zjawiskowej symptomów, nią zaś nasze oczekiwanie nie obciąża kompleksów, lecz mechanizm formowania się symptomów lub mechanizm wyparcia. Moglibyśmy stwierdzić, że charakter paranoiczny polega na tym, że w celu odparcia homoseksualnej fantazji życzeniowej reaguje tego rodzaju manią prześladowczą. 133

    154Według Freuda specyfika paranoi polega na wyjątkowym mechanizmie formowania się symptomów, to znaczy manii prześladowczej. Można więc chyba postawić mocną tezę głoszącą, że w ramach Freudowskiej psychoanalizy dystynkcje nozologiczne wprowadzone zostają właśnie w związku z problemem formowania się symptomu, ogólny mechanizm wszelkich zaburzeń pozostaje natomiast niezmienny.

    155Wnioski zamykające studium poświęcone przypadkowi Schrebera potwierdzają powyższą interpretację. Freud pisze:

    nie chciałbym zakończyć tej pracy, która stanowi tylko ułomek bardziej obszernego kontekstu, nie udostępniając czytelnikowi wglądu w dwa zasadnicze twierdzenia, które zamierza dowieść teoria libido zastosowana do nerwic i psychoz, że mianowicie nerwice rodzą się zasadniczo z konfliktu „ja” z popędem seksualnym i że formy, jakie one przybierają, stanowią odcisk historii libido – i historii rozwoju „ja”. 134

    156Rozmycie i zbliżenie do siebie kategorii nerwicy i paranoi, charakterystyczne dla całego tekstu Freuda i stanowiące przesłankę wielu jego rozumowań, znajduje ostateczną klarowną wykładnię we wnioskach końcowych. Freud sugeruje, że utożsamienie to stanowi konsekwencję przeprowadzonego wywodu, podczas gdy w istocie jest ono założeniem przyjętym w punkcie wyjścia. Bada paranoję jak gdyby była ona nerwicą, by dowieść, że paranoja istotnie funkcjonuje analogicznie do nerwicy, co z kolei uzasadnia wykorzystywanie do jej interpretacji narzędzi stosowanych wobec tej ostatniej.

    157Z oczywistych względów interesująca nas teoria paranoi, a także relacje łączące kategorię paranoi oraz nerwicy wyłożone są przez Freuda w kategoriach pierwszej topiki. Niemal natychmiast po wprowadzeniu do psychoanalizy topiki drugiej, które nastąpiło wraz z publikacją „Ja” i „to” 135w 1923 roku, w tym samym roku publikuje on jednak krótki artykuł zatytułowany Neuroza i psychoza, w którym stara się ująć wcześniejsze ustalenia psychoanalizy dotyczące owych kategorii w ramach nowego podziału aparatu psychicznego. Cały wysiłek teoretyczny włożony jest tu w utrzymanie dotychczasowych osiągnięć, w obronę spójności teorii. W najbardziej ogólnym ujęciu konflikt pomiędzy seksualnym żądaniem popędowym a wymogami „ja” przełożony zostaje na spór „ja” z „to”. Genetyczny mechanizm nerwicy sprowadza się do tego,

    że „ja” nie chce przyjąć potężnej w „tym” pobudki popędowej, nie chce jej pomóc dojść do odprowadzenia motorycznego czy też odmawia jej prawa do obiektu, do którego pobudka zmierza. „Ja” broni się przed nią za pomocą mechanizmu wyparcia; to, co wypierane, broni się przed pisanym mu losem i podążając drogami, nad którymi „ja” nie ma żadnej władzy, tworzy reprezentację zastępczą, narzucając się „ja” na drodze kompromisu – symptomu; „ja” uznaje, że jego jednolity charakter został zagrożony i naruszony przez tego intruza, kontynuuje walkę z symptomem, tak jak ongiś broniło się przed pierwotną pobudką popędową. 136

    158Natomiast w przypadku psychozy i paranoi

    efekt patogenny zależy od tego, czy „ja” w takim napięciu wywołanym konfliktem pozostanie wierne swej zależności od świata zewnętrznego i będzie próbowało zakneblować „to”, czy też pozwoli „temu”, by je przytłoczyło, a tym samym oderwało od rzeczywistości. 137

    159Innymi słowy, utrzymany zostaje wspólny mianownik nerwic i psychoz, to znaczy z jednej strony ugruntowanie ich w żądaniu popędowym wywołującym konflikt między instancjami aparatu psychicznego, z drugiej zaś uznanie zawodu doznanego w życiu społecznym za bezpośrednią przyczyną zaburzeń („Wspólną etiologią psychonerwicy czy psychozy pozostaje zawód, niespełnienie owego nigdy nie okiełznanego życzenia z okresu dzieciństwa, życzenia zakorzenionego tak głęboko w naszej organizacji zdeterminowanej czynnikami filogenetycznymi” 138), a wreszcie także potwierdzenia, po raz kolejny, determinującej roli mechanizmu wyparcia dla formowania się symptomów w przypadku obu jednostek chorobowych.

    160Pokrewieństwo, a zarazem oczywiste różnice pomiędzy interesującymi nas kategoriami nozologicznymi skłoniły Freuda do ich bezpośredniej konfrontacji w kontekście zagadnień determinujących nerwicę i psychozę relacji do rzeczywistości. Przytoczone powyżej fragmenty ukazujące ogólne modele owych zaburzeń wskazują jasno, że – przede wszystkim ze względu na dynamikę mechanizmu wyparcia – przechodzą one przez dwie analogiczne fazy: utraty relacji z rzeczywistością oraz jej zastępowania. W przypadku nerwicy pierwotna pobudka popędowa zostaje wyparta przez „ja” w imię zasad rządzących rzeczywistością społeczną (potwierdzenie silnego odniesienia podmiotu do rzeczywistości), jednak to dopiero powrót wypartego stanowi zdaniem Freuda o istocie nerwicy, fazę tę charakteryzuje zaś właśnie rozluźnienie związków z rzeczywistością w efekcie nieudanego wyparcia i reakcji na nie ze strony świadomości (czego świadectwem jest niemożność samodzielnego dotarcia przez pacjenta do źródła dotykających go zaburzeń).

    Analogiczne zjawisko możemy obserwować na przykładzie psychozy; również w tym wypadku mamy do czynienia z dwoma etapami: drugi ma charakter zadośćuczynienia, później jednak analogia ustępuje miejsca daleko posuniętej identyczności procesów. Drugi etap w wypadku psychozy również pragnie zrekompensować utratę rzeczywistości, ale nie kosztem ograniczeń „tego”, z czym mamy do czynienia w wypadku nerwicy, nie kosztem stosunku do rzeczywistości, lecz w innej, znacznie bardziej samowładnej formie, poprzez stworzenie nowej rzeczywistości, która nie wydaje się tak odrażająca jak rzeczywistość porzucona. Ten drugi etap jest zatem w wypadku nerwicy i psychozy unoszony na fali tych samych tendencji, w obu wypadkach służy on pędowi ku władzy „tego”, które nie chce pozwolić rzeczywistości, by je okiełznała. Nerwica oraz psychoza są zatem formami buntu „tego” przeciwko światu zewnętrznemu, formami jego braku rozkoszy, czy – jeśli kto chce – jego niezdolności do przystosowania się do realnej konieczności, do Ananke. Nerwica i psychoza różnią się poważnie od siebie w pierwszej, wprowadzającej reakcji – mniej różnią się w następującej po niej próbie zrekompensowania. 139

    161Nerwicowa reakcja na rzeczywistość sprowadza się do odmowy akceptacji postrzegania przez podmiot określonych nieakceptowanych elementów rzeczywistości (unikanie jej danych fragmentów), natomiast reakcja psychotyczna (paranoiczna) polega na zaprzeczeniu samemu niemożliwemu do przyjęcia faktowi (w efekcie czego fragment rzeczywistości zostaje przekształcony). „Nerwica nie neguje rzeczywistości, ona po prostu nie chce o niej wiedzieć; psychoza neguje i chce ją zastąpić” 140. Różnica między tymi dwiema formami reakcji na rzeczywistość ma charakter ilościowy i dotyczy stopnia rozluźnienia relacji pomiędzy podmiotem a rzeczywistością. Zdrowie (czy też zdrowa reakcja) zostaje więc – zgodnie z kilkukrotnie już wskazywaną zasadą – zdefiniowane jako stan oscylacji między członami binarnej opozycji modelowych reakcji neurotycznych i psychotycznych: „mianem normalnego czy »zdrowego« określamy takie zachowanie, które jednoczy w sobie pewne cechy obu tych form reakcji, która w niewielkim stopniu neguje rzeczywistość, jak w wypadku nerwicy, ale potem – jak w wypadku psychozy – próbuje ją zmienić” 141.

    162Strukturalne podobieństwa między neurozą a psychozą nie ograniczają się jednak do analogii łączącej fazy zmieniającego się odniesienia do rzeczywistości ani do „identyczności procesów”, ale obejmują także charakterystyczną dla obu efektywną dysfunkcję. Również i w tym wypadku dystynkcja neurozy i psychozy ma charakter ilościowy.

    Kolejna analogia pomiędzy nerwicą i psychozą polega na tym, że w obu tych wypadkach częściowo nie udaje się im wywiązać z zadania, które należy rozwiązać na drugim etapie, jako że wyparty popęd nie potrafi stworzyć pełnego substytutu (nerwica), a reprezentacja rzeczywistości nie da się przelać w takie formy, by mogła dać zaspokojenie […]. Ale w obu tych wypadkach mamy do czynienia z innym rozłożeniem akcentów. W wypadku psychozy akcent spoczywa w całości na pierwszym etapie, który jako taki jest patologiczny i może prowadzić jedynie do choroby, w wypadku nerwicy zaś akcent spoczywa na drugim etapie, na nieudanym wyparciu. 142

    163Ten sam charakter ma ponadto w przypadku obu interesujących nas zaburzeń psychicznych mechanizm stojący za konstrukcją urojeń. Różnica znów tkwi raczej w rozłożeniu akcentów:

    Nowy, fantastyczny świat psychozy chce zająć miejsce rzeczywistości zewnętrznej; fantastyczny świat nerwicy, niczym dziecinna zabawa, lubi się zaś opierać na fragmencie rzeczywistości – fragmencie innym niż ten, przed którym nerwica musiała się bronić – i nadaje owemu fragmentowi specyficzne znaczenie i sens sekretny, który – nie zawsze trafnie – określamy mianem „symbolicznego”. 143

    164Strategie argumentacyjne wykorzystywane przez Freuda w Psychoanalitycznych uwagach… (przede wszystkim wiele analogii) na poziomie teoretycznym nie wystarczyłyby do przekonywającego wyłożenia teorii paranoi. Wspomnienia Schrebera, dzięki swemu bogactwu i – przynajmniej na pierwszy rzut oka – oporowi, jaki stawiają wyjaśnieniu w kontekście teorii libido (niesprowadzająca się do seksualności treść urojeń sędziego, sporadyczne pojawianie się w nich najbliższych członków jego rodziny), stanowiły doskonały wehikuł, umożliwiający Freudowi wyłożenie względnie nieskomplikowanej (przynajmniej w porównaniu z innymi, niezwykle subtelnymi wyjaśnieniami fenomenów psychicznych, jakie odnaleźć można w jego pismach) teorii paranoi w sposób, który stwarza iluzję komplikacji. Ta ostatnia ujawnia się dopiero na poziomie analizy pojęciowej, od której Freud, szczególnie w interesującym nas tekście, zdaje się stronić. Również wszystko, co napisał później na temat paranoi i psychoz, a także ich stosunku do nerwic, było jedynie potwierdzeniem pierwotnej koncepcji, dla której historia choroby byłego sędziego miała stanowić jedynie ilustrację.

    8. Wyjaśnienie alternatywne

    165Wydaje się, że tradycja psychoanalityczna, nawet jeśli ograniczymy się do dzieła Freuda, ma potencjał teoretyczny umożliwiający wyjaśnienie przypadku Schrebera w sposób inny od przedstawionego w Psychoanalitycznych uwagach…, a przynajmniej oferuje możliwość jego poszerzenia. Szczególną rolę w takim alternatywnym wyjaśnieniu winien pełnić proces edypalizacji. W kontekście drugiej topiki rozwój psychoseksualny spotyka się z procesem edypalizacji w dwóch momentach rozwojowych – w fazie fallicznej (3‒5 lat) oraz w fazie wyboru obiektu, kiedy to zostaje z większym lub mniejszym powodzeniem przezwyciężony. W świetle dotychczasowych rozważań (znaczenia narcystycznego stadium wyboru obiektu dla etiologii paranoi) interesować nas będzie rzecz jasna moment drugi. Należy również pamiętać o tym, że opisana w ramach kompleksu Edypa ambiwalentna relacja dziecka z obojgiem rodziców nie sprowadza się do rywalizacji o wpływy i dominującą pozycję w ramach trójkąta rodzinnego, ale obejmuje również grę czynników heteroi homoseksualnych.

    166Kluczową rolę w ramach kompleksu Edypa odgrywa, jak wiadomo, lęk syna przed groźbą kastracji ze strony ojca. Ma on określoną i specyficzną dynamikę – lęk przed kastracją ze strony ojca (przeszkoda zewnętrzna) zmusza syna do wyzbycia się pragnienia matki i przyjęcia względem ojca pozycji kobiecej, a zatem biernej. Takie rozwiązanie nie chroni jednak syna przed groźbą kastracji. Rozumiemy,

    że trzeba zaakceptować kastrację również wtedy, gdy chce się być kochanym przez ojca jako kobieta. A zatem obie te pobudki – nienawiść do ojca i miłość do ojca – podlegają wyparciu. Niejaka różnica psychologiczna polegałaby tu na tym, że chłopiec wyrzeka się nienawiści do ojca w wyniku lęku przed niebezpieczeństwem zewnętrznym (kastracji); zakochanie w ojcu traktowane jest jednak jako wewnętrzne niebezpieczeństwo popędowe, które w gruncie rzeczy znowu wywodzi się z tego samego niebezpieczeństwa zewnętrznego. 144

    167Dalej Freud pisze co następuje:

    Tym, co sprawia, że nienawiść do ojca jest nie do zaakceptowania, jest lęk przed ojcem; kastracja budzi grozę – zarówno jako kara, jak i jako cena miłości. Spośród dwóch czynników wypierających nienawiść do ojca pierwszy – bezpośredni lęk przed ukaraniem i kastracją – określić należy mianem „normalnego”, wydaje się zaś, że wzmocnienie patogenne pojawia się dopiero za sprawą innego czynnika, lęku przed nastawieniem kobiecym. Dyspozycja silnie biseksualna staje się tym samym jednym z warunków czy czynników intensyfikujących skłonność do nerwic. 145

    168W ostatecznym rozrachunku syn, ze względu na ambiwalentny charakter relacji, skazany jest na jedną z dwóch form kastracji ze strony ojca: albo podporządkuje się jego zakazowi (reprezentującemu to, co społecznie akceptowalne) i – z dużą dozą prawdopodobieństwa – stanie się przeciętnym czy, jak woli Freud, „normalnym”, zdolnym skutecznie sublimować swoje popędy heteroseksualnym mężczyzną, albo też będzie w ramach wyboru obiektu powtarzał bierną pozycję zajmowaną pierwotnie wobec ojca. W pierwszym wypadku, gdy nienawiść do ojca wyparta zostaje pod groźbą kary za złamanie zakazu, syn przechodzi przyspieszony kurs powszechnie akceptowanego wyboru obiektu (obiekt przypomina matkę, choć nią nie jest; jego zdobycie wymaga rywalizacji, przypominającej rywalizację z ojcem, choć tym razem możliwą do wygrania i związaną z mechanizmem identyfikacji z figurą ojcowską). Natomiast w sytuacji, gdy kastracja stanowi cenę ojcowskiej miłości (wyrzeczenie się rywalizacji o matkę przez przyjęcie jej pozycji wobec ojca, identyfikacja z matką), jej konsekwencje dla formowania się aparatu psychicznego syna, a zwłaszcza dla sposobu, w jaki będzie dokonywał wyboru obiektu, wzmagają prawdopodobieństwo pojawienia się w którymś momencie życia niemożliwego do opanowania konfliktu popędowego, mogącego prowadzić do poważnych zaburzeń psychicznych. Efektem procesu edypalizacji winien być mężczyzna zdolny do aktywności, ale jednocześnie gotowy nie tylko podporządkować się zakazowi, ale uznać go za własny, pochodzący od niego samego albo mający swoje źródło w ludzkiej naturze. Wszelka aberracja powyższej struktury prowadzi do psychicznego konfliktu – wśród wyfrakowanych mieszczańskich lwów salonowych przełomu wieków nie ma miejsca dla kobiet, nawet jeśli na pierwszy rzut oka wydają się mężczyznami. Utożsamienie przez Freuda męskości i kobiecości odpowiednio z aktywnością i biernością sprawia, że relacje rodzinne kształtują nie tylko specyfikę życia seksualnego (sposób wyboru obiektu), ale również „charakter” czy „osobowość”, rozumiane jako matryca odniesienia do otaczającej podmiot rzeczywistości. Zarówno wobec Flechsiga, jak i wobec Boga (utożsamianych przez Freuda z Moritzem Schreberem, ojcem Daniela Paula) Schreber przyjmuje pozycję kobiecą, czyli bierną. Jeśli zgodzimy się z Freudem, że klucz do rozwikłania tajemnicy symptomów dotykających sędziego tkwi w jego dziecięcej relacji do ojca, to trudno będzie nam odrzucić hipotezę głoszącą, iż źródła jego problemów poszukiwać należy w zaburzeniach procesu edypalizacji.

    169Rozwiązanie postawionej w kontekście procesu edypalizacji kwestii nastawienia homoseksualnego pozwala Freudowi po raz kolejny stwierdzić, że wymagający i twardy w stosunku do syna ojciec w dużym stopniu gwarantuje, że ten pierwszy dokonana prawidłowego (zgodnego z normami społecznymi) wyboru obiektu. Innymi słowy, silny ojciec, pilnujący surowego wychowania, stanowi – zdaniem Freuda – warunek wystarczający, by dorastający syn wyrósł na zdrowego heteroseksualnego mężczyznę. „Ba, nieomal wydaje się, że występowanie silnego ojca to czynnik gwarantujący, iż syn podejmie właściwą decyzję, w kwestii wyboru obiektu w formie przedstawicielki płci przeciwnej” 146. W innym miejscu Freud jest jeszcze bardziej bezpośredni, stwierdza mianowicie: „wczesne zastraszenie seksualne przez ojca i konkurencyjne nastawienie do niego odstręcza go do obiektów tej samej płci” 147. Mimo pozornej jednoznaczności powyższych stwierdzeń wydaje się, że – podobnie jak w wielu innych wypadkach – mamy tu do czynienia z typową dla Freuda konstrukcją, opierającą się na kategorii zdrowia jako równowagi między dwoma biegunami patologii: nieobecnością ojca (wychowanie przez samotną matkę w pierwszych latach życia, przypadek Leonarda da Vinci) oraz nazbyt silnie obecnym ojcem (przypadek Dostojewskiego). Realizacja ideału dobrego, a zatem wymagającego ojca oznacza, zdaniem Freuda, odnalezienie kompromisu między nieobecnością a przemocą Prawa, a zatem pomiędzy formułą podmiotu absolutnie suwerennego (to jest – z punktu widzenia tradycji filozofii europejskiej, w którą Freud świadomie się wpisuje – bestii) a podmiotem biernym (czyli zajmującym pozycję kobiecą). Oto swoisty klasycyzm Freuda – wykluczenie bestii (zwanej też mizantropem, później zaś szaleńcem) i kobiety ze wspólnoty równych obywateli.

    170Nadmiernie surowy, brutalnie wymuszający na synu podległość ojciec odciska na swym dziecko trwałe piętno. Nie ogranicza się ono do wyboru obiektu ani do ogólnej postawy wobec świata, będących powtórzeniem pierwotnej relacji z ojcem, ale sięga głębiej, wyznacza relacje łączące poszczególne instancje aparatu psychicznego.

    Jeśli ojciec był surowy, gwałtowny, okrutny, wówczas „nad-ja” przejmuje od niego te cechy, „ja” zaś w relacji do „nad-ja” wykazuje się niejaką pasywnością, którą należałoby wyprzeć. „Nad-ja” stało się sadystyczne, „ja” staje się masochistyczne, to znaczy w gruncie rzeczy staje się po kobiecemu bierne. Powstaje wówczas w „ja” przemożna potrzeba ukarania – „ja” na poły jako takie poddaje się swemu losowi, na poły zaś znajduje zaspokojenie w poniewieraniu przez „nad-ja” (świadomość winy). Każda kara jest w gruncie rzeczy aktem kastracji, a jako taka stanowi spełnienie dawnego pasywnego nastawienia wobec ojca. Bo ostatecznie los to również tylko późniejsza projekcja postaci ojca. 148

    171Wykształcenie się instancji aparatu psychicznego dokonuje się na drodze identyfikacji z odpowiednim wierzchołkiem trójkąta rodzinnego, ukształtowany tak a nie inaczej aparat psychiczny podatny jest więc na powtarzanie patologii życia rodzinnego (sadystyczny, grożący kastracją ojciec albo wycofana i reaktywna matka). Rozkosz pojawia się zaś nie tyle w momencie transgresji, ile w reakcji na nieuchronną, bo pochodzącą od wewnątrz karę lub w obliczu negatywnych bodźców zewnętrznych, uznawanych za przeznaczenie.

    172W świetle powyższych stwierdzeń można postawić hipotezę, że treść urojeń Schrebera stanowi manifestację nie tyle powrotu wypartego życzenia homoseksualnego, ile raczej samej patologicznej struktury osobowości byłego sędziego, zdominowanej przez wzorujące się na ojcu sadystyczne „nad-ja”. Przyjemność, jaką Schreber uczy się czerpać z kar spływających nań ze strony figur ojcowskich (przede wszystkim Boga, we wszystkich jego inkarnacjach), podobnie jak przyjmowana wobec nich kobieca pozycja (odmężczyźnienie), odpowiada masochistycznej rozkoszy odczuwanej przez karane ego, w powtarzającym się wiecznie w ramach paranoicznych urojeń akcie kastracji (przypomnijmy – żadna, nawet najpoważniejsza choroba czy kontuzja nie jest w stanie, przynajmniej jego własnym zdaniem, powalić Schrebera) – czym innym są bowiem dla psychoanalizy Pamiętniki…, jeśli nie historią wiecznie i na każdym możliwym (fizycznym, psychicznym, społecznym itd.) poziomie powracającego kastrującego gestu ojca wobec syna? Gest ten, moment pierwotnej wewnątrzrodzinnej przemocy, warunkuje jego przyszłe losy, a wyraża się w formie paranoiczno-teologicznego systemu.

    173Z lektury Freudowskiej analizy przypadku Schrebera wyłania się jednoznaczny obraz Moritza Schrebera jako męża godnego szacunku,

    o którym pamięć po dziś dzień, zwłaszcza w Saksonii, przechowują liczne stowarzyszenia noszące jego imię – był to lekarz, którego usiłowania mające na celu harmonijne wykształcenie młodzieży, współpracę rodzin i pedagogów szkolnych, wykorzystywania higieny cielesnej i pracy fizycznej do poprawienia zdrowotności wywarły długotrwały wpływ na współczesnych. O jego niemieckiej sławie twórcy gimnastyki leczniczej świadczą po dziś dzień liczne wydania jego książki Arztliche Zimmergymnastik, rozpowszechnionej w naszych kręgach. 149

    174Oświecony innowator, apostoł postępu w dziedzinach szczególnie bliskich Freudowi, czyli w medycynie i pedagogice – Moritz Schreber uosabiał dla autora Totemu i tabu ideał ojca, który publicznie głosząc postępowe poglądy w kwestii wychowania dzieci, a także aktywnie wspierając je w procesie wkraczania w dorosłe życie, z całą pewnością urzeczywistniał je również na łonie własnej rodziny. Nic dziwnego, że Freud z taką łatwością utożsamił go z Bogiem pojawiającym się w rojeniach jego syna – trudno o silniejszą figurę ojcowskiego autorytetu. Tak wygląda wersja oficjalna z Psychoanalitycznych uwag o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi.

    175W jednym z listów do Ferencziego, pochodzącym z okresu badań nad problemem paranoi, Freud pisze wszelako: „Co by Pan pomyślał, gdyby stary Schreber dokonywał »cudów« jako lekarz? A poza tym był domowym tyranem, który krzyczał na syna i rozumiał go tak słabo, jak niższy Bóg naszych paranoików?”150. Trudno o bardziej odległy od zarysowanego wcześniej obraz Moritza Schrebera. Czy niezależnie od przedstawionych w swoim studium wniosków Freud dopuszczał jakieś inne wyjaśnienie treści urojeń Daniela Paula? Czy opisywane przez Schrebera prześladowania ze strony Boga mogą stanowić odbicie rzeczywistej opresji ze strony ojca? Wydaje się, że Freud dopuszczał taką możliwość. Wspomnienia z dzieciństwa mogą powracać wieloma wykorzystywanymi przez nieświadomość drogami – w marzeniu sennym czy w symptomie. „Nie jest obojętne, co – jak się wydaje indywiduum – pamięta ono z okresu dzieciństwa; z reguły za niepojętymi dlań resztkami wspomnień skrywają się nieocenione wręcz świadectwa najdonioślejszych cech jego rozwoju psychicznego” 151. A jeśli tak, to jednym z możliwych kierunków dalszych badań psychoanalitycznych, czy też inspirowanych psychoanalizą, byłaby interpretacja obrazów pojawiających się we wspomnieniach Schrebera-syna przez pryzmat danych z jego życia odnoszących się do rzeczywistej postaci jego ojca, a także poglądów głoszonych w licznych publikacjach. Dochodząca do głosu w tekście Freuda, choć nierozwinięta teoria sprowadzająca doświadczenia opisane w Pamiętnikach… do relacji ojca z synem jeszcze silniej uwidacznia się u jego kontynuatorów. Skupiają się oni na osobie Moritza Schrebera, która całkowicie przesłania im postać jego syna. „Cóż, ojciec prezesa senatu pana doktora Schrebera nie był byle kim” 152.

    Notes de bas de page

    1 C. G. Jung, Symbole przemiany, tłum. R. Reszke, Warszawa 1998, s. 388.

    2 Zob. list Freuda do Junga z kwietnia 1907 r., w: The Freud–Jung Letters: The Correspondence between Sigmund Freud and C. G. Jung, tłum. R. Manheim, Princeton 1974, s. 41‒44.

    3 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi, w: tenże, Charakter a erotyka, tłum. R. Reszke, D. Rogalski, Warszawa 1996, s. 127.

    4 Tamże, s. 160.

    5 List Junga do Freuda z 19 marca 1911 r. , w: The Freud–Jung Letters, s. 449.

    6 C. G. Jung, Symbole przemiany, s. 388.

    7 Tamże, s. 168.

    8 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 30.

    9 Tamże.

    10 Tamże, s. 31.

    11 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 235.

    12 Zob. P. Gay, Freud. Życie na miarę epoki, tłum. H. Jankowska, Poznań 2003, s. 269‒283.

    13 List Freuda do Ferencziego z 6 października 1910 r., w: Freud–Ferenczi Correspondence, Freud Collection, LC, ed. E. Brabant, E. Falzeder, P. Giampieri-Deutsch, Cambridge 1993.

    14 List Freuda do Junga z 24 września 1910 r., w: The Freud–Jung Letters, s. 390.

    15 List Freuda do Junga z 22 kwietnia 1910 r., w: tamże, s. 134.

    16 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kemperówna, W. Zaniewicki, Warszawa 2006, s. 231.

    17 Z. Freud, Trzy rozprawy z teorii seksualnej, w: tenże, Życie seksualne, tłum. R. Reszke, Warszawa 1999, s. 62.

    18 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 161.

    19 Tamże, s. 161‒162.

    20 Tamże, s. 162.

    21 Tamże, s. 123.

    22 Tamże, s. 133.

    23 E. Santner, My own Private Germany, Princeton 1997, s. 21.

    24 Tamże, s. 24‒25.

    25 Tamże, s. 26. Na podobnej zasadzie F. Kittler w Discourse Networks. 1800/1900 (tłum. M. Metteer i C. Cullens, Stanford 1990) zbliża neurologiczny redukcjonizm Flechsiga do – jak go nazywa – neurologiczno-teologicznego systemu Schrebera jako symptomy tych samych tendencji w myśleniu o podmiocie. Tekst Pamiętników… stanowić ma szalony komentarz do rozstrzygnięć szalonej, skazanej na śmierć nauki, której wielką figurą był Flechsig.

    26 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 113.

    27 Tamże, s. 115.

    28 Tamże, s. 121.

    29 Tamże, s. 123.

    30 Tamże, s. 124.

    31 Jak się później okaże, u paranoika wszystko, co wewnętrzne, na drodze projekcji zostaje „wyrzucone” na zewnątrz, czyniąc treść urojeń materiałem wystarczającym do analizy.

    32 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 207.

    33 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 90.

    34 Tamże, s. 131.

    35 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 111.

    36 Tamże, s. 134.

    37 Por. tamże, s. 135, przypis 51. Na temat kazirodztwa w rodzinie pierwotnej czytamy tam między innymi, że „w obrębie rodzeństwa musi być traktowane jako coś bez zarzutu”. Trudno oprzeć się wrażeniu, że ów punkt argumentacji Freuda stanowi jeden z wielu symptomów świadczących o tym, że przypadek Schrebera miał być przykładem zastosowania istniejącej już teorii psychozy. Odchodząc od motywu zaprzedania duszy i utożsamiając „mord na duszy” ze związkiem kazirodczym, Freud opłotkami powraca na bezpieczny teren rodziny. Z tego typu nieuzasadnionym ruchem ze strony Freuda będziemy mieli do czynienia jeszcze kilkukrotnie w ramach analizy przypadku Schrebera.

    38 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 90.

    39 Tamże, s. 76.

    40 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 131‒132.

    41 Tamże, s. 133.

    42 Tamże, s. 135.

    43 Tamże, s. 136.

    44 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 209.

    45 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, s. 50.

    46 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 220.

    47 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 91.

    48 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 220.

    49 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 39.

    50 Tamże, s. 41.

    51 Tamże, s. 42

    52 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, s. 38.

    53 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 98.

    54 Tamże, s. 100.

    55 Tamże, s. 101.

    56 Z. Freud, Trzy rozprawy z teorii seksualnej, s. 42.

    57 Tamże.

    58 Tamże, s. 43.

    59 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 100.

    60 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 137.

    61 Tamże.

    62 Z. Freud, Nerwica diaboliczna w XVII wieku, tłum. R. Reszke, w: tenże, Charakter a erotyka, tłum. R. Reszke, D. Rogalski, Warszawa 1996, s. 253.

    63 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 230.

    64 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 56.

    65 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 142.

    66 Tamże, s. 143.

    67 Tamże, s. 165.

    68 „Powiedzieliśmy: w marzeniu sennym i w nerwicy odnajdujemy dziecko ze wszystkimi osobliwościami jego sposobu myślenia i jego życia afektywnego. Uzupełnimy: odnajdujemy tam również człowieka dzikiego, pierwotnego – takiego, jaki się jawi w świetle archeologii i etnologii” (Tamże, s. 165).

    69 Tamże, s. 143.

    70 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 234.

    71 Tamże, s. 235.

    72 Tamże, s. 242.

    73 Tamże, s. 243.

    74 Tamże.

    75 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 148.

    76 Tamże.

    77 Tamże, s. 149.

    78 Tamże.

    79 Por. Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu.

    80 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 144.

    81 Zob. Z. Freud, O typach schorzeń neurotycznych, w: tenże, Histeria i lęk, tłum. R. Reszke, Warszawa 2001.

    82 Tamże, s. 191.

    83 Tamże, s. 192.

    84 Tamże.

    85 Z. Freud, Kilka typów charakterów z pracy psychoanalitycznej, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 203.

    86 Z. Freud, O typach schorzeń neurotycznych, s. 193.

    87 Tamże, s. 196.

    88 Tamże, s. 195.

    89 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 136.

    90 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 130.

    91 Z. Freud, O typach schorzeń neurotycznych, s. 195.

    92 Ową intuicję potwierdzają statystyki dotyczące liczby samobójstw w określonych grupach wiekowych, co wydaje się wskazywać na istotnie pojawiającą się w owych okresach życia wzmożoną częstotliwość zjawisk patologicznych.

    93 C. G. Jung, Symbole przemiany, s. 387‒388.

    94 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 147.

    95 Zob. Z. Freud, Kilka typów charakterów z pracy psychoanalitycznej, s. 195‒219.

    96 Tamże, s. 203.

    97 Tamże, s. 204.

    98 Tamże.

    99 Tamże.

    100 Tamże.

    101 Z. Freud, Poza zasadą rozkoszy, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007.

    102 Tamże, s. 183.

    103 Tamże.

    104 Tamże.

    105 Tamże, s. 156.

    106 Z. Freud, Poza zasadą rozkoszy, s. 166.

    107 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 153.

    108 Tamże, s. 154.

    109 Tamże, s. 155.

    110 Tamże, s. 156.

    111 J. Laplanche, J.-B. Pontalis, Słownik psychoanalizy, tłum. E. Modzelewska, E. Wojciechowska, Warszawa 1996, s. 250.

    112 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 152.

    113 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, s. 36.

    114 Tamże, s. 36‒37.

    115 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 215.

    116 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 57.

    117 Tamże, przypis.

    118 Tamże, s. 106, przypis.

    119 List Freuda do Junga, w: The Freud–Jung Letters…, s. 358.

    120 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 113.

    121 Tamże, s. 142.

    122 Z. Freud, Kilka typów charakterów z pracy psychoanalitycznej, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 197.

    123 Z. Freud, Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teorią psychoanalityczną, w: tenże, Charakter a erotyka, tłum. R. Reszke, D. Rogalski, Warszawa 1996, s. 174.

    124 Z. Freud, Moje poglądy na temat roli seksualności w etiologii nerwic, w: tenże, Życie seksualne, tłum. R. Reszke, Warszawa 1999, s. 139.

    125 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, s. 234.

    126 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 214.

    127 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 138.

    128 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 216.

    129 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 144.

    130 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 59.

    131 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 215.

    132 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 130.

    133 Tamże, s. 147.

    134 Tamże, s. 162.

    135 Zob. Z. Freud, „Ja” i „to”, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 217‒262.

    136 Z. Freud, Nerwica i psychoza, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 265‒266.

    137 Tamże, s. 267.

    138 Tamże.

    139 Z. Freud, Utrata rzeczywistości w wypadku nerwicy i psychozy, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 286.

    140 Tamże, s. 287.

    141 Tamże.

    142 Tamże, s. 288.

    143 Tamże.

    144 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, s. 236.

    145 Tamże, s. 236‒237.

    146 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 100.

    147 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 116.

    148 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, s. 237.

    149 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 139‒140.

    150 List Freuda do Ferencziego z 6 października 1910 r., w: Freud–Ferenczi Correspondence.

    151 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 89.

    152 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 139.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 C. G. Jung, Symbole przemiany, tłum. R. Reszke, Warszawa 1998, s. 388.

    2 Zob. list Freuda do Junga z kwietnia 1907 r., w: The Freud–Jung Letters: The Correspondence between Sigmund Freud and C. G. Jung, tłum. R. Manheim, Princeton 1974, s. 41‒44.

    3 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi, w: tenże, Charakter a erotyka, tłum. R. Reszke, D. Rogalski, Warszawa 1996, s. 127.

    4 Tamże, s. 160.

    5 List Junga do Freuda z 19 marca 1911 r. , w: The Freud–Jung Letters, s. 449.

    6 C. G. Jung, Symbole przemiany, s. 388.

    7 Tamże, s. 168.

    8 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 30.

    9 Tamże.

    10 Tamże, s. 31.

    11 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 235.

    12 Zob. P. Gay, Freud. Życie na miarę epoki, tłum. H. Jankowska, Poznań 2003, s. 269‒283.

    13 List Freuda do Ferencziego z 6 października 1910 r., w: Freud–Ferenczi Correspondence, Freud Collection, LC, ed. E. Brabant, E. Falzeder, P. Giampieri-Deutsch, Cambridge 1993.

    14 List Freuda do Junga z 24 września 1910 r., w: The Freud–Jung Letters, s. 390.

    15 List Freuda do Junga z 22 kwietnia 1910 r., w: tamże, s. 134.

    16 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kemperówna, W. Zaniewicki, Warszawa 2006, s. 231.

    17 Z. Freud, Trzy rozprawy z teorii seksualnej, w: tenże, Życie seksualne, tłum. R. Reszke, Warszawa 1999, s. 62.

    18 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 161.

    19 Tamże, s. 161‒162.

    20 Tamże, s. 162.

    21 Tamże, s. 123.

    22 Tamże, s. 133.

    23 E. Santner, My own Private Germany, Princeton 1997, s. 21.

    24 Tamże, s. 24‒25.

    25 Tamże, s. 26. Na podobnej zasadzie F. Kittler w Discourse Networks. 1800/1900 (tłum. M. Metteer i C. Cullens, Stanford 1990) zbliża neurologiczny redukcjonizm Flechsiga do – jak go nazywa – neurologiczno-teologicznego systemu Schrebera jako symptomy tych samych tendencji w myśleniu o podmiocie. Tekst Pamiętników… stanowić ma szalony komentarz do rozstrzygnięć szalonej, skazanej na śmierć nauki, której wielką figurą był Flechsig.

    26 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 113.

    27 Tamże, s. 115.

    28 Tamże, s. 121.

    29 Tamże, s. 123.

    30 Tamże, s. 124.

    31 Jak się później okaże, u paranoika wszystko, co wewnętrzne, na drodze projekcji zostaje „wyrzucone” na zewnątrz, czyniąc treść urojeń materiałem wystarczającym do analizy.

    32 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 207.

    33 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 90.

    34 Tamże, s. 131.

    35 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 111.

    36 Tamże, s. 134.

    37 Por. tamże, s. 135, przypis 51. Na temat kazirodztwa w rodzinie pierwotnej czytamy tam między innymi, że „w obrębie rodzeństwa musi być traktowane jako coś bez zarzutu”. Trudno oprzeć się wrażeniu, że ów punkt argumentacji Freuda stanowi jeden z wielu symptomów świadczących o tym, że przypadek Schrebera miał być przykładem zastosowania istniejącej już teorii psychozy. Odchodząc od motywu zaprzedania duszy i utożsamiając „mord na duszy” ze związkiem kazirodczym, Freud opłotkami powraca na bezpieczny teren rodziny. Z tego typu nieuzasadnionym ruchem ze strony Freuda będziemy mieli do czynienia jeszcze kilkukrotnie w ramach analizy przypadku Schrebera.

    38 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 90.

    39 Tamże, s. 76.

    40 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 131‒132.

    41 Tamże, s. 133.

    42 Tamże, s. 135.

    43 Tamże, s. 136.

    44 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 209.

    45 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, s. 50.

    46 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 220.

    47 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 91.

    48 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 220.

    49 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 39.

    50 Tamże, s. 41.

    51 Tamże, s. 42

    52 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, s. 38.

    53 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 98.

    54 Tamże, s. 100.

    55 Tamże, s. 101.

    56 Z. Freud, Trzy rozprawy z teorii seksualnej, s. 42.

    57 Tamże.

    58 Tamże, s. 43.

    59 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 100.

    60 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 137.

    61 Tamże.

    62 Z. Freud, Nerwica diaboliczna w XVII wieku, tłum. R. Reszke, w: tenże, Charakter a erotyka, tłum. R. Reszke, D. Rogalski, Warszawa 1996, s. 253.

    63 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 230.

    64 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 56.

    65 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 142.

    66 Tamże, s. 143.

    67 Tamże, s. 165.

    68 „Powiedzieliśmy: w marzeniu sennym i w nerwicy odnajdujemy dziecko ze wszystkimi osobliwościami jego sposobu myślenia i jego życia afektywnego. Uzupełnimy: odnajdujemy tam również człowieka dzikiego, pierwotnego – takiego, jaki się jawi w świetle archeologii i etnologii” (Tamże, s. 165).

    69 Tamże, s. 143.

    70 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 234.

    71 Tamże, s. 235.

    72 Tamże, s. 242.

    73 Tamże, s. 243.

    74 Tamże.

    75 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 148.

    76 Tamże.

    77 Tamże, s. 149.

    78 Tamże.

    79 Por. Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu.

    80 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 144.

    81 Zob. Z. Freud, O typach schorzeń neurotycznych, w: tenże, Histeria i lęk, tłum. R. Reszke, Warszawa 2001.

    82 Tamże, s. 191.

    83 Tamże, s. 192.

    84 Tamże.

    85 Z. Freud, Kilka typów charakterów z pracy psychoanalitycznej, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 203.

    86 Z. Freud, O typach schorzeń neurotycznych, s. 193.

    87 Tamże, s. 196.

    88 Tamże, s. 195.

    89 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 136.

    90 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 130.

    91 Z. Freud, O typach schorzeń neurotycznych, s. 195.

    92 Ową intuicję potwierdzają statystyki dotyczące liczby samobójstw w określonych grupach wiekowych, co wydaje się wskazywać na istotnie pojawiającą się w owych okresach życia wzmożoną częstotliwość zjawisk patologicznych.

    93 C. G. Jung, Symbole przemiany, s. 387‒388.

    94 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 147.

    95 Zob. Z. Freud, Kilka typów charakterów z pracy psychoanalitycznej, s. 195‒219.

    96 Tamże, s. 203.

    97 Tamże, s. 204.

    98 Tamże.

    99 Tamże.

    100 Tamże.

    101 Z. Freud, Poza zasadą rozkoszy, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007.

    102 Tamże, s. 183.

    103 Tamże.

    104 Tamże.

    105 Tamże, s. 156.

    106 Z. Freud, Poza zasadą rozkoszy, s. 166.

    107 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 153.

    108 Tamże, s. 154.

    109 Tamże, s. 155.

    110 Tamże, s. 156.

    111 J. Laplanche, J.-B. Pontalis, Słownik psychoanalizy, tłum. E. Modzelewska, E. Wojciechowska, Warszawa 1996, s. 250.

    112 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 152.

    113 Z. Freud, W kwestii wprowadzenia narcyzmu, s. 36.

    114 Tamże, s. 36‒37.

    115 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 215.

    116 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 57.

    117 Tamże, przypis.

    118 Tamże, s. 106, przypis.

    119 List Freuda do Junga, w: The Freud–Jung Letters…, s. 358.

    120 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 113.

    121 Tamże, s. 142.

    122 Z. Freud, Kilka typów charakterów z pracy psychoanalitycznej, w: tenże, Sztuki plastyczne i literatura, tłum. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 197.

    123 Z. Freud, Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teorią psychoanalityczną, w: tenże, Charakter a erotyka, tłum. R. Reszke, D. Rogalski, Warszawa 1996, s. 174.

    124 Z. Freud, Moje poglądy na temat roli seksualności w etiologii nerwic, w: tenże, Życie seksualne, tłum. R. Reszke, Warszawa 1999, s. 139.

    125 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, s. 234.

    126 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 214.

    127 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 138.

    128 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 216.

    129 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 144.

    130 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 59.

    131 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 215.

    132 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 130.

    133 Tamże, s. 147.

    134 Tamże, s. 162.

    135 Zob. Z. Freud, „Ja” i „to”, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 217‒262.

    136 Z. Freud, Nerwica i psychoza, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 265‒266.

    137 Tamże, s. 267.

    138 Tamże.

    139 Z. Freud, Utrata rzeczywistości w wypadku nerwicy i psychozy, w: tenże, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa 2007, s. 286.

    140 Tamże, s. 287.

    141 Tamże.

    142 Tamże, s. 288.

    143 Tamże.

    144 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, s. 236.

    145 Tamże, s. 236‒237.

    146 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 100.

    147 Z. Freud, Trzy rozprawy…, s. 116.

    148 Z. Freud, Dostojewski i ojcobójstwo, s. 237.

    149 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 139‒140.

    150 List Freuda do Ferencziego z 6 października 1910 r., w: Freud–Ferenczi Correspondence.

    151 Z. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa, s. 89.

    152 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi…, s. 139.

    Sędzia Schreber

    X Facebook Email

    Sędzia Schreber

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Sędzia Schreber

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Wolański, K. (2012). IV. Freud i klasyczna interpretacja psychoanalityczna. In Sędzia Schreber (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7138
    Wolański, Krzysztof. « IV. Freud i klasyczna interpretacja psychoanalityczna ». In Sędzia Schreber. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7138.
    Wolański, Krzysztof. « IV. Freud i klasyczna interpretacja psychoanalityczna ». Sędzia Schreber, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7138.

    Référence numérique du livre

    Format

    Wolański, K. (2012). Sędzia Schreber (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046
    Wolański, Krzysztof. Sędzia Schreber. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046.
    Wolański, Krzysztof. Sędzia Schreber. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement