V. Moritz Schreber i jego maszyny
p. 367-408
Texte intégral
Tak jak niektórzy wywijają młynki na drążku, tak też każdy chłopiec obraca kołem fortuny, z którego potem wcześniej czy później wypada wielki los. […] I dlatego jednego nigdy się już nie naprawi: zaniedbania ucieczki z domu rodziców.
W. Benjamin, Ulica jednokierunkowa, tłum. B. Baran, Warszawa 2011, s. 27.
One may say with regard to the Schreber’s home:
there was always castration in the air.
W.G. Niederland, The Schreber Case. Psychoanalytic Profile of a Paranoid Personality, London 1984, s. 82.
1Freudowska analiza przypadku Schrebera, sprowadzająca się w ostatecznym rozrachunku do odkrycia źródeł zaburzeń Daniela Paula w relacjach z ojcem („klucz do przypadku Schrebera tkwi w kompleksie ojca”) zawiera w sobie możliwość dwojakiego otwarcia albo rozszerzenia. Z jednej strony okoliczność, że Freud ograniczył się w swym tekście do lektury Pamiętników…, skłania do bardziej szczegółowych badań faktograficznych, dotyczących życia samego Daniela Paula, a przede wszystkim znaczenia i oddziaływanie jego ojca – Moritza. Dla tego kierunku dociekań „schreberologicznych” szczególne znaczenie będzie miała lektura pism autorstwa Moritza Schrebera, zwłaszcza tych dotyczących edukacji dzieci. Z drugiej strony wiele fragmentów Psychoanalitycznych uwag… oferuje możliwość podjęcia i rozwinięcia rozstrzygnięć Freuda na temat pozycji, jaką figura Ojca zajmuje w strukturze samej teorii psychoanalitycznej. W tym przypadku akcent pada nie tyle na znaczenie rzeczywistych czynów faktycznego ojca, ile na funkcję Ojca w ramach procesu kształtowania się podmiotowości, rozumianej jako istota jednocześnie psychiczna i społeczna.
2Analizy pierwszego typu zapoczątkowane zostały przez F. Baumeyera, który jako pierwszy – już w drugiej połowie lat 40. ubiegłego stulecia – zadał sobie trud przekopania się przez archiwa zakładu Sonnenstein i odnalazł w nich akta przypadku Schrebera. W latach 60. kontynuował je zaś W. G. Niederland. W ramach tej tradycji, zazwyczaj – przynajmniej na poziomie deklaracji – dbającej o całkowitą przynależność do psychoanalitycznej ortodoksji, znaczenie analizy Freudowskiej sprowadza się do otwarcia dla psychiatrii możliwości powiązania symptomów chorobowych z rzeczywistymi wydarzeniami z życia pacjenta. Freud
analizował produkcję psychiczną pacjenta, w której rozpoznał złożoną sieć idei, wspomnień, fantazji, doznań, konfliktów, skarg, niespełnionych życzeń oraz rzeczywistych lub wyobrażonych doświadczeń, unaoczniając tym samym linie łączące przeszłość i teraźniejszość, osobistą indywidualną historię i obecny stan psychiczny (lub chorobę). 1
3Rozstrzygnięcia te, nieograniczające się rzecz jasna do analizy przypadku Schrebera, ale stanowiące najogólniejsze ramy teorii psychoanalitycznej, mają szczególne znaczenie w kontekście nieopisanej w nim ostatecznie relacji ojca i syna w pierwszych latach życia tego ostatniego. Perspektywa zaproponowana przez Freuda umożliwiła
powiązanie dziwacznych formacji psychicznych składających się na system urojeń Schrebera (obejmujący kwieciste fantazje, zniekształcone obrazy, halucynacyjne doświadczenia) z konkretnymi wydarzeniami we wczesnej relacji ojca z synem i tym samym ukazała jądro prawdy w paranoicznej produkcji syna. 2
4Wspomnienia Daniela Paula Schrebera stanowią szyfr, którego odczytanie pozwoli nie tylko prześledzić – na abstrakcyjnym poziomie teorii – procesy libidinalne, które konstytuują jego aparat psychiczny, ale też odnaleźć ślady rzeczywistych zdarzeń, które odcisnęły niemożliwe do zatarcia piętno na jego podmiotowości.
5Sława, jaką zyskał po śmierci Moritz Schreber, stanowi osobliwy przykład przewrotności losu. Ten, który pragnął przejść do historii najpierw jako innowator w dziedzinie terapeutyki i orędownik ćwiczeń na świeżym powietrzu, później zaś jako odnowiciel pedagogiki i twórca nowego systemu edukacji, użyczył swego imienia… ogródkom działkowym (niem. Schrebergarten). Z drugiej jednak strony fakt, że będąc wielkim zwolennikiem pracy wychowawczej, przeszedł do historii jako ojciec swojego syna, wydaje się pewnym zadośćuczynieniem. Jego faktyczne osiągnięcia, czy może raczej pola oddziaływania, obejmowały ćwiczenia fizyczne, ortopedię i gimnastykę terapeutyczną, filozofię medycyny, terapeutyki i dietetyki, etykę edukacji oraz (pośmiertnie) ruch ogrodów działkowych. Jak pisze Lothane: „choć przyćmiony przez późniejszych akademickich teoretyków wychowania, nigdy nie stał się jednym z wielkich postaci w historii edukacji, to jednak wywarł doniosły wpływ na swych współczesnych, a szczególnie na własnych synów” 3.
6Informacje dotyczące życia i poglądów Moritza Schrebera pochodzą przede wszystkim z dwóch źródeł. Z jednej strony mamy tradycję Towarzystw Schreberowskich, z drugiej zaś – literaturę psychiatryczną dotyczącą przypadku Daniela Paula. W jednym i w drugim wypadku, choć z różnych względów, autorzy skłonni są przeceniać znaczenie dokonań ojca. Nie był on ani gigantem medycyny, ani też klasykiem pedagogiki, jak chcieliby zarówno jego apologeci, jak i ci, którzy wiedzieli w nim potwora, pierwszego spośród ideologów „zimnego chowu”. Jednak w perspektywie lokalnej Moritz Schreber był bez wątpienia postacią znaną i wpływową – nie tylko przewodził niezwykle popularnemu towarzystwu gimnastycznemu, ale wybrany został również do lipskiej Rady Miejskiej. W 1891 roku do spuścizny po nim w samym Lipsku przyznawało się sześć różnych towarzystw. To jednak nie wszystko. W Lipsku do dzisiaj istnieje ulica Schrebera, a także alejka, most i kąpielisko jego imienia (Schreberbad). Nie wydaje się, by w którymkolwiek z tych przypadków intencją autorów nazw było uczczenie pamięci jego syna…
7Niezależnie od swoich rzeczywistych zasług Moritz Schreber w ostatecznym rozrachunku uzyskał nieśmiertelność – nie w annałach historii medycyny czy edukacji, ale w samym języku. W niemczyźnie do dziś funkcjonują Schreberverein (Towarzystwo Schreberowskie), Schrebergarten (ogród schreberowski) oraz Deutsche Schreberjugend (dosłownie: Niemiecka Młodzież Schreberowska). Celem tej ostatniej organizacji była żarliwa troska o wychowanie młodych Niemców w duchu rygorystycznej moralności i tężyzny fizycznej, osiąganej (zgodnie z literą nauk Moritza Schrebera) dzięki ćwiczeniom na świeżym powietrzu: czytelnik z ulgą odkryje jednak, że za jedno ze swych głównych zadań Schreberowska Młodzież uznaje „bezkompromisową walkę z widmem faszyzmu” 4.
8Historia wiodąca od ruchu gimnastycznego do ogródków działkowych jest zaskakująco pogmatwana. Niedługo po swoim powstaniu, bo już w 1865 roku, pierwsze lipskie Towarzystwo Schreberowskie pozyskało kawałek gruntu przeznaczonego na cele rekreacyjne (czyli ćwiczenia gimnastyczne na świeżym powietrzu), nazwany – jakżeby inaczej – Schreberplatz. Z biegiem czasu wokół owego placu powstało wiele ogródków przeznaczonych dla dzieci, które w końcu przeszły w ręce ich rodziców – prywatny skrawek ziemi, należący odtąd wyłącznie do członków Towarzystwa, czyli „ogródek schreberowski” 5. Pomysł spędzania czasu na działkowaniu przypadł Niemcom do gustu dalece bardziej niż rygorystyczny reżim ćwiczeń i samokontroli, tu i ówdzie (zwłaszcza na terenach byłego NRD) „ogródki schreberowskie” przetrwały aż po dziś dzień, sam termin zaś nadal funkcjonuje w języku, podczas gdy nauki Moritza Schrebera dotyczące filozofii i praktyki zdrowego życia dawno poszły w zapomnienie.
9Moritz Schreber przyszedł na świat w Lipsku, w roku 1808, w rodzinie należącej do wyższej klasy średniej i szczycącej się, jak pamiętamy, posiadaniem wśród swych przodków wielu znaczących postaci niemieckiej nauki. Najsłynniejszym spośród antenatów miał być także jeden z pierwszych zwolenników Lutra, od którego Schreber wywodził swój, najwyraźniej genetyczny, antypapizm. Podobnie jak Freud, przyszedł na świat, gdy jego ojciec, z zawodu prawnik i notariusz, miał już za sobą czas młodości (54 lata), jego matka była natomiast znacząco młodsza od męża (miała 25 lat). Rodzina Schreberów z pewnością nie zaliczała się do najbardziej majętnych – przez całą swoją edukację Moritz zmuszony był korzystać ze stypendiów. Gdy miał 8 lat, rodzinę dotknęła tragedia – zmarł jego nowo narodzony brat. Jako dziecko wątły, choć nie patologicznie (jak chciałby Niederland), w czasie studiów uniwersyteckich dzięki intensywnym ćwiczeniom zyskał tężyznę fizyczną i do końca życia pozostał uzależniony od wysiłku utrzymywania ciała w doskonałej formie. Z początku jego zainteresowania akademickie krążyły wokół filozofii i antropologii, ostatecznie jednak skoncentrował się na medycynie. Po ukończeniu studiów (w roku 1833 został lekarzem) dużo pisał i publikował, co, obok założenia rodziny (ożenił się, jak pamiętamy, w 1838 roku z córką jednego ze swych profesorów), stanowi główny powód do dumy. W tym czasie odnosi wiele sukcesów, spotykają go jednak również dwie spektakularne porażki. Po pierwsze nie udaje mu się założyć szpitala dziecięcego, po drugie nie uzyskuje profesury. To, na ile owe wydarzenia wpędziły go w depresję, jest dyskusyjne (Niederland utrzymuje, że tak, Lothane zaś uznaje to jedynie za prawdopodobne), z całą pewnością możemy jednak stwierdzić, że w okresie tym Moritz Schreber poświęcał problemowi depresji sporo uwagi (w swoich pismach nieraz mówiąc w pierwszej osobie). Dzieła ojca i opisane w nich przeżycia z jednej strony zapewne pomagały Danielowi Paulowi w jego wewnętrznej walce (możemy dziś z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że je czytał), z drugiej jednak były też czymś w rodzaju przekleństwa („mam depresję, tak jak mój ojciec, to nieuchronne”) lub lustra, w którym przeglądał się, pragnąc zdiagnozować własny stan (np. pragnienie popełnienia samobójstwa). Co ciekawe, „depresyjne” teksty Moritza krążą wokół tych samych binarnych figur (Niebo-Piekło, Męskość-Kobiecość), co pamiętniki jego syna.
10Sławę przyniosła Moritzowi nie jego praktyka medyczna, lecz badania w zakresie ortopedii oraz filozofii gimnastyki. Kształtująca się w owym czasie w Niemczech tradycja ćwiczeń fizycznych odwołuje się głównie do dziedzictwa antyku, przede wszystkim, zgodnie z duchem niemieckim, do Grecji, ale również do Rzymu. Za swoje hasło nowy ruch na rzecz dbałości o ciało przyjmuje maksymę Juwenalisa: Mens sana in corpore sano. Nauki głoszone przez Moritza Schrebera doskonale wpisują się w humanistyczną ze swej istoty tradycję edukacji w duchu harmonijnego rozwoju, w której trosce o duszę towarzyszy dbałość o ciało. Mimo sporych osiągnięć Moritz Schreber nie został jednak nigdy, przynajmniej we własnym mniemaniu, w dostatecznym stopniu doceniony przez opinię publiczną, co stanowić mogło kolejne źródło jego depresji.
11Po raz pierwszy gimnastyka zastosowana zostaje w terapii medycznej na początku XIX wieku, przez szwedzkiego lekarza D. H. Linga, teoretyka ćwiczeń fizycznych oraz twórcę czwórpodziału gimnastyki na gimnastykę pedagogiczną, medyczną, wojskową i estetyczną. To na jego osiągnięciach bazował z początku Moritz Schreber, wprowadzając jednak także – jako twórca szkoły niemieckiej – pewne istotne zmiany. Istotą szwedzkiej szkoły terapii była pasywność pacjenta (to terapeuta manipuluje jego ciałem w celu osiągnięcia odpowiedniego efektu), podczas gdy szkoła niemiecka kładła duży nacisk na terapię aktywną (sam pacjent ćwiczy mięśnie). Po raz kolejny mamy do czynienia z pojawieniem się opozycji aktywne–pasywne, znanej z lektury wspomnień Daniela Paula, przez Freuda zaś uznawanej za kluczową dla zrozumienia jego rojeń.
12Możliwość zastosowania gimnastyki, dotychczas wykorzystywanej wyłącznie w terapii, również jako formy prewencji zawiodła Moritza Schrebera bezpośrednio od medycyny do zagadnień pedagogicznych. Na tym etapie rozwoju jego myśli pojawia się koncepcja, zgodnie z którą ćwiczenia fizyczne odmładzają ciało, pozwalają mu się niejako odrodzić. Ta dość dziwnie dziś brzmiąca koncepcja opiera się na założeniu o istnieniu związku między systemem mięśniowym i nerwowym, co pozwala na przykład wywodzić pojawienie się histerii i hipochondrii z braku ćwiczeń fizycznych. Zmiana pola zainteresowań zbiega się w czasie z wypadkiem, którego ofiarą padł Moritz w 1851 roku. Inną jego konsekwencją jest powracająca coraz częściej depresja.
13Życie Moritza Schrebera naznaczone było piętnem rozczarowania i melancholii, jego dokonania nie zostały dostatecznie docenione, pragnienie zaś zmiany świata, uzdrowienia chorego i rozdartego pomiędzy materializmem a dogmatyzmem społeczeństwa w duchu harmonijnego rozwoju spotkało się z zimną odmową (niestety, nie zachowały się listy słane przez Moritza do pruskiego króla ani ewentualne odpowiedzi z królewskiej kancelarii). Już po jego śmierci apologeci praktycznej i teoretycznej działalności Moritza Schrebera uznali, że wspólnym mianownikiem jego dzieła jest „ortobiotyka”, czyli sztuka dobrego życia, obejmująca terapeutykę oraz dietetykę umysłu.
14Zgodnie z założeniami makrobiotyki 6, obejmującej wspomnianą powyżej ortobiotykę, zdrowie fizyczne ma bezpośredni związek ze zdrowiem moralnym – wszelka „miękkość” czy seksualne rozpasanie niekorzystnie wpływają na energię życiową. Według Christopha Wilhelma Hufelanda, lekarza Fryderyka Wilhelma III, iluminaty i masona, badacza chińskiej alchemii jako techniki przedłużającej życie, a przede wszystkim autora popularnej w swoim czasie rozprawy Makrobiotik oder Die Kunst, das menschliche Leben zu verlängern, zdrowie fizyczne i moralne mają wspólne źródło, wiążą się mianowicie z właściwym poziomem energii życiowej. Utrzymywanie zdrowia i zapobieganie chorobie nie ogranicza się zatem do diety, ale obejmuje również określony styl życia. Szczególnie zalecane były praca i modlitwa. Inną postacią mającą, szczególnie w późnym okresie, ogromny wpływ na poglądy Moritza Schrebera był Carl Philipp Hartmann 7. Ów wiedeński lekarz, uzupełniając tradycję makrobiotyczną własnymi koncepcjami, uznał życie w grzechu za bezpośrednią przyczynę degeneracji nerwów (znak czasów – dusza powoli, acz nieuchronnie wypierana jest z dyskursu psychiatrycznego, jej miejsce zaś zajmują kategorie zaczerpnięte z nauk pozytywnych). Podstawą zdrowia są rzecz jasna samoograniczenie i higiena. W szczególności Hartmann utrzymywał między innymi, że nadmierna rozkosz seksualna czerpana przez kobiety wieść może do raka macicy, zalecana przezeń optymalna dla zdrowia seksualna rutyna obejmowała zaś dwa do trzech porannych stosunków seksualnych w tygodniu.
15Niezależnie od większych lub mniejszych różnic w poglądach, C. W. Hufeland, J. C. A. Heinroth, C. P. Hartmann, a wreszcie także sam Moritz Schreber wpisują się w pokantowski pejzaż niemieckiej refleksji nad zdrowiem i chorobą, w tym również psychiczną. Zdrowie psychiczne utożsamiane jest w owym paradygmacie z ideałem jednostki suwerennie panującej nad sobą i przedkładającej dobro nad zło. Przyczyny choroby psychicznej zawsze mają naturę moralną, są nimi namiętności, wady, a wreszcie nierozumność. Tym samym zdrowie psychiczne oznacza tyle co moralna autonomia, choroba zaś to w ostatecznym rozrachunku nic innego jak poddanie się słabości czy żądzy. Człowiek winien przy tym kontrolować swój umysł, tak jak panuje nad swoim ciałem. Tak oto obok aspektu kantowskiego, konstytuującego paradygmat refleksji makrobiotycznej – czy szerzej: medycznej – w refleksji typowej dla XIX-wiecznych Niemiec pojawia się również aspekt klasyczny, hipokratejski. Chodzi przede wszystkim o nacisk, jaki owa niemiecka filozofia zdrowia kładzie właśnie na utożsamianą ze zdrowiem równowagę. Równowagę uznaje się za klucz do zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego, coś, co umożliwia pełne i harmonijne życie. Szerzeniu owej radosnej nowiny w kolejnych obszarach (najpierw terapeutyka i gimnastyka, później filozofia edukacji czy też – ogólniej – makrobiotyka) Schreber ojciec poświęcił dużą część swej energii.
16Moritz Schreber pisał dużo przez całe swoje życie, po wypadku zaś – jeszcze więcej. Jego spuścizna obejmuje zarówno książki, jak i artykuły publikowane w najróżniejszych periodykach. Największym sukcesem autorskim Moritza Schrebera było niewątpliwie wydane w około trzystu tysiącach egzemplarzy, cieszące się zatem niezwykłą popularnością dzieło poświęcone gimnastyce zdrowotnej uprawianej w zamkniętych pomieszczeniach (Arztliche Zimmergymnastik, 1855). Sukces owej pozycji stanowić musiał duże zaskoczenie dla samego autora, zważywszy, że żadna z jego ośmiu wcześniejszych publikacji nie doczekała się choćby porównywalnego rozgłosu. Również późniejsze dzieła nie zdołały zresztą dorównać słynnemu poradnikowi. Trzy z owych prac poświęcone były wychowaniu dzieci, pierwsza przeszła przy tym niemal niezauważona, dwie kolejne zaś (Kallipädie, 1858; Der Hausfreund, 1861) doczekały się czterech wydań na przestrzeni kolejnych czterech dekad. Obok dłuższych form Moritz Schreber nie unikał krótszych wypowiedzi poruszających konkretne, z pozoru często pozbawione większego znaczenia kwestie. I tak, ulubionym artykułem członków Towarzystw Schreberowskich był drobny tekst Mistrza poświęcony sprawie dziecięcych placów zabaw (Die Jugendspiele), jako jedyny w całej spuściźnie mający jakikolwiek związek ze sprawą schreberowskich ogródków. Israëls w swej książce zwraca z kolei uwagę na kilkakrotnie przedrukowywaną w różnych czasopismach rozprawkę o wyraźnie populatorsko-pedagogicznym charakterze: Macht nicht das Turnen große Hände? („Czy gimnastyka może prowadzić do wielkich dłoni?”) 8.
17Choć Arztliche Zimmergymnastik była ogromnym i nieoczekiwanym sukcesem wydawniczym, jednak to Kallipädie okazała się dziełem szczególnie interesującym zarówno dla apologetów założyciela ruchu odnowy fizycznej i duchowej, jak i dla dociekliwych śledczych, poszukujących w pismach Moritza Schrebera klucza do zrozumienia choroby jego syna. Kallipädie oder Erziehung zur Schönheit durch naturgetreue und gleichmassige Forderung normaler Körperbildung 9, bo tak brzmi pełny tytuł dzieła, oferuje czytelnikowi dokładnie to, czego poszukują obie powyżej wspomniane tradycje – jasnego i spójnego wykładu poglądów Moritza Schrebera na zagadnienie wychowania dzieci. Treść książki jest dalece bardziej pogmatwana, niż gotowi są przyznać zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy Moritza Schrebera jako reformatora edukacji i pedagogiki. Nawołuje on do edukacji w duchu poszanowania indywidualności, zobowiązuje rodziców do świecenia przykładem, a także – co zaskakujące na tle poglądów epoki – skłonny jest twierdzić, że udział i wkład rodziców obojga płci w procesie wychowawczym winien być równy. Z dzisiejszego punktu widzenia nieco większe wątpliwości budzi zalecenie, by oceniać zachowanie dziecka w kategoriach moralnych (dobra i zła) już od czwartego–piątego miesiąca życia i karać je odpowiednio do ewentualnych moralnych uchybień. Zdaniem Moritza Schrebera odpowiedzialne, troskliwe, a przede wszystkim mające swe źródło w miłości wychowanie tożsame jest z nakłanianiem dziecka do przyjęcia pożądanych schematów zachowań (co dziś zwykliśmy określać mianem tresury czy też – nieco łagodniej – dyscyplinowania), na przykład postaw wykluczających egoizm czy szeroko rozumianą „miękkość” (poddawanie się przez dziecko poczuciu głodu, skłonność do płaczu). Przy okazji po wielokroć podkreśla znaczenie wytrwałości i konsekwencji w edukacji młodego (lub bardzo młodego) człowieka. Celem, który ma osiągnąć rodzic w ramach procesu wychowawczego, jest wytworzenie w dziecku „bezwarunkowego posłuszeństwa”, uległej gotowości poddania się oddziaływaniu tego, co Moritz Schreber nazywa „promieniami miłości rodzicielskiej”. Na drodze dyscyplinowania dziecko ma za zadanie osiągnąć stan, w którym bezwarunkowe posłuszeństwo, absolutna uległość wobec rodzica doświadczana jest jako akt wolnej woli. Nie chodzi rzecz jasna o proste zastąpienie woli dziecka wolą rodziców, lecz o – ugruntowaną w tradycji niemieckiego idealizmu XIX wieku – koncepcję, zgodnie z którą wolna wola jest niczym innym jak uwewnętrznieniem konieczności. Stan absolutnego posłuszeństwa u dziecka, tożsamy w perspektywie Schrebera seniora oraz jemu współczesnych z całkowitą wolnością woli („wolność jako uświadomiona konieczność”), ma być osiągnięta za wszelką cenę – w przypadku wyjątkowo krnąbrnych podopiecznych zalecane są kary cielesne. Edukacji moralnej towarzyszy oczywiście wychowanie fizyczne, a prostym i skierowanym ku Niebu (to znaczy: purytańskim) zasadom etycznym – wyprostowane i na drodze tresury skierowane ku niebu ciało. Jako podstawowe narzędzie umożliwiające osiągnięcie odpowiedniej postawy czy nawyków fizycznych (proste siedzenie, poruszanie się z wyprostowanymi plecami, łopatki i pośladki ściągnięte, sen wyłącznie w pozycji na plecach) Moritz zaleca ćwiczenia z wykorzystaniem odpowiednich pomocy albo instrumentów terapeutycznych.
18To właśnie instrumenty terapeutyczne Moritza Schrebera, będące nieraz dość skomplikowanymi maszynami, w innych zaś wypadkach konstrukcjami zadziwiającymi swą niemal elegancką formą (o ile za takową uznamy dającą o sobie znać w danym obiekcie „prawdę materiału”), zyskały największą, choć – jak to zazwyczaj w takich wypadkach bywa – nie w pełni zasłużoną sławę. Odnajdujemy je na ilustracjach, którymi opatrzona była nie tylko Kallipädie, ale również wcześniejsze pisma Moritza Schrebera. Co dokładnie przedstawiają owe ilustracje? Pomimo ogromnej siły oddziaływania jest ich względnie niewiele. Znajdziemy na nich klamrę stosowaną do terapii szpotawej stopy 10, uprząż zapewniającą wyprostowaną pozycję dziecka podczas snu 11, urządzenie służące utrzymaniu pożądanej (wyprostowanej) pozycji ciała dziecka w trakcie dziennych aktywności 12, uprząż na głowę korygującą patologicznie wysuniętą szczękę, a wreszcie słynny Geredehalter (prostotrzymacz), urządzenie służące wyrobieniu w dziecku nawyku siedzenia prosto przy stole, również w wersji poszerzonej o przytrzymującą głowę skórzaną opaskę, z jednej strony przytwierdzoną do paska od spodni, z drugiej zaś zakończoną metalowym klipsem wczepionym we włosy dziecka. Idea stojąca za tą ostatnią innowacją jest jasna – w momencie, w którym dziecko uznawało, że wolno mu porzucić wyprostowaną, „dumną” postawę (uniesiona broda) i pozwalało, by głowa opadała mu swobodnie ku klatce piersiowej, ból pojawiający się w cebulkach wyrywanych włosów przypominał mu o obowiązku trzymania się prosto. W niektórych wypadkach jednoznacznie możemy stwierdzić, że dane urządzenie miało jedynie funkcję terapeutyczną (klamra stosowana w terapii szpotawej stopy, uprząż na głowę korygująca patologie szczęki), w innych różnica między funkcją terapeutyczną a pedagogiczną nie jest wyraźna (uprząż do łóżka, a szczególnie wzbogacony o dodatkowy, wyraźnie sadystyczny element Geredehalter). Z dzisiejszego punktu widzenia funkcja terapeutyczna jest całkowicie akceptowalna, wątpliwości budzi natomiast pedagogiczno-dyscyplinarny wymiar terapeutyczno-ortopedycznych maszyn Moritza Schrebera.
19Fakt, iż mamy do czynienia z ilustracjami (albo raczej: schematami), a nie z samymi przedstawianymi na nich obiektami czy choćby zdjęciami, sprawia, że jawią się one jako nie tyle narzędzia terapii, ile maszyny tortur. Istnieje zasadnicza różnica między z istoty swej dyscyplinarnym urządzeniem korygującym postawę przyjmowaną przez dziecko przy stole a maszynerią służącą do łamania kołem wykorzystywaną w ramach rytuałów kaźni. A jednak to właśnie takie odniesienia pojawiają się zazwyczaj jako pierwsze w kontekście omawianych schematów. Spotkanie z obrazami przedstawiającymi ortopedyczno-edukacyjne urządzenia zalecane przez ojca autora Pamiętników…, zwłaszcza w kontekście zawartości tych ostatnich, oferuje odbiorcy ów dreszczyk perwersyjnego podniecenia, jakie często budzi dziś szeroko pojęta epoka wiktoriańska. Wydaje się, że właśnie dlatego funkcjonują one obecnie niejako autonomicznie, stanowiąc samodzielne ikony kultury, oderwane nie tylko od swojego twórcy, ale również od rzeczywistego zastosowania 13.
20Nie oznacza to, że rozważając znaczenie mechanizmów ortopedyczno-terapeutycznych Moritza Schrebera, należy abstrahować od związanej z ich zastosowaniem przemocy, uznając je za zgodne z duchem czasu i usprawiedliwiając koncepcje edukacyjne Moritza Schrebera przez porównanie z innymi, często bardziej radykalnymi wytworami tej samej epoki. Z faktu, że pewne rozwiązania stosowane są do dziś i prowadzą do pożądanych efektów, nie wynika w żadnym wypadku, że nie wiążą się one z niemożliwą do zaakceptowania przemocą, a co za tym idzie – że nie mają również szkodliwego wpływu na tych, którzy poddani są ich działaniu.
21To właśnie spotkanie z ilustracjami przedstawiającymi urządzenia ortopedyczno-terapeutyczne, nie zaś lektura tekstu, który im towarzyszył, stanowiło jeden z przełomowych momentów w kształtowaniu się refleksji nad przypadkiem Schrebera, co do swego znaczenia porównywalny jedynie z Freudowską lekturą Pamiętników… w cieniu rzymskiego Koloseum.
Otworzywszy cieniutki tomik, nie mogłem uwierzyć własnym oczom. Miałem przed sobą pełną obrazową ilustrację szczegółowych słownych opisów, które zapamiętałem z lektury Pamiętników – to „maszyna do ściskania głowy”, nazwana tak przez syna autora. Nazwa nadana owemu przyrządowi przez ojca w jego książce brzmiała Kopfhalter („głowotrzymacz”), który Schreber senior skonstruował jako noszone przez małe dzieci przez kilka godzin dziennie urządzenie mające na celu zapewnić symetryczny wzrost żuchwy, struktury kostnej szczęki oraz całej czaszki. 14
22To właśnie powyższy błysk rozpoznania, spotkanie tekstu obłąkanego syna z ilustracjami ojca, reformatora edukacji, pozwoliło Niederlandowi rozwinąć swoją własną interpretację Pamiętników…, skupioną wokół postaci ojca jako sadystycznego tyrana domowego.
23Niederland nie ogranicza się jedynie do rozwijania owej intuicji, lecz stara się znaleźć jej potwierdzenie w drobiazgowej analizie tekstu, a także w źródłach programowo przez Freuda pomijanych. Obejmują one spuściznę po Danielu Paulu (listy i wiersze), dzieło Moritza Schrebera (centralny punkt rozważań i główne źródło argumentów), biograficzną twórczość zwolenników i badaczy ruchu Towarzystw Schreberowskich dotyczącą ich patrona i założyciela, czyli na przykład prace Politzera 15, Mangnera 16czy Rittera 17(będące w istocie rodzajem hagiografii), korespondencję oraz wywiady z członkami rodziny Schreberów (przede wszystkim z siostrami Daniela Paula), teksty autorstwa doktora Flechsiga, a wreszcie również inne materiały odnalezione przez autora w archiwach Saksonii. Zgromadzone w ten sposób informacje umożliwiają Niederlandowi uszczegółowienie pewnych rozstrzygnięć dokonanych przez Freuda w Psychoanalitycznych uwagach o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi. Nowo odkryte fakty z życia rodziny Schreberów pełnią w wywodzie Niederlanda dwie podstawowe funkcje: z jednej strony służą wzmocnieniu argumentacji Freuda, ugruntowaniu ich w rzeczywistej historii życia, zastąpieniu słusznych (bo wynikających z teorii libido) domysłów pewnością, z drugiej natomiast pozwalają mu wyłożyć własną, odmienną od Freudowskiej koncepcję przyczyn determinujących kształt rojeń Daniela Paula.
O ile w roku 1911 18nacisk położony był na objaśnienie działania popędów libidinalnych w ramach struktury i genezy stanów paranoidalnych, dalsze metodyczne badanie natury urojeń Schrebera oraz jego halucynacyjnych doświadczeń wydobyło na światło dzienne zdarzenia, które można uznać za rzeczywisty budulec formy, jaką przybrały owe patologiczne formacje. Tym samym możliwa stała się rekonstrukcja dziecięcej genezy dziwacznych doznań opisywanych – często w najdrobniejszych szczegółach – przez Schrebera jako „boskie cuda”. 19
24To przeniesienie akcentów w ramach teorii pozwala Niederlandowi postawić mocną tezę: opisywane przez Daniela Paula „fantazje okazują się zniekształconymi wspomnieniami rzeczywistych doświadczeń z wczesnego okresu życia” 20. Biorąc pod uwagę rozstrzygnięcia Freuda, jest oczywiste, że za uprzywilejowane źródło owych doświadczeń należy uznać ojca – Moritza Schrebera. Jego osobowość, sposób zachowania, a przede wszystkim poglądy na wychowanie własnych dzieci rekonstruuje Niederland przede wszystkim na podstawie informacji zaczerpniętych z pisanych przezeń książek i artykułów.
Niektóre dane pozwalają nam – jak sugerował Freud – pójść śladem wielu szczegółów urojeń Schrebera aż do ich źródła oraz powiązać szereg dotychczas niezrozumiałych passusów opisujących system jego rojeń z określonymi ideami, zasadami i dziełem życia ojca. Co więcej, proponuję skupić uwagę na tych powiązaniach pomiędzy ojcowską i synowską produkcją psychiczną, które dotychczas nie pojawiały się w literaturze psychoanalitycznej. 21
25Nie chodzi jednak wyłącznie o wskazanie odpowiadających sobie fragmentów w Pamiętnikach… i tekstach autorstwa Moritza Schrebera (wykazanie wpływu obrazów czy idei produkowanych przez ojca na kształt urojeń syna), lecz o dużo silniejszą tezę, zgodnie z którą urojenia Daniela Paula stanowią powrót rzeczywistych krzywd doznanych w dzieciństwie. Celem Niederlanda jest w ostatecznym rozrachunku „próba powiązania produkcji omamów syna z rzeczywistymi cierpieniami z okresu dzieciństwa, doznanymi z rąk ojca” 22.
26Lektura pism Moritza Schrebera prowadzi Niederlanda do trzech istotnych odkryć niepojawiających się w analizach Freuda, a rzucających nowe światło na tajemnice skrywane w Pamiętnikach nerwowo chorego. Tezy opierające się na owych odkryciach są bardzo mocne, stosunek do nich do dziś wyznacza zaś pozycję zajmowaną przez poszczególnych autorów w polu badań nad przypadkiem Schrebera. Zanim jednak przejdziemy do bardziej wyczerpującego omówienia poszczególnych tez, pozwólmy Niederlandowi przedstawić jego własną perspektywę interpretacji przypadku Schrebera, stanowiącą fundament dla rozbudowanej literatury skupionej wokół postaci domowego tyrana. Pisze on:
Abstrahując od ścisłego reżimu oraz rygorystycznie zdyscyplinowanego typu wychowania, któremu, jak się zdaje, Schreber poddany był od najwcześniejszego dzieciństwa, wydawał się on zmuszony do całkowitego podporządkowania się i pasywnej uległości wobec ojca, którego sadyzm maskowany był cieniutką warstwą koncepcji medycznych, wychowawczych, religijnych czy filantropijnych. Doktor Schreber wynalazł skrajnie mechaniczne urządzenia służące zmuszaniu jego własnych dzieci, prawdopodobnie synów w dalece większym stopniu niż córki, do posłuszeństwa. Na podstawie licznych dowodów pochodzących z pism samego doktora Schrebera staje się jasne, że stosował on również „naukowo” opracowany system nieustannej presji, zarówno psychicznej, jak i cielesnej, przerywanej rzadkimi momentami przyjemności, metodyczne sekwencje dokładnie odmierzanego zastraszenia przerywanego kompensacyjnymi okresami uwodzicielskiej emocjonalnej szczodrości. 23
27Teza pierwsza głosi, że formułowane w jego kolejnych publikacjach koncepcje edukacyjne Moritz Schreber sprawdzał na własnych dzieciach, doprowadzając w ten sposób do fatalnych zaburzeń ich psychiki. „Doktor Schreber był reformatorem, który świadomie doprowadził niektóre ze swych dzieci, prawdopodobnie synów w większym stopniu niż córki, do stanu całkowitego uległości i pasywnego wycofania” 24. Cel ten osiągnął, stosując omawiane wyżej urządzenia terapeutyczno-ortopedyczne: „uprzęże, pasy oraz inne formy mechanicznego kiełznania stanowiły jego osobiste wynalazki” 25. „Wyszkolony w obserwacji analitycznej” Niederland bez trudu przebija się przez pozór praktyk dyscyplinarnych, by dotrzeć do istoty procederu ojca – „oczywiste jest, że pełna energii krucjata doktora Schrebera w rzeczywistości skierowana była przeciw masturbacji oraz innym »niebezpiecznym i ukrytym aberracjom«” 26. Wszystkie te machinacje doprowadziły w końcu do samobójstwa jednego i szaleństwa drugiego syna. Innymi słowy:
fakt, że doktor Schreber wykorzystywał gwałtowne metody o zabarwieniu sadystycznym, aby uniemożliwić, przynajmniej jednemu ze swych dzieci, ustanowienie autonomicznej tożsamości, zwłaszcza zaś tożsamości seksualnej, zapisany jest na stronach Pamiętników. 27
28Pierwsza teza Niederlanda zrobiła zdecydowanie największą karierę i posłużyła jako inspiracja bądź argument wielu autorom tropiącym wątki czarnego oświecenia, związane przede wszystkim ze sposobami, w jakie rodzące się i umacniające swoje panowanie mieszczańskie społeczeństwo represjonowało seksualność. Do związku urządzeń Moritza Schrebera z wiktoriańską fobią masturbacji przyjdzie nam jeszcze powrócić.
29Druga teza każe uznać, że sam Moritz Schreber borykał się w trakcie swojego życia z zaburzeniami psychiki, które znalazły odzwierciedlenie nie tylko w jego twórczości teoretycznej, ale również w codziennej praktyce życia rodzinnego. Jego zachowanie cechować miała przede wszystkim silna obecności komponentów sadystycznych. W tym kontekście Niederland powołuje się przede wszystkim na ustalenia Baumeyera 28, który na podstawie notki w dokumentach odnalezionych w Sonnenstein stwierdził, że Moritz Schreber cierpiał na bliżej nieokreśloną, choć z całą pewnością niezwykle agresywną formę obłędu. Cała konstrukcja opiera się na nader wątłych podstawach. Przede wszystkim dokumenty zawierają tylko jedno zdanie dotyczące ojca Daniela Paula („Ojciec, założyciel ogrodów schreberowskich w Lipsku, cierpiał na objawy kompulsywne oraz przejawiał skłonności mordercze”), którego źródło jest dzisiaj niemożliwe do wskazania. Najprawdopodobniej informacja ta nie pochodziła z żadnego oficjalnego źródła ani też od członków rodziny Schreberów (ci bowiem, pomijając ostatni etap choroby, praktycznie nie odwiedzali go podczas pobytu w zakładzie zamkniętym), lecz od samego Daniela Paula, który w momencie zbierania danych nie odróżniał urojeń od rzeczywistości. Przypisywanie Moritzowi Schrebrowi agresywnej formy szaleństwa, nawiedzającej go przez całe życie i znajdującej odzwierciedlenie w jego teorii oraz praktyce pedagogicznej, wyłącznie na podstawie jednego zdania o niepewnym pochodzeniu świadczy jedynie o wielkim zaufania autora do jego centralnej intuicji 29.
30Teza trzecia dotyczy decydującego dla osobowości autora Kallipädie w ostatnim okresie jego życia znaczenia wypadku, któremu uległ w 1851 roku 30. Powołując się na ustalenia Rittera oraz korespondencję Daniela Paula z siostrami, Niederland stwierdza, że „zdają się one wskazywać na chorobę psychiczną lub przynajmniej niezdiagnozowane schorzenie, któremu przeważnie towarzyszą symptomy psychiczne” 31. Mimo że za przyczynę zmian psychiki Moritza Schrebera Niederland uznaje uraz mechaniczny (uderzenie ciężką żeliwną drabiną podczas codziennych ćwiczeń gimnastycznych) i że podkreśla wagę owego odkrycia dla zrozumienia jego biografii, to jednak analogia, jaką następnie stara się wskazać, zachodząca pomiędzy ojcem a synem dotyczy wieku, w którym dotknął ich kryzys psychiczny (trudno porównywać zaburzenia, z których jedno z dużym prawdopodobieństwem spowodowane było urazem mechanicznym, przyczyn drugiego zaś poszukiwać należy w wymiarze życia psychicznego).
Porównując dane dotyczące zaburzeń psychicznych dotykających ojca i syna w momencie, gdy każdy z nich wkroczył w szóstą dekadę swojego życia, oraz analizując określone produkcje psychiczne obu mężczyzn, trudno nie rozpoznać zachodzących pomiędzy nimi istotnych podobieństw.32
31Pomimo pozornych różnic strukturalne podobieństwo obu kryzysów jest zdaniem Niederlanda uderzające.
Czy […] zewnętrzne wydarzenia w życiu syna, a zwłaszcza nieoczekiwany i emocjonalnie wyczerpujący awans zawodowy w wieku 51 lat, nie zostały nieświadomie zrównane z „ciosem w głowę”, który powalił jego ojca w tym samym wieku? 33
32Wszystkie trzy odkrycia (Moritz Schreber jako reformator pedagogiki sprawdzający swe teorie na własnych dzieciach; cechująca go agresywna forma obłędu; zmiana zachodząca w jego psychice dokładnie w tym samym wieku, w którym jego syn przeżywać będzie poważny kryzys mentalny) nie tylko rzucają światło na biografię Moritza Schrebera, ale zdaniem Niederlanda stanowią też klucz do rozwikłania przypadku jego syna. Wbrew temu, co sądził Freud, rdzeniem Pamiętników…, siłą napędową urojeń Daniela Paula Schrebera nie jest wyłącznie erupcja homoseksualnego libido, ale towarzyszący jej problem identyfikacji z ojcem:
Wydaje się, że można myśleć o Pamiętnikach jako o przedstawieniu skomplikowanej walki młodszego Schrebera o identyfikację z ojcem, a także jako o świadectwie walki z ową identyfikacją, która towarzyszy i wzmacnia jego konflikt homoseksualny, jakże przejrzyście wyjaśniony przez Freuda. Powyższa przesłanka pozwala nam na podjęcie próby pełniejszego zrozumienia tych dziwacznych koncepcji w systemie urojeń syna, które wydają się pośrednio lub bezpośrednio wywodzić z uwewnętrznionego obrazu ojca i które stanowią archaiczne przekształcenie pewnych ojcowskich cech i procedur, jako doświadczeń uwewnętrznionych we wczesnym dzieciństwie, a następnie „uwolnionych” przez syna w Pamiętnikach. Uwewnętrznione autokratyczne metody ojca pojawiają się ponownie jako urojone lub halucynacyjne byty w ramach archaicznych regresji syna, zapisane w licznych autobiograficznych, związanych z tematem, ale zarazem niezrozumiałych fragmentach Pamiętników. Liczne „boskie cuda” oddziałujące na ciało pacjenta stają się rozpoznawalne, pozbawione charakterystycznych dla urojeń zniekształceń: infantylny, zniekształcony przez regresję obraz ujarzmiających, ale zarazem uwodzicielskich ojcowskich machinacji na ciele dziecka. 34
33Dzięki nowo zdobytym informacjom, a także wykorzystaniu źródeł rozmyślnie pomijanych przez Freuda (jak choćby pisma Moritza Schrebera) Niederland chce dać wyjaśnienie nie tyle alternatywne, ile raczej komplementarne wobec tego, które zaproponował Freud: podejmuje pracę tam, gdzie autor Psychoanalitycznych uwag… uznał ją za zakończoną. Przypadek Schrebera posłużył Freudowi jako doskonała ilustracja nowo opracowanej psychoanalitycznej koncepcji psychozy, interesował go więc przede wszystkim ogólny mechanizm zjawisk psychotycznych ujęty zgodnie z teorią libido i manifestujący się klarownie u Daniela Paula, nie zaś precyzyjne odczytanie urojeń zapisanych w Pamiętnikach… w kontekście historycznych faktów z życia rodziny Schreberów. Właśnie tego ostatniego zadania podejmuje się Niederland. Jego zdaniem fantazje i urojenia Daniela Paula mają swe źródło w rzeczywistych wydarzeniach z jego dzieciństwa.
Rozpoznawszy znaczenie „prawdy historycznej” dla pochodzenia wielu spośród owych fenomenów, zdecydowałem się poddać życie i charakter ojca Schrebera dalszemu badaniu w celu prześledzenia, o ile to możliwe, wczesnej historii ojcowskiego wkładu w psychopatologię jego syna. 35
34Przyjęcie tezy głoszącej, że kluczem do odczytania wielu figur i obrazów pojawiających się w urojeniach Daniela Paula jest próba identyfikacji z ojcem, a zarazem ucieczka przed ową identyfikacją sprawiają, że Niederland powtarza niejako – choć w zmienionej formie – Freudowski gest fundujący analizę przypadku Schrebera. Stwierdziwszy w pozornym chaosie urojeń silną obecność figury ojcowskiej, Freud z satysfakcją uznaje, że „znalazł się na znajomym gruncie kompleksu ojca”, od tego momentu wszelkie niejasności zostają wyeliminowane przez odwołanie do teorii libido oraz zgodnej z nią koncepcji rozwoju aparatu psychicznego. To, co dotychczas stanowiło heterogeniczny nieporządek polimorficznej produkcji psychicznej, zakodowane zostaje w figurach procesu edypalizacji, zyskując uporządkowaną formę i rozciągając się na osi czasu. Optykę stosowaną przez Freuda w jego odczytaniu Pamiętników… determinuje schemat rodzinnej tragedii, której bohaterowie, jeśli idzie o ich status i funkcję „heurystyczną”, oscylują pomiędzy biegunami abstrakcji i faktyczności. Co za tym idzie również Freudowski „znajomy grunt kompleksu ojca” otwarty jest na grę między interpretacją koncentrującą się wokół teoretycznej figury Ojca, a taką, która skupia się na konkretnej osobie Moritza Schrebera, reformatora pedagogiki i autora podręczników gimnastycznych. Tymczasem „znajomy grunt” („Możemy założyć, że największą obawą Schrebera było zajęcie miejsca ojca” 36) interpretacji Niederlanda ma dalece bardziej redukcjonistyczny charakter i sprowadza się do poszukiwania w teorii i praktyce Moritza Schrebera motywów, które mogłyby posłużyć za inspirację czy źródło dla obrazów pojawiających się w urojeniach Daniela Paula. Niederland najwyraźniej czuje się na swym „znajomym gruncie” tak pewnie, że gotów jest oprzeć na nim „najcięższą” nawet hipotezę. Jednocześnie ograniczony charakter zastosowanego do interpretacji modelu wymusza na autorze liberalne podejście do faktów.
35Jednym z najistotniejszych odkryć Niederlanda jest wskazanie wspólnego mianownika dla pierwszego (związanego z porażką wyborczą do Reichstagu) i drugiego (związanego z awansem zawodowym) załamania nerwowego przewodniczącego Schrebera: w obu przypadkach bezpośrednią przyczyną załamania nerwowego był nie tyle zawód (jak chciał Freud), ile – wręcz przeciwnie – sukces. Momentom, w których życie otwierało przed Danielem Paulem możliwość zajęcia w polu społecznym pozycji ojca i wyjścia poza wieczne dzieciństwo, rozumiane jako zajmowanie, w ramach określonej (rodzinnej, zawodowej, politycznej) struktury instytucjonalnej, pozycji podporządkowanej, towarzyszyła negatywna i niezwykle gwałtowna reakcja jego psychiki, czyli załamanie. „Obawa stania się ojcem samemu i we własnym prawie, wiedzie go z powrotem ku libidinalnemu podporządkowaniu wobec deifikowanego ojca z okresu wczesnego dzieciństwa” 37. W innym miejscu czytamy zaś:
Pod wpływem zagrażającej mu rzeczywistości, która władczo domagała się odeń odgrywania aktywnej męskiej roli (sytuacja, której obawiał się najbardziej i którą świadomie uznawał za „przepracowanie psychiczne” i „ciężkie brzemię”), jego ukryte pasywne kobiece tendencje przedarły się do świadomości i zachorował. 38
36Jest rzeczą oczywistą, że Daniel Paul Schreber nie uczynił tego, co zdaniem samego Freuda uczynić musi każda istota ludzka, a zatem nie przezwyciężył kompleksu Edypa, nie wydobył z niego całej jego potencjalnej pozytywności (czyli dojrzałości, pewnego rodzaju autonomii i wewnętrznej równowagi zestrojonej z warunkami społecznymi), uciekając w momentach kryzysu ku infantylnej regresji. Moritz Schreber – w swych tyradach nieustannie grożąc synom kastracją (zakaz odzywania się bez pytania), formułując co raz to nowe zasady (rytuały wychowawczo-dyscyplinarne) i teorie (ilustracje męskich sylwetek pozbawione narządów płciowych w książkach) i testując na własnych dzieciach instrumenty korekcyjne swego autorstwa – nie pozwolił im osiągnąć właściwej „męskiej” dojrzałości. Świadectwem tej „zatrutej pedagogiki”, tego „toksycznego wychowania” są zarówno Pamiętniki…, jak i pisma samego Moritza. „Surowy, niewywodzący się z urojeń materiał potwierdzający niemal wszystko, o czym była mowa powyżej, odnaleźć można w pismach medycznych i filozoficznych ojca” 39.
37Źródeł zaobserwowanych we wspomnieniach Daniela Paula zaburzeń identyfikacji z ojcem doszukuje się Niederland przede wszystkim w praktyce wychowawczej Moritza Schrebera. Po pierwsze wprowadzał on w życie swe niezwykle drastyczne metody wychowawcze: „srogie zasady wyłożone w pismach doktora Schrebera, dalekie od bycia wyłącznie teoretycznymi konceptami edukacyjnymi, były dosłownie, skrupulatnie i często własnoręcznie egzekwowane w ramach wychowania własnych dzieci”40. Ich destrukcyjny dla rozwoju psychicznego dziecka charakter ma jednak także swój rewers, wiąże się z naddatkiem rozkoszy, nadającym wychowaniu syna przez ojca znamiona perwersji. Opierając się na odkryciach Baumeyera, Niederland przypisuje Moritzowi Schreberowi inklinacje sadystyczne, które ten pragnie jednak okiełznać.
Obronne zmagania z własnym sadyzmem nierzadko dochodzą do głosu w pismach dotyczących troski nad dziećmi; dla przykładu, kładzie on duży nacisk na to, by wszelkie praktyki oraz działania przymusowe dokonywane na ciele dziecka iucunde, to znaczy w sposób dający dziecku przyjemność. Wpływ tej procedury – a także pojawiającej się wraz z nią hiperstymulacji i, ogólnie rzecz ujmując, przedwczesnej ingerencji w libidinalne potrzeby dziecka – na rozwój psychoseksualny, a zwłaszcza nacisk położony na libido homoseksualne, polega na wytworzeniu zrazu wymuszanej brutalnie, innymi razy w sposób dający przyjemność, osobliwej mieszaniny podległości i pasywności. 41
38Wszystkie te czynniki doprowadziły zdaniem Niederlanda do zaburzenia rozwoju psychoseksualnego zarówno Daniela Paula (który oszalał), jak i jego starszego brata Gustawa (który, jak pamiętamy, popełnił samobójstwo). Analogiczny wpływ na synów miało mieć stosowanie instrumentów korekcyjnych związanych z obsesją wyprostowanej postawy u dzieci, a także służąca celom edukacyjnym rytualizacja określonych procedur wychowawczych czy kar (np. zapisywanie swych przewin, wykroczeń i grzechów na znajdującej się w centrum domu tablicy, a następnie odczytywanie ich w obecności całej rodziny).
Nawet uwzględniając Zeitgeist można założyć, że dochodząca do głosu w pismach ojca psychopatologia musiała mieć bezpośredni oraz potężny wpływ nie tylko na czytelników darzących je estymą przez kilka kolejnych dekad, ale także i zwłaszcza na jego własną rodzinę. 42
39Zdaniem Niederlanda istotą programu edukacyjnego Moritza Schrebera było złamanie dziecka i doprowadzenie go do całkowitej pasywności, w której wola rodzica tożsama jest z jego własną wolą.
Zasady wychowawcze doktora Schrebera nakierowane były na radykalne łamanie, od najmłodszych lat, „nieokrzesanej natury dziecka”; słowne napomnienia, mechaniczne ograniczanie swobody ruchu oraz kary cielesne pozwalały, jego zdaniem, osiągnąć stan całkowitej uległości u wszystkich dzieci jeszcze przed szóstym rokiem życia. Comiesięczne rodzinne sesje mające na celu wspólne omówienie przypadków złamania przez dziecko zasad oraz popełnionych wykroczeń skrupulatnie zapisywanych na tablicy stanowi inną silnie rekomendowaną metodę. W swojej książce doktor Schreber wspomina doskonałe rezultaty osiągane przez jego własne dzieci dzięki wykorzystaniu tego właśnie narzędzia wychowawczego. 43
40W ostatecznym rozrachunku chodzi o powielany w nieskończoność kastracyjny gest, pozbawienie własnych synów męskości, rozumianej jako autonomiczna wola, społecznie usankcjonowana miara suwerenności. W ten sposób praktyka wychowawcza ojca sprowadza się do podwójnego zabiegu o charakterze sadystycznym: z jednej strony narzucenie wyprostowanej postawy, z pozoru fundujące samodzielność, będące zaś w istocie aktem ujarzmienia, narzuceniem podległości, odebraniem władzy nad samym sobą, z drugiej natomiast – pojawiający się w każdym akcie egzekwowania władzy nad synami perwersyjny element przyjemności.
41Ojcowska władza wywiera na Daniela Paula wpływ tak silny, że wszelka jego z pozoru twórcza aktywność (zarówno psychiczna, jak i pisarska) stanowi zdaniem Niederlanda odbicie ojcowskich gestów, doświadczeń, idiosynkrazji, teorii, a nawet ilustracji znajdujących się w książkach jego autorstwa. Stąd już tylko krok do niemal mechanicznego, a w istocie opartego jedynie na analogii, przekładu rojeń syna na elementy uniwersum jego ojca. I tak, opisywana w Pamiętnikach… z sugestywną precyzją skomplikowana struktura Boga ma źródło w anatomicznych ilustracjach jednej z książek Moritza: „Niektóre określone fragmenty »Pamiętników« dotyczące »tylnego« królestwa Boga, jego wyższych i niższych części, itd., czyta się niczym graficzny, choć zniekształcony opis anatomicznych ilustracji zamieszczonych w książce starszego Schrebera 44. Inne ilustracje, przedstawiające schematycznie rozmaite ćwiczenia gimnastyczne lub dotyczące budowy ludzkiego ciała, posłużyły jako materiał dla określonych fantazji. Znaczenie i rola wydawanych wrzaskiem poleceń i rozkazów w ramach urojeń Daniela Paula wywodzić się ma nie tylko ze skłonności Moritza Schrebera do „wykładania” swym dzieciom zasad i zakazów, jakim podlegają, ale również ze zwyczaju prezentowania im pouczającym tonem cudów natury w trakcie wycieczek czy spacerów.
Ojciec, żarliwy wychowawca i płomienny mówca, zabierał swe dzieci na częste przechadzki, wyliczając im, z ojcowską dumą oraz misjonarskim zacięciem, cuda Boga, świata oraz ciała. W trakcie wykładów tego rodzaju, a także później dzieci były szczegółowo przepytywane, aby poddać natychmiastowemu sprawdzianowi ich zrozumienie wskazywanych cudów, ojcowskie pochwały dla dziecka udzielającego poprawnej odpowiedzi przypominały zaś te udzielane co bardziej posłusznym pacjentom. 45
42Innym pojawiającym się we wspomnieniach młodszego Schrebera cudom odpowiadają określone zabiegi pedagogiczne opisywane w książkach Moritza Schrebera i, jak twierdzi Niederland, stosowane przezeń w procesie wychowania własnych dzieci: przemywanie oczu małego dziecka lodowatą wodą (na poprawę wzroku), wszelkie zabiegi mające na celu nadanie ciału dziecka wyprostowanej albo wyprężonej postawy, a wreszcie także ćwiczenia służące gimnastyce gałki ocznej i zdolności skupiania wzroku. Jeszcze inne wskazywane przez Niederlanda analogie dotyczą podstawowych strukturalnych opozycji, wokół których zbudowane są oba dyskursy – naukowy czy popularnonaukowy dyskurs ojca oraz wspomnienia syna: choćby przyciąganie i odpychanie jako podstawowy mechanizm rzeczywistości.
43Kolejnym czynnikiem wpływającym na stan psychiczny dzieci w rodzinie Schreberów miał być fakt, że przez dużą część swojego wczesnego życia przebywały one w połączonej z domem klinice ortopedycznej ojca.
W 1844 roku ojciec stał się właścicielem i dyrektorem instytutu ortopedycznego w Lipsku. Pod kierownictwem doktora Schrebera instytut szybko przekształcił się w dobrze znane Heilanstalt (sanatorium), które szybko powiększono i do którego ściągali pacjenci z problemami ortopedycznymi z całego świata. Jak pisze Ritter, ci niesprawni i okaleczeni ludzie obracali się w towarzystwie dzieci Schreberów, dołączali do nich w ogrodach instytutu, uczestniczyli w ich grach itd. 46
44Zdaniem Niederlanda samo doświadczenie przebywania w towarzystwie ludzi „niesprawnych i okaleczonych”, „wraz ze swoimi aspektami kastracyjnymi, musiało mieć związek i połączyć się z późniejszymi przeżyciami pacjenta zakładu psychiatrycznego” 47. Niezależnie od tego, czy fakt spędzenia części dzieciństwa z ludźmi nie w pełni sprawnymi lub okaleczonymi może zostać uznany za samodzielny czynnik zdolny doprowadzić do zaburzeń psychiki dziecka, to w kontekście niemal obezwładniającej obecności ojca w życiu pozostałych członków rodziny (jego miejsce pracy mieści się w tym samym budynku co mieszkanie – to, co zawodowe, i to, co prywatne, podobnie jak praktyka i teoria ojca-edukatora tworzą w życiu rodziny Scherebrów nierozerwalny splot) można uznać go za jeden z czynników konstytuujący losy obu braci. „Można przypuszczać, że otoczenie tego rodzaju miało wpływ na wykształcenie się rozbudowanych fantazji kastracyjnych i sadomasochistycznych w oprawie aktywnej praktyki ortopedyczno-gimnastycznej” 48.
45Co ciekawe, dodatkowych argumentów za podkreślanym po wielokroć przez Niederlanda patogennym związkiem między terapeutyczno-pedagogiczną działalnością głowy rodziny Schreberów a wychowaniem jego dzieci, zwłaszcza synów, dostarcza jeden z jego głównych krytyków – Israëls. Chodzi o przypuszczenie na temat tego, kto pozował do ilustracji pojawiających się w książkach Moritza Schrebera.
Dzieci Schreberów, tak jak zostały przedstawione na rodzinnym portrecie z 1851 roku, charakteryzuje silne podobieństwo do przedstawień dzieci noszących urządzenia ortopedyczne: Sidonia i Klara mogły być modelkami w ilustracjach przedstawiających prostotrzymacz (Geredehalter), Anna może być dziewczynką przywiązaną do łóżka, lekko melancholijna twarz chłopca w ortopedycznej uprzęży na szczękę mogła zaś należeć do Paula. Prawdopodobieństwo, że członkowie rodziny pozowali do ilustracji w książkach ojca, jest tym większe, że – co wiemy z całą pewnością – on sam również bywał modelem przy sporządzaniu szkiców prezentujących jego własne koncepcje. 49
46Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że z punktu widzenia dzisiejszych poglądów dotyczących pedagogiki i edukacji zarówno większość rozstrzygnięć teoretycznych Moritza Schrebera przytaczanych przez Niederlanda, jak i ich praktyczne aplikacje oraz ogólny nastrój towarzyszący wczesnemu dzieciństwu Daniela Paula i jego rodzeństwa jawią się jako nie do zaakceptowania. Może to oznaczać jedną z dwóch rzeczy: albo mamy do czynienia z przypadkiem patologicznym, „domowym tyranem” epoki scjentyzmu, perwersyjnym orędownikiem „zimnego chowu”, czerpiącym sadystyczną rozkosz z cierpienia zadawanego własnym dzieciom, albo teoria i praktyka Moritza Schrebera stanowiła manifestację poglądów epoki – ostatecznie przecież nie z uwagi na swą kontrowersyjną treść czy wyjątkowo obrazoburcze ilustracje Arztliche Zimmergymnastik stała się bestsellerem. Problem, z którym mamy do czynienia w przypadku literatury poświęconej przypadkowi Schrebera i skupionej wokół osoby jego ojca, polega na tym, że figura „domowego tyrana”, psychopatycznego reformatora pedagogiki, w większości przypadków rzuca cień tak mroczny, że zdolny przesłonić często dalece mniej spektakularne fakty czy wątki. Jednocześnie jednak nie wolno lekko odrzucać twierdzeń Niederlanda i jego naśladowców – w swej niemal ślepej pasji tropienia rodzinnego zła odkrywają oni nierzadko ważne mechanizmy determinujące kształt podmiotowości, a uchodzące mniej podejrzliwemu spojrzeniu. Być może nie wszystkie intuicje, domniemania czy twierdzenia wygłoszone przez Niederlanda są w pełni słuszne, jednak – jak pisze Israëls –
rozważając ów problem, to znaczy zrównanie teorii i praktyki w życiu Moritza Schrebera, nie można porzucać zbytniej ostrożności. […] bliższa wiedza na temat rodziny Schreberów skłania w niektórych przypadkach do uznania ścisłych związków pomiędzy teorią i praktyką w domostwie Moritza Schrebera. 50
47Nie odrzucając odkryć, intuicji i rozstrzygnięć Niederlanda w całości, przyjrzyjmy się więc trzem przykładowym wątkom, w których typowa dla tej tradycji interpretacji przypadku Schrebera logika myślenia prowadzi do mniej lub bardziej poważnych błędów czy pomyłek.
Metaforyka zarazy, figura Bismarcka i masturbacja
48Pierwszy charakterystyczny dla sposobu myślenia Niederlanda błąd polega na uznaniu jakiegoś elementu typowego dla dyskursu epoki i pojawiającego się we wspomnieniach Daniela Paula za wiążący się bezpośrednio z określonym fragmentem uniwersum jego ojca. Jeden z wielu przykładów: zarówno ojciec, jak i syn odwołują się w ramach stosowanej metaforyki do kategorii związanych z chorobą, zarazą, szczególnie zaś z syfilisem. Niederland skłonny jest twierdzić, że Daniel Paul mówi o sobie samym jako istocie chorej – być może będącej samą chorobą, być może zaś kimś, kto jako jedyny przetrwa ostateczną chorobę ludzkości i świata – właśnie dlatego, że jego ojciec w swych książkach posługuje się słowem „choroba” jako epitetem. Bliższa prawdy wydaje się jednak interpretacja głosząca, że zarówno ojciec, jak i syn w swych intuicjach językowych oddają ducha raczej epoki niż specyfikę ich własnego, rodzinnego dyskursu.
49Wiek XIX, rozpoczynający się wraz z Wielką Rewolucją i kończący I wojną światową, epoka wzlotu i upadku mieszczaństwa, cechował się niezwykłą predylekcją do problematyki zdrowia i choroby. W tym kontekście za jego symboliczny początek można uznać wyparcie poza terytorium miast cmentarza jako nowo odkrytego siedliska wszelkiego rodzaju epidemii, za koniec zaś – pojawienie się ideologii, która w imię oczyszczenia społeczeństwa z czynników chorobotwórczych (uprzywilejowanym epitetem nie jest już syfilis, ale rak) wynajdzie obóz zagłady. Rozkwit metaforyki epidemiologicznej rozpoczyna się jednak już w drugiej połowie XIX wieku, wraz z coraz silniej dochodzącym do głosu dyskursem degeneracji i upadku. Mieszczańskie społeczeństwo XIX wieku wciąż diagnozuje najróżniejsze, toczące je od wewnątrz choroby.
Wymownym tego przykładem może być Francja z początków III Republiki, ze swoją mieszaniną pozytywizmu, scjentyzmu, rasizmu i konserwatyzmu – zradykalizowanych dodatkowo przez pamięć politycznego fermentu roku 1848 i 1871 r. Niemal równoczesny (między 1860 a 1890 rokiem) rozkwit nowych dyscyplin, takich jak mikrobiologia (Pasteur), medycyna eksperymentalna (Claude Bernard), antropologia (Paul Broca, Paul Topinard), eugenika i antropologia ras (Vacher de Lapouge), antropologia kryminalna (Lacassagne), neurologia (Charcot), psychologia mas (Le Bon, Tarde) czy socjologia (Durkheim), umożliwił zespolenie nauki i polityki choćby w postaci biologicznego spojrzenia na zachowania społeczne albo swoistej medykalizacji poczynań władzy. Zjawiska tak różnej natury jak syfilis, alkoholizm, prostytucja, histeria, przestępczość, niepodporządkowanie nowym hierarchiom społecznym, strajki czy powstania ujmowano więc jako wielorakie oznaki tej samej choroby ciała społecznego bądź jako dziedziczne wady, patogenne czynniki gnieżdżące się zwłaszcza w łonie społeczeństwa miejskiego i przemysłowego. W czasach tych wciąż żywa była pamięć o epidemiach cholery, rzucających cień na mieszczańskie postrzeganie świata i podważających wiarę klas dominujących we własne siły, postęp i bogate, pokojowe, zhierarchizowane oraz uporządkowane społeczeństwo. 51
50To mieszczańska Europa wieku XIX, której obywatelami byli Schreberowie, nie zaś szczególna rodzinna skłonność, dochodzi do głosu w pismach ojca i syna.
51Inna nieścisłość typowa dla sposobu myślenia Niederlanda wiąże się z jego silną skłonnością do stosowania dedukcji. Zdiagnozowany przez siebie jako centralny dla psychiki Daniela Paula mechanizm trudnej i nigdy niezakończonej sukcesem identyfikacji z ojcem Niederland uznaje za element determinujący niemal każde wydarzenie życia autora Pamiętników… oraz klucz do każdego, nawet najbardziej skomplikowanego i niezrozumiałego urojenia. Doskonałym przykładem owej skłonności jest sposób, w jaki badacz interpretuje porażkę Daniela Paula w wyborach do Reichstagu, porażkę, która stanowiła bezpośrednią przyczynę jego pierwszego kryzysu psychicznego. Kluczową rolę w tej analizie odgrywa postać Bismarcka. Przytoczmy obszerny fragment, w którym Niederland po raz pierwszy mierzy się z owym problemem:
Wybuch pierwszej choroby Schrebera zbiega się w czasie z jego kandydowaniem na ważne stanowisko polityczne, warto więc rozważyć warunki panujące w owym czasie w Niemczech. Bismarck, „Żelazny Kanclerz”, był wówczas nie tylko u szczytów władzy w Vaterland, ale jako najwyższy urzędnik i kanclerz Rzeszy władny był zwoływać Reichstag lub rozwiązać go wedle własnej woli, jak czynił to wielokrotnie przed rokiem 1884. Aby dobrze zrozumieć sytuację Schrebera, należy zwrócić uwagę na fakt, że rozwiązanie Reichstagu uznawane było za karę, samo zaś kandydowanie do niego oznaczało sprzeciwienie się Bismarckowi, bezspornej figurze ojcowskiej, który przez całe życie prowadził walkę z („synowskim”) parlamentem. Jeśli parlament zachowywał się wobec Bismarcka nieodpowiednio, głosując przeciw jego polityce, grożono mu rozpuszczeniem czy rozwiązaniem, tak jak dyscyplinujący lub autorytarny nauczyciel w gniewie i ojcowskiej wściekłości rozpędza rozbrykaną klasę uczniów. 52
52Konsekwencje kandydowania przez przewodniczącego Schrebera do Reichstagu zdaniem Niederlanda sprowadzały się, jak wiemy, do tego, „że nie był on zdolny przyjąć aktywnej roli męskiej w szerokim sensie. Oto moment, w którym stać się członkiem Reichstagu, to znaczy zbuntowanym synem w opozycji do budzącego podziw Bismarcka” 53. W innym miejscu czytamy zaś: „Zasadniczym aspektem jego konfliktu było to, że kandydowanie do Reichstagu oznaczało kandydowanie przeciwko Bismarckowi” 54. W toku dalszych badań Niederland odkrywa, że nie tylko sama kandydatura, ale również przynależność partyjna czyniły z Daniela Paula zbuntowanego syna Żelaznego Kanclerza: „Schreber kandydował do Reichstagu jako zadeklarowany członek National-Liberale Partei (Partii Narodowo-Liberalnej), która sprzeciwiała się autokratycznemu i reakcyjnemu reżimowi bismarckowskich Niemiec” 55. Fakty nie potwierdzają jednak pochodzących z dedukcji rozstrzygnięć Niederlanda.
53Ograniczając się nawet do treści samych Pamiętników…, trudno nie zauważyć, że Daniel Paul Schreber darzył Bismarcka głębokim – pozbawionym, jak się zdaje, jakichkolwiek dwuznaczności – szacunkiem, uznając go za duszę wybitną, a co za tym idzie najdłużej zachowującą autonomię, równą Goethemu. Również zdrowy rozsądek nakazuje uznać, że hipotetyczna przegrana w wyborach, w których startował jako przeciwnik Bismarcka, oznaczała dla Daniela Paula nie tyle zawód, ile powód do radości – przestało mu grozić to, czego najbardziej się obawiał, czyli zatem zajęcie pozycji otwartego sprzeciwu wobec figury ojcowskiej. W optyce proponowanej przez Niederlanda przegrana w wyborach byłaby równoznaczna z poniesieniem kary i powrotem na pozycję ujarzmionego syna. A jednak Niederland musi uznawać porażkę wyborczą poniesioną przez Daniela Paula za zawód, uznany przez psychoanalizę za bezpośrednią przyczyną kryzysów psychicznych.
Wiemy dziś, dzięki samemu Niederlandowi, że Schreber przegrał wybory o kilka długości. Zgodnie z twierdzeniem Niederlanda, Schreber powinien był odczuć nieuświadomione zadowolenie z takiego wyniku, skoro w ostatecznym rozrachunku uwalniał go on od konieczności spotkania się z Bismarckiem twarzą w twarz. Dlaczego więc zmuszony był szukać schronienia w psychozie? Niederland nie wprowadza żadnych korekt do swojego twierdzenia, choć byłyby one uzasadnione, i to przynajmniej z kilku powodów. 56
54Idźmy jednak dalej. Czy program Partii Narodowo-Liberalnej oraz samego Daniela Paula Schrebera w interesujących nas wyborach rzeczywiście skierowany był przeciwko Bismarckowi? Wystarczy przywołać jeden z gazetowych sloganów („Cheminitzer Tageblatt”, 28 października 1884 r.) nakłaniający obywateli do oddawania głosów na Daniela Paula i głoszący ni mniej, ni więcej: „Pragniemy podążać do PRZODU, DO PRZODU Z BISMARCKIEM, i właśnie dlatego Dr SCHREBER jest naszym KANDYDATEM” 57. Niederlandowi trudno uwierzyć, że Reichstag był nie tylko ośrodkiem walki z kanclerzem, ale również areną działań partii politycznych popierających jego politykę. Bliższa znajomość faktów, zwłaszcza tych dotyczących aktywności politycznej Gustawa, starszego brata Daniela Paula, pozwoliłaby Niederlandowi dostrzec, że w ówczesnej Saksonii trudno było o rodzinę mocniej sprzyjającą polityce Bismarcka niż właśnie rodzina Schreberów (Israëls wspomina nawet o możliwych bezpośrednich kontaktach Gustawa z Bismarckiem na przełomie 1875 i 1876 roku 58). Nośna, choć niemająca najmniejszego związku z rzeczywistością interpretacja porażki wyborczej Daniela Paula autorstwa Niederlanda była i jest po wielokroć powtarzana przez kolejnych powołujących się na niego autorów.
55Trzeci rodzaj błędu typowy dla Niederlanda, ale również dla innych badaczy powołujących się na jego interpretacje i poddających krytyce stosowane w przeszłości metody wychowawcze, polega na nazbyt wielkiej swobodzie w konstruowaniu przedmiotu badań z przyjętych wcześniej założeń czy przeświadczeń. Moritz Schreber przestaje występować jako autor konkretnych tekstów i staje się ekranem, na który zajadli tropiciele dziecięcej krzywdy rzucają własne obsesje bądź oczekiwania. Opuszczamy pole interpretacji i wkraczamy na grząski teren moralizującego bajkopisarstwa, w którym efekty retoryczno-pedagogiczne zdają się przesłaniać wolę poznania. Figura „Moritz Schreber” zdaje się skupiać w sobie wszelkie przewiny Schwarze Pädagogik, a w szczególności silnie kojarzona jest z wiktoriańską obsesją na punkcie masturbacji.
56Pierwsza hipoteza Niederlanda (Moritz Schreber testował swe koncepcje pedagogiczne na własnych dzieciach) stanowi fundament, na którym powstała tradycja krytyczna wobec tzw. czarnej pedagogiki 59, wychowania mającego na celu złamanie woli dziecka i zmuszenie go do całkowitego posłuszeństwa, z wykorzystaniem otwartej lub zawoalowanej przemocy fizycznej i psychicznej. Szczególnego znaczenia nabiera w tym kontekście właśnie wspomniana obsesja na punkcie masturbacji, centralny punkt, wokół którego skupiają się sadystyczno-dyscyplinujące działania rodziców, pedagogów i lekarzy. W panteonie przerażających, mrocznych ojców Moritz Schreber zasiada u szczytu stołu, dzieląc palmę pierwszeństwa wśród domowych tyranów jedynie z Johnem Harvey’em Kelloggiem, lekarzem, który zapisał się w historii nie tylko jako wynalazca płatków śniadaniowych oraz metody wytwarzania masła orzechowego 60, ale również jako opiekun czterdzieściorga adoptowanych dzieci, wychowywanych w duchu wegetarianizmu, fizycznej sprawności, wyrzeczenia i seksualnej abstynencji, a wreszcie jako jeden z założycieli Race Betterment Foundation, organizacji skupiającej zwolenników wprowadzenia w Stanach Zjednoczonych rozwiązań eugenicznych. Za swe główne zadanie uważał on przy tym walkę z onanizmem.
J. H. Kellogg, amerykański reformator podejścia do zdrowia i założyciel wielkiej rodziny potentatów zbożowych, rozpowszechniał, dzięki wpływom swojej firmy, informacje o tym, że masturbacja to najgorszy z możliwych przypadków zaspokojenia żałosnej potrzeby seksu. Ledwo powstrzymywał swój wstręt mówiąc o „hańbie dla gatunku” i jego „zbrodni odrażającej podwójnie”, gorszej niż „ohydny grzech” nielegalnych związków między partnerami seksualnymi. 61
57Reprezentatywne, choć nieobejmujące najbardziej drastycznych zaleceń dzieło teoretyczne Kellogga to Plain Facts For Old And Young: Embracing The Natural History And Hygiene Of Organic Life (1892). Niegroźnym idiosynkrazjom przekształconym w imperatywy wychowawcze (np. przeświadczeniu, że jedyną odpowiedzią na problem głodu na świecie jest spożywanie orzechów) towarzyszy tu powiązana z elementami sadyzmu obsesja czystości seksualnej, znajdująca wyraz w zalecanych przez Kellogga metodach walki z dziecięcą masturbacją. Zalecane środki zapobiegania masturbacji obejmowały przede wszystkim obrzezanie w przypadku chłopców oraz nacieranie łechtaczki fenolem 62w przypadku dziewczynek. W pierwszym przypadku Kellogg sugerował przeprowadzanie zabiegu bez znieczulenia (aby doznające bólu dziecko powiązało go trwale z przyjemnością płynącą z genitaliów), w drugim natomiast odkrył, że zastosowanie silnego środka antyseptycznego wobec łechtaczki „łagodzi patologiczne podniecenie”. Nawet pobieżna lektura dzieł lub biografii Kellogga pozwala dostrzec, że ów geniusz, któremu ludzkość zawdzięcza wynalazek płatków kukurydzianych, naprawdę realizował się w zaciekłej walce z masturbacją – jego wynalazki i przemyślenia rozpięte są między biegunem barbarzyńskiego okrucieństwa i bezdusznej przemocy techniki, między rzeczywistością kaźni a logiką dyscypliny. Alternatywą wobec obrzezania było dla chłopców zaszycie napletka, w przypadku zdiagnozowania u kobiety nimfomanii Kellogg zalecał natomiast lodowate kąpiele, zimne okłady na zmianę z parzeniem stref erogennych, a wreszcie usunięcie łechtaczki i warg sromowych mniejszych. Nakazywał również wiązanie dziecięcych rąk za pomocą bandaży i uprzęży, a także stosowanie opatentowanych przez niego samego najróżniejszych klatek na genitalia.
58Wiele spośród ilustracji aparatów terapeutycznych zalecanych lub wręcz wynalezionych przez Moritza Schrebera u licznych autorów budziło i do dziś budzi skojarzenia z dogasającą w Europie przełomu wieków XIX i XX krucjatą antymasturbacyjną. Analizując ów okres, Laqueur wspomina o autorze Kallipädie jako o teoretyku, który pokolenie wcześniej ukształtował paradygmat myślenia o masturbacji przyjęty przez pedagogów i lekarzy pod koniec wieku XIX i na początku XX.
Oni wszyscy, łącznie z Freudem, byli nastolatkami w czasach, kiedy onanistom mówiono, że dopuszczając się samogwałtu ryzykują życiem. Aktywność zawodową zaczynali w ostatnich dekadach dziewiętnastego wieku, w czasie, kiedy szanowanym pedagogiem był niesławny obecnie dr Daniel Gottlieb Moritz Schreber, ojciec słynnego pacjenta Freuda, obmyślający narzędzia i sposoby, którymi złamać można w dzieciach „niebezpieczny, skrywany występek”; w tych latach uznane podręczniki psychologii wciąż podawały informację, że 26% cierpiących na neurozę chłopców, którzy się masturbowali, kończyło jako obłąkańcy. (Schreber był czołową postacią jeśli chodzi o edukację klasy średniej, mimo chorobliwego okrucieństwa, z jakim traktował własnego syna). 63
59W kontekście nie tyle osoby, ile postaci „niesławnego” Moritza Schrebera jako jednej z centralnych figur „czarnego oświecenia”, którą stał się dzięki szerokiej recepcji książki Niederlanda, wartości powyższego cytatu upatrywać należy w tym, że stanowi on karykaturalnie niemal przerysowaną ilustrację mitu niemającego związku z rzeczywistością. Po pierwsze przeceniona zostaje siła oddziaływania Moritza Schrebera – w świetle znanych dzisiaj informacji, dotyczących choćby wysokości nakładów i ilości wydań jego poszczególnych publikacji, nie sposób uznać go za figurę kształtującą poglądy pokolenia. Po drugie twierdzenie, że ojciec autora Pamiętników… w swej pedagogicznej praktyce i teorii skupiał się przede wszystkim na problemie masturbacji, nie znajduje potwierdzenia w faktach – żadne z urządzeń przedstawianych na ilustracjach w pismach Moritza Schrebera nie służy uniemożliwieniu dziecku onanizmu. Rzut oka na owe ryciny pozwala stwierdzić, że obsesją autora Kallipädie nie była masturbacja, lecz wypracowanie u dziecka właściwej, wyprostowanej postawy. Wreszcie, przytoczone dane statystyczne nie mają żadnego związku z Moritzem Schreberem, odzwierciedlają bowiem obowiązujące w owym czasie przekonania naukowe, na które nie miał on, jak pisaliśmy wcześniej, znaczącego wpływu. Wszystkie informacje podane w cytowanym fragmencie, poza faktem, że syn Moritza Schrebera oszalał, są zatem nieprawdziwe. Rozwiązanie zagadki tkwi w przypisie. Okazuje się mianowicie, że jedynym źródłem, z którego czerpał informacje Laqueur, jest… książka Niederlanda.
60Argumentację Niederlanda wiążącą ojcowski brutalny zakaz masturbacji z urojeniami syna trudno uznać za rozwiewającą wszelkie wątpliwości. W jednym z fragmentów dzieła Moritza Schrebera Niederland (brak wskazania źródła utrudnia identyfikację cytatu) odnajduje motywy pojawiające się później w Pamiętnikach nerwowo chorego. Pierwsza analogia dotyczy metaforyki („zaraza masturbacji” w pismach ojca oraz liczne i rozmaite zarazy dotykające ciało jego syna), kolejna – konkretnego opisu (rozkład organów w podbrzuszu jako skutek masturbacji w cytacie z ojca oraz opis podobnego fenomenu, doznawanego jakoby przez syna), trzecia zaś – tytułu książki Daniela Paula. W cytacie z Moritza Schrebera pada mianowicie stwierdzenie, że masturbacja wieść może do choroby systemu nerwowego (Nervenkrankenheiten), oryginalny tytuł, pod jakim ukazały się wspomnienia Daniela Paula, brzmi zaś: Denkwürdigkeiten eines Nervenkranken. Przywołane powyżej analogie skłaniają Niederlanda do następującego wniosku: „Mamy powody rozpoznać w tytule wspomnienie (a może wyznanie?) kogoś, kto postrzegał samego siebie jako chorego i niedołężnego w konsekwencji masturbacji na długo zanim jego urojenia przybrały charakter religijno-mistyczny” 64. Dalej zaś czytamy: „Schreber był przekonany, że jego choroba ma coś wspólnego z masturbacją” 65. Podstawą dla tego ostatniego, wyrażonego kategorycznie twierdzenia jest obserwacja, że Daniel Paul niekiedy mówi o samym sobie jako o zarazie, chorobie, a zatem zwraca się do samego siebie słowem, którego jego ojciec użył w jednym ze swych pism dla określenia masturbacji. O bezpodstawności takich hipotez pisałem wcześniej. Kolejna wzmianka dotycząca Moritza Schrebera oraz walki z dziecięcym onanizmem pojawia się w epilogu do Psychoanalytic Profile of a Paranoid Personality, stanowiącym jedynie ostatni element budowli wzniesionej na nader kruchych fundamentach. Podsumowując niezwykły wpływ teorii oraz wynalazków Moritza Schrebera na losy świata, Niederland pisze: „Nie mniej wpływowe i szeroko rozpowszechnione były antymasturbacyjne zalecenia i urządzenia ojca Schrebera, które omówiłem w rozdziale 9” 66. Wspominane przez Niederlanda „omówienie” zawiera wyłącznie argumenty, które właśnie przedstawiliśmy, nie może zatem zostać uznane za wyczerpujące ani wiarygodne. Dalej następuje dłuższy komentarz do zamieszczonych w książce ilustracji przedstawiających antymasturbacyjne urządzenia zaprojektowane, wykonane i stosowane wyłącznie na terenie Stanów Zjednoczonych na przełomie XIX i XX wieku, budzące jednak uczucie grozy. Cała argumentacja czyniąca z Moritza Schrebera nie tylko „domowego tyrana”, ale również funkcjonariusza antymasturbacyjnej inkwizycji sprowadza się więc do kilku luźnych analogii między tekstami ojca i syna oraz równie luźnych skojarzeń autora wiążących Schreberowskie urządzenia ortopedyczno-terapeutyczne z nowoczesnymi pasami cnoty wszelkich kształtów. Z faktu, że urządzenia Moritza Schrebera budzą dzisiaj uzasadnioną grozę oraz określone – ale nie zawsze uzasadnione – skojarzenia, nie sposób wyciągnąć wniosków na temat ich domniemanej funkcji. W ostatecznym rozrachunku argumentacja Niederlanda dotyczącą związków ojca autora Pamiętników… z kampanią antymasturbacyjną ma charakter stricte retoryczny, fakty zaś pojawiają się w niej raczej na zasadach wyjątku.
61Niederland zdecydowanymi ruchami kreśli w swej książce portret Moritza Schrebera, siła oddziaływania obrazu zastępuje skromniejszą, lecz bardziej wymagającą grę światłocienia. W konfrontacji z mitycznym obrazem rzeczywistość pism Moritza Schrebera wypada nader blado. Jeśli przyjąć za dobrą monetę twierdzenia Niederlanda, powtarzane następnie przez kolejnych autorów tropiących represję pragnienia, Kallipädie, a zatem praca dotycząca bezpośrednio problemu dobrego wychowania dziecka (tytuł jest, jakżeby inaczej, grecką hybrydą: kalos – ‘piękne’, paidos – ‘dziecko’), winna zawierać najwięcej fragmentów dotyczących masturbacji. Odpowiednio nastawiony przez Niederlanda, oczekujący spektakularnych erupcji dyskursywnego sadyzmu czytelnik będzie jednak srodze zawiedziony tą lekturą, szczególnie jeśli zapoznał się z twórczością J. H. Kellogga lub obejrzał choćby kilka spośród wynalazków cnotliwych wiktorian. Cóż bowiem sądzić o zaskakującej pobłażliwości, z jaką Moritz Schreber zaleca, by dorośli cierpiący z powodu nadmiernego pobudzenia seksualnego przeciwdziałali zagrożeniu masturbacją, unikając przegrzewania organizmu oraz dążąc do regularnej pracy jelit i pęcherza, a wreszcie stosując kąpiele w temperaturze 20 stopni Celsjusza? Być może jednak to jego poglądy dotyczące wychowania w czystości są najbardziej stanowcze i w ostatecznym rozrachunku to one stanowić powinny przedmiot dyskusji.
62Kwestia dziecięcej masturbacji zostaje poruszona w Kallipädie wyłącznie raz, w rozdziale dwunastym, poświęconym „zasadom, zgodnie z którymi należy wychowywać dzieci”. Omówienie jej zajmuje autorowi niecałą stronę, na której pojawiają się ostrzeżenia przed niebezpieczeństwem „onanizmu” albo „samodzielnej polucji”, „smutnym występkiem” czy „sekretną zarazą młodzieży”, a także wyrażone zostaje przekonanie o związku między masturbacją a „ogólnym osłabieniem organizmu oraz chorobami brzucha i nerwów”. Uwagi te padają w kontekście, który dosłownie wyklucza uznanie Moritza Schrebera za szczególnie wyczulonego na omawiany problem. Dotyczył on raczej jednego z wymiarów samokontroli i panowania nad słabościami ciała i duszy, które należało jego zdaniem wpajać dzieciom od najmłodszych lat. Ani słowa o pasach cnoty, najmniejszej wzmianki na temat kastracji lub stosowania elektrowstrząsów 67. Nie oznacza to w żadnym razie, że nie istnieje problem relacji pomiędzy poglądami Moritza Schrebera, sposobem, w jaki wychowywał swe dzieci, a stanem psychicznym opisywanym przez jego syna w Pamiętnikach nerwowo chorego. Jest wręcz przeciwnie, a nadmierne akcentowanie i wysuwanie na plan pierwszy „spektakularnego” (choć w istocie urojonego) wątku antymasturbacyjnego przesłania ważną kwestię dotyczącą rzeczywistej roli „czarnej” czy „trującej” pedagogiki. Funkcja tego typu wychowania, a także jego skutki dla konstrukcji kształtowanego przezeń aparatu psychicznego pozostają ważnym i aktualnym problemem, specyficzna zaś i z całą pewnością nienaukowa obsesja na punkcie masturbacji jedynie utrudnia analizę szerszych i dalece istotniejszych zagadnień.
63Wydaje się, że poglądy Moritza Schrebera na temat masturbacji nie odbiegały w jakikolwiek sposób od poglądów ludzi jemu współczesnych. Najlepiej świadczy o tym rozpowszechnione w całym XIX i na początku wieku XX przeświadczenie wiążące dziecięcą masturbację z późniejszymi kłopotami ze zdrowiem psychicznym, przeświadczenie, które stanowi jeden z kluczowych punktów antymasturbacyjnej krucjaty. Omawiając w swych pismach zagrożenia związane z masturbacją i wiążąc je z chorobą psychiczną, Moritz Schreber daje jedynie wyraz swej przynależności do określonej tradycji myślenia, szeroko rozpowszechnionej w jego środowisku i uznawanej za naturalną. Młodszy od niego o jedno pokolenie Freud w pismach z przełomu wieków głosił analogiczne poglądy: „mający pietystyczne i purytańskie inklinacje Schreber i dalece mniej purytański, ale zarazem mający skłonności bardziej racjonalistyczne Freud dzielili wspólny kod etyczny oraz poglądy etiologiczne” 68. W konfrontacji z „duchem czasu” poglądy Moritza Schrebera na masturbację nie budzą szczególnych kontrowersji.
64Bliższa analiza hipotez dotyczących znaczenia masturbacji w pismach teoretycznych oraz praktyce wychowawczej Moritza Schrebera, a także ich związków z urojeniami jego syna, zdaje się ujawniać wspólny mianownik wszelkich teorii inspirowanych krytycznym mitem „czarnego oświecenia” czy „zatrutej pedagogiki”, a zarazem ich najsłabszy punkt. Badacze często dają się porwać szczególnie „mocnym” obrazom, potwierdzającym ich wstępne, często radykalne intuicje czy założenia, dostosowując do nich następnie w sposób wybiórczy fakty lub też nadając im znaczenie zgodne z ogólną wizją, ale całkowicie wykluczające rzeczywisty kontekst. W ten sposób wykreowany zostaje mityczny obraz niemający silnych związków z rzeczywistością, mający jednak dużą nośność.
65Alice Miller, jedna z autorek poddających krytyce fenomen Schwarze Pädagogik, prezentuje „rozwiniętą”, a zatem niemal pozbawioną związku z faktami wersję mitu Moritza Schrebera jako domowego tyrana (powtarzając, co charakterystyczne, dokładnie te same figury, które pojawiają się u cytowanego wcześniej Laqueura):
Ojciec opisanego przez Freuda pacjenta cierpiącego na paranoję, doktor Schreber, napisał w połowie XIX wieku wiele książek o wychowaniu, które cieszyły się w Niemczech taką popularnością, że niektóre z nich doczekały się aż czterdziestu wznowień i były przekładane na wiele języków. Autor podkreślał w nich z całym naciskiem, że jeśli chce się „wyplenić chwasty”, należy wychowanie dziecka rozpocząć możliwie najwcześniej, od pierwszych dni życia. 69
66Dalej czytamy zaś: „W rodzinie Schreberów obaj synowie reagowali w niemowlęcym wieku nie na spojrzenie matki, lecz ojca. Obaj cierpieli później na choroby psychiczne i manię prześladowczą” 70. Mit rośnie: destruktywne oddziaływanie ojca zaczyna się już we wczesnym niemowlęctwie, nie potrzeba już nawet sadystycznych urządzeń, wystarczy siła samego spojrzenia. Rzut oka na bibliografię pozwala stwierdzić, że jedynym źródłem wiedzy autorki na temat Moritza Schrebera była publikacja Niederlanda oraz książka Schatzmana, opierająca się na jego ustaleniach i fundująca tradycję krytyki „zimnego chowu” w duchu psychologii humanistycznej 71.
67Interpretacje autorstwa Niederlanda rzucają światło na niektóre spośród pominiętych w pionierskiej analizie Freuda problemów, wskazują również kierunki możliwych dalszych badań, zwłaszcza jeżeli chodzi o kwestię związku między określoną formą wychowania i rozwojem aparatu psychicznego dziecka. Jego niewątpliwą zasługą jest dobitne zwrócenie uwagi na relację między rzeczywistymi dziecięcymi doświadczeniami Daniela Paula a formą, jaką przyjęła jego choroba psychiczna, zwłaszcza zaś próba powiązania określonych fantazji czy urojeń z elementami inspirowanymi kontaktami z ojcem. W świetle wielu faktów z życia rodziny Schreberów, a także lektury pism samego Moritza Schrebera trudno jednak zgodzić się z radykalnymi tezami stawianymi przez Niederlanda.
68Nie ulega najmniejszych wątpliwości, że w rodzinie Schreberów panowała ścisła hierarchia, Moritz był silnym ojcem, być może o skłonnościach autorytarnych. Z całą pewnością również wiele spośród proponowanych w książkach Moritza Schrebera rozwiązań trudno uznać za możliwe do zaakceptowania z punktu widzenia obowiązujących dzisiaj poglądów na wychowanie dzieci. Jednocześnie jednak zarówno domowa hierarchia, jak i określone poglądy na wychowanie dzieci nie odbiegają w interesującym nas przypadku od sytuacji w rodzinach o analogicznej pozycji społecznej w tym samym czasie. Tym, co skłoniło psychoanalityków oraz krytyków Schwarze Pädagogik do skierowania badawczego spojrzenia na autora Kallipädie, był fakt, że jego syn oszalał, a szaleństwo to zostało opisane przez absolutny autorytet.
69Trzeba zachować miarę, a zatem z jednej strony nie bagatelizować wpływu metod wychowawczych ojca na rozwój psychiczny jego synów, z drugiej zaś nie czynić z niego skrzyżowania domowego tyrana z doktorem Mengele. W ostatecznym rozrachunku na ironię zakrawa fakt, że ten, który pragnął zostać zapamiętany jako wielki reformator i uzdrowiciel społeczeństwa, przeszedł do historii jako jeden z największych krzywdzicieli dzieci. A także jako wynalazca ogródków działkowych, z czym nie miał zgoła nic wspólnego. „Tak oto Moritz Schreber, który za swego życia z całych sił próbował stać się wpływowym pedagogiem i który zyskał sławę mylnie utożsamiony z założycielem ruchu ogródków działkowych […], ostatecznie zyskał późną trzecią formę sławy dzięki pracy Niederlanda” 72.
Notes de bas de page
1 W. G. Niederland, The Schreber Case. Psychoanalytic Profile of a Paranoid Personality, London 1984, s. xiii.
2 Tamże, s. xvi.
3 Z. Lothane, In Defense of Schreber, London 1992, s. 178.
4 Por. H. Israëls, Schreber. Father and Son, Amsterdam 1981, s. 231.
5 W języku niemieckim występuje jeszcze jeden termin wywodzący się od nazwiska Moritza Schrebera – Schrebergartner, oznaczający nie tylko polskiego działkowicza, ale również osobę o ograniczonym intelekcie i wąskich horyzontach (por. H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 229).
6 Romantyczna koncepcja makrobiotyczna, związana z nazwiskiem Johanna Christiana Augusta Heinrotha, autora prac poświęconych psychiatrii, kładącego silny nacisk na relację między zdrowiem psychicznym a czystością duszy i upatrującego w grzechu (rozumianym rzecz jasna zgodnie z wykładnią protestancką) bezpośredniej przyczyny wielu zaburzeń psychicznych i psychosomatycznych.
7 W tym miejscu warto wspomnieć, że Pamiętniki… Daniela Paula Schrebera roją się od pojęć zaczerpniętych z teorii Hartmanna (erotyczna rozkosz, erotyczny nadmiar, miłość czysta). Koncepcja, zgodnie z którą nadmiar seksualnych rozkoszy wpływa szkodliwie na ludzkie nerwy, stanowiąca – jak pamiętamy – jeden z leitmotivów teologiczno-paranoicznego systemu Daniela Paula, zostaje przezeń niemal dosłownie przejęta od owego uznanego autora.
8 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 211.
9 W wolnym tłumaczeniu: Kallipedia, albo edukacja do piękna przez naturalne i symetryczne wspieranie normalnego wzrostu ciała.
10 Stosowana dzisiaj metoda Ponsetiego (obejmująca zastosowanie gipsu) zdaje się działać na analogicznej zasadzie.
11 Myloną powszechnie z uosabiającą wiktoriańską obsesję uprzężą mającą na celu uniemożliwić dziecku masturbację.
12 Dzisiejsza, wyposażona w elektroniczny alarm, wersja urządzenia nosi sympatyczną nazwę Pajączek.
13 Reprodukcje omawianych ilustracji odnaleźć można nie tylko w literaturze poświęconej rodzinie Schreberów, ale również w dziełach poddających krytycznej analizie tzw. zimne (czy – jak mówią Niemcy – czarne) wychowanie, czy nawet w pracach niemających z pozoru nic wspólnego z kwestiami pedagogicznymi. Doskonałym tego przykładem jest wydany niedawno „przewodnik” Krytyki Politycznej poświęcony Agambenowi (Agamben. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2010), w którym pojawiają się one bez żadnego – poza specyficznie rozumianymi względami estetycznymi – powodu.
14 W. G. Niederland, The Schreber Case…, s. 167.
15 L. M. Politzer, Daniel Gottlieb Moritz Schreber, „Jahrbuch für Kinderheilkunde” 1862, nr 5.
16 E. Mengner, Dr. D. G. M. Schreber: Ein Kämpfer für Volkserziehung, Leipzig 1876.
17 Rozprawa doktorska dotycząca ruchu Towarzystw Schreberowskich: A. Ritter, Schreber: Das Bildungssytem eines Arztes, Erfurt 1936.
18 Rok wydania Psychoanalitycznych uwag… Z. Freuda.
19 W. G. Niederland, The Schreber Case. … , s. 27.
20 Tamże.
21 Tamże, s. 49.
22 Tamże, s. 74.
23 Tamże, s. 70.
24 Tamże, s. 57.
25 Tamże.
26 Tamże.
27 Tamże.
28 Por. F. Baumeyer, The Schreber Case, „International Journal of Psychoanalysis” 1956, t. XXXVII.
29 Por. B. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 163‒166.
30 A nie, jak twierdzi Nierderland, w 1858 lub 1859 roku, to jest dwa lata przed śmiercią Moritza Schrebera.
31 W. G. Niederland, The Schreber Case…, s. 58.
32 Tamże.
33 Tamże, s. 59.
34 Tamże, s. 60.
35 Tamże, s. 70.
36 Tamże, s. 41.
37 Tamże, s. 90.
38 Tamże, s. 42.
39 Tamże, s. 98.
40 Tamże, s. 72.
41 Tamże, s. 73.
42 Tamże, s. 57.
43 Tamże, s. 65.
44 Tamże, s. 45.
45 Tamże, s. 98.
46 Tamże, s. 82‒83.
47 Tamże, s. 83.
48 Tamże, s. 94.
49 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 101.
50 Tamże, s. 100‒101.
51 E. Traverso, Europejskie korzenie przemocy nazistowskiej, tłum. A. Czarnecka, Warszawa 2011, s. 147‒148.
52 H. Niederland, The Schreber Case…, s. 39‒40.
53 Tamże, s. 41.
54 Tamże, s. 86.
55 W. G. Niederland, The Schreber Case…, s. 99; cytat pochodzi z rozdziału zatytułowanego Further Data on „Historical Truth” (sic!).
56 P. Schalmey, Die Bewahrung psychoanaliytischer Hypothesen, Kronberg 1977, s. 69.
57 Por. H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 368.
58 Por. tamże, s. 146.
59 Kategoria Schwarze Pädagogik wprowadzona zostaje przez Katharinę Rutschky w opublikowanej w 1977 roku Schwarze Pädagogik. Quellen zur Naturgeschichte der bürgerlichen Erziehung (Ullstein 1977). W języku angielskim funkcjonuje wprowadzone przez Alice Miller tłumaczenie poisonus pedagogy, natomiast w języku polskim mówi się o „czarnej pedagogice” albo „zimnym chowie”. Mająca swój początek w latach 70. XIX wieku i zgodna z duchem tego czasu tradycja przetrwała do dzisiaj, dochodząc do głosu w popularnych, a zarazem odbieranych przez opinię publiczną jako krytyczne pracach takich jak Biała wstążka M. Hanekego czy Łaskawe J. Littela.
60 Innym innowatorem na rynku żywności, który poświęcił się walce z widmem masturbacji, był S. Graham, od nazwiska którego pochodzi nazwa popularnego rodzaju pieczywa. J. H. Kellogg czerpał z doktryn głoszonych przez Grahama.
61 T. W. Laqueur, Samotny seks. Kulturowa historia masturbacji, Kraków 2006, tłum. M. Kaczyński, s. 31.
62 Fenol, czyli benzenol, kwas karbolowy lub karbol, uzyskany po raz pierwszy 1832 roku przez Rungego, pierwotnie stosowany był w medycynie jako antyseptyk. Ze względu na wysoką toksyczność dzisiaj niemal nieużywany.
63 T. W. Laqueur, Samotny seks…, s. 314.
64 W. G. Niederland, The Schreber Case…, s. 73.
65 Tamże.
66 Tamże, s. 169.
67 Na temat poglądów Moritza Schrebera na wychowanie dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem Kallipädie, por. Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 154‒160.
68 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 161.
69 A. Miller, Zniewolone dzieciństwo. Ukryte źródła tyranii, tłum. B. Przybyłowska, Poznań 1999, s. 24.
70 Tamże, s. 26.
71 M. Schatzman, Paranoia or Persecution: the case of Schreber, „Fam. Process” 1971, nr 10.
72 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 276.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019