III. Sędzia we własnej sprawie. Próba rekonstrukcji Pamiętników nerwowo chorego
p. 123-274
Texte intégral
Chorzy umysłowo nie stosują zasady brzytwy Ockhama – wyjaśnienia danej grupy faktów za pomocą najprostszej teorii. Oni ulatują w barok.
Ph.K. Dick, Valis, tłum. L. Jęczmyk, Poznań 2005, s. 23.
Nieuleczalnie chorego wariata wiozą w końcu do zakładu dla obłąkanych
(Kiedyś spał w łóżeczku w matczynej sypialni teraz nie zaśnie już nigdy)
W. Whitman, Pieśń o sobie, tłum. A. Szuba, Kraków 2007, s. 47.
1. Historia choroby i leczenia z punktu widzenia pacjenta
1Pamiętniki… stanowią świadectwo doświadczenia, jakie przyniosły sędziemu Schreberowi dwie choroby nerwowe. Pierwsza z nich przypada na okres od jesieni 1884 roku do końca roku 1885, druga natomiast rozpoczyna się w październiku 1893 roku i trwa, jak twierdzi sam Schreber, jeszcze w czasie spisywania wspomnień, to znaczy w roku 1900. Według samego chorego w obu przypadkach przyczyną załamania było przepracowanie („nadmierne przeciążanie umysłu”), związane z przełomami w jego karierze. W roku 1884 Schreber jako dyrektor Sądu Krajowego w Kamieńcu Saskim (Cheminitz) startuje w wyborach do Reichstagu (które sromotnie przegrywa), natomiast w roku 1893 zostaje przewodniczącym senatu przy Sądzie Krajowym (Oberlandesgericht) w Dreźnie. Schreber jasno określa przedmiot i cel Pamiętników…; pisze, że relacjonują one „doznane w trakcie mojej trwającej obecnie już nieomal siedem lat choroby nerwowej przeżycia i doświadczenia oraz nadprzyrodzone wrażenia, jakich doznałem w tym czasie, by umożliwić zrozumienie moich religijnych poglądów i wyjaśnić pewne osobliwości mojego zachowania” 1. Ich celem zaś jest ukazanie w całej oczywistości wniosków płynących z owych doświadczeń, wyłaniającej się z nich teorii o charakterze religijnym.
2W okresie pierwszej choroby nie pojawiła się jeszcze większości elementów składających się na zawartość Pamiętników nerwowo chorego. Wprawdzie obecne są już elementy paranoiczne (mania prześladowcza), mogą one jednak stanowić dokonaną przez samego Schrebera reinterpretację wydarzeń w świetle jego późniejszych odkryć. Już wtedy rola prześladowcy przypada lekarzowi zajmującemu się chorym, to znaczy doktorowi Flechsigowi, kierownikowi kliniki psychiatrycznej przy uniwersytecie w Lipsku, w której Schreber przebywał przez większość czasu trwania obu kryzysów.
3Dwa symptomy poprzedzały nawrót choroby, jej powtórny atak. Po pierwsze Schrebera nawiedzał kilkakrotnie ten sam sen, w którym miał on wrażenie, że choroba nerwowa powróciła, co doprowadzało go, rzecz jasna, do stanu głębokiego nieszczęścia, równoważonego jedynie przez ulgę towarzyszącą obudzeniu. Drugim niepokojącym samego Schrebera symptomem było uporczywie powracające, a jednocześnie z gruntu obce mu, choć zarazem piękne, doznanie bycia kobietą oddającą się mężczyźnie. Sprzeczność owego wrażenia z całym systemem wartości moralnych wyznawanych przez sędziego, odczuwana jako silny i niepokojący dysonans, dowodzi jego zdaniem, że wrażenie to nie mogło mieć źródła w nim samym, ale musiało być zainspirowane przez „jakieś zewnętrzne siły”.
4Objęcie przez Schrebera prestiżowego stanowiska przewodniczącego senatu przy Sądzie Krajowym wiązało się nie tylko z wielką liczbą nowych zadań do wykonania, ale również z ambicją samego sędziego, jego potrzebą perfekcjonizmu oraz akceptacji i poważania w nowym środowisku. Napięcie spowodowane nawałem pracy jak również koniecznością urządzenia się w nowym miejscu zamieszkania sprowadziło na Schrebera kłopoty ze snem, czemu nie pomagało towarzyskie osamotnienie. W tym właśnie okresie, to znaczy na przełomie października i listopada, zaczynają go nękać wywołujące bezsenność omamy słuchowe.
5Po uprzedniej konsultacji z miejscowym lekarzem Schreber w towarzystwie małżonki udaje się do Lipska, by poddać się badaniu u lekarza, który zajmował się nim w czasie pierwszej choroby, to znaczy doktora Flechsiga. Rozmowa z nim przynosi kojące efekty, jednak tej samej nocy pozostający w mieszkaniu swej matki Daniel Paul przechodzi kryzys. Bezsenności towarzyszą silne stany lękowe prowadzące do próby samobójczej, udaremnionej przez jego żonę. Następny dzień to dalsze pogorszenie jego stanu, depresja. Doktor Flechsig ordynuje przeniesienie chorego do prowadzonego przezeń zakładu. Tam stan sędziego stale się pogarsza: jest trawiony przez bezsenność, która opiera się lżejszym środkom, niezdolny do wykonania jakiejkolwiek czynności i osamotniony, pogrążony w depresji. Nieustannie rozmyśla o śmierci i podejmuje kolejne próby samobójcze. Na działania pracowników zakładu reaguje agresywnie, obawiając się z ich strony spisku. Pomimo krótkotrwałych okresów polepszenia, następujących po szczególnie silnych kryzysach, stan Schrebera stale się pogarsza. Zaczynają się halucynacje.
6W dni, w których czuje się lepiej, Schreber przyjmuje odwiedziny żony, a nawet w jej towarzystwie opuszcza na kilka godzin zakład, by odwiedzić matkę lub pospacerować. Jest jednak bardzo wyczerpany, tak fizycznie, jak psychicznie. Trudnościom w poruszaniu się towarzyszy lęk przed światem zewnętrznym, większość zaś prostych zadań umysłowych (choćby czytanie gazety) przekracza jego możliwości. Cały czas przyjmuje silne środki – między innymi hydrat chloralu – które osłabiają jego i tak mizerną wolę życia. Przyszłość inna niż okrutna rzeczywistość choroby nerwowej wydaje mu się niepodobieństwem. W lecie 1894 Schreber przechodzi kolejny kryzys (spowodowany jego zdaniem pierwszą od czasu umieszczenia w zakładzie dłuższą rozłąką z żoną), po którym dochodzi do wniosku, że nie chce więcej narażać swej małżonki na widok pożałowania godnego stanu, w którym się znalazł. Od pewnego czasu sędzia podejrzewa ponadto, że jego żona jest swego rodzaju halucynacją. Również inne paranoiczne aspekty jego choroby przybierają na sile – coraz wyraźniej jawią mu się wymierzone w niego podstępne działania doktora Flechsiga.
7W okresie pomiędzy Bożym Narodzeniem roku 1893 a końcem lutego 1894 roku sędzia Schreber przebywał na parterze żeńskiego skrzydła uniwersyteckiej kliniki dla nerwowo chorych (z oknami wychodzącymi na północ), natomiast zarówno wcześniej, jak i później zajmował on pomieszczenia, w tym izolatkę, znajdujące się w skrzydle męskim, wychodzącym na stronę południową. Gdy zdaniem lekarzy agresja pacjenta staje się groźna dla otoczenia, jest on zamykany w izolatce lub pomieszczeniach mogących za nią służyć. Są tam podwójne drzwi, z których drugie – wewnętrzne – mają niewielkie okienko, judasz, służący bezpiecznej obserwacji pacjenta przez strażników; światło gazowe wpada jedynie przez przeszklenie ponad drzwiami. Okresowi spędzonemu w izolatce towarzyszy poczucie absolutnego osamotnienia – Schreber niemal nie widuje lekarzy, a jedynie sanitariuszy i strażników (zawsze tych samych), podobnie rzecz ma się w przypadku innych pacjentów zakładu. Jednocześnie sam Schreber nie ma całkowitej pewności, czy cały okres swej choroby spędził właśnie w tym miejscu:
Pewna część moich wspomnień nie chce w żaden sposób dopasować się do ogólnie mi znanych pomieszczeń zakładu Flechsiga; stąd w połączeniu z innymi jeszcze okolicznościami pojawiły się u mnie wątpliwości, czy rzeczywiście cały ten czas, o którym tutaj mowa, spędziłem w zakładzie Flechsiga, czy nie przebywałem czasowo gdzie indziej. 2
8Pół roku spędzone w przy-uniwersyteckiej klinice w Lipsku, które Schreber nazywa „świętym czasem” i które rozpoczyna się wraz z ostatnią wizytą jego żony (połowa lutego 1894 roku), kończy zaś w połowie lipca przeniesieniem do innego zakładu psychiatrycznego, to okres wymykający się pamięci sędziego, nie-czas, pozbawiony punktów odniesienia, w którym wydarzenia rzeczywiste i wyobrażone, przeszłość i przyszłość mieszają się ze sobą, tworząc nieskończoną wielość możliwości Prawdy. Przykuty do łóżka w swej szpitalnej celi Schreber żyje poza codziennym cyklem dnia i nocy, nieświadomy upływającego czasu. Momenty możliwe do zidentyfikowania w czasie są nieliczne, ich charakter zaś wątpliwy.
9W połowie marca, a zatem w okresie intensywnego występowania wizji oraz nasilającej się depresji, Schreber zapoznaje się z gazetą zawierającą, jak sam stwierdza, „coś w rodzaju mojego własnego nekrologu”. Odczytuje to jako znak ostatecznego zerwania ze zwykłym życiem, brak możliwości powrotu do społeczeństwa, dożywotnią banicję. Zmiany, które w nim zachodzą, są nieodwracalne – nie ma już szansy na powrót do normalności.
10Mniej więcej w tym samym czasie zdaniem Schrebera zmiana zachodzi również w doktorze Flechsigu. Z okazji świąt Wielkiej Nocy lekarz zajmujący się Schreberem udaje się na wakacje. W tym okresie Schreber ma serię wizji, w których jest świadkiem samobójstwa Flechsiga, jego pogrzebu, a także jego rozmów z własną żoną, w których sprawiający na niej wrażenie szaleńca lekarz twierdzi, że jest Bogiem. Wreszcie w tym właśnie czasie sędzia ma przeświadczenie, że dusza Flechsiga – najwyraźniej uwolniona od swego ciała w wyniku samobójstwa – zagnieździła się w jego własnym ciele.
11Pierwsza połowa kwietnia to okres, który Schreber określa mianem Sądu Bożego. Termin ten odnosi się do serii wizji, w których odsłania się przed Schreberem charakter relacji łączącej go z doktorem Flechsigiem oraz jej związek z losami wszechświata (ze szczególnym uwzględnieniem Niemiec), a także wyjątkowy sens jego obecnego stanu.
12Z początkiem lipca Schreberowi zezwala się ponownie na regularne spacery w należącym do kliniki ogrodzie. Raz na jakiś czas nawiedzają go w nim wizje (dwa słońca, bujna tropikalna roślinność, grupki francuskich dam, daleki krewny F.). Stan psychiczny sędziego daleki jest od pożądanego przez lekarzy, on sam zaś przedstawia sobą obraz melancholijnego wyobcowania, niepasujący do słonecznego lata. „Ja sam, siedząc w ogrodzie w czarnym płaszczu i czarnym kapeluszu na krześle polowym, wydawałem się sam sobie kamiennym gościem, który powrócił z dawno minionych czasów do obcego świata” 3.
13W tym samym czasie zachodzi pozytywna zmiana – przez ostatnich kilka tygodni pobytu w lipskiej klinice Schreber odzyskuje sen. Od samego początku roku 1894 cierpi na bezsenność (jest to, jak pamiętamy, jedna z przyczyn jego kryzysu psychicznego), w związku z czym ordynowane są mu coraz mocniejsze leki nasenne, a gdy przestaje nań działać najsilniejszy z nich – hydrat chloralu – raz na kilka nocy podawane są mu zastrzyki z morfiny. „Spałem, choć częściowo niespokojnie i stale mając mniej lub bardziej ożywione wizje – bez jakichkolwiek sztucznych środków, mój sen stał się snem promieni” 4. Koniec kłopotów ze snem jest o tyle paradoksalny, że na ten sam okres przypadają najbardziej intensywne wizje i doświadczenia mistyczne. Sam Schreber utrzymuje, że istnieje związek pomiędzy zdolnością do zapadania w sen a treścią samych wizji oraz ich siłą, że wizje pobudzają, ale i przynoszą sen.
14Gdy w połowie 1894 roku sędzia Schreber zostaje przeniesiony do innego zakładu, uznaje to za dobry omen, albowiem – jak sądzi – nic gorszego niż dotychczas nie może mu się już przytrafić. Wczesnym rankiem zostaje on, wraz ze swymi nielicznymi bagażami zapakowanymi do jednej walizki, przewieziony na dworzec kolejowy, a następnie pociągiem dociera wraz ze swymi opiekunami do Coswig, nieopodal którego znajduje się Prywatny Zakład Leczniczy dla Umysłowo Chorych doktora Piersona, ostateczny – jak wówczas sądził – cel jego podróży. Wydawać by się mogło, że kontakt ze światem poza murami lipskiej kliniki, towarzystwo pasażerów w pociągu, a nawet sama możliwość przekonania się o istnieniu świata sprawią, że sędzia Schreber zrewiduje swe przekonanie o katastrofie, jaka dotknęła jego zdaniem całą ludzkość. Nie dzieje się tak jednak właśnie ze względu na czas spędzony w pełnym wizji odosobnieniu. Scheber pisze: „Byłem wówczas jednak, przeżywszy miesiące pełne cudów, mniej lub bardziej skłonny uważać za cud wszystko, co zobaczyłem” 5. Ulice i stojące przy nich budynki wydają mu się równie rzeczywiste co teatralne dekoracje mające na celu ukrycie faktycznego stanu rzeczy za pozorami normalności.
15Zakład doktora Piersona obejmował dwa niewielkie, ale świeżo wyremontowane budynki oraz otaczający je park niezwykłej urody, który dane było jednak sędziemu odwiedzić jedynie raz, w dniu przyjazdu. Pierwszy z budynków – jednopiętrowy – przeznaczony był dla pacjentów płci męskiej, drugi dla cierpiących na choroby psychiczne kobiet. Budynki znajdowały się w pewnym oddaleniu od siebie. Jak miało się później okazać, sędzia przebywał w owym miejscu jedynie od 8 do 14 dni (on sam ma trudności z dokładnym określeniem przedziałów czasowych), był to jednak czas niezwykłej intensywności i częstotliwości występowania wizji, absolutnej nierozróżnialności między jawą, snem a halucynacją.
16Być może jednym z czynników wpływających na pogorszenie się stanu nerwów sędziego Schrebera była sama zmiana warunków, w jakich zmuszony był przebywać, nowe otoczenie i nowi, nienawykli do jego zachowań pracownicy zakładu. Co więcej, decyzja o przeniesieniu w inne miejsce, zwłaszcza w świetle jego późniejszych losów, wydawała się Schreberowi pozbawiona wszelkich logicznych podstaw:
Jeszcze teraz [w momencie spisywania Pamiętników… – K. W.] jest dla mnie, jeśli próbuję pojąć rzeczy naturalnie po ludzku, niezrozumiałe, dlaczego właściwie – tymczasowo, na 8 do 14 dni – zostałem przewieziony do zakładu leczniczego dr. Piersona. Jeśli została podjęta decyzja o przeniesieniu mnie z Lipskiej Kliniki Przyuniwersyteckiej do tutejszego Okręgowego Zakładu Leczniczego (Sonnenstein), to logiczniejsze byłoby chyba zrealizować je bez pośrednich przystanków, a jeśli w Sonnenstein nie można było przygotować od razu odpowiednich pomieszczeń do przyjęcia mnie, przedłużyć jeszcze mój pobyt w lipskim zakładzie o 8 do 14 dni, zamiast powierzać nadzór nad tak przecież niebezpiecznym pacjentem, jakim wówczas byłem, prywatnej lecznicy. 6
17Przez większość czasu spędzonego w zakładzie doktora Piersona Schreber przebywał w świetlicy, będącej jednocześnie jadalnią i pełnej nieustannie wchodzących i wychodzących pacjentów oraz pracowników zakładu; jego kontakt ze świeżym powietrzem ograniczony był do jedno- lub dwugodzinnych spacerów po dziedzińcu, nazywanym przezeń „zagrodą” („Był to pusty, wysypany piaskiem plac w kształcie kwadratu o boku mniej więcej 50 m, otoczony murem, na którym nie rósł żaden krzew ani krzak, gdzie poza jedną albo dwiema drewnianymi ławkami najprymitywniejszego rodzaju nie było żadnego innego miejsca do siedzenia” 7). W owym czasie sędzia jest przekonany, że otaczający go ludzie nie istnieją naprawdę, ale są jedynie mającą go zwieść iluzją rzeczywistości. Za taką interpretacją wydarzeń przemawia jego zdaniem fakt, że większość przebywających w zakładzie pensjonariuszy przypomina w ogromnym stopniu jego rodzinę oraz bliższych i dalszych znajomych: „za zrozumiałe mógłbym uznać występowanie takiego podobieństwa w dwóch lub w trzech przypadkach, ale nie fakt […], że prawie wszyscy pacjenci zakładu, a więc co najmniej kilka tuzinów ludzi, nosili cechy mniej lub bardziej zaprzyjaźnionych ze mną w życiu ludzi” 8.
18Szczególny niepokój budziła w Schreberze zaskakująca dysproporcja między liczbą pacjentów kłębiących się w świetlicy/jadalni oraz w służącej do spacerów „zagrodzie” a liczbą miejsc przeznaczonych dla chorych w całym zakładzie. Stanowiło to kolejny dowód tezy o iluzorycznym charakterze otaczającej sędziego rzeczywistości.
19W czasie krótkiego pobytu w zakładzie doktora Piersona sędzia Schreber nie był zdolny do aktywności innej niż kontemplacja pojawiających się przed jego oczyma wizji oraz dyskusja z nagabującymi go nieustannie głosami:
Podczas mego – zresztą przecież krótkiego – pobytu w zakładzie dr. Piersona („kuchni diabła”) nie podjąłem się żadnego – ani umysłowego, ani fizycznego zajęcia; całe dni zajmowały mi niemal wyłącznie rozmowy z głosami i przyglądanie się cudownym rzeczom, które działy się w moim otoczeniu. 9
20Okres ten sam uznaje za, być może, najtrudniejszy. Rozróżnienie iluzji i rzeczywistości jest niemal niemożliwe.
21Dnia 29 lipca 1894 roku, jak się później dowiedział, Schreber zostaje przeniesiony do zakładu leczniczego w Sonnenstein pod Pirną. Dociera tam drogą kolejową z Coswig przez Drezno. Podobnie jak w czasie podróży z Lipska do Coswig, Schreber przekonany jest, że otaczający go ludzie i przedmioty są iluzjami. Wrażenia te, odczuwane już od długiego czasu, przestały budzić jego szczególne zainteresowanie i wzburzać go emocjonalnie. Po dotarciu do celu nikt nie poinformował pacjenta, gdzie się w obecnym momencie znajduje ani jakim praktykom medycznym zostanie poddany. Schreber twierdzi, że jego miejsce pobytu pozostało dlań nieznane przez ponad rok. Zakwaterowany został w pokoju nr 28 na pierwszym piętrze jednego ze skrzydeł budynku. Pomimo że okna pokoju wychodziły na płynącą nieopodal Łabę, widok ten całkowicie przesłaniały sędziemu gęste kasztany rosnące tuż za oknem. W ten sposób jego kontakty ze światem zewnętrznym ograniczały się przez długi czas do widoku gęstej ściany liści i plątaniny gałęzi.
22W trakcie spisywania swych wspomnień Schreber zdaje się na tyle zdystansowany do opisywanych przez siebie doświadczeń, że dzieli okres zamknięcia w Sonnenstein na dwie części. Pierwsza z nich stanowi bezpośrednią kontynuację „świętego czasu” przeżywanego w Lipsku oraz, przez krótki czas, w zakładzie doktor Piersona – w sumie około roku niezwykłych przeżyć, zarazem cudownych i przerażających. Druga część, trwająca do momentu spisywania Pamiętników…, to powrót do zdrowia, zwyczajnej, pospolitej egzystencji.
W pierwszym okresie cuda miały ze względu na ich fizyczne i duchowe działanie częściowo okropną i groźną naturę, tak że jeszcze długo przepełniony byłem najpoważniejszymi lękami o moje życie, moją męskość, a później o mój rozum; w drugim okresie cuda przybierały – co prawda stopniowo i nie bez pojedynczych nawrotów – coraz bardziej niewinny (by nie powiedzieć błahy i dziecinny), choć także częściowo jeszcze nieprzyjemny charakter. 10
23W okresie przebywania w zakładzie w Sonnenstein pieczę nad sędzią Schreberem sprawowało dwóch lekarzy: tajny radca medycyny doktor Weber oraz lekarz pomocniczy doktor R. Odosobnienie i niewielka liczba pacjentów w zakładzie skłania z początku Schrebera do przyjęcia założenia, że jest jedynym pacjentem placówki. Potwierdzają to codzienne spacery odbywane w towarzystwie pielęgniarzy, w czasie których Schreber nie natyka się na nikogo obcego. Po jakimś czasie zauważa jednak również innych, faktycznie nielicznych pensjonariuszy, w momencie spisywania wspomnień liczba pacjentów zakładu waha się zaś, zdaniem sędziego, od 80 do 100 osób.
24Przeniesieniu do zakładu w Sonnenstein towarzyszyła dodatkowa, z początku zaskakująca okoliczność, a mianowicie odwiedziny żony. Pierwsza jej wizyta wywołuje u sędziego Schrebera szok – był przekonany o jej śmierci, niejako pogodził się z takim stanem rzeczy. Z początku sądzi, że wizyty żony to nic innego jak iluzje, rojenia niemające nic wspólnego z rzeczywistością.
25Pierwszy okres pobytu w Sonnenstein wspomina Schreber jako „ponad miarę jednostajny”. Każdego dnia, przed obiadem i po nim, dwa spacery jako jedyne warte odnotowania wydarzenia. Skłonność do przebywania w absolutnym bezruchu sprawiała, że podczas spacerów Schreber, o ile nie był zmuszany do poruszania się przez szpitalny personel, preferował przebywanie w jednym, zawsze tym samym miejscu w ogrodzie, natomiast będąc w celi, zajmował zawsze miejsce na krześle za stołem. Nawet gdyby naszła sędziego ochota do zrobienia czegokolwiek, to i tak pozbawiony był wszelkich przedmiotów prywatnego użytku, odebranych mu przez personel szpitala. Powód jego bierności był jednak inny. „Główna przyczyna mojego bezruchu leżała jednak nie w istniejącym co prawda faktycznie braku przedmiotów umożliwiających jakiekolwiek zajęcie, lecz w tym, że absolutną pasywność uważałem niejako za swój religijny obowiązek” 11.
26Pamiętając o swym stanie oraz wrażeniu, jakie musiał on wywierać na pracownikach zakładu, Schreber – dowodząc zadziwiającej samoświadomości oraz krytycyzmu rzadko spotykanego u ludzi w jego położeniu – nie dziwi się ich reakcjom: „Jako że nic nie wzbudzało mojego zainteresowania i nie przejawiałem żadnych duchowych potrzeb, nie mogli oni widzieć we mnie nikogo innego, jak tylko człowieka, który popadł w senne otępienie” 12. Trudny dlań do zniesienia paradoks polegał jednak na tym, że mimo pozornej zewnętrznej bierności, stanu niemal katatonicznego, sędzia Schreber wykazywał się największą wewnętrzną aktywnością, na jaką było go stać. Tym samym trudno było mu wytrzymać sposób traktowania go przez personel i lekarzy, który wypływał z oceny jego zewnętrznych zachowań, a nie brał pod uwagę rzeczywistego stanu jego umysłu.
27Na szczęście od początku roku 1895 sytuacja Schrebera zaczyna się, przynajmniej w niektórych aspektach, poprawiać. Podejmuje pierwsze próby działania, choć nadal uważa, że świat poza zakładem przestał istnieć, podobnie jak żyjący w nim ludzie, odwiedzająca go raz na jakiś czas żona jest zaś wytworzoną wyłącznie dla niego iluzją. Z tego właśnie przeświadczenia brała się jego odmowa pisania jakichkolwiek listów do rodziny i bliskich:
ciągle jeszcze nie wierzyłem w realność ludzkości poza zakładem, uważałem raczej wszystkie widziane przeze mnie postaci, zwłaszcza moją żonę podczas jej wizyt, za „pobieżnie wytworzone” jedynie na krótki czas, tak że sugerowane mi pisanie listów byłoby tylko komedią, w której nie chciałem uczestniczyć. 13
28Przeświadczenie to nie przeszkadzało jednak sędziemu w zajęciach wspólnych z innymi – prócz gry na fortepianie (która wiosną 1895 roku zaowocowała wstawieniem instrumentu do jego pokoju) Schreber grał również z innymi pacjentami i pielęgniarzami w szachy. Gra na pianinie pełni od tego momentu istotną funkcję w jego życiu. Dzięki niej, a także zegarom z pozytywką oraz harmonijkom ustnym, udaje mu się zagłuszyć nigdy niekończący się wewnętrzny dialog, gonitwę myśli, zwaną przezeń „przymusem myślenia”. Również w późniejszym życiu sędziego będzie go ona chronić przed niebezpieczeństwami, które ujawniły się w czasie pobytu w kolejnych zakładach zamkniętych.
29To właśnie ze względu na owe szczególne właściwości wiążące się z grą na fortepianie muzykowanie Schrebera jest nie do zaakceptowania dla jego prześladowców.
Trudności, jakie są mi przy tym czynione, są nie do opisania: paraliż palców, zmiana kierunku patrzenia, bym nie mógł znaleźć odpowiednich nut, kierowanie palców na złe klawisze, przyspieszanie tempa przez zbyt wczesne poruszanie mięśni moich palców są jeszcze i dziś codziennymi zjawiskami. W samym fortepianie cudem zrywano mi (na szczęście w ostatnich latach coraz rzadziej) bardzo często struny, w 1897 roku rachunek za zerwane struny wyniósł nie mniej niż 86 marek. 14
30Jednocześnie epizod ten stanowi zdaniem autora jeden z bardziej przekonujących dla postronnych ludzi argumentów za rzeczywistym charakterem opisywanych przezeń doświadczeń. Zerwanie fortepianowych strun w wyniku nawet najbardziej zapalczywego i intensywnego uderzania w nie młoteczkiem jest dalece nieprawdopodobne.
Małe młoteczki, które są połączone z klawiszami i całkiem luźno uderzają o struny, nie mogą na nie nigdy wywrzeć takiej siły, by je zerwać. Niech no ktoś spróbuje uderzyć w klawisze choćby nawet młotkiem lub kawałkiem drewna; rozbije wówczas może klawisze, ale nigdy nie uda mu się zerwać w ten sposób strun. 15
31W owym okresie w odosobnionym życiu Schrebera nastąpiło jeszcze jedno wydarzenie. Wiosną lub jesienią roku 1895 sędzia odkrywa, że może ulżyć swej nieustannie gnębionej przez majaki świadomości. Wystarczy, że ochłodzi swe ciało, pozwoli, by zimne krople deszczu lub ożywczy lodowaty prysznic ochłodził jego głowę albo by mroźne powietrze owiewało wystawione za okno sypialni stopy: „byłem wolny od wszelkich groźnych cudownych zjawisk, jakie nawiedzały w owym czasie moją głowę i inne części ciała” 16. Zauważywszy zaskakujące zachowanie pensjonariusza, personel medyczny po raz kolejny wykazał się stanowczością, dorównującą jedynie brakowi zrozumienia, zmieniając na kilka dni miejsce zakwaterowania sędziego. Po powrocie do swojego lokum odkrywa on ze zgrozą, że w oknach zamontowane zostały ciężkie okiennice, uniemożliwiające mu nie tylko korzystanie z dobrodziejstw chłodnej aury, ale pogrążające również pomieszczenie w ciemnościach. To zaś oznaczało dla Schrebera jeszcze poważniejsze trudności, brak światła czynił go bowiem zdecydowanie bardziej podatnym na „cudowne” wizje.
32Wydarzenie to stanowi dla sędziego Schrebera kolejny dowód na niezdolność lekarzy do zrozumienia jego szczególnego stanu. Pisze on, po raz kolejny dając świadectwo swej przenikliwości, co następuje:
Nie chcę sprzeczać się z lekarzami, czy wymierzona mi kara, rozumiana z czysto ludzkiego punktu widzenia jako ochrona mojego zdrowia przed skutkami opacznego działania, musiała być faktycznie uznana za konieczną. Także i tutaj nie mogę powstrzymać się od poczynienia uwagi, iż wydawałoby się, że cel i przedsiębrane środki nie odpowiadają sobie wzajemnie. Cóż innego mogłoby mi się stać, niż że nabyłbym jakiegoś przeziębienia? 17
33Z faktu, że potraktowano go z nieuzasadnioną surowością, wtrącając w stan większej podatności na cierpienia związane z wizjami, i to bez żadnego racjonalnego uzasadnienia, albowiem okienne kraty już wcześniej chroniły go przed wypadnięciem, Schreber wyciąga jedyny logiczny, z jego punktu widzenia, wniosek – po raz kolejny stał się ofiarą wymierzonego weń spisku.
Sprawą istotną dla mnie było to, że w lekarzach mogłem dostrzec jedynie narzędzia, w których nerwach pobudzone zostały bodźce do wdrażania decyzji podjętych przez boskie promienie w celu poparcia dla planu skierowanego na zniszczenie mojego rozumu, a lekarze, którym zdawało się, że działają tylko w zgodzie z ludzką rozwagą, nie uświadamiali sobie subiektywnie tego faktu. Pogląd ten muszę zachować także jeszcze i teraz, gdyż w każdym słowie, które jest do mnie kierowane nie tylko przez lekarzy, ale i przez innych ludzi, dostrzegam opierającą się na boskiej inspiracji […] przyczynę. 18
34Jednocześnie sędzia podkreśla, że właśnie z powyższych przyczyn nie żywi i nie mógłby żywić urazy do żadnych ludzi, którzy się nim zajmowali, przywołanie epizodu z okiennicami ma zaś uzasadnić jedynie odczuwaną od tamtego momentu niechęć autora Pamiętników… do podejmujących decyzje lekarzy.
35Szczególnie istotny dla sędziego Schrebera okazuje się listopad 1895 roku. W owym czasie nawet zjawiska przyrodnicze odpowiadały niecodziennej i dwuznacznej sytuacji, w jakiej znalazł się Daniel Paul (moment ten „zbiegał się z wieloma pięknymi późnojesiennymi dniami, kiedy to każdym rankiem tworzyła się na Łabie gęsta mgła”19). Złowroga mgła podnosząca się każdego ranka znad rzeki zapowiadała jedynie kolejny cudowny listopadowy dzień, tak jak zatrważające fenomeny dotykające ciało sędziego Schrebera stanowią zapowiedź chwalebnej przyszłości. Intensywność owych fenomenów, zasięg oraz stopień zmian, jakim poddane zostało jego ciało, sprawiają, że Schreber nie może już żywić żadnych wątpliwości co do pisanego mu losu. Właśnie w listopadzie 1895 roku Daniel Paul nabiera pewności, że celem cierpień, jakim poddawane są od dłuższego już czasu jego ciało oraz umysł, jest zmiana jego płci – przekształcenie w kobietę.
W noce bezpośrednio ten moment poprzedzające doszłoby być może, gdybym powodowany jeszcze impulsem męskiego poczucia honoru nie sądził, że powinienem zdecydowanie przeciwstawić moją wolę, do rzeczywistego wciągnięcia męskiego członka, tak blisko kończenia znajdował się rzeczony cud. W każdym razie rozkosz duszy stała się tak silna, że odczuwałem wrażenie żeńskiego ciała najpierw na ramionach i dłoniach, potem na nogach, na piersi, na pośladkach i wszystkich innych częściach ciała. 20
36Zdaniem samego Schrebera jest to moment przełomowy. To właśnie wtedy zdaje on sobie sprawę z wyższej celowości i sensowności dotykających go doświadczeń, przestaje uznawać je wyłącznie za bezzasadne prześladowania i niesprawiedliwe cierpienia pozbawione jakiejkolwiek przyczyny. Do tej pory uczucie osamotnienia i opuszczenia, bycia niewinną ofiarą niezrozumiałego gniewu prześladowców i ich niecnych machinacji sprawiało, że Daniel Paul pragnął umrzeć, widząc w samobójstwie jedyne możliwe wyjście z niemożliwej do wytrzymania sytuacji. Jednak listopad przynosi ze sobą spokój płynący z refleksji:
Wystarczyło kilka dni nieprzerwanej obserwacji tych procesów, by wywołać u mnie całkowitą przemianę ukierunkowania mojej woli. Do tej pory ciągle jeszcze liczyłem się z możliwością, że konieczne stanie się kiedyś zakończenie mojego życia samobójstwem, o ile nie stanie się ono już wcześniej ofiarą jednego z licznych cudów; w obszarze rzeczy możliwych leżał – poza odebraniem sobie życia – jeszcze tylko jakiś inny okropny koniec, dotychczas wśród ludzi nie spotykanego rodzaju. Teraz uświadomiłem sobie bez najmniejszych wątpliwości, że porządek świata koniecznie żąda odmężczyźnienia, czy mi ono osobiście odpowiada, czy nie, i że dlatego nie pozostaje mi w ramach rozsądku nic innego, jak tylko pogodzić się z myślą o przemianie w kobietę. 21
37Właśnie w listopadzie Schreber zdaje sobie sprawę z tego, że jego przetrwanie zależne jest od poddania się prawom rządzącym całością, której on sam stanowi jedynie niewielką, choć niezwykle istotną część. W iście pruskim stylu postanawia stanąć po stronie całości i jej bezlitosnych żądań.
38Pojednanie z pisanym mu losem okazuje się tym łatwiejsze, że – jak sam podkreśla – w owym czasie był on przeświadczony o zniszczeniu całego gatunku ludzkiego (z nim samym jako jedynym wyjątkiem) i zastąpieniu go stworzonymi jedynie dla jego oczu iluzjami. To, co wcześniej stanowiłoby szczególnie dotkliwą ujmę na honorze oraz podważenie społecznie usankcjonowanego pojęcia męskości, stojąc zarazem w sprzeczności z wysoką pozycją społeczną sędziego, w sytuacji zniszczenia ludzkości jawi się co najwyżej jako pewna niedogodność. Nie znaczy to oczywiście, że Daniel Paul bezboleśnie przechodzi swą transformację – towarzyszą mu wątpliwości oraz to, co zwykliśmy nazywać wyrzutami sumienia, a co sam sędzia uznaje za głosy pochodzące z zewnątrz, od jego zaciekłych prześladowców. Głosy te zamęczają go nieustannie zadawanymi pytaniami, mającymi na celu podważyć jego nową pewność i zmusić do pracy jego sumienie: „Nie wstydzi się Pan przed swą małżonką?” lub: „I to ma być były przewodniczący senatu, który daje się p….?”. Mimo owych przeszkód sędzia Schreber cieszy się swym świeżo uzyskanym stanem świadomości:
Bez względu na to, jak nieprzyjemne jednak były dla mnie te głosy i jak często miałbym powód przy tysiąckrotnych powtórzeniach wymienionych powiedzeń dać w jakiś sposób upust mojemu oburzeniu, to i tak nie dałem się na dłuższą metę zbić przez to z tropu i zachowałem to postępowanie, które uznałem kiedyś jako dla wszystkich stron – dla mnie i dla promieni – konieczne i zbawienne. 22
39To właśnie bogaty w wydarzenia listopad 1895 roku sam sędzia Schreber uznaje za moment Prawdy, który pozwala mu sformułować credo jego przyszłego życia, stanowiące swoistą deklarację wierności wobec listopadowego Wydarzenia: „Od tego czasu z całą świadomością pielęgnowałem mą kobiecość i będę to, jak tylko pozwoli wzgląd na otoczenie, czynił dalej, a inni ludzie, którzy nie znają nadprzyrodzonych powodów mojego zachowania, niech myślą o mnie, co chcą”23. Religijną niemal żarliwość owego wyznania dopełnia jakże typowy dla Schrebera zdrowy rozsądek, każący mu zaraz dodać: „Chciałbym również poznać człowieka, który postawiony przed wyborem pozostania mężczyzną, ale pozbawionym rozumu, albo stania się inteligentną kobietą, nie wybrałby tego ostatniego” 24. W pewnym sensie Daniel Paul musiał wyrzec się wszystkiego, co określało jego męską egzystencję jako wartościową (możliwości wykonywania wybranego zawodu, wszelkich form społecznej realizacji „męskich” ambicji, także tych dotyczących wkładu w umysłowy rozwój ludzkości, a nawet kontaktów z własną żoną i dalszą rodziną), aby uzyskać coś więcej – odzyskać świat, a przede wszystkim samego siebie (znośne samopoczucie fizyczne oraz sen pozwalający odpocząć nerwom).
40Po zwrocie, jakim były dla stanu nerwów Daniela Paula listopadowe wydarzenia, powoli zmieniał się również jego porządek dnia. Poprzedzający przesilenie bezruch przeszedł w pozbawiony urozmaiceń rytm życia w zakładzie zamkniętym, urozmaicany niemal jedynie przez grę na fortepianie i w szachy. To właśnie w owym okresie Schreber zaczyna sporządzać notatki, na bazie których powstaną w końcu Pamiętniki…: najpierw luźno zapisane hasła, potem wpisy w kalendarzu, a wreszcie, w 1897 roku, faktyczny dziennik. Pierwszy brulion nosi tytuł: „Z mojego życia”…
41Wcześniej, bo w sierpniu 1896 roku, sędzia Schreber decyduje się zgolić wąsy. Nie czyni tego chętnie, jest bowiem do nich przywiązany jako do stałego elementu własnego wizerunku („mało podobałem się sam sobie i podobam – za dnia – z gładko ogoloną twarzą” 25). Po listopadowym przełomie stwierdza wszelako: „konieczne jest dla mnie wyobrażenie sobie siebie dzięki mej fantazji przynajmniej w nocy jako żeńską istotę, a dla takiej iluzji wąsy stanowiłyby naturalnie przeszkodę prawie nie do pokonania” 26.
42W okresie pomiędzy majem 1896 a grudniem 1898 roku Daniel Paul zostaje pozbawiony możliwości spania w sypialni przylegającej do zajmowanego przezeń salonu. Przez dwa i pół roku spędza noce w izolatce. Powodów tego stanu rzeczy upatruje w kilkunastu wypadkach, kiedy to między nim a innymi pacjentami lub pielęgniarzami doszło do rękoczynów. Konsekwentnie utrzymuje jednak w swych zapiskach, że zawsze był w owych starciach stroną atakowaną i poszkodowaną. Od tego momentu, twierdzi Schreber, wiedzie niejako podwójny żywot – w dzień jest przykładnym pacjentem, spędzającym swój czas na grze na fortepianie lub w szachy i czytaniu gazet czy książek, natomiast w nocy traktowany jest jak jeden z owych szaleńców, których trzyma się właśnie w izolatkach. Czy mogło chodzić o zwyczaj toczenia głośnych dysput z samym sobą, któremu oddawał się Schreber po nocach?
Nie chodziło w żadnym przypadku o zakłócanie spokoju, które powtarzałyby się co noc albo choćby w większą część nocy, a na dodatek podobne ekscesy musiałem znosić nierzadko ze strony innych pacjentów, a ponadto moja sypialnia jest wszak od innych pomieszczeń sypialnych dość oddzielona. 27
43Musiała istnieć jakaś inna, nieznana bliżej przyczyna szczególnego traktowania Schrebera, jakże odmiennego od najgorszych nawet szykan dotykających innych pacjentów. Przez dwa i pół roku noce spędzane w celach o zamkniętych na cztery spusty okiennicach, wyposażonych jedynie w stalową ramę łóżka, pościel i naczynia nocne. Koszmar bezsenności uderza najdotkliwiej wtedy, gdy nie ma żadnego zajęcia dla wycieńczonego umysłu.
Pozostawanie w łóżku było po prostu niemożliwe, chodzenie w kółko po ciemnej celi zaś, w samej tylko koszuli i boso, gdyż kapci także mi nie zostawiono, było oczywiście ponad miarę nudne, oprócz tego zimą było mi jeszcze dotkliwe zimno, a ponadto z powodu ranienia mej głowy o niskie sklepienie celi nie było to bezpieczne. […] Czasami godzinami wiązałem guzy w czterech rogach mej chustki do nosa, po czym je znowu rozwiązywałem, głośno mówiąc jakieś wspomnienie z mojego życia. […] Bardzo dotkliwie odczuwałem wówczas brak zegarka i zapałek; budząc się bowiem nocą po dłuższym lub krótszym śnie, nie mogłem przecież wiedzieć, w jakim czasie żyję i jakie zachowanie powinienem wybrać jeszcze na resztę nocy. 28
44Próbując wyważyć okiennice, sędzia poważnie się pokaleczył, na szczęście jednak pod koniec okresu spędzonego w izolatce okno pozostawiono niezasłonięte, co pozwoliło sędziemu podziwiać nocne niebo. Prócz tego pozwolono mu zachować metalowe pudełko, w którym – niczym dziecko swe skarby – trzymał wszystko, co najpotrzebniejsze: ołówek i kartki do robienia notatek, a także kieszonkowe szachy. Mimo owych momentów ulgi dwa i pół roku w izolatce pozostają dla Schrebera czasem niezwykle przykrym. „Taki stan musiałem […] znosić przez dwa i pół roku, w gruncie rzeczy tylko dlatego, że ludzie nie raczyli uznać istnienia nadprzyrodzonych okoliczności” 29.
45Mająca swe źródła w chorobie emocjonalna nadwrażliwość każe poszukującemu równowagi psychicznej sędziemu odnosić wszystkie wydarzenia do siebie: nic nie dzieje się przez przypadek, żadne słowo nie zostaje rzucone tak sobie. W czasie codziennych spacerów po parku staje się świadkiem uporczywych oraz – zgodnie ze słowami samego Schrebera – brutalnych scen, awantur wywołanych, rzecz jasna, przez innych pensjonariuszy zakładu, „szaleńców o niskim stopniu wykształcenia i grubiańskim sposobie myślenia” 30. Mimo najszczerszych chęci pozostania niewzruszonym na wszelkie zaczepki Daniel Paul nie zawsze potrafił zachować spokój, zdarza mu się unieść honorem i wykazać dzielnością:
Jednakże możliwość ignorowania ma przecież swe granice; jeśli – co wcześniej zdarzało się bardzo często, a i teraz zdarza się nierzadko – obłąkani zbyt mocno nadepną mi na odcisk albo mimo okazywanej im milczeniem pogardy nie ustają w dokuczliwych wyzwiskach, nie pozostaje mi niekiedy, jeśli nie chcę być posądzony o tchórzostwo, nic innego, jak tylko słowna odpowiedź. Jako że w takich okolicznościach zwykle jedno słowo pociąga drugie, dochodziło we wcześniejszych latach do prawdziwych bójek, podczas których zresztą – mimo, że równocześnie wykonywane były gwałtowne cuda zwłaszcza na mojej rzepce kolanowej w celu uczynienia mnie niezdolnym do walki – jeszcze za każdym razem miałem satysfakcję z powalenia agresora na ziemię. 31
46Nierzadko nawet najbardziej niewinna aktywność, której oddawał się w ogrodzie Schreber, jak choćby gra w szachy, budziła w innych pacjentach nieuzasadnioną wrogość, często przeradzającą się w bezpośredni atak.
47To właśnie gra w szachy stała się z czasem ulubionym zajęciem sędziego, nie tylko sposobem wypełniania ogromnej ilości wolnego czasu, ale również formą manifestacji sił własnego rozumu. Umiłowanie gry, przechodzące czasem w obsesję, każe mu toczyć niekończące się partie podczas spacerów w ogrodzie, niezależnie od pory roku czy pogody. W zimie, gdy mrozy są niemal nie do wytrzymania, autor Pamiętników… oddaje się grze na stojąco, przerywając na parę chwil przechadzkę. Dyscyplina umysłowa towarzysząca szachowemu skupieniu sprawia, że sędzia czuje się coraz lepiej.
48Mniej więcej od roku 1899 Schreber zaczyna myśleć o sposobie na opuszczenie murów zakładu zamkniętego. Czuje się dobrze, bardziej niż stan własnych nerwów przeszkadza mu otoczenie, monotonia mijających dni i nieznośna obecność innych pacjentów. Zaczyna widzieć wyraźną różnicę pomiędzy sobą a tymi, którzy go otaczają. Rodzi się w nim i powoli rozwija pragnienie powrotu do społeczeństwa. To właśnie towarzystwo otaczających go szaleńców sędzia obwinia o zły stan swych nerwów. Aby zyskać szansę pełnego ozdrowienia, musi opuścić zamknięcie:
Bo to jest właśnie tak, że powinienem się znaleźć w gronie ludzi wykształconych, a nie obłąkanych; jak tylko poruszam się wśród kulturalnych ludzi, jak np. przy stole zarządu zakładu, przy którym przyjmuję posiłki od Wielkiej Nocy tego roku (1900), nie występują niektóre ze spowodowanych cudami złych stanów, w szczególności tak zwane krzyki, ponieważ w takich przypadkach mam sposobność, by uczestniczyć w prowadzonej na głos rozmowie, zaprezentować wobec Boga me niepomniejszone zasoby umysłowe. 32
49Sam fakt, że dopuszczono go do jadania z ludźmi zdrowymi, każe sędziemu żywić nadzieję na rychłe odzyskanie pełni wolności.
50W tym kontekście pojawia się rozróżnienie na chorobę umysłową oraz chorobę nerwową, którego echem jest również tytuł, jakim Daniel Paul Schreber opatrzył swe zapiski. Ani przez moment nie dopuścił on bowiem do siebie myśli, by mógł był zapaść na chorobę umysłową. Jego zdaniem przyczyna dotykających go dolegliwości leżała w permanentnym i patologicznym przeciążeniu układu nerwowego, w „przepracowaniu nerwów”. Teraz, gdy jego nerwy są w zdecydowanie lepszym stanie niż przedtem, nie ma już żadnego powodu, by nadal trzymać go pod kluczem. Sprawa jest jasna:
Jestem wprawdzie chory nerwowo, nie cierpię jednak w żadnym wypadku na żadną chorobę umysłową, która by mnie czyniła niezdolnym do kierowania własnymi sprawami (§ 6 Niemieckiego Kodeksu Prawa Cywilnego), albo by na mocy prawa porządku publicznego należało mnie przetrzymywać w zakładzie wbrew mej woli. 33
51Nie ma wątpliwości, że kryzys minął. Przełom wieków okazuje się również przełomem w losach Schrebera – jest gotów, by o własnych siłach wydobyć się z zamknięcia. Pisze do fachowej prasy artykuł dotyczący prawnych warunków możliwości pozbawienia osoby swobody decydowania o swym losie.
52Oto jak wyglądała „sprawa Schrebera”, widziana oczyma samego sędziego, w momencie spisywania Pamiętników… (w tym miejscu w rytmie pisania autora następuje nagła zmiana, jakby język, który dotychczas był nieustająco „na obczyźnie”, wrócił „do siebie”; większa część jego wspomnienia spisana jest językiem jakby nieodpowiednio do tego celu dobranym, opowieść nie toczy się, lecz nieustannie zacina; opis rzeczy i rzecz sama pozostają oddzielone od siebie nieuchwytną barierą, czyniącą je obcymi wobec siebie nawzajem; tymczasem zanurzywszy się w żywiole prawa Schreber intuicyjnie odnajduje mowę nieobciążoną jakąkolwiek formą obcości, język pozbawiony wszelkiego wahania się i wieloznaczności):
Dlatego też dowiedziawszy się przed laty, że już pod koniec 1895 roku zarządzono tymczasową kuratelę nad moją osobą, jesienią zeszłego roku sam poruszyłem kwestię, by odpowiednie urzędy zechciały zadecydować, czy kuratelę tę należy przekształcić w kuratelę stałą, czy też ją znieść. Na podstawie sporządzonej przez tutejszą dyrekcję zakładu opinii i po mającym miejsce w styczniu tego roku (1900) sądowym przesłuchaniu Sąd Rejonowy w Dreźnie wydał jednak w marcu tego roku, wbrew moim oczekiwaniom, niekorzystną dla mnie formalną decyzję o ubezwłasnowolnieniu. Jako że musiałem jednak uzasadnienie tej decyzji uznać za nietrafne, zaskarżyłem ją skierowanym zgodnie z odpowiednimi postanowieniami Regulaminu Procesów Cywilnych przeciwko Królewskiej Prokuraturze przy Sądzie Krajowym w Dreźnie powództwem o uchylenie ubezwłasnowolnienia. Decyzja Sądu Procesowego, Królewskiego Sądu Krajowego w Dreźnie, jeszcze nie zapadła, nastąpi jednak przewidywalnie jeszcze w ciągu tego roku. 34
53Tuż po utrzymaniu przez Sąd Rejonowy w Dreźnie decyzji o ubezwłasnowolnieniu sędziego Schrebera, co nastąpiło 13 marca 1900 roku, nieustępliwy autor Pamiętników… przedkłada dyrekcji zakładu argumenty świadczące na jego korzyść. Dnia 24 marca Schreber przedstawia dyrekcji placówki, w której jest przetrzymywany, podstawowe punkty wywodu zawartego w wysłanym już wówczas odwołaniu od poprzedniego wyroku. Próba współpracy z dyrekcją miała przede wszystkim na celu uzyskanie przez Daniela Paula ekspertyzy medycznej, która mogłaby posłużyć do poparcia jego tez. Nowe badania miały przynieść potwierdzenie wniosków, do których sędzia Schreber doszedł był pod wpływem swych wizji. Był gotów poddać się dowolnym zabiegom dokonywanym przez specjalistycznie przygotowanych lekarzy lub naukowców wokół jego ciała, a mającym określić naturę przemian, jakim ono podlegało lub nadal podlega. Dwa dni później (to jest 26 marca) uzupełnił swe podanie prośbą o dostarczenie mu aktualnych i potwierdzonych informacji naukowych dotyczących związków między nerwami a rozkoszą, a także różnic w budowie systemu nerwowego oraz odczuwania rozkoszy erotycznej między mężczyznami a kobietami. Wreszcie cztery dni później (to jest 30 marca) sędzia Schreber donosi dyrekcji, że informacje udzielone mu przez tajnego radcę doktora Webera, jak również dane uzyskane dzięki lekturze pożyczonych mu książek specjalistycznych, z jednej strony podważają jego przeświadczenie o istnieniu nerwów szczególnego rodzaju odpowiadających jedynie za odbieranie i przekazywanie rozkoszy, z drugiej jednak potwierdzają różnice w odczuwaniu rozkoszy przez kobiety i mężczyzn. To właśnie informacje związane z tym drugim zagadnieniem zdają się zdaniem samego Schrebera potwierdzać naukowo przemianę, która w nim zaszła, czyli jego przekształcenie się w kobietę.
54Poczucie wzięcia swego losu we własne ręce oraz wyrazy szacunku ze strony personelu, a zwłaszcza lekarzy, sprawiają, że sędzia Schreber czuje się lepiej, bardziej ludzko. Szczególną przyjemność sprawia mu poczucie, iż to lektura jego zapisków stanowi przyczynę wzrostu jego znaczenia wśród otaczających go ludzi. Nie ma najmniejszych wątpliwości, że chce być czytany, niezależnie od tego, czy będą to artykuły do pisma prawniczego, czy też rewelacje dotyczące porządku wszechświata. Poprawia się również jego stan fizyczny, choć nie można powiedzieć, by się ustabilizował. Coraz częściej sędziemu zdarza się oddawać fantazjom:
Mój stan fizyczny jest trudny do opisania; w ogólności zmienia się on prędko od silnego fizycznego zadowolenia do wszelkich mniej lub bardziej bolesnych i przykrych stanów. Uczucie fizycznego zadowolenia wynika w pewnych okresach z mocno rozwiniętej rozkoszy duszy; jest ona nierzadko tak silna, że zwłaszcza podczas leżenia w łóżku potrzeba tylko niewielkiego natężenia wyobraźni, by zapewnić mi zmysłową przyjemność, gwarantującą dość dokładne przeczucie przyjemności seksualnej odczuwanej przez kobietę podczas spółkowania. 35
55Przyjemne stany psychiczne odchodzą jednak tak szybko, jak się pojawiają, zastępowane każdorazowo przez okropne dolegliwości: „ischiatyczne bóle, skurcze łydek, paraliże, nagłe uczucie głodu itp., wcześniej nierzadkie były lumbago i bóle zębów” 36, niekiedy tak silne, że niemal nie do zniesienia. W przypływie czarnego humoru Schreber notuje:
Raptowne zmiany w stanie zdrowia powodują, że stan ogólny należałoby właściwie nazwać szalonym, a to tym bardziej, że także moje otoczenie składa się głównie z osób obłąkanych, które naturalnie ze swej strony mają wkład w dzianie się rozmaitych nierozumnych rzeczy. 37
56Nieustannym zmianom kondycji fizycznej towarzyszy spadek zdolności koncentracji uwagi: zbyt długa praca i natężona koncentracja prowadzą do straszliwych bólów głowy. Najlepiej sprawdzają się proste i niewymagające szczególnego skupienia czynności, takie jak majsterkowanie czy drobne prace plastyczne.
Szczególnie godne polecenia są, patrząc z punktu widzenia żeńskiego fizycznego samopoczucia, takie prace, które leżą w kompetencji kobiet, a więc szycie, wycieranie kurzu, ścielenie łóżka, mycie naczyń, itp., tj. kiedy stan mojej głowy wyklucza każde inne, bardziej odpowiadające umysłowym potrzebom zajęcia. 38
57Schreber nie ma już zbyt wielkich problemów ze snem, choć męczą go niekiedy nieprzyjemne, lecz pozbawione intensywności marzenia senne. Potrzebuje mniej snu, często budzi się nad ranem, a czasem tuż po północy, by czekać rana.
58Przekonanie o rychłym i nieuchronnym odzyskaniu pełni wolności sprawia, że w ramach swych zapisków sędzia Schreber wielokrotnie snuje rozmaite plany na przyszłość. Często przepełnia go przy tym zaskakujący optymizm, daje się ponieść wizjom przyszłej chwały lub choćby uczciwej rekompensaty za doznane krzywdy i cierpienia. Schreber przewiduje:
Co się tyczy zaś mojego życia aż do mojej ewentualnej śmierci, to wydaje mi się, że uda mi się w obrębie przewidywanego czasu bez szczególnych trudności osiągnąć pewną poprawę mych zewnętrznych warunków życiowych, zniesienie ubezwłasnowolnienia, wypisanie z tutejszego zakładu itp. Na dłuższą metę inni ludzie nie będą mogli się dłużej uchylać od uznania, że bez względu na to, jak się ma rzecz z moimi „urojeniami”, nie mają oni w każdym razie w przypadku mojej osoby do czynienia z umysłowo chorym zwykłego pokroju. 39
59Sam fakt uznania go za zdrowego psychicznie (a przynajmniej za kogoś więcej niż „umysłowo chorego zwykłego pokroju”) jest dalece niewystarczający, mowa w końcu o siedmiu latach odebranych sędziemu Schreberowi; o siedmiu latach, których nie sposób zapomnieć i które nigdy nie zostaną mu zwrócone, które jawią się autorowi Pamiętników… jako wypełnione niezawinionym cierpieniem i krótkimi momentami ukojenia. „Dlatego też mam uczucie, że w moim przyszłym życiu musi mnie oczekiwać jeszcze jakieś wielkie i świetne zadośćuczynienie – nie ze strony ludzi, lecz w pewnym stopniu wynikające z samego wewnętrznego musu okoliczności” 40. Żądaniu wielkiej ofiary musi wszak towarzyszyć obietnica nagrody przekraczającej najśmielsze fantazje. I jeśli rzeczywiście rację ma sędzia Schreber, gdy twierdzi, „że musi istnieć równoważąca sprawiedliwość, że nie może być tak, że moralnie nieskalany, stojący na gruncie porządku świata człowiek miałby zginąć w prowadzonej przeciwko niemu przez wrogie siły walce, paść niewinną ofiarą za grzechy innych” 41, to oczekująca go nagroda powinna być zaiste zdumiewająca. Nie popadając w przesadę, można powiedzieć, że siedem lat choroby zniszczyło bezpowrotnie życie sędziego takie, jakim je znał i jakim je zapamiętał. Schreber lamentuje:
Gdy sobie uświadomię, jakie ofiary narzucano mi przez utratę szacownej pozycji zawodowej, przez faktyczne rozwiązanie szczęśliwego związku małżeńskiego, przez wyrzeczenie wszystkich życiowych przyjemności, przez fizyczny ból, duchowe męki i okropności całkowicie nieznanego rodzaju, to tworzy się przed moimi oczami obraz męczeństwa, które w całości mogę porównać ze śmiercią przez ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa. 42
60Jeśli zatem ofiara, jaką poniósł sędzia Schreber, porównywalna jest z tą, jaka stała się losem Zbawiciela, również i czekająca nań nagroda winna być godna Syna Bożego. I rzeczywiście, wszystko zdaje się wskazywać, że właśnie nadszedł czas rekompensaty:
Szala zwycięstwa coraz wyraźniej przechyla się na moją stronę, prowadzona przeciwko mnie walka traci coraz bardziej właściwy jej wcześniej nienawistny charakter, także moje fizyczne samopoczucie i inne zewnętrzne warunki życia kształtują się na skutek trwającego ciągle przyrostu rozkoszy duszy coraz znośniej. I tak sądzę, że nie mylę się, przypuszczając, że w końcu powieje mi jeszcze całkiem wyjątkowa palma zwycięstwa. Na czym to będzie polegać, na ten temat nie śmiem snuć przypuszczeń. Tylko jako możliwości, które wchodziłyby tu pod rozwagę, wymienię na przykład jednak jeszcze dokonane odmężczyźnienie z takim skutkiem, że w drodze boskiego zapłodnienia z mego łona wyszłoby potomstwo, albo na przykład inną konsekwencję, że z moim imieniem wiązać się będzie sława, nie dana tysiącom ludzi o niewspółmiernie większych intelektualnych talentach. Myśli takie mogą się jawić innym ludziom jako fantastyczne, chimeryczne, wobec ciągle jeszcze mizernych i pod względem wolności ograniczonych warunków życia wręcz śmieszne. 43
61Nagrodą może być jedynie sława dorównująca największym bohaterom historii, mitycznym dawcom życia, twórcom nowych gatunków, odnowicielom dawnego porządku. Sława ta nie weźmie się z przyrodzonych sędziemu właściwości, ale spłynie nań jako rekompensata właśnie, zewnętrzne wobec sędziego Schrebera nadanie – tak jak Hiob otrzymał z nawiązką dobra, które postradał, tak samo autor Pamiętników… zyskać miał sławę, do której predestynowały go nie jego cechy charakteru oraz przyrodzone mu uzdolnienia, ale los, który stał się jego udziałem. Podobnie jak w przypadku Hioba, nagrodzona tu zostanie wierność Bogu, choćby nawet wbrew Niemu samemu. Tyle o przyszłości najbliższej i dotyczącej samego Daniela Paula Schrebera.
62Jeśli natomiast chodzi o los ludzkości, na który wpływ bez wątpienia będą miały nie tylko wydarzenia związane bezpośrednio z przypadkami sędziego Schrebera, ale również nieuchronna i dogłębna recepcja jego przemyśleń i wniosków, wypływających z dotykających go „wizji” i „urojeń”, to również w tym przypadku autor Pamiętników… pozwala sobie na optymizm proroka:
Uważam za możliwe, wręcz za prawdopodobne, że przyszły rozwój mej osobistej doli, rozpowszechnienie mego religijnego kręgu wyobrażeń i waga powodów, jakie będą napierały, opowiadając się za ich słusznością, doprowadzą do przewrotu w religijnych poglądach ludzkości, który w dziejach nie miał sobie równych. Nie mogę nie doceniać niebezpieczeństw, które mogą wyniknąć z zachwiania się wszystkich istniejących systemów religijnych. Ufam jednak w zwycięską moc prawdy, która będzie miała siłę, by znowu wyrównać chwilowe, powstałe na skutek religijnego zamętu w umysłach szkody. Jeśli nawet skorygowane będzie musiało ulec wiele z dotychczas uznanych za prawdziwe – w szczególności chrześcijańskich – poglądów religijnych, to rosnąca w ludzkości pewność, że istnieje żywy Bóg i dalsze trwanie duszy po śmierci, będzie miało tylko błogosławione działanie. 44
63Tak oto doświadczenie siedmiu długich i pełnych cierpienia lat pobytu w zakładach zamkniętych, spowodowane biorącym się z przepracowania zmęczeniem nerwów, pozwoliło sformułować Danielowi Paulowi Schreberowi podstawy systemu religijnego wskazującego nieuchronną, jak nieuchronny jest pochód Prawdy, przyszłość ludzkości.
64Stanowiące suplement Pamiętników… notatki z października i listopada 1902 roku zaświadczają o stopniowej i powolnej poprawie zarówno samopoczucia sędziego Schrebera, jak i jego szeroko rozumianego zdrowia fizycznego i psychicznego. Poszczególne symptomy nadal występują nader często, jednak z biegiem czasu stają się coraz mniej dokuczliwe czy niecodzienne. Daniel Paul zdał się przywykać do dotykających go cudów:
Mój stan fizyczny jest wprawdzie także i teraz na pewno nie zawsze do pozazdroszczenia; szarpiące bóle głowy, powodowane każdym oddaleniem się promieni, wewnętrzny niepokój wywołany nieustanną gadaniną głosów, do tego nierzadko przyspieszenie oddechu, drżenie na skutek cudu, przyspieszone bicie serca itp., utrudniające zwłaszcza spokojne zajęcia niekiedy ponad miarę. Niemniej jednak wszystko, co w tym względzie jeszcze muszę znosić, nie jest warte słów w porównaniu ze zniszczeniami mojego ciała, jakie musiałem cierpieć podczas pierwszych lat choroby. 45
65Być może nie wszystko powróciło do normy, jaką wyznacza życie poprzedzające atak choroby nerwowej. Powrót taki jest niemożliwy w świetle wydarzeń z ostatnich lat życia sędziego i doświadczeń, jakie stały się jego udziałem, w momencie nanoszenia ostatnich poprawek teraźniejszość zdaje się jednak Schreberowi całkiem znośna już choćby ze względu na nieobecność prawdziwie intensywnego, trudnego do zniesienia cierpienia.
Jestem poetą Ciała i jestem poetą Duszy,
Rozkosze nieba nie są mi obce i męki piekieł nie są mi obce,
Pierwsze – na sobie szczepię i pomnażam, drugie – tłumaczę na nowy język.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 73.
2. Chwytam za pióro…
66Okres przebywania w zakładach zamkniętych, ów „święty czas”, jak określa go sam Schreber, stanowi główny przedmiot Pamiętników nerwowo chorego. Spisując wspomnienia z najintensywniejszego, a zarazem najbardziej przerażającego okresu swego życia, sędzia zdaje sobie doskonale sprawę z piętrzących się przed nim trudności. Przede wszystkim język, jakim dysponuje, jest w stanie jedynie w niewielkim stopniu odzwierciedlić wielość sensów, które w okresie załamania odsłoniły się przed sędzią Schreberem, ogromu kosmicznych wieloznaczności i teologicznych paradoksów („Chodzi tu w przeważającym stopniu o wizje, których obrazy wprawdzie istnieją w mojej głowie, lecz których opis za pomocą słów jest niezmiernie trudny, po części wręcz niemożliwy” 46). Co więcej, żywe doświadczenie przesłania cień mijającego czasu, rozmazujący wrażenia i gubiący szczegóły, spychający je w niepamięć.
67Schreber jest w pełni świadomy problemów, na jakie musi natknąć się próba spisania doświadczeń tak niecodziennych jak te, z którymi miał do czynienia:
Trudności te są częściowo zewnętrznej, częściowo wewnętrznej natury. Po pierwsze, podczas takich prób zdany jestem tylko na moją pamięć, gdyż w owym czasie nie byłem w stanie robić jakichkolwiek zapisków: ani nie dysponowałem materiałami piśmienniczymi, ani nie odczuwałem żadnej skłonności do zapisywania czegokolwiek, gdyż uważałem wówczas (odsuńmy tymczasem na bok kwestię, słusznie czy nie), że nastąpił schyłek całej ludzkości, nie widziałem więc celowości utrwalania czegokolwiek na piśmie. Ponadto wrażenia, jakie mnie bombardowały, były tak cudowną mieszanką naturalnych zdarzeń i procesów nadprzyrodzonych, że niezwykle trudno mi jest rozróżnić obrazy ze snów od przeżyć w stanie czuwania, a więc powiedzieć na pewno, na ile wszystkie te rzeczy, które według mnie przeżyłem, są także historyczną rzeczywistością. Moje wspomnienia z tego czasu muszą więc w jakimś stopniu nosić piętno zawiłości. 47
68Brak płaszczyzny intersubiektywnego potwierdzenia dla swych wspomnień, bycie zdanym jedynie na własną kruchą pamięć, funkcję umysłu, który przeszedł już tak wiele, sprawia, że rozważania swe sędzia Schreber opatruje sceptycznym cudzysłowem. Czas, który upłynął od opisywanych wydarzeń, wprowadza ochładzający je dystans, mnoży wątpliwości. Fantasmagoryczny charakter owych wynurzeń sprawia, że Daniel Paul doskonale antycypuje możliwe reakcje opinii publicznej na publikację swych Pamiętników…:
Zdaję sobie doskonale sprawę z tego, jak fantastycznie brzmią takie rzeczy dla innych ludzi; dlatego też nie posuwam się tak daleko, by twierdzić, iż wszystko, o czym opowiedziałem, było obiektywną rzeczywistością; referuję jedynie, jakie wrażenia i wspomnienia pozostały w mojej pamięci.48
69Przełom wieku XIX i XX to nie czas objawień, ale projektów daleko w swych intencjach skromniejszych, zwłaszcza gdy jest się statecznym niemieckim mieszczaninem o wykształceniu prawniczym (nieważne, że oczytanym w pracach von Hartmanna).
70Najlepsze świadectwo wahań, co do charakteru wizji, jakie stały się jego udziałem, stanowi wewnętrzny dialog, jaki Schreber prowadzi ze sobą samym w kolejnych przypisach do swych Pamiętników nerwowo chorego. Choćby w przypisie 37, gdzie przychyla się do twierdzenia, że dotykające go fenomeny musiały być snem, na tyle realnym, że trudno było je odróżnić od jawy. Natomiast przypis następny przynosi autopoprawkę – wizje z całą pewnością nie były snem, były rzeczywiste, nazbyt rzeczywiste. Mogły zatem występować na jawie, choć ich rzeczywisty status nadal pozostaje dla autora niejasny. Tym samym w wątpliwość podany zostaje sam przedmiot wspomnień, status ontologiczny wydarzeń, do których się odnoszą.
71Z drugiej jednak strony Schreber odmawia uznania wszystkiego, co go spotkało, za zwykłe złudzenie czy efekt działania choroby. Jest sędzią i nie pozwala, by ktoś inny osądzał go, nie znając szczegółów sprawy. Te zaś zna jedynie on sam. Spisywanie wspomnień z okresu choroby to dla Schrebera idealny moment, by zastanowić się nad charakterem doświadczenia, jakie dane mu było przeżyć. Jeśli wbrew swym lekarzom chce utrzymywać, że jest zdrowy i że umieszczenie go w zakładzie zamkniętym jest fatalną pomyłką, która nie może mu pomóc, a jedynie szkodzi, to musi uznać dotykające go wizje za realne. Iluzja charakteryzuje bowiem chorobę, zdrowie zaś poznaje w sposób niezaburzony to, co rzeczywiste. Tam gdzie psychiatra widzi halucynację, Schreber odnajduje ziarno dotychczas niezauważanej przez siebie prawdy.
72Szczegółowa lektura Psychiatrii Kraepelina pozwala Schreberowi zaznajomić się ze sposobem, w jaki naukowa psychiatria ujmowała problem halucynacji. Dla Kraepelina halucynacja stanowi aberrację funkcjonowania ludzkiego umysłu, która nie ma żadnej istniejącej poza indywidualną psychiką przyczyny („nauka odrzuca dla wszystkich halucynacji możliwość istnienia rzeczywistego ich tła” 49). Zdaniem Schrebera naukowe rozstrzygnięcie jest nazbyt kategoryczne. Nie sposób zaprzeczyć, że istnieją halucynacje, które nie mają rzeczywistej przyczyny, jak na przykład w przypadku delirium tremens (widziane przez chorego przysłowiowe „myszki” są wyłącznie wytworem jego zatrutego umysłu). Powyższe rozstrzygnięcia nie znajdują jednak żadnego zastosowania w przypadku sędziego Schrebera, co skłania do nieufności wobec sankcjonowanej przez autorytety naukowej perspektywy:
Z całą pewnością mogę naturalnie tylko twierdzić, że w moim przypadku przy omawianych bodźcach nerwowych faktycznie wchodzą w grę działające z zewnątrz przyczyny; w związku z tym jednak logiczne jest, że z poczynionych na mnie samym doświadczeń mogę wysnuć przypuszczenie, iż także w wielu innych przypadkach rzecz ma się (albo miała) podobnie, tzn. może także w przypadku innych ludzi te rzeczy, które inni ludzie skłonni są zwykle pojmować tylko jako subiektywne bodźce nerwowe (zmysłowe złudzenia, halucynacje albo – niefachowo mówiąc – urojenia), mogą jednak, choć w dużo słabszej niż w moim przypadku mierze, polegać na obiektywnej przyczynie, innymi słowy mówiąc – może tu występować wpływ nadprzyrodzonych czynników. 50
73Doświadczenie mistyczne nie daje się w żaden sposób zredukować do błędu umysłu – konsekwentne przyjęcie perspektywy naukowej („racjonalistycznej” i „czysto materialistycznej”) jest tożsame z odrzuceniem podstawy, na której opiera się europejska cywilizacja (na poparcie tej tezy Schreber przywołuje wielość występujących w Biblii wizji, których nie sposób uznać za „fałszywe”, a tym bardziej twierdzić, że stanowią efekt zaburzeń w funkcjonowaniu umysłów świętych mężów).
74Sędzia nie ma najmniejszych wątpliwości, że życie pozbawione owych wizji może być subiektywnie szczęśliwsze i nieść ze sobą mniej cierpienia niż losy tego, przed oczyma którego przewijają się niepokojące obrazy. Nie oznacza to jednak wcale, że życie pozbawione wizji ma wyższą wartość lub pozostaje w ściślejszym związku z Prawdą. Zdaniem Schrebera rzecz ma się wręcz odwrotnie:
Bo tak to już właśnie jest, że człowiek o zdrowych nerwach jest w stosunku do osoby odbierającej na skutek chorobliwego stanu nerwów nadprzyrodzone wrażenia można powiedzieć duchowo ślepy; dlatego też nie będzie on mógł tak samo przekonać wizjonera o nierealności wizji, jak na przykład człowiek posiadający zmysł wzroku nie da sobie mówić ślepcowi, że kolory nie istnieją, że niebieskie nie jest niebieskie, czerwone – czerwone itp. 51
75Niezdolność do otwarcia się na to, co nadprzyrodzone, stanowi ułomność, rodzaj ślepoty, która na dodatek, przepełniona pychą, przekonana jest o własnej racji.
76Czynnikiem, który różni doświadczenie Schrebera od opisywanej przez Kraepelina halucynacji (wzrokowej lub słuchowej), jest czas jego trwania. Halucynacja, zgodnie z psychiatryczną definicją, występuje przez określony – zazwyczaj krótki – czas, natomiast fenomeny halucynacji słuchowych dotykające sędziego mają charakter stały:
Zakładam, choć oczywiście nie mogę mieć dokładnej wiedzy na ten temat, że w przypadku innych ludzi chodzi tylko o okresowe głosy, halucynacje występują więc jedynie tylko w mniej lub bardziej rozległych, przerywanych stanami, w których głosy się nie odzywają, pauzach. W moim przypadku natomiast pauzy w gadaninie głosów nie występują nigdy; od początków mojego powiązania z Bogiem – z jednym wyjątkiem pierwszego tygodnia, kiedy to oprócz okresów „świętych” zdarzały się także „nieświęte” – a więc od niemal siedmiu lat nie doświadczyłem – oprócz snu – nigdy ani jednego momentu, kiedy to nie słyszałbym głosów. Towarzyszą mi one w każdym miejscu i przy każdej okazji; rozbrzmiewają dalej także wtedy, gdy rozmawiam z innymi ludźmi; trwają nieprzerwanie również wówczas, gdy zajmuję się z dużą koncentracją innymi rzeczami, np. czytam książkę lub gazetę, gram na fortepianie itp., tyle tylko, że jak długo ja sam rozmawiam głośno z innymi ludźmi albo w odosobnieniu sam ze sobą, są one zagłuszane przez mocniejsze brzmienie wypowiadanych słów i na tak długi czas nie są chwilowo dla mnie słyszalne. 52
77Podobnie trwały charakter mają rzekome halucynacje wzrokowe, które prócz zatrważających obrazów przynoszą ze sobą również ból, czasem zaś rozkosz.
78Towarzyszący wizjom ból to kolejny argument przemawiający za prawdziwością doświadczeń sędziego Schrebera. Z początku stanowił on dominujący element doświadczenia, jako najsilniejsze odczucie przesłaniał wszystkie inne składowe (omamy wzrokowe i słuchowe, doznanie rozkoszy itd.). Później jednak spowszedniał, stał się codziennym towarzyszem, którego w końcu przestaje się w ogóle zauważać. Na analogicznej zasadzie sędzia Schreber przyzwyczaja się do życia wśród najróżniejszych fenomenów o nadprzyrodzonym pochodzeniu, które – mimo że niedostrzegalne dla innych – pozostają w sposób absolutny rzeczywiste.
79Do podobnych wniosków jak lektura fragmentów Psychiatrii Kraepelina na temat halucynacji prowadzi sędziego zaznajomienie się z rozdziałami tego dzieła dotyczącymi charakteru żywionego nieraz przez pacjentów przekonania o szczególnego rodzaju kontaktach, w jakie wchodzą oni z siłami nadprzyrodzonymi. Schreber stwierdza, z charakterystycznym dlań sceptycyzmem, co następuje:
W żadnym razie nie chcę wątpić, że w bardzo wielu przypadkach tego rodzaju mamy do czynienia ze złudzeniami zmysłowymi, które to złudzenia są omawiane bez wyjątku we wspomnianym podręczniku. Jednak i sama nauka postąpiłaby według mnie bardzo niesłusznie, gdyby opatrzyła wszystkie takie zjawiska pojęciem „złudzeń zmysłowych” i jako pozbawione jakiejkolwiek obiektywnej realności wrzucała je do ogólnej rupieciarni rzeczy nierzeczywistych, co byłoby być może usprawiedliwieniem w przypadku niezwiązanych z rzeczami nadprzyrodzonymi urojeń. 53
80Z uwagi na sygnalizowany już wcześniej stosunek sędziego Schrebera do religii, który można określić jako pozbawiony wszelkiego zainteresowania sprawami ducha agnostycyzm, on sam nie może zgodzić się na całkowicie fikcyjny charakter swych rojeń. Skoro nigdy nie wykazywał najmniejszej chęci do religijnych rozważań, jak również obce były mu wszelkie wzruszenia o charakterze mistycznym, to pojawia się problem źródeł jego wizji – skąd się one wzięły, skoro nie można uznać, że tkwiły od samego początku w nim samym? Schreber pisze tak oto:
Że ja uległem jedynie zmysłowym złudzeniom, wydaje mi się już z góry z psychologicznego punktu widzenia nie do pomyślenia. Gdyż złudzenie bycia w kontakcie z Bogiem lub duszami zmarłych może powstać jedynie u takich ludzi, którzy do stanu nerwowego podniecenia nerwów wnieśli już stabilną wiarę w Boga i nieśmiertelność duszy. […] Także tak zwane media spirytystyczne, choć w wielu przypadkach możemy spotkać się z mamieniem samego siebie lub z oszustwem, trzeba by chyba uznać we wcale nie takiej małej ilości pozostałych przypadków za osoby „widzące duchy” niższego stopnia w sensie wyżej już omówionym. Strzeżmy się więc w takich sprawach nienaukowego generalizowania i pochopnego negatywnego osądu. Jeśli psychiatria nie chce odrzucić wszystkiego, co nadprzyrodzone, i w takiej kondycji przejść do obozu czystego materializmu, to nie uniknie konieczności uznania możliwości, że w pewnych okolicznościach mamy do czynienia w przypadku opisanych zjawisk z rzeczywistymi zdarzeniami, które niełatwo byłoby zbyć hasłem „złudzeń zmysłowych”. 54
81W ten sposób ujawnia się podwójny i zarazem skłonny do podwajania charakter myślenia Schrebera. Stojąc na gruncie nauki, jest on sceptyczny wobec prawdziwości swych religijnych urojeń, a jednocześnie wątpi ich naukowej falsyfikacji, gdy staje na gruncie religijnym (w kręgu mistycznej wiedzy płynącej z subiektywnego i niemożliwego do obiektywizacji doświadczenia). Nie mogąc zdecydować się ani na pełną prawdziwość swych wizji, ani też na ich pełną fałszywość, sędzia Schreber znajduje się w podwójnym potrzasku nauki i religii. Odpowiada temu również podwojenie języka, którym posługuje się autor Pamiętników…, oraz wprowadzenie elementów języka ezoterycznego, mającego sens jedynie w odniesieniu do subiektywnego doświadczenia.
82Trudność werbalizacji owego doświadczenia nie polega zresztą wyłącznie na tym, że jest ono jedynie niepowtarzalne, ograniczone do doznającego podmiotu. Kolejnym elementem utrudniającym jego intersubiektywne uchwycenie jest to, że wymyka się ono percepcji pięciu ludzkich zmysłów.
Opisanie tych zmian słowami jest znowu niezmiernie trudne, gdyż chodzi tu o rzeczy, dla których brak wszelkich analogii z ludzkiego doświadczenia, i które także i przeze mnie dostrzegane były po części oczyma duszy, po części zaś domyślałem się ich po ich działaniu, tak więc wyobrażenie, jakie powstało u mnie na temat tych zdarzeń, pokrywa się z pełną prawdą być może tylko w przybliżeniu. 55
83Czym jest owo „postrzeganie oczyma duszy”, o którym wspomina Schreber? Otóż tłumaczy on, że obok pięciu zmysłów, dzięki którym zdolni jesteśmy percypować bodźce z otaczającego nas świata, ze światłem i dźwiękiem na czele, on sam – jako człowiek, który „wszedł w kontakt z promieniami i którego głowa jest na skutek tego […] oświecona” – posługuje się dodatkowym zmysłem, czyli właśnie owymi „oczyma duszy”. Oto jak Schreber opisuje swą zdolność:
Ja odczuwam zjawiska świetlne i dźwiękowe, które promienie projektują bezpośrednio na mój wewnętrzny system nerwowy, i do ich odbierania nie potrzebuję zewnętrznych narządów wzroku i słuchu. Pewne zdarzenia mogę widzieć także z zamkniętymi oczami i słyszałbym je też, o ile chodziłoby, jak w przypadku głosów, o wrażenia słuchowe, także wówczas, gdyby na przykład można było zamknąć moje uszy hermetycznie przed wszystkimi dźwiękowymi wrażeniami. 56
84Okazuje się zatem, że zrozumienie wyrwanego z kontekstu momentu z życia sędziego Schrebera jako pacjenta jest niemal niemożliwe bez odniesienia go do całości jego doświadczenia.
85Taki właśnie cel przyświeca ostatecznie podjętej przez Schrebera próbie werbalizacji własnego doświadczenia epizodu chorobowego. Tylko jako całość jego wspomnienia mogą okazać się na tyle zrozumiałe, by dać świadectwo jego doświadczeniu. Dlatego też autor Pamiętników… nie ma pretensji do zajmujących się nim lekarzy, a nawet stara się ich zrozumieć. Na podstawie pojedynczych zachowań, oderwanych od siebie słów i gestów, wyrwanych z kontekstu zdań i neologizmów żaden rozsądny lekarz nie mógł mu uwierzyć. W pewnym miejscu Schreber pisze:
Już teraz musiałbym uznać za wielki tryumf mej dialektycznej zręczności, gdybym za pomocą niniejszej, przybierającej rozmiary naukowego dzieła, pracy osiągnął taki sukces, że u lekarzy pojawiłyby się wątpliwości, że pokręciliby oni głową, dopuszczając możliwość, że może jednak w moich rzekomych urojeniach i złudzeniach zmysłowych jest jakieś ździebko prawdy. 57
86Kolejnym elementem utrudniającym werbalizację doświadczenia jest wewnętrzny cenzor sędziego Schrebera, który sprawia, że stara się on być możliwie najdelikatniejszy w opisywaniu swych doznań z uwagi na uczucia rodziny i bliskich, w szczególności żony. Niektóre ekstrawagancje stanowiące treść wizji w oczywisty sposób nie mogły znaleźć zrozumienia, a tym bardziej akceptacji większości współczesnych sędziego. Również w nim samym odzywa się niekiedy ton mieszczańskiej skromności, co nie może dziwić, zważywszy na sposób, w jaki Schreber opisuje swój pierwotny stosunek do kwestii związanych z erotyką:
Jest chyba niewielu ludzi, którzy wyrośli w tak surowych, moralnych zasadach jak ja, i którzy przez całe swoje życie, zwłaszcza także pod względem seksualnym, narzucili sobie powściągliwość odpowiadającą tym zasadom, w takim stopniu, jak to miało miejsce u mnie. 58
87Zazwyczaj jednak wygrywa w nim wola prawdy skłaniająca go do łamania tabu obowiązujących społeczeństwo jego czasów. Przy okazji wyjątkowo jego zdaniem nieprzyzwoitego fragmentu dotyczącego przewidywanej przemiany w kobietę pisze:
Szczególna dyskrecja jest pożądana zwłaszcza w obcowaniu z moją żoną, co do której zachowałem całą swoją miłość. Mogło się zdarzyć, że w tym względzie zgrzeszyłem zbyt wielką otwartością podczas ustnych rozmów i pisemnych doniesień. Moja żona nie może bowiem oczywiście w pełni zrozumieć biegu myśli; musi być dla niej trudne poświęcanie mi dawnej miłości i poważania, gdy słyszy, że zajmuję się wyobrażeniem oczekującej mnie być może przemiany w kobietę. Mogę nad tym ubolewać, ale zmienić tego nie mogę; także i tutaj powinienem się strzec wszelkiego błędnego sentymentalizmu. 59
88W trakcie spisywania wspomnień Schreberem targają sprzeczne emocje – nieodparty i niemożliwy do powstrzymania przymus wierności swym wizjom, wypowiedzenia treści swych niezwykłych doświadczeń z jednej strony, z drugiej zaś biorące się z zakorzenienia w świecie wymogi moralności, zakazy obejmujące tak działanie, jak myślenie, i wreszcie troska o bliskich, potrzeba chronienia ich uczuć. Rzadko która żona mieszczanina z przełomu XIX i XX wieku gotowa była zaakceptować przekonanie własnego męża o postępującej u niego zmianie płci, nie mówiąc już o opisywaniu podobnego fenomenu.
89W ostatecznym rozrachunku wszelako nic nie może jednak powstrzymać sędziego przed (niemożliwym do zrealizowania) wypowiedzeniem wszystkiego, ujawnieniem prawdy płynącej z doświadczanych przezeń fenomenów; prawdy o znaczeniu fundamentalnym dla ludzkości. To właśnie stawka uzasadnia trudną i powodującą cierpienie pracę pamiętnikarza. Przynoszące cierpienie fenomeny, wywoływane przez boskie promienie, stanowią przy tym świadectwo prawdziwości słów sędziego. Dlatego też stopniowe ustępowanie symptomów, słabnięcie ich intensywności odbierane jest przez Schrebera z zaskakującą na pozór ambiwalencją:
Podczas gdy z jednej strony mogę sobie tylko życzyć, by moje samopoczucie było niewspółmiernie lepsze niż w latach wcześniejszych, to z drugiej strony muszę powiedzieć, że możliwość przekonania innych ludzi o prawdziwości cudów wydaje się tym słabsza, im mniej cudów pozostawia zewnętrznie dostrzegalne ślady. Ta druga strona powyżej przedstawionej refleksji posiada dla mnie niemal równie wielkie znaczenie, jak pierwsza, gdyż byłbym w stanie dostrzec sens mojego życia prawie tylko wówczas, gdyby udało mi się przedstawić prawdziwość moich tak zwanych urojeń w sposób dla innych ludzi przekonujący i tym samym zapewnić ludzkości lepsze zrozumienie istoty Boga. 60
90Jeśli w przeszłość odejdą widzialne dla wszystkich cuda dotyczące osoby sędziego, pozostaną jedynie słowa. Te zaś nigdy nie dorównają mocą przekonywania obserwacjom faktów, zwłaszcza w epoce supremacji rozumu przyrodoznawcy, ślepego na subtelności mistyki.
91Prawdziwa trudność nie polega na tym, że nauki ścisłe ze swej istoty nie są zdolne uchwycić niecodziennych fenomenów dotykających sędziego, ale raczej na tym, że w obecnym momencie są one niedostatecznie zaawansowane. W szczególności za dziedzinę zapóźnioną w kontekście niezwykłego przypadku sędziego uznać należy, zdaniem samego zainteresowanego, technikę:
Gdyby można było uchwycić fotografią rzeczy dziejące się w mojej głowie, następujące to bardzo powoli, to – przy nadmiernym oddaleniu – z niezwykłą prędkością rytmicznego napływania promieni z horyzontu, to u każdego obserwatora musiałyby zniknąć wszelkie wątpliwości odnośnie mojego kontaktu z Bogiem. Tyle tylko jednak, że ludzka technika nie dysponuje niestety jeszcze odpowiednimi środkami, by stworzyć dostęp do tego rodzaju obiektywnych doznań. 61
92Bez możliwości obiektywizacji prawdy za pomocą fotografii lub innych środków technicznych, jakże cenionych przez nauki ścisłe, pozostaje jedynie możliwie wierna i przekonująca relacja, skazana ze swej natury na subiektywność.
93Wiara w postęp każe sędziemu przyjąć niemal za pewnik, że w pewnym momencie, być może jeszcze za jego życia, być może dopiero po jego śmierci, rozwój nauki, w szczególności medycyny i techniki, pozwoli poprzeć jego słowa twardymi dowodami. W końcowych partiach swych zapisków sędzia Schreber składa jasną deklarację, precyzyjnie określając również status swych Pamiętników…:
nie pozostaje mi nic innego, jak tylko zaoferować moją osobę jako obiekt naukowych obserwacji i oceny przez fachowców. Zaproszenie do takowych jest głównym celem, jaki chciałbym osiągnąć poprzez publikację mojej pracy. W ostatecznym razie muszę mieć nadzieję, że kiedyś można będzie podczas sekcji zwłok skonstatować niewiarygodne dowody na specyfikę mojego systemu nerwowego, o ile ich stwierdzenie w ciele żywym podlega, jak mi powiedziano, niezwykłym trudnościom albo jest zupełnie niemożliwe. 62
94Sekcja zwłok dostarczyć ma dowodu na prawdziwość mistycznych teorii głoszonych przez Daniela Paula Schrebera, albowiem to, co mistyczne, musi mieć materialną realność mocniejszą nawet od „świeckich” przedmiotów. Ostateczne uprzedmiotowienie (uczynienie z samego siebie przedmiotu badania) wieść ma do uzyskania przez narrację Schrebera charakteru absolutnie podmiotowego, to znaczy odnalezienia autorskiego idiomu.
To przeze mnie przepływa tyle niemych głosów […]
Głosy cykli przygotowań i wzrostu,
I nici wiążących gwiazdy, i łon kobiecych, i męskiej wilgoci.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 85.
3. Nerwy Boga, czyli wprowadzenie do ontologii Schrebera
95Pełen sprzeczności i paradoksów – takie wrażenie sprawia system religijno-filozoficzny stworzony przez sędziego Daniela Paula Schrebera. Już otwierające pierwszy rozdział Pamiętników… zdanie wskazuje na paradoksalny charakter ontologii stojącej za jego rojeniami. Głosi ono: „Dusza ludzka zawarta jest w nerwach naszego ciała, […] jest to twór niezwykle delikatny, podobny do najdelikatniejszych nici, dzięki których drażliwości na zewnętrzne oddziaływania odbywa się całe życie duchowe człowieka”63. Elementy redukcjonizmu („dusza ludzka zawiera się w nerwach naszego ciała”), naiwnego materializmu („nerw jest to twór niezwykle delikatny, podobny do najdelikatniejszych nici”) czy scjentyzmu („drażliwość nerwów” jako warunek reakcji organizmu na bodziec zewnętrzny) odsyłają koniec końców do pewnej formy dualizmu, w którym to, co materialne, jest jedynie bazą dla tego, co duchowe. Myśl Schrebera oscyluje między biegunami współczesnej mu religii i nauki, wraz ze związanymi z nimi wyobrażeniami i fantazmatami, które za sprawą przyspieszenia ruchu oscylacji stają się od siebie niemal nierozróżnialne: „Jak długo człowiek żyje, jest on ciałem i duszą jednocześnie” 64. „Nerw duchowy” oznacza „nerw rozumu”. Jakie są i założenia owej myśl, jakiego rodzaju relacje je łączą? Próba odpowiedzi na powyższe pytania musi być tożsama z (re)konstrukcją Schreberowskiej ontologii, o ile przez ontologię rozumiemy założenia i strukturę ich wzajemnych powiązań, stojące za danym sposobem myślenia wyrażającym się w systemie.
96Zdaniem Schrebera dusza ludzka zawiera się w nerwach, a zatem, by mówić o duszy, należy skupić się przede wszystkim na charakterystyce nerwów. Ze względu na braki w wiedzy fachowej (sędzia sam określa się mianem „laika”) Schreber jest w stanie opisać funkcjonowanie ludzkiego systemu nerwowego, a zatem duszy, jedynie za pomocą języka metaforycznego. Zgodnie z jego przekonaniem nerwy przypominają cieniutkie i bardzo wrażliwe nici, które każdorazowy kontakt z rzeczywistością zewnętrzną wprawiają w drżenie, rozpoznawane jako przyjemne bądź nieprzyjemne. Wrażliwość na określone wrażenia (zmysłowe albo duchowe) definiuje charakter danego nerwu oraz jego rolę – „nerwy duchowe” lub „nerwy rozumu” nie tylko odbierają wrażenia o charakterze pozazmysłowym, ale odpowiadają również za wolę człowieka. Jednocześnie nerwy mają zdolność do zapamiętywania doznawanych wrażeń oraz do wprawiania mięśni ciała w pożądany ruch. System nerwowy/dusza odpowiada zatem za doznawanie wrażeń, ich magazynowanie oraz reagowanie na nie. Jest przy tym rzeczą oczywistą, że wraz z upływem czasu system ów staje się coraz bardziej skomplikowanym i wielopłaszczyznowym systemem wiedzy.
97W każdym poszczególnym „nerwie rozumu” zawiera się całość wiedzy zmagazynowanej przez system nerwowy danego człowieka. Czas przechowywania danych, to, co zwykliśmy nazywać siłą pamięci, zależny jest od ilości „nerwów rozumu” w danym systemie. Ciału natomiast przypisuje Schreber rolę ze swej istoty kartezjańską: jego zadaniem jest wykonywać działania nakazane przez nerwy, ale również odżywiać je i utrzymywać w stanie aktywności. Ciało, jak u Kartezjusza, jest maszyną lub zwierzęciem „zamieszkiwanym” przez system nerwowy albo duszę. Nerwy w maszynie. Śmierć ciała nie oznacza, pomimo pozornego materializmu autora, końca duszy – utraciwszy wsparcie płynących z ciała sił witalnych, nerwy zawieszają wprawdzie swą aktywność, nie tracą jednak zapisanych w nich wrażeń. Utraciwszy ciało, dusza ulega hibernacji, z całą pewnością jednak nadal żyje.
98Zważywszy na utożsamienie przez Schrebera ludzkiej duszy z nerwami, nie może dziwić sposób ujęcia przez niego istoty samego Boga (pomimo wielu dwuznaczności fundamentalny monoteizm autora nie może budzić wątpliwości). Jest on systemem nerwowym pozbawionym ciała i niepotrzebującym go; przypisywane mu zwykle atrybuty (doskonałość, nieskończoność i wieczność) to cechy charakteryzujące jego samego i każdy poszczególny, składający się nań nerw. Doskonałość boskich nerwów to nic innego jak wzmożona w stopniu przekraczającym ludzkie pojęcie potencja zawarta już w nerwach ludzkich. W szczególnych przypadkach doskonałość boskich nerwów manifestuje się w ich zdolności do przyjmowania dowolnej formy pojawiającej się w rzeczywistości materialnej. Nerwy o takiej funkcji nazywa Schreber promieniami.
99Silnie obecna w historii naszej kultury (nie tylko religii, ale również filozofii 65) analogia między Słońcem a tym, co boskie, pojawia się również u autora Pamiętników nerwowo chorego. Jego zdaniem Słońce jest „pośrednią żywą manifestacją Boga” 66, jego istnienie zaś stanowi jeden z dowodów na szczególną rolę Ziemi w boskich planach: „dostarczająca powietrza i światła moc naszego Słońca i wszystkich innych gwiazd nie jest właściwie ich specyficzną cechą, lecz w jakiś sposób pochodzi od Boga” 67(pojawi się tu swoiście teleologiczna interpretacja roli Słońca – jedynym celem jego istnienia jest oświetlanie i ocieplanie Ziemi z woli Boga). Czytamy też: „Słońce od lat przemawia do mnie ludzką mową, a tym samym daj się poznać jako żywa istota lub jako organ ukrywającej się za nim wyższej istoty” 68. Jeśli Schreber twierdzi, że Słońce jest Boskim organem, to bez wątpienia jest to organ wzroku – to dzięki światłu słonecznemu i gwiazdom Bóg jest w stanie cieszyć się swym stworzeniem. Rola Słońca nie wyczerpuje się jednak w boskim spojrzeniu. Bywa, że funkcjonuje ono również jako organ komunikacji, a także narzędzie tworzenia: „Bóg rozmawia ze mną tylko za pośrednictwem Słońca, i także za jego pośrednictwem dokonuje dzieła stworzenia i cudów” 69. Mimo że Bóg manifestuje swoją obecność w świecie na wiele sposobów (pojawianie się nowych gatunków zwierząt i roślin, wpływanie za pośrednictwem cudów na bieg historii), to właśnie Słońce należy uznać za najbliższy mu byt. Nie oznacza to w żadnym wypadku, że Schreber ściśle utożsamia Słońce z ideą boskości lub samym Bogiem. Obraz Boga jawi się sędziemu jako dalece bardziej skomplikowany niż ten przywoływany przez prymitywny – w jego oczach – animizm, cechujący choćby mitologię Rzymian. Koncepcja boskości proponowana przez Schrebera bliższa jest raczej wizji majaczącego na granicy wzroku kosmicznego horyzontu:
Całkowitą masę nerwów Boskich albo promieni można by sobie wyobrazić jako rozproszoną tylko na pojedyncze punkty nieba albo – naturalnie jeszcze bardziej oddaloną niż te najdalej leżące ciała niebieskie z widzianych najostrzejszymi teleskopami – wypełniającą całą przestrzeń. 70
100Bóg i stworzony przezeń świat znajdują się w stanie chwiejnej równowagi, to znaczy nieustannego przyciągania i odpychania. Szczególnie silnie przyciągają Boga ludzie, zwłaszcza geniusze i poeci. Teoretycznie Bóg ogranicza się do kontemplacji świata stworzenia oraz utrzymywania go przy życiu dzięki sile promieni słonecznych, jednak w szczególnych przypadkach (których dokładniejszą analizą zajmiemy się później) zdarza mu się ingerować w bieg wydarzeń. Istota przyciągania stanie się dla nas być może jaśniejsza, gdy przyjrzymy się bliżej pochodzącemu z listopada 1902 roku przypisowi, w którym Schreber stwierdza, co następuje:
Wyobrażenie siły przyciągania, działającej na tak ogromnych odległościach, a wychodzącej od pojedynczych ludzkich ciał, musiałoby – rozważane tylko jako problem sam w sobie, tj. gdyby przy tym chciało się myśleć, tak jak w przypadku innych znanych sił przyrody, o czynniku działającym tylko mechanicznie – jawić się absurdalne. Mimo to oddziaływanie tej siły przyciągania jest dla mnie jako fakt całkowicie bezsporne. W pewnym stopniu zrozumiałe i bliższe ludzkiemu umysłowi stanie się to zjawisko, gdy uświadomimy sobie, iż promienie są istotami ożywionymi, i że w związku z tym w przypadku tej siły przyciągania nie chodzi o siłę działającą czysto mechanicznie, lecz o coś podobnego do psychologicznych impulsów: przyciągające jest dla promieni także to, co je interesuje. 71
101Głównym zadaniem boskich promieni jest przyciąganie nerwów ludzi umarłych do Boga, wyzwalanie ich ze stanu hibernacji i ponowne ich ożywienie oraz przywracanie im świadomości, tym razem jednak niezależnie od jakichkolwiek ciał. Efektem owego przyciągania ma być ostatecznie zjednoczenie nerwów z nerwami Boga, ich rozpłynięcie się w bożej doskonałości. Nerwy zrazu zachowują świadomość swej jednostkowości oraz ilości wiedzy, jaką zdołały zakumulować:
Na przykład dusza Goethego, Bismarcka itp. zachowa swą świadomość (świadomość własnej tożsamości) być może na stulecia, podczas gdy w przypadku duszy wcześnie zmarłego dziecka stanie się tak być może na tyle lat, ile trwało jego życie w ziemskim wcieleniu. 72
102Żadna dusza, żaden splot ludzkich nerwów nie zachowa jednak owej świadomości na zawsze, prędzej czy później rozpłyną się one w boskiej ogólności. Nerwy nie zostają zniszczone, ale istnieją w ramach świadomości innej niż jednostkowa.
103Pomimo swego materialnego charakteru boskie promienie nie zatrzymują się na żadnej fizycznej przeszkodzie:
żadne – choćby nawet nie wiem jak grube – mury, żadne zamknięte szyby i tym podobne nie są w stanie powstrzymać włókien promieni przed przejściem przez przeszkody we właściwie dla człowieka niezrozumiały sposób i przedostaniem się do dowolnej części mojego ciała, zwłaszcza mojej głowy. 73
104W ten sposób boskie promienie łączą w sobie dwa, na pozór niemożliwe do pogodzenia, aspekty Boga – jest on jednocześnie całkowicie materialny oraz wszechmocny (a zatem jednocześnie podlega i nie podlega ograniczeniom charakteryzującym to, co materialne).
105Niebo to nic innego jak obraz przedstawiający stan szczęśliwości odczuwany przez nerwy coraz silniej wraz ze zbliżaniem się do Boga. Albowiem im bliżej nerw znajduje się Boga, tym większej szczęśliwości doświadcza. Bliskość wobec Boga stanowi bezpośrednią konsekwencję czystości moralnej, a z uwagi na wielką liczbę grzeszników proces zbliżania się doń tożsamy jest z odbywaniem wielu kar, stopniowym „oczyszczaniem się” nerwów. Schreber zdaje się nawet twierdzić, że ów proces oczyszczania stoi za fenomenem wędrówki dusz. Stan szczęśliwości, jakiego w bliskości Boga doświadczają nerwy, to kontemplacja jego istoty oraz nieskończone wspominanie życia przeżytego na Ziemi. Ich szczęśliwość ma charakter pozaczasowy – ich świadomość nakierowana jest przede wszystkim na przeszłość, teraźniejszość zaś percypowana jest tylko w momencie doznania, jak gdyby nerwy w bliskości Boga traciły pamięć długotrwałą. „W obrębie szczęśliwości obowiązuje stopniowanie w zależności od trwałości mocy, jaką nabyły dane nerwy podczas swego człowieczego życia i prawdopodobnie od ilości nerwów, jakie zostały uznane za godne do przyjęcia do Nieba” 74.
106Fenomen przyciągania nerwów zmarłych ludzi przez Boga oraz ich stopniowego roztapiania się w boskości nie pozostaje bez wpływu na sposób istnienia tej ostatniej. Odwołanie do owego mechanizmu pozwala wyjaśnić wszechwiedzę przypisywaną zazwyczaj istocie boskiej. Schreber pisze:
Wydaje mi się, że wolno mi wyrazić stwierdzenie, iż boska inteligencja jest równocześnie co najmniej równa sumie wszystkich ludzkich inteligencji, jakie istniały w minionych ludzkich generacjach. Ponieważ Bóg pochłania w siebie po śmierci człowieka wszystkie jego nerwy, jednoczy w sobie całość inteligencji, odrzucając (stopniowo) wszystkie te wspomnienia, które były interesujące tylko dla danej poszczególnej istoty i dlatego nie można ich brać pod uwagę jako części składowych inteligencji o ogólnej wartości. 75
107W ten sposób Bóg uzyskuje „zewnętrzne pojęcie” o naturze nowego zjawiska (np. o wynalazku kolei żelaznej), które wraz z upływem ludzkich pokoleń staje się dlań coraz bardziej oczywiste, aż do absolutnie jasnej znajomości danego fenomenu. Nie oznacza to rzecz jasna, że boska zdolność do rozumienia zjawisk zachodzących w świecie, określana przez autora Pamiętników… mianem „inteligencji”, jest wtórna wobec ludzkiej samowiedzy:
Jeśli sam Bóg stworzył człowieka najpierw jak inne stworzenie, to nie można przypuszczać, że jego inteligencja pochodzi tylko od inteligencji ludzkiej. Nie da się inaczej, jak tylko zakładać istnienie pierwotnej boskiej mądrości w odniesieniu do pewnej – zwłaszcza dotyczącej samego procesu tworzenia – sfery. Jednakże być może nie kłóci się z wyżej wypowiedzianym przypuszczenie, że posiadane także przez Boga bez wątpienia przekonania we wszystkich sprawach dotyczących ludzkich instytucji, ludzkiego życia duchowego, ludzkiej mowy itp. zdobył on dopiero poprzez przyswojenie sobie niezliczonych ludzkich nerwów. 76
108Bóg ma „wrodzoną” wiedzę dotyczącą procesów tworzenia, natomiast dopiero stopniowo nabywa zdolność rozumienia tego, co stworzone. Jeszcze większą trudność sprawia mu zrozumienie istoty wytworów człowieka. Autonomia przyznana stworzonemu bytowi w momencie jego powstania stanowi zarazem czynnik destabilizujący relację między Stwórcą a światem („Bóg nie rozumie człowieka!”), a w ostatecznym rozrachunku także najwyższą formę zagrożenia dla samego Boga.
Jestem odporny na wszystko prócz własnej różnorodności,
Oddycham, lecz zostawiam jeszcze mnóstwo powietrza
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 61.
4. Słownik „schreberyzmów”
4.1. „Prajęzyk”
109Opisywaną przez siebie wizję wszechświata oraz skomplikowaną relację zachodzącą między wszechświatem a Bogiem Schreber nazywa „cudowną konstrukcją”. Jej podobieństwo do religii chrześcijańskiej jest dla autora niewątpliwe, choć opowiada się on jednoznacznie za nakreślonym przez siebie systemem: „porównanie ich obydwu wydaje mi się wypadać tylko na korzyść pierwszego opisu” 77. Sam termin „cudowna konstrukcja” nie pochodzi bezpośrednio od Schrebera, ale został mu „podany z zewnątrz” (on sam określiłby – gdyby miał taką możliwość – swoją wizję wszechporządku jako „cudowną organizację”). Pisząc: „podane z zewnątrz”, autor ma na myśli informacje podane mu przez słyszane przezeń głosy. „Są to wyrażenia, na które sam bym nigdy nie wpadł, których nigdy nie słyszałem od innych ludzi. Dotyczą one częściowo spraw naukowych, w szczególności z dziedziny medycyny, i nawet nie umiem powiedzieć, czy są one znane i używane w dziedzinie ludzkiej nauki” 78. Głosy te posługują się szczególnym językiem – językiem Boga, który człowiek poznać może dopiero po śmierci. Jest to tzw. język podstawowy, „będący nieco staromodną, ale ciągle jeszcze efektywną formą języka niemieckiego, która wyróżnia się w szczególności wielkim bogactwem eufemizmów” 79. Odznacza się on „także i w swej formie szlachetną elegancją i prostotą” 80. Eufemizmy są o tyle specyficzne, że występują tu w niejako w maksymalnym stężeniu. Najczęściej przybierają przy tym postać odwrócenia: „i tak na przykład nagroda w dokładnie odwrotnym znaczeniu kary, trucizna dla potrawy, sok dla trucizny, święty dla zły” 81. Nie oznacza to rzecz jasna, że Bóg rozumie jedynie język ezoteryczny. Rozumie on wszystkie języki, co nie zaskakuje, zważywszy na fakt, że składa się on również z przyłączonych nerwów osób zmarłych. Ta sama zdolność posługiwania się wieloma językami, choć w odwróconej formie, pojawia się u samego Schrebera: „W podobny sposób rozumieją je [języki] teraz wszystkie dusze, jakie są ze mną połączone nerwami, właśnie dlatego, że mogą uczestniczyć w moich myślach, […] wszystkie języki, które są dla mnie zrozumiałe, np. grekę, gdy czytam grecką książkę itp.” 82.
110Informacje czerpane od przemawiających „językiem podstawowym” nerwów sędzia określa mianem „poglądów dusz”. Dzięki nim Schreber posiadł niespotykaną wiedzę na temat motywacji ludzkich zachowań oraz psychologii w ogóle: „Zyskałem dzięki temu wgląd w istotę ludzkiego procesu myślowego i ludzkiego odczuwania, którego mógłby mi pozazdrościć niejeden psycholog” 83. Przez całych okres swej choroby Schreber zauważa stałą degradację, jakiej podlega „język podstawowy”, który przekształca się wraz z upływem czasu zarówno w formie, jak i w treści w coraz prostsze i bardziej prymitywne formy. Regresja dotykająca treści „poglądów dusz” sprawia, że to, co z początku stanowiło bogate źródło niedostępnych dotychczas informacji, zmienia się w powtarzające się w nieskończoność puste frazesy, towarzyszące autorowi także w okresie spisywania jego wspomnień. „Szlachetna elegancja i prostota” stopniowo ustępują wulgarności i prymitywizmowi.
4.2. „Cudowna konstrukcja”
111Cudowność konstrukcji rzeczywistości zdaje się polegać na jej chwiejnej równowadze. Na cud zakrawa bowiem fakt zrównoważenia skomplikowanej konstelacji tworzonej przez nerwy obecne w świecie (dusze w ciałach), nerwy jednoczące się z Bogiem (dusze krążące wokół Boga i dążące do stopienia się z Nim) oraz nerwy służące Bogu do oddziaływania na świat (promienie). Schreber zdaje się tym samym podzielać pierwotną intuicję znajdującą swój wyraz w większości wierzeń religijnych: sam fakt istnienia rzeczywistości jest czymś na tyle nieprawdopodobnym, że należy go uznać za cud, wyjątek, odstępstwo od reguły.
112„Cudowna konstrukcja” jest tylko jednym z wielu neologizmów stworzonych przez Schrebera czy też, zgodnie z jego ujęciem, „podszepniętych mu z zewnątrz”. Freud w listach do przyjaciół nazywał je „schreberyzmami”84. Winny one zwrócić naszą szczególną uwagę już ze względu na swą genealogię, ewidentnie pełnią bowiem w ramach systemu Schrebera funkcję ezoteryczną. Odsyłają one do jego najgłębszych i najistotniejszych „odkryć”, pozwalają odtworzyć kształt jego systemu. Już w poprzedzającym tekst Pamiętników… liście otwartym adresowanym do swego lekarza i prześladowcy, doktora Flechsiga, autor zmuszony jest odwołać się do tworzonych przez siebie neologizmów, by w pełni wyjaśnić to, co jego zdaniem wymaga eksplikacji i co opiera się zastanemu językowi.
113Prócz podziału na język ezo- i egzoteryczny Schreber wprowadza jeszcze jedną formę, a raczej modus jawienia się, języka, a mianowicie język nerwów:
Najlepiej, wydaje mi się, można uzyskać o tym wyobrażenie, uświadamiając sobie zdarzenia, podczas których człowiek próbuje sobie pewne słowa zapisać w określonej kolejności w pamięci, a więc np. uczeń uczy się na pamięć wiersza, który musi zadeklamować w szkole, duchowny zapamiętuje kazanie, które chce wygłosić w kościele. Dane słowa są wypowiadane po cichu (podobnie jak podczas cichej modlitwy, do której wierni wzywani są z kazalnicy), tzn. człowiek daje sygnał swym nerwom, by wprawiły się one w drgania, które odpowiadają użyciu danych słów, a właściwe narządy mowy (wargi, język, zęby itp.) nie są przy tym wcale, albo są tylko przypadkowo wprawiane w ruch. 85
114Język nerwów Schrebera to nic innego jak mowa wewnętrzna, językowa struktura samego myślenia. W sytuacji normalnej język nerwów podlega bezwarunkowo woli podmiotu, będąc jednocześnie absolutnie niezależnym od woli innych ludzi (wyjątkiem, który przychodzi Schreberowi na myśl, jest hipnoza) – nawet mówiąc to, do czego zmuszają nas inni, możemy myśleć to, na co przyjdzie nam ochota. Schreber diagnozuje początek swych problemów, wskazując na moment, w którym utracił kontrolę nad językiem nerwów. Jego wola przestała panować nad wewnętrznym strumieniem myśli, co nie oznacza wcale, że ogarnął go chaos uniemożliwiający myślenie jako takie – sędzia Schreber ma mocne przeświadczenie, że jego nerwy „wprawiane są w ruch z zewnątrz, a to mianowicie nieprzerwanie i nieustająco” 86. Ktoś lub coś kontroluje język nerwowy sędziego. Jest to sytuacja „niezgodna z porządkiem świata” (albowiem zgodnie z owym porządkiem człowiek ma „naturalne prawo do wolnego decydowania o użyciu swych nerwów” 87).
4.3. „Stan zgodny z porządkiem świata”
115Sytuację, w której „cudowna konstrukcja” znajduje się w harmonijnej równowadze, Schreber nazywa „stanem zgodnym z porządkiem świata”. Stan ten polega na utrzymywaniu się bezpiecznego dystansu między światem a Bogiem. Bóg ogranicza się jedynie do sporadycznych interwencji (np. cud w przypadku szczególnie żarliwej modlitwy) lub ograniczonych form komunikacji z ludźmi wybitnymi (kiedy na przykład zsyła jakąś szczególnie ważką myśl uzdolnionemu poecie, co nazywane jest „dodatkiem z nerwów”). Mimo że „pobieranie dodatku z nerwów” od Boga ma charakter sporadyczny, to jednak w swej istocie stanowi dla Boga bliżej nieokreślone zagrożenie (wydaje się, że Bóg Schrebera opiera swe istnienie na absolutnej transcendencji – wszelkie „zbliżenie się” do świata, wkroczenie w jego immanencję, stanowi dlań niebezpieczeństwo). „Dodatek z nerwów” nie może stać się regułą, ponieważ nerwy ludzi żyjących, szczególnie w stanie wielkiego wzburzenia, w niewyjaśniony bliżej sposób tak silnie przyciągają nerwy Boga, że są zagrożeniem dla jego egzystencji 88. Przypomnijmy dla porządku, że po śmierci swego ciała nerwy (czyli dusza) wznoszą się ku Bogu, by ostatecznie stopić się z nim, tracąc jednostkową tożsamość, zyskując jednak w zamian uczestnictwo w jego totalności.
4.4. „Oczyszczanie nerwów”, „sprawdzone dusze”
116Nerwy nie stapiają się z Bogiem bezpośrednio po zakończeniu ziemskiego etapu swego istnienia.
Nowe życie w zaświatach to szczęśliwość, do której mogła zostać wzniesiona ludzka dusza. Nie mogło się to jednak odbyć bez uprzedniego oczyszczenia i segregacji ludzkich nerwów, które w zależności od różnej kondycji ludzkich dusz potrzebowały mniej lub więcej czasu, a w zależności od stanu jeszcze pewnych pośrednich stopni jako przygotowania. Dla Boga – lub, jeśli kto woli, w niebie – użytek znajdowały tylko czyste ludzkie nerwy. 89
117W zależności od swojego stanu i charakteru nerwy prędzej czy później dostępują zaszczytu zbliżenia się do Boga, większość z nich wymaga wszelako długiego „oczyszczenia”:
Nerwy moralnie upadłych ludzi są zaczernione; ludzie moralnie czyści mają nerwy białe. Im bardziej moralnie człowiek żył, tym bardziej kondycja jego nerwów jest zbliżona do doskonałej bieli lub czystości, które nerwom boskim są właściwe od samego początku. U ludzi stojących moralnie bardzo nisko większa część nerwów może być w ogóle nie do użytku. 90
118Schreber wydaje się podzielać chrześcijańskie przekonanie o istotowym zepsuciu natury ludzkiej, raczej nie dopuszcza bowiem możliwości występowania dusz na tyle czystych, by nie musiały podlegać procesowi puryfikacji: „Nie jest chyba możliwy całkowity brak uprzedniego uszlachetnienia, bo ciężko znaleźć człowieka, który byłby całkiem wolny od grzechu, którego nerwy więc nie zostałyby kiedyś w minionym życiu zbrudzone niemoralnym zachowaniem” 91. „Uszlachetnienie” czy też „oczyszczenie” polega na wykonywaniu przez nerwy rozmaitych nieprzyjemnych dla nich, wręcz katorżniczych prac, często wymagających przebywania pod ziemią. Jest to kara nie tyle w sensie zemsty Boga na duszach o występnej przeszłości, ile kara wychowawcza, czyli konieczne cierpienie, które czyni duszę lepszą, a przede wszystkim czystszą, bliższą bieli absolutnej. Podobną funkcję ma zresztą zdaniem Schrebera metempsychoza. To właśnie w trakcie oczyszczania nerwy uczą się boskiego języka, który na użytek niniejszej pracy nazywamy ezoterycznym.
119„Oczyszczanie” ludzkich nerwów składających się na dusze nosi w języku ezoterycznym także miano „sprawdzania”; dusze, które nie przeszły jeszcze procesu oczyszczania, nie nazywają się jednak – jak można by oczekiwać – „niesprawdzonymi”, lecz właśnie odwrotnie, zgodnie z ową skłonnością do eufemizmów, „sprawdzonymi duszami” 92. Owe „sprawdzone dusze” przyjmują wedle Schrebera formę najrozmaitszych „diabłów” o ostrej czerwonej barwie, wydzielających intensywną i nieprzyjemną woń. Inaczej niż w tradycji chrześcijańskiej, diabły pojawiające się w wizjach autora Pamiętników…, a zatem „sprawdzone dusze”, nie są przy tym wrogie Bogu, lecz – przeciwnie – pragną jego wybaczenia.
120Oczyszczone nerwy stają się elementem „przedsionka niebios”, czyli przekształcają się w część składową samego Boga. Stan, w jakim znajdują się dusze, gdy staną się „przedsionkiem niebios”, określany jest w języku ezoterycznym jako „błogostan” lub „szczęśliwość”. To rozkosz płynąca z afirmacji Boga, znajdowania się jego pobliżu. Rozkosz doznawana przez dusze jest zresztą podwójna, płynie bowiem nie tylko z bliskości Boga, ale również ze wspomnień przeszłości. Bliskość Boga sprawia, że dusze mieszają się ze sobą, tworząc kłębowisko nerwów przekazujących sobie nieustannie wrażenia z wiecznych powrotów do swych jednostkowej przeszłości. Stapiające się ze sobą nerwy/dusze nie tworzą jednak chaosu, lecz podlegają ścisłej hierarchii, formując swoiste konstelacje – dusze przedstawicieli nacji starożytnych zatraciły już swą pamięć i jednostkową tożsamość, istniejąc teraz jako zbiorowa tradycja narodu: „starożytnego żydostwa (»promienie Jehowy«), starożytnej kultury perskiej (»promienie zaratusztrianizmu«) i starożytnej kultury germańskiej (promienie Thora i Odyna)” 93. „Przedsionki niebios”, które chronią Boga przed niebezpieczeństwem wynikającym z kontaktów z ludźmi, nazywane są również „przednimi regionami królestwa bożego”, za nimi umiejscowiony jest zaś sam Bóg, czyli „tylne regiony królestwa bożego”.
121Owe „tylne regiony” również podlegają przy tym zasadzie podziału. Sam Bóg składa się z niższego boga Arymana oraz z wyższego boga Ormazda. Domeną pierwszego jest ciemność oraz ludy semickie, drugi reprezentuje natomiast jasność i ludy aryjskie.
4.5. „Mord na duszy”
122Pojęciem kluczowym dla całego systemu Schrebera jest „mord na duszy”. Polega on na przywłaszczeniu sobie przez człowieka duszy kogoś innego celem osiągnięcia pewnej korzyści (dłuższego życia, nieśmiertelności lub innych, bardziej wyszukanych profitów). Znaczenie „mordu na duszy” jest fundamentalne – jego wystąpienie odpowiada za kryzys, w jakim pogrążyło się „królestwo boże”. Szczegóły dotyczące pierwszego mordu na duszy nie są znane Schreberowi. Jest on jednak przekonany, że „mord na duszy”, którego sam niemal padł ofiarą, nie był pierwszym w historii, ale stanowi ostatni element serii, która rozpoczęła się w bliżej nieokreślonej przeszłości i połączyła losy jego własnego rodu z losami rodu jego lekarza, doktora Flechsiga. Sam doktor Flechsig z racji wykonywanego zawodu psychiatry okazał się niejako predysponowany do szczególnie silnego związku z nerwami w ogóle, a z nerwami boskimi w szczególności 94. W bliżej nieokreślonych okolicznościach (Schreber dopuszcza nawet możliwość, że stało się to niezależnie od intencji psychiatry) doszło do spisku przeciw Danielowi Paulowi, w którym uczestniczył doktor Flechsig oraz „elementy z przednich rejonów królestwa bożego”, spisku, który miał na celu pozbawienie ofiary możliwości posiadania potomstwa oraz sposobności do bliższych kontaktów z Bogiem (na przykład przez utrudnienie zdobycia wykształcenia w dziedzinie takiej jak psychiatria). Spisek ten odpowiada również, jak się zdaje, za przekonanie Boga, iż sprawcą kryzysu dotykającego jego domenę jest właśnie sam Schreber. Pamiętać należy, że do mordu na duszy doprowadził występek mniejszej wagi, a mianowicie „nadużycie kontaktów z boskimi nerwami” 95, usiłowanie „mordu na duszy” znamionuje więc powierzchowną znajomość boskiej anatomii oraz geografii królestwa bożego oraz odrzucenie quasi-chrześcijańskiej etyki oczyszczenia.
123Bezpośredni związek z „mordem na duszy” ma fenomen określany przez Schrebera mianem „przymusu myślenia”. W sytuacji normalnej aktywność nerwów rozumu odpowiedzialnych za myślenie wymaga przerw – nerwy nie są przeznaczone do nieustannego działania, czego najdobitniejszym dowodem jest potrzeba snu. Natomiast w przypadku Schrebera nerwy rozumu utrzymywane są w stanie sztucznego i nienaturalne napięcia oraz nieustannej aktywności – boskie promienie stymulują nieustannie nerwy Schrebera, uniemożliwiając im bezczynność. Schreber opisuje tę nieznośną sytuację jako ciągłą konieczność odpowiadania w myślach na pozbawione sensu lub odsyłające do wielu odpowiedzi naraz pytania („O czym teraz myślisz?”), stawiane przez boskie promienie. Innym sposobem na utrzymanie nerwów rozumu Schrebera w stanie pełnej aktywności był właściwy promieniom zwyczaj stawiania pytań w niepełnej formie gramatycznej, co zmuszało nerwy sędziego do rozpaczliwych poszukiwań brakującego elementu.
4.6. Promienie, wzrastająca nerwowość i przyciąganie
124Promienie oddziałujące na system nerwowy Schrebera i zmuszające do nadmiernej aktywności jego język nerwów zmieniały się w rozmaite postaci, z których każda żądała od sędziego przysług lub wsparcia ich sprawy (jak twierdzi Schreber, po odzyskaniu przezeń zdrowia okazało się, że wiele spośród owych postaci istnieje w rzeczywistości). Oto zwięzła charakterystyka funkcjonowania sprowadzających halucynacje promieni, jaką odnaleźć możemy w jednym z przypisów, a zatem nacechowana większym dystansem:
promienie posiadają zdolność takiego oddziaływania na system nerwowy, w szczególności także na nerwy zmysłów śpiącego, zaś w pewnych okolicznościach być może nawet czuwającego człowieka, iż człowiekowi temu wydaje się, że widzi on obce osoby, jak stoją, i słyszy, jak mówią, że on sam przemieszcza się i utrzymuje ustny kontakt z tymi osobami, jak gdyby były to rzeczywiście faktyczne zdarzenia. 96
125Najliczniejszą grupę widzianych przez sędziego postaci stanowili przedstawiciele katolicyzmu, począwszy od benedyktyńskich mnichów, przez jezuitów i arcybiskupów, aż po samego papieża, pojawiali się jednak również zwolennicy słowianofilstwa, członkowie lipskiego Corps Saxonia oraz przeciwne im burszostwo, a także bliżsi i dalsi znajomi oraz krewni Schrebera z okresu poprzedzającego jego psychiczną niedyspozycję. W ten sposób umysł sędziego Schrebera stał się areną wielu aktualnych konfliktów i napięć społecznych, których każdy uczestnik wypowiadał swe tezy w tym samym czasie co wszyscy inni, nie będąc tego świadomym. W efekcie umysł sędziego wypełniła nieznośna polifonia (lub raczej kakofonia). To, co z początku jawiło się jako uciążliwa, choć jednocześnie fascynująca wielość myśli i perspektyw, z biegiem czasu przekształciło się w przerażająco nużącą monotonię stale powtarzających się motywów, w których jako wyjątkowe dało się rozpoznać jedynie głosy o szczególnej sile i intensywności (podające się zresztą za Wszechmoc Boga).
126Rosnąca nerwowość Schrebera powodowała zwiększenie się jego własnej siły przyciągania, prowadząc do sytuacji, w której – na podobieństwo działania samego Boga – jego nerwy przyciągały dusze zmarłych, szczególnie zaś tych, którzy jeszcze za swego życia byli mu bliscy. Analogie między relacją zachodzącą między ciałem Schrebera i przyciąganymi przezeń nerwami ludzi zmarłych a relacją Boga do dusz owych ludzi idą jednak jeszcze dalej:
Zakładam, że dusze te, które podczas pierwszych zbliżeń dysponowały jeszcze dość dużą ilością nerwów i dlatego posiadały jeszcze stosunkowo mocną świadomość tożsamości, traciły przy każdym zbliżeniu dzięki sile przyciągania jakąś część swych nerwów na korzyść mojego ciała i wreszcie składały się już tylko z jednego jedynego nerwu. 97
127Wysoki stopień nerwowości czyni sędziego Schrebera drugim, po Bogu, biegunem niestabilności „cudownej konstrukcji”, jaką jest świat stworzenia.
128Warto zaznaczyć, że owa zdolność przyciągania stanowi również element „niezgodny z porządkiem świata”, albowiem przyciągane dusze zmarłych nie zdawały sobie sprawy z mocy, jaką z nieznanych im przyczyn obdarzony był sędzia. Sam Schreber, wiedząc o swych niezwykłych własnościach, starał się ostrzegać zagrożony świat:
Muszę powiedzieć, że zawsze ostrzegałem przed zbliżeniem, ponieważ za każdym razem miałem po wcześniejszych zdarzeniach świadomość mej urosłej do bezmiaru siły przyciągania mych nerwów, dusze jednak zawsze z początku uznawały tak wielką siłę przyciągania za całkowicie nieprawdopodobną. 98
129Nerwy składające się na duszę zmarłego roztapiają się w duszy sędziego Schrebera i łączą z nią aż do momentu, w którym pozostanie tylko samotny pojedynczy nerw pod postacią „małego człowieka”, kilkumilimetrowej figurki przemieszczającej się po głowie autora Pamiętników nerwowo chorego. „Mały człowiek” stanowi zatem zdaniem Schrebera „ostatnią formę bytu danej duszy przed jej całkowitym zniknięciem” 99. Ilość „małych ludzi” przemieszczających się po głowie Daniela Paula zależała rzecz jasna od stopnia jego nerwowości, a tym samym od ilości przyciąganych przezeń dusz zmarłych: „Zdarzały się noce, gdy dusze, już jako »mali ludzie«, że tak powiem kapały setkami, tysiącami na moją głowę”100. Poetyckie, niemal ekstatyczne piękno tej wizji pozwala prawie zapomnieć, że stale towarzyszyła jej inna, daleko bardziej przerażająca wizja „zagłady świata”.
Jestem poetą kobiety tak samo jak mężczyzny,
I mówię: być kobietą to rzecz równie wspaniała jak być mężczyzną,
I mówię: nic wspanialszego niż być matką mężczyzny
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 73.
5. Odmężczyźnienie człowieka i zagłada świata
5.1. „Żyd wieczny tułacz”
130Obcowanie z boskimi nerwami, a zatem promieniami, prowadzić musi bezpośrednio do fenomenu „odmężczyźnienia człowieka”. Z jednej strony obcujący z boskimi promieniami podmiot przyjmuje automatycznie pozycję bierną, pasywnie odbiera i rejestruje bodźce płynące od istoty odeń potężniejszej i zdolnej go kontrolować, co sprawia, że (w tym przypadku) podmiot męski przejmuje funkcję w społeczeństwie mieszczańskim tradycyjnie przypisywaną kobiecie (bierne doznawanie przyjemności, szczęście płynące z stania się przedmiotem rozkoszy innego). Z drugiej strony natomiast proces ów zdaje się wiązać bezpośrednio z losami całego świata, „odmężczyźnienie” występuje bowiem jedynie w momentach największego kryzysu i służy ustanowieniu nowego porządku, odrodzeniu się gatunku ludzkiego.
Gdy na jakimś ciele niebieskim wszystkich ludzi opanuje moralna zgnilizna („lubieżna rozpusta”) albo też nerwowość w takim natężeniu, że nie będzie można po ich nadmiernie zaczernionych nerwach oczekiwać wartego wzmiankowania uzupełnienia przedsionków niebios, bądź też gdy należałoby się obawiać groźnego dla boskich nerwów wzrostu siły przyciągania, zagłada ludzkości mogłaby nastąpić na tymże ciele niebieskim sama z siebie (poprzez pustoszące zarazy) albo mógłby o niej zadecydować Bóg i zrealizować ją trzęsieniami ziemi, powodziami, itp. 101
131Owa postać, od której zależy odrodzenie się człowieka w nowej, lepszej, a przede wszystkim czystszej pod względem etycznym formie, nazywana jest w języku ezoterycznym „Żydem Wiecznym Tułaczem”. Jest to figura o znaczeniu historiozoficznym, na której opiera się koncepcja dziejów jako cyklu oczyszczających katastrof 102. Widać wyraźnie, że fenomen „odmężczyźnienia człowieka” ma charakter ambiwalentny, jest najgorszą degradacją jednostki (z aktywnego podmiotu przyjemności zmienia go w jej bierny przedmiot), a zarazem największego wywyższenia (szczególna rola do odegrania w boskim planie i quasi-religijny status wybrańca). Jednocześnie wyznaczone zostają dwa plany „odmężczyźnienia człowieka”: negatywno-synchroniczny (zmiana pozycji męskiej na kobiecą) oraz pozytywno-diachroniczny (katastrofa wiodąca do odrodzenia ludzkości).
132Najbardziej lakoniczny opis fenomenu „odmężczyźnienia człowieka” autorstwa sędziego głosi: „Żyd Wieczny Tułacz musiał zostać pozbawiony męskości, by móc rodzić dzieci” 103. W jaki sposób dokonuje się owa przemiana? Schreber pisze:
(zewnętrzne) męskie organy płciowe (moszna i męski członek) zostały wciągnięte w głąb ciała i jednocześnie męskie wewnętrzne organy płciowe przekształciły się w odpowiednie żeńskie organy płciowe; proces ten przebiegał być może podczas trwającego setki lat snu, gdyż musiała przecież nastąpić także zmiana układu kostnego (miednica itp.). Miała więc miejsce atrofia lub nastąpiło odwrócenie tego procesu rozwojowego, jaki odbywa się w każdym ludzkim płodzie w czwartym lub piątym miesiącu ciąży, w zależności od tego, czy natura chce przyszłe dziecko obdarzyć płcią męską, czy żeńską. 104
133Ten, zdawałoby się, czysto biologiczny proces, którego opisanie zmusiło sędziego Schrebera do przyjęcia dyskursu materialistycznego, ma także eksplikację quasi-teologiczną. Opisana przemiana stanowi efekt oddziaływań promieni boga niższego, ciemnego Arymana, natomiast promienie boga wyższego, jasnego Ormazda, zdolne są jej zapobiec. Tak oto dwa aspekty boga wchodzą ze sobą w dialektyczną relację, gdzie Aryman, czyli przemiana będąca zarazem degradacją, stanowi tezę, natomiast odwracający proces Ormazd jawi się jako antyteza, prowadząca do odrodzenia się ludzkości, w której męskość ponownie staje się męskością, kobiecość zaś – kobiecością.
134Przemiana nie ogranicza się do organów płciowych, ale obejmuje całe ciało:
odpowiednie nerwy rozpuściły się na skutek siły przyciągania w moim ciele, w którym przybrały potem charakter żeńskich nerwów rozkoszy i nadały memu ciału jeszcze dodatkowo mniej lub bardziej żeńskich cech, w szczególności mej skórze, która zyskała właściwą dla płci żeńskiej miękkość. 105
135W innym miejscu Schreber opisuje uczucia towarzyszące przemianie tak oto: „odczuwałem wrażenie żeńskiego ciała najpierw na ramionach i dłoniach, potem na nogach, na piersi, na pośladkach i wszystkich innych częściach ciała” 106.
136To własne doświadczenie „odmężczyźnienia” sędzia przyrównuje do chrześcijańskiego niepokalanego poczęcia:
Coś podobnego do poczęcia Jezusa Chrystusa przez niepokalaną dziewicę – to znaczy taką, która nigdy nie obcowała z mężczyzną – zaszło w moim ciele. Dwa razy z osobna (a to w czasie, gdy byłem jeszcze w zakładzie Flechsiga) posiadłem, nawet jeśli nieco wadliwie rozwinięty, żeński organ płciowy i odczuwałem w mym ciele drgania, jakie odpowiadają pierwszym ruchom ludzkiego embrionu. Za sprawą boskiego cudu rzucone zostały bowiem w me ciało odpowiednie, podobne do męskiego nasienia, boskie nerwy; miało więc miejsce zapłodnienie. 107
137Doświadczanej przemianie w kobietę towarzyszy przeświadczenie, że jej ostatecznym celem jest prokreacja, danie życia istocie szczególnej, komuś na miarę Jezusa Chrystusa. Natomiast przy okazji omawiania stworzonej z jego własnych nerwów cywilizacji „maleńkich ludzi z ducha schreberowego” sędzia pisze:
Miałem w swym ciele, a mianowicie w podbrzuszu, „boga” lub „apostoła” tychże niewielkich ludzików jako duszę […]. Ów mały „bóg” lub „apostoł” odznaczał się w szczególny wyraźny sposób od wszelkich innych dusz dzięki stanowiącemu podstawową cechę mojego charakteru – nie mogę tu nie pochwalić samego siebie – praktycznie roztropnemu pojmowaniu rzeczy, tak że rozpoznałem w nim w pewnym stopniu moją krew. 108
138Tak oto sędzia Schreber okazuje się nosić w swym łonie odradzającą się cywilizację.
139A jednak pełna przemiana w kobietę aż dwukrotnie się nie powiodła – zdaniem Schrebera stało się tak dlatego, że za procesem nie stał jedynie Bóg, z wysyłanymi przezeń promieniami, ale również inne, nie w pełni oczyszczone nerwy, na przykład te kontrolowane przez leczącego sędziego doktora Flechsiga.
5.2. Cielesne transformacje
140Przekształcenia, jakie towarzyszą fenomenowi „odmężczyźnienia człowieka” i jakim podlega ciało sędziego Schrebera, zostają przezeń szczegółowo skatalogowane. Już na wstępie Schreber zaznacza, że zdaje sobie doskonale sprawę, iż właśnie ta część jego wspomnień wzbudzić może największe niedowierzanie, choć zarazem on sam jest jak najbardziej pewien jej prawdziwości:
Będzie to, jak cała moja opowieść o czynionych z moim ciałem cudach, brzmieć dla wszystkich ludzi ponad miarę dziwnie i pewnie będą oni skłonni uznawać je za wytwór chorobliwie pobudzonych fantazji. Wobec tego mogę tylko zapewnić, że prawie żadne wspomnienie z mojego życia nie jest dla mnie pewniejsze niż opowiedziane w tym rozdziale cuda. Gdyż cóż pewniejszego może być dla człowieka, niż to, czego doznaje i doświadcza na własnym ciele? 109
141Cóż zatem podlega przemianie? Po pierwsze zmieniają się jego narządy płciowe – członek zostaje „wciągnięty do wewnątrz” lub „zmiękczony do prawie całkowitego rozpuszczenia się”. Po drugie usunięty zostaje męski zarost, zwłaszcza wąsy. Po trzecie wreszcie całe ciało sędziego zostaje proporcjonalnie zmniejszone tak, by odpowiadać rozmiarom przeciętnej kobiety. Powyższym przekształceniom ciała, ewidentnie dotyczącym elementów związanych z jego płciowością, towarzyszyły inne zmiany, mające tę samą przyczynę, ale odnoszące się do seksualności w bardziej pośredni sposób.
142Zmiany te dotyczyły przede wszystkim organów wewnętrznych. Już w czasie przebywania w klinice w Lipsku, a zatem na samym początku hospitalizacji, serce sędziego Schrebera zastąpione zostało na jakiś czas innym sercem. Natomiast zmiany, jakim poddawane były płuca sędziego, były daleko bardziej długotrwałe i sprawiały wrażenie systematycznych. Wcześniej Schreber nigdy się na nie uskarżał, zawsze uważał się za osobę o zdrowych i mocnych płucach, teraz zaś pisze:
Wielokrotnie cudem umieszczano w moich płucach tak zwanego płucnego robaka, o którym nie mogę powiedzieć, czy był istotą podobną do zwierzęcia, czy też stworzeniem posiadającym duszę; wiem tylko, że jego pojawienie się powiązane było z piekącym bólem w płucach, takim, jaki – wyobrażałem sobie – towarzyszy zapaleniu płuc. Moje płaty płucne były chwilami prawie całkowicie w zaniku, nie umiem powiedzieć, czy w wyniku działalności płucnego robaka, czy na skutek cudów innego rodzaju; miałem wyraźne odczucie, że moja przepona znajduje się całkiem wysoko w piersi, prawie bezpośrednio pod krtanią, i że między nimi znajdują się tylko niewielkie resztki płuc, którymi nie mogłem oddychać. 110
143Obok przekonania o zaniku płuc sędzia Schreber czuł, że jego żebra są kruszone, a następnie odtwarzane w niekończącym się cyklu. Wielokrotnie doświadczał „cudu zwężania piersi”, polegającego na doznaniu ściskania się całej klatki piersiowej, pozbawiającego go oddechu. W sytuacji niemal całkowitego pozbawienia narządu niezbędnego do życia egzystencja Schrebera podtrzymywana była jedynie przez życiodajne promienie.
144Analogiczny proces dotykał żołądek sędziego Schrebera. Jeszcze w lipskiej klinice doktora Flechsiga został on zamieniony na „żydowski żołądek dużo gorszej jakości”. Później sędzia był wielokrotnie przekonany, że „żyje bez żołądka”, każdorazowo pozbawiany go przez działanie promieni. Nieraz żołądek był też w niewytłumaczalny sposób odtwarzany tuż przed posiłkiem, tak by sędzia mógł się pożywić, a następnie ponownie niszczony: „spożyte potrawy i napoje rozlewały się wówczas bez przeszkód do jamy brzusznej i ud” 111. Wielokrotnie znikały przełyk i jelita Schrebera, podobnie jak krtań, zjadana przezeń w czasie posiłków, a wreszcie powrózek nasienny (element układu rozrodczego biorący swój początek w mosznie). Dysfunkcja systemu pokarmowego i wydalniczego kompensowana była, podobnie jak w przypadku systemu oddechowego, działaniem promieni. Stanowiły one także remedium na procesy gnilne dotykające podbrzusza sędziego, wywołane przez jedną z prześladujących go dusz:
Dusza ta wprowadzała z całą bezwzględnością do mego brzucha substancje gnilne powodujące gnicie podbrzusza, tak że więcej niż raz zdawało mi się, iż będę musiał zgnić na żywo, i odór zgnilizny wydobywał się z mych ust w najwstrętniejszy sposób. Dusza v. W. liczyła przy tym na to, że gnicie podbrzusza zostanie usunięte przez boskie promienie, co też działo się zawsze dzięki posiadającym całkiem specyficzną, odpowiadającą temu celowi, właściwość promieniom, które wciskały się w moje jelita jak klin i wysysały zgniliznę. 112
145Jedną z charakterystycznych cech boskich promieni jest to, że ich umiejscowienie w ciele Schrebera zależne było od kierującej nimi intencji:
zaprzyjaźnione dusze ciągnęły raczej w okolice narządów płciowych (do brzucha, itp.), gdzie nie szkodziły wiele albo wcale i poza tym nie stanowiły prawie w ogóle żadnej dokuczliwości, podczas gdy dusze nastawione bardziej wrogo zawsze dążyły do głowy, której chciały wyrządzić jakąś szkodę, w szczególności osiedlały się w bardzo dokuczliwy sposób przy lewym uchu. 113
146Promienie nakierowane na głowę przynosiły ból, natomiast te zwrócone na okolice narządów płciowych – jak mieliśmy się okazję przekonać – prowadziły do zapłodnienia.
147Schreber odczuwał wszelkie kontakty boskich promieni z jego głową, a później z całym systemem nerwowym (w pewnym okresie, na jesieni 1894 roku, centrum własnego systemu nerwowego sędzia umieszcza w rdzeniu kręgowym) jako ataki wymierzone w jego rozum czy też, szerzej, w jego rozumność. Doświadczał on często uczucia uciekania rdzenia kręgowego przez usta i jego rozpływania się powietrzu w postaci momentalnie rozwiewających się obłoczków – „Można sobie wyobrazić, jaką troską napełniały mnie takie zdarzenia, gdyż nie wiedziałem wówczas jeszcze, czy tym samym faktycznie jakaś część mego rozumu nie ulatnia się w powietrzu”114. Nierzadko, szczególnie w nocy, sędzia odnosił wrażenie, że jego nerwy wyciągane są z jego ciała, a czasem przenoszone do głowy pacjenta zajmującego sąsiedni pokój w zakładzie, co owocowało „niemiłym uczuciem napięcia w głowie”. Na szczęście większość wyciągniętych z ciała sędziego Schrebera nerwów wracała doń na zasadzie inercji, w związku z czym cały proces pozbawiania go rozumu okazywał się trudniejszy, niż można było oczekiwać. Innym działaniem wymierzonym w jego rozum było zjawisko „ciągów promieni” polegające na wrażeniu, że promienie piłują czaszkę Daniela Paula w wielu miejscach i wielu kierunkach jednocześnie. Wszystkie te wrogie działania wymierzone w głowę sędziego Schrebera niosły ze sobą nie tylko cierpienie poddawanego przekształceniom ciała, ale również, co oczywiste, poważne konsekwencje dla jego stanu emocjonalnego:
Można sobie wyobrazić, że przez wszystkie te zdarzenia muszą powstawać bardzo nieprzyjemne odczucia, gdy się pomyśli, że są to promienie – gdzieś w punktach wyjścia w jakiś sposób mechanicznie przywiązane – jakiegoś całego świata, które ciągną za jedną jedyną głowę i próbują ją rozerwać i rozbić w sposób, jak się to dzieje chyba przy ćwiartowaniu. 115
148Głowa sędziego Schrebera, siedlisko rozumu, była zatem punktem, w którym zbiegały się boskie promienie, stanowiące główną formę wiążącą Boga ze Światem. Można wręcz powiedzieć, że cała boska aktywność skierowana na świat w ostateczności dotykała wyłącznie hospitalizowanego sędziego.
149Formą działań wymierzonych przeciw umysłowi Schrebera była również „maszyna do ściskania głowy”:
We wnętrzu mojej czaszki powstała bowiem na skutek wielu ciągów promieni itp. mniej więcej w środku, prawdopodobnie nie z zewnątrz, ale z wewnątrz widoczna głęboka szczelina albo cezura. Po obu stronach tej szczeliny stały „małe diabły” i kręcąc czymś w rodzaju gwintownicy, ściskały moją głowę w pewnego rodzaju tłoczni, tak że głowa moja czasami przybierała wydłużony do góry, gruszkowaty kształt. Robiło to wszystko na mnie bardzo groźne wrażenie, tym bardziej że wiązało się niekiedy także z bardzo dotkliwymi bólami. 116
150Zdolność sędziego Schrebera do myślenia – jego rozumność – ograniczana była także na inne sposoby. Jego nerwy poddawane były działaniu trucizn, a także powlekane substancją spowalniającą myślenie. Aktywność promieni nie dotykała jedynie ośrodka rozumności – mózgu – choć już po podjęciu przez sędziego określonej decyzji wpływała na sam proces działania. Jego mięśnie, w szczególności zaś mięśnie powiek oraz samych oczu, były na przykład dotykane paraliżem.
151Zmianom poddany został wreszcie układ kostny sędziego, co również miało utrudnić lub wręcz uniemożliwić mu jakąkolwiek aktywność.
W kościach stóp, zwłaszcza w okolicach pięty, wywoływano cudem często próchnicę, która powiązana była z bardzo dokuczliwymi bólami; na szczęście były to bóle przynajmniej w ich największym natężeniu, niezbyt długotrwałe. Podobnym cudem był tak zwany tyłkowy cud; podczas tego cudu najniższe kości kręgosłupa znajdowały się w chyba także podobnym do próchnicy, bolesnym stanie. 117
152Opisane wyżej fenomeny dotykające, za sprawą boskich promieni, ciało Schrebera związane były przeważnie z pojawianiem się „małych ludzi”, postaci „wielkości mniej więcej kilku milimetrów”, grasujących wewnątrz i na zewnątrz jego ciała. Większość z nich zajmowała się oczyma sędziego, wpływając na jego zdolność postrzegania (z bliżej nieokreślonych przyczyn zmysł wzroku dostarczający nowych wrażeń rozumowi działa destrukcyjnie na boskie promienie, a tym samym wymierzony jest przeciw Bogu), jednocześnie „mali ludzie” w wielkiej liczbie zajmowali pozycję na czubku głowy Schrebera jako widzowie kolejnych cudów i przemian, którym poddawane było jego ciało. Po jakimś czasie promienie przestały przyjmować ową antropomorficzną formę, trzymając się od tego momentu swej autentycznej formy.
153Proces „odmężczyźnienia człowieka”, a zwłaszcza stojące za nim intencje, nie są do końca jasne. Schreber sądzi, że z początku proces ten nie miał na celu odrodzenia ludzkości zgodnie z „porządkiem świata”, ale osłabienie Schrebera jako czynnika destabilizującego system, przysporzenie mu wstydu. Sędzia wyznaje: „Ja sam odczuwałem oczywiście zagrożenie odmężczyźnieniem przez długi czas, szczególnie jak długo była mowa o seksualnym wykorzystaniu w niecnych celach mego ciała przez innych ludzi, jako grożącą mi hańbę” 118. To właśnie groźba hańby, bycia rzuconym komuś jako przedmiot jego nienaturalnej rozkoszy sprawiały, że sędzia Schreber ze wszystkich sił starał się powstrzymać zachodzący w jego ciele proces. Pisze on:
Dlatego też nerwy żeńskie lub nerwy rozkoszy, które już masowo wtargnęły do mojego ciała, nie mogły zyskać przez okres dłuższy niż rok żadnego wpływu na moje zachowanie i sposób myślenia. Tłumiłem każde ich poruszenie, mobilizując moje męskie poczucie honoru; mogłem to robić również dzięki świętości religijnych wyobrażeń, jakie mnie prawie bez wyjątku opanowały. Właściwie obecności żeńskich nerwów stawałem się wręcz świadom tylko wówczas, gdy przy pewnych okazjach były one sztucznie przez promienie wprawiane w ruch, by spowodować ich strachliwe pobudzenie, a mnie „przedstawić” jako człowieka drżącego z kobiecej strachliwości. Z drugiej strony siła mojej woli nie mogła zapobiec temu, że szczególnie podczas leżenia w łóżku moje ciało przejmowało uczucie rozkoszy, które, będąc tzw. rozkoszą duszy – jak brzmi używane przez dusze określenie tego zjawiska, tj. rozkoszą, jaka duszom wystarcza, przez ludzi jest jednak odczuwana tylko jak ogólna fizyczna błogość bez właściwego seksualnego podniecenia – posiadało zwiększoną siłę przyciągania promieni. 119
154A zatem pomimo że proces „odmężczyźnienia człowieka” z początku miał na celu jedynie ograniczenie generowanej przezeń siły przyciągania boskich nerwów, to jednak w ostateczności ową siłę przyciągania intensyfikował. W związku z niepowodzeniem owej koncepcji strategia działań względem sędziego uległa zmianie – tymczasowo zaprzestano „odmężczyźnienia”, by zastąpić je próbami ogłupienia, a nawet zniszczenia jego umysłu. „Nie wzięto wówczas od uwagę możliwości, że nawet nerwy idioty, które raz zostały wprawione w stan silnego chorobliwego podniecenia, zachowują swe przyciągające właściwości, o ile naturalnie będą one w stanie odczuwać jeszcze ból, rozkosz, głód, zimno itp.” 120.
155Fenomen „odmężczyźnienia człowieka” związany jest nierozerwalnie z najogólniejszą figurą rządzącą wizjami Schrebera, a mianowicie z „zagładą świata”, stanowi jej bezpośrednią konsekwencję, a zarazem jej cel i moment przełomowy.
5.3. Katastroficzne wizje i „zagłada świata”
156Opisywane przez Schrebera wizje związane z „zagładą świata” mają dwa różne aspekty: dzienny i nocny. Wizje nocne dotyczyły przede wszystkim zagłady kolejnych ciał niebieskich, składających się z nich systemów czy konstelacji:
Ze wszystkich stron nadchodziły hiobowe wieści, że odtąd trzeba było „poniechać” tej czy owej gwiazdy, że teraz już i Wenus jest zatopiona, że teraz już trzeba „zdjąć” cały system słoneczny, że Kasjopeja (cała konstelacja) musiała być ściągnięta do jednego jedynego słońca, że można uratować jeszcze tylko Plejady, itp., itd. 121
157Natomiast w dzień przed oczyma Schrebera pojawiały się dwa słońca, śledzące jego kroki niezależnie od tego, czy znajdował się w swej celi (nie sposób było ukryć się w niej przed wszędobylskimi promieniami właśnie dlatego, że emitowały je dwa, a nie, jak zazwyczaj, jedno słońce), czy też odbywał codziennych spacer po szpitalnym ogrodzie. Dodatkowe słońce zbudowane było zdaniem Schrebera z pozostałości po zniszczonej konstelacji Kasjopei.
158Powyższym wizjom towarzyszyło pewne przekonanie na temat długości trwania niezwykłych doświadczeń. Schreber sądził mianowicie, że opisywane przezeń wizje dotykały go przez niezwykle długi czas:
Przy czym ze wszystkich moich wspomnień utrwaliło się we mnie jedno wrażenie, jak gdyby okres, o którym mowa, obejmujący zgodnie ze zwykłymi ludzkimi założeniami czas trzech do czterech miesięcy, w rzeczywistości musiał trwać niezwykle długo, jakby poszczególne noce miały długość stuleci, tak że podczas tego okresu cała ludzkość, sama ziemia i cały system słoneczny mogły ulec głęboko sięgającym przeobrażeniom. 122
159Czas ten powiązany był bezpośrednio z samą treścią wizji, z sensem, jaki ujawniały. Okres, który stanowi przedmiot opisu Schrebera, miał przypadać na ostatnie chwile istnienia rodzaju ludzkiego na Ziemi. Do takich właśnie wniosków doszedł sędzia, poddając analizie dotykające go urojenia. Daniel Paul wyciągnął z owych rozstrzygnięć daleko idące konsekwencje – uznał za pewne, że istnienie ludzkości ma charakter cykliczny, każdy zaś cykl trwa około czternastu tysięcy lat. Cykl, na który przypadają doświadczenia autora Pamiętników…, skończyć się winien około dwustu lat po jego zamknięciu w szpitalu (dokładnie po dwustu dwunastu latach), był on jednak przekonany, że z uwagi na tajemnicze przyspieszenie czasu, do jakiego doszło w okresie jego pobytu w klinice przyuniwersyteckiej, katastrofa już się dokonała, on sam pozostaje zaś jedynym żyjącym „prawdziwym” człowiekiem na kuli ziemskiej. Wszystkie inne osoby, które Schreber napotykał w owym czasie na swej drodze, uznawał za „pobieżnie wytworzonych ludzi”, istoty nieżyjące naprawdę, ale stanowiące jedynie imitację człowieka w formie przyjmowanej przez boskie promienie.
160Za przekonaniem o ostatecznej katastrofie i zniszczeniu świata przemawiały niezliczone fakty, obserwowane przez Schrebera niemal bez przerwy. Dostarczały one również informacji dotyczących czasu, jaki musiał upłynąć od momentu rozpoczęcia się procesu. Nieraz wystarczył rzut oka za okno celi, by zauważyć, że świat zmienił się w diametralny sposób.
Przed oknami mojej sypialni zobaczyłem, otwierając okiennice wczesnym rankiem, gęsty las, oddalony od okna tylko kilka metrów, o ile dobrze sobie przypominam – głównie złożony z brzóz i świerków. Głosy nazywały ten las świętym. Widok ten nie wykazywał żadnego podobieństwa do młodego ogrodu przy uniwersyteckiej klinice dla nerwowo chorych, założonego dopiero w 1882 roku, który składał się głównie z rzędów pojedynczych drzew rosnących wzdłuż drogi. Oczywiste jest, że las taki, o ile istniał naprawdę, nie mógł wyrosnąć w ciągu trzech do czterech miesięcy. 123
161Tym samym zrelatywizowany zostaje sam upływ czasu – dni sędziego wydają się trwać zdecydowanie krócej niż w okresie, gdy był zdrowy, a jednocześnie bywają momenty ciągnące się niemal w nieskończoność, które podważają samo istnienie czasu jako następujących po sobie chwil.
162Apokaliptyczne wizje dotykające Schrebera modyfikowały nie tylko jego percepcję czasu, przekształcając czas ciągły w serię zerwań i odizolowanych momentów, wycinków historii toczącej się przez tysiąclecia, ale zmieniały również jego odbiór przestrzeni. Od chwili, w której rozpoczęło się jego doświadczenie uniwersalnej katastrofy, sędzia nie ma pewności, gdzie w danym momencie się znajduje – czy jest to jego cela w szpitalu, pomieszczenie, w którym poddawany jest terapii, średniowieczna sala tortur, przedsionki piekieł lub powierzchnia słońca, stare zamczysko na wzgórzu, czy planeta w innym systemie słonecznym. Gdy stawką jest istnienie wszechświata czas i przestrzeń przestają mieć jakiekolwiek znaczenie. Schreber pisze: „Jest chyba w pewnym stopniu zrozumiałe, że przez całe lata żyłem targany wątpliwościami, czy znajduję się faktycznie na Ziemi, czy też raczej na jakimś innym ciele niebieskim” 124.
163Przekonanie o ostatecznej destrukcji ludzkości było na tyle silne („uważałem, że firmament wygasł całkiem, albo przynajmniej w przeważającej części” 125), że Schreber dopuszczał możliwość, iż z całej Ziemi istniał wciąż jedynie Lipsk, a może nawet jedynie sam zakład prowadzony przez doktora Flechsiga, prawdopodobnie przeniesiony przez nieznaną siłę na inne ciało niebieskie. Izolacja, w której się znalazł, a także położenie samego zakładu szpitalnego na uboczu sprawiały, że Schreber znajdował coraz więcej dowodów potwierdzających jego przekonanie o końcu świata, jakim go znał, w większości miały one przy tym charakter negatywny: bardzo ograniczony widok z okna celi, niewielka ilość dźwięków pochodzących ze świata poza murami szpitala zdolna przebić się do jego wnętrza. Towarzyszyło temu uczucie bycia podzielonym na dwa ciała o różnym stopniu istotności: „czułem się tak, jakbym ja sam istniał przez jakiś czas w drugiej, umysłowo pośledniejszej postaci” 126. Ciało drugie, obdarzone słabszymi zdolnościami intelektualnymi, miało jednak świadomość istnienia ciała pierwszego, jak również doskonale zdawało sobie sprawę z jego wyższości, jeśli chodzi o sprawy rozumu. Schreber odrzucał możliwość, że ciało drugie było w istocie jego przodkiem przywołanym doń z przeszłości (dzięki doskonałej znajomości swego drzewa genealogicznego wykluczył z całą pewnością taką możliwość) i doszedł do wniosku, że jest ono nim samym, Danielem Paulem Schreberem z okresu poprzedzającego chorobę, którego nerwy znajdują się na swoim miejscu. Był on również pewien, że ciało to w pewnym momencie rozstało się na dobre z życiem:
W tej mojej drugiej pośledniejszej postaci musiałem któregoś dnia – o ile wolno użyć takiego wyrażenia – łagodnie odejść z tego świata; pamiętam, że leżałem w łóżku w pokoju, którego nie umiem skojarzyć z żadnym znanym mi pomieszczeniem zakładu Flechsiga, i że miałem wyraźną świadomość stopniowego wygasania mojej duszy, a był to stan, który, abstrahując od smutnych wspomnień o mojej żonie, o której wiele w owej chwili myślałem, miał charakter bezbolesnego spokojnego zasypiania. 127
164Podobny charakter mają wizje związane z doświadczaniem śmiertelnych chorób trądu (w czterech odmianach: lepra orientalis, lepra indica, lepra hebraica i lepra aegyptiaca) oraz dżumy (również występującej w czterech formach: błękitnej, brunatnej, białej i czarnej 128) przenoszonych przez promienie. „Dżuma uznawana była przez dusze za chorobę nerwów, a w konsekwencji za »świętą chorobę«” 129. Każda z chorób prowadziła sędziego na skraj śmierci. Doświadczanie własnej śmierci i towarzyszącej jej stopniowej destrukcji wszechświata było, co oczywiste, czymś w najwyższym stopniu przerażającym dla umysłu sędziego. Jednocześnie jednak było to doznanie mistyczne, ekstaza wymykająca się werbalizacji, doświadczenie nieporównywalne w swej doniosłości z niczym, co spotkało Schrebera wcześniej. To krążenie w sferze, której bieguny wyznaczają życie i śmierć, bycie świadkiem umierania jednego uniwersum i rodzenia się kolejnego, dotykanie absolutu „przy pracy”, wznoszenie się i upadanie, niemożliwa do wygrania batalia z nieuchronnym kresem, przebywanie na ostatniej reducie bytu. Oto kilka zadziwiających swą plastycznością prób opisu owych doświadczeń 130:
jechałem, siedząc w czymś w rodzaju wagonu kolejowego albo w windzie, w głąb Ziemi i przemierzałem, że tak powiem, wstecz całą historię ludzkości albo Ziemi, w wyższych regionach były jeszcze lasy liściaste, w niższych stawało się coraz ciemniej i czarniej. Opuszczając chwilowo pojazd, przemierzałem coś na kształt wielkiego cmentarza, gdzie m.in. natykałem się na miejsce pochówku mieszkańców Lipska i także na grób mojej żony. Przedostałem się, znowu będąc w pojeździe, tylko do punktu 3; lękałem się przejść do punktu 1, opisującego prapoczątki ludzkości. Podczas drogi powrotnej szyb zapadał się za mną, stale zagrażając znajdującemu się tam jednocześnie „Bogu Słońca”. W związku z tym twierdzono następnie, że istniały dwa szyby (czyżby odpowiednio do dualizmu Bożego królestwa?); gdy nadeszła wiadomość, że zapadł się i drugi szyb, uznano, że wszystko stracone. Innym razem przemierzałem Ziemię do jeziora Ładoga do Brazylii i budowałem tam w podobnym do zamku budynku wspólnie z jednym ze strażników mur dla ochrony rejonów królestwa Bożego przed zbliżającą się żółtawą falą morską – wiązałem to zdarzenie z niebezpieczeństwem syfilitycznego skażenia. Innym znowu razem miałem uczucie, jakbym sam miał się unieść do błogostanu; miałem wówczas pod sobą, jakby patrząc z wysokości w dół, pod niebieskim sklepieniem całą Ziemię; był to obraz o niepowtarzalnej urodzie i okazałości; jako nazwę służącą do określenia tego obrazu usłyszałem wyrażenie brzmiące mniej więcej: „widokniechbógbędzierazem”. 131
165Fantastyczne obrazy służą Schreberowi za pożywkę dla teoretyzowania. Pragnie on zrozumieć ich sens, uzgodnić ich treść ze swoją wcześniejszą wiedzą – pochodzące z nich informacje traktuje jako rzeczywiste w tym samy sensie, w jakim rzeczywiste są dla niego przedmioty nauk przyrodniczych: astronomii, sejsmologii, (pata) psychosocjologii czy epidemiologii:
Na podstawie otrzymywanych podszeptów wyrobiłem sobie różne poglądy na temat, jak zagłada ta ma przebiegać. W pierwszym rzędzie zawsze myślałem o zmniejszeniu się słonecznego promieniowania na skutek większego oddalenia Słońca i w konsekwencji o wystąpieniu mniej lub bardziej ogólnego zlodowacenia. W drugim rzędzie myślałem o trzęsieniu ziemi lub czymś podobnym […]. Następnie wyobrażałem sobie możliwość, że wieść o tym, iż w nowoczesnym świecie pojawił się naraz ktoś rodzaju czarownika w osobie profesora Flechsiga, i że ja sam, tak czy owak znana szerokim kręgom osobistość, nagle znikam, wywołała wśród ludzi strach, trwogę i przerażenie, zniszczyła podstawy religii i spowodowała rozpowszechnienie się ogólnej nerwowości i niemoralności, wskutek której na ludzkość spadły potem niszczące zarazy. Ostatniemu wyobrażeniu sprzyjała przede wszystkim okoliczność, że przez dłuższy czas mówiło się o prawie jeszcze nieznanych w Europie chorobach: trądzie i dżumie, które jakoby miały się szerzyć wśród ludzkości i których ślady widoczne były także na moim ciele. 132
166Żółtawa fala morska zapowiada rzeczywistą epidemię.
167Apogeum mistycznych doświadczeń przypada na dzień, który Schreber określa jako „fatalny punkt zwrotny w historii Ziemi i ludzkości” 133, a który dla niego samego oznaczał dotychczas najintensywniejsze doświadczenie sacrum: „miał miejsce stały i niezwykle intensywny dopływ promieni do mojego ciała przy towarzyszeniu wspaniałych zjawisk świetlnych” 134. Fenomeny te były jedynie znakiem wydarzenia określanego przez Schrebera jako „upływ zegarów świata”. Jego natura jest trudna do bliższego określenia, wiadomo jedynie, że jest ono początkiem „przeklętych igraszek z ludzkością”. Schreber wydaje się sądzić, że w tym właśnie momencie cała ludzkość zamieszkująca Ziemię, z wyjątkiem jego samego oraz pewnego jezuity, przestała istnieć. W jej miejsce pojawiła się iluzja rzeczywistości społecznej, mająca na celu zwieść Schrebera, tak by uwierzył, że żadna katastrofa nie nastąpiła:
Mam podstawy zakładać, iż od tamtej pory wszystkie tryby ludzkości w zasięgu […] napędzane są jeszcze tylko sztucznie na drodze bezpośredniego boskiego cudu. W moim otoczeniu rzecz się tak ma na pewno; każde słowo mówione do mnie lub obok mnie, każdy słyszany przez nie krok człowieka, każdy gwizd kolei żelaznej, każdy wystrzał z działka jaki oddawany jest na przykład podczas przejażdżki parowcem, itp. odbieram jednocześnie z uderzeniem w moją głowę, który w niej wywołuje mniej lub bardziej bolesne doznanie, boleśniejsze, jeśli Bóg oddala się na większą odległość, mniej bolesne, gdy Bóg znajduje się bliżej. 135
168Owe iluzoryczne manifestacje ludzkiej obecności nazywane są przez Schrebera „zakłóceniami”. Ich funkcją jest przerwanie nazbyt silnego przyciągania boskich promieni, które pojawia się w momentach odczuwania przez sędziego szczególnie intensywnej rozkoszy.
To przeze mnie płyną zakazane głosy,
Głosy płci i żądzy, z których zrywam zasłonę,
Głosy rozpusty, które ja oczyszczam
I przeobrażam
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 87.
6. Boskie cuda
169Boska aktywność w świecie, która manifestuje się w postaci cudów, nie ogranicza się jedynie do działań pośrednio i bezpośrednio wymierzonych w sędziego Schrebera. Ich nadmierna kumulacja wokół osoby autora Pamiętników… jest wynikiem naruszenia porządku świata, podobnie jak ich negatywny (szkodliwy, często wręcz niszczycielski wpływ na ciało sędziego) charakter. Boska aktywność ze swej istoty ma charakter twórczy – polega nie na niszczeniu, lecz na kreacji, powoływaniu do życia nowych form istnienia. „W docelowym przeznaczeniu boskich promieni leży nie zwalczanie jakiegoś pojedynczego człowieka i jakieś czynności niszczące jego ciało, lecz tworzenie” 136.
170W ten sposób Schreber dotyka najtrudniejszego w jego mniemaniu problemu, z jakim dotychczas zmuszony był się mierzyć, poddając teoretycznej obróbce swe liczne osobliwe doświadczenia. Jego rozstrzygnięcia okazują się siłą rzeczy fragmentaryczne i niepełne, a wgląd w najgłębsze i najbardziej pierwotne warstwy rzeczywistości musi pozostać spekulacją pozbawioną roszczeń do absolutnej i ostatecznej prawdziwości. Schreber zastrzega:
ważę się tu podjąć najtrudniejszy temat, jaki chyba kiedykolwiek zajmował ludzki umysł, i muszę od razu na samym początku podkreślić, że uważam się za zdolnego do poczynienia tylko niewielu uwag o niekompletnym, aforystycznym charakterze. Właściwa tajemnica stworzenia także i dla mnie pozostaje w gruncie rzeczy zamkniętą księgą. 137
171Nie mogąc przeprowadzić zadowalającego wywodu na temat owego jednocześnie fascynującego i onieśmielającego problemu, Schreber ogranicza się do przywołania tych doświadczeń, które przemawiają na korzyść jego najbardziej ogólnych rozstrzygnięć.
Cel moich starań może polegać tylko na tym, by czytelnikowi przekazać wrażenie, że nie ma on do czynienia li tylko z pustymi urojeniami mózgu biednego umysłowo chorego człowieka (przez ludzi jestem w tej chwili za takiego uznawany), lecz z rezultatami, które wynikły z całkiem szczególnych – dla innych ludzi całkiem niedostępnych – doświadczeń, poczynionych podczas wieloletnich, dojrzałych przemyśleń, i które, choć być może nie zawierają we wszystkich swych fragmentach pełnej prawdy, zbliżone są do prawdy bez porównania dalej, niż wszystko to, co inni ludzie o tym myśleli i pisali na przestrzeni tysiącleci. 138
172Boski cud stanowi efekt boskiej woli („Bóg pragnie, aby coś powstało”), ta zaś urzeczywistnia się w świecie z pomocą wysyłanych przez Boga promieni. Relacja między promieniami a światem, który ma zostać poddany przekształceniu, wydaje się skomplikowana i niejasna: rzecz – przedmiot lub innego rodzaju efekt – która ma zostać wytworzona na drodze boskiego cudu, dla swojego pojawienia się wymaga, by promień „wyzbył się samego siebie”. W tym kontekście boski promień jawi się w mniejszym stopniu jako boskie narzędzie, przedłużenie absolutnej woli Boga w świecie stworzenia, w większym zaś jako wiązka energii transferowana z przez Boga z jednego obszaru rzeczywistości do drugiego na zasadzie kreatywnej redystrybucji.
173Przypisywana Bogu wszechmoc wydaje się nie dotyczyć kwestii jego oddziaływania na świat. Schreber jasno stwierdza, że boska wola ograniczona jest określonymi warunkami możliwości: „boska moc twórcza nie jest całkiem pozbawiona ograniczeń, całkiem wolna od pewnych warunków wstępnych, które polegają chyba głównie na przestrzennym stosunku do tego ciała niebieskiego, na którym twórcza moc ma się rozwinąć, zwłaszcza na stopniu oddalenia” 139. Oznacza to ni mniej, ni więcej, tylko że moc czynienia cudów, a zatem jego zdolność do przekształcania rzeczywistości, a zwłaszcza do tworzenia bytów z niczego („i stała się jasność”), jest zależna od odległości, w jakiej Bóg znajduje się od obszaru swego działania. Co więcej, akt taki wymaga skupienia znaczącej części boskiej mocy jako całości, a co za tym idzie – ograniczenia jej oddziaływania w innych obszarach wszechświata. I tak na przykład:
By stworzyć gotowego człowieka – akt twórczy, który jak sądzę, wolno mi zakładać, przed niepamiętnymi czasy istotnie kiedyś miał miejsce – potrzebne było, jeśli mogę tak powiedzieć, niezwykłe wytężenie sił, całkowicie wyjątkowe zbliżenie do danego ciała niebieskiego, które jako trwały stan byłoby zupełnie nie do pogodzenia z własnymi warunkami egzystencji Boga albo z opieką nad całą pozostałą częścią wszechświata.140
174Akt twórczy, creatio ex nihilo, właśnie dlatego określany jest mianem cudu, że stanowi wydarzenie nie tylko niezgodne ze zwykłym stanem świata (wprowadza niczym nieuzasadnioną różnicę), ale również akt transgresji przez Boga jego własnej istoty, akt, w którym, dokonując cudu, przekracza On swą własną kondycję, zaburzając jednocześnie porządek rzeczywistości.
175Kolejnym elementem ograniczającym boską wszechmoc jest wymóg szczególnego rodzaju konsekwencji: „Bóg może zawsze stworzyć tylko to, do czego stworzył sobie możliwości w kiedyś urządzonych przestrzennych warunkach między sobą samym a danym ciałem niebieskim i uwarunkowaną przez to emisją ciepła i światła” 141. Innymi słowy: nawet dokonując cudów, Bóg nie może wejść w sprzeczność z sobą samym. Ów racjonalny aspekt boskiej aktywności uzupełnia aspekt emotywny, szczególnie istotny w wyjątkowej relacji łączącej Boga z sędzią Schreberem:
W zależności od nastawienia, jakie przepełnia Boga względem mnie, pojawiają się bowiem w zmieniający się całkiem regularnie sposób bardziej uciążliwe albo mniej uciążliwe istoty. Nastawienie to jednak […] określane jest stopniem natężenia istniejącej rozkoszy duszy i odległością, na jaką Bóg się odsunął; im bardziej się oddalił i im mniejsza rozkosz duszy, tym mniej przyjaźnie zachowuje się on wobec mnie. Okresy przyjaznego i nieprzyjaznego nastawienia występują, zmieniając się szybko wielokrotnie w ciągu każdego poszczególnego dnia. 142
176Powtarzający się przez wiele lat cykl obserwacji samorodnego pojawiania się w otoczeniu Daniela Paula niewielkich zwierząt najróżniejszych gatunków, zależnie od pory dnia i roku (chodzi zwłaszcza o pająki oraz owady, ale także o inne stworzenia: „muchy, komary, osy, pszczoły, trzmiele, mrówki, motyle, nocne ptaki, skorki, mole, itd.”) zdaje się potwierdzać tezę o faktycznym pojawianiu się istot na drodze „boskiego cudu”.
Doszedłem do niezachwianego przekonania, że faktycznie istnieje samorództwo (rozmnażanie bez rodziców, generatio aequivoca), ale nie w tym znaczeniu, z którym zwykł to wyrażenie łączyć materialistyczny kierunek nauki, że mianowicie nieograniczone substancje łączą się ze sobą przez jakiś przypadek w taki sposób, że ze związku tego powstaje zorganizowana (ożywiona) istota, lecz w znaczeniu zupełnie różnym, że przy powstaniu tej istoty chodzi o świadome celu manifestacje boskiej woli lub mocy twórczej. 143
177Zaobserwowany przez Schrebera fenomen samorództwa nie stanowi jego zdaniem wydarzenia bez precedensu. Nie jest to pierwszy przypadek samorództwa w dziejach wszechświata – zdarzyło się ono już choćby w czasach biblijnych.
178Boskie cuda, doświadczane zazwyczaj przez Schrebera w sytuacjach na pierwszy rzut oka trywialnych i pozbawionych jakiegokolwiek znaczenia dla otaczających go osób, mają zaskakująco złożony charakter. Najdrobniejszemu przekształceniu rzeczywistości na drodze boskich cudów (cudem wywołane drżenie ręki balwierza, która rani do krwi szyję Schrebera; boską wolą uczynione plamy z kakao na ubraniu i serwecie w czasie wizyty żony i siostry; pękające pod wpływem oddziaływania promieni talerze i inne przedmioty codziennego użytku) towarzyszy zazwyczaj zaskakująco żywa reakcja otoczenia, niewspółmierna wobec wydarzenia pozbawionego wszelkiego znaczenia i w związku z tym umykającego zazwyczaj nawet najpilniejszym obserwatorom. Owa nieoczekiwana atencja, jaką świadkowie poświęcają cudem wywołanemu efektowi, również stanowi konsekwencję boskiego cudu. W ten sposób zarówno wydarzenie, jak i reakcja mają charakter ponadnaturalny – w „warunkach zgodnych z porządkiem świata” opisywane przez Daniela Paula drobne wydarzenia w ogóle by nie nastąpiły, z całą pewnością zaś, nawet gdyby do nich doszło, umknęłyby uwadze obserwatorów. Sędzia Schreber tak oto wyjaśnia ów podwójny charakter boskich cudów: „Bóg (w panujących względem mnie niezgodnych z porządkiem świata warunkach) z upodobaniem sprawia, by dziejące się ze mną cuda stawały się przedmiotem rozmów; łechtana jest w ten sposób właściwa promieniami próżność”; w przypisie zaś rozwija powyższą myśl, pisząc: „zjawisko całkiem podobne jak w przypadku ludzi. Także ludzie będą się czuli zawsze przyjemnie poruszeni, gdy jakiś produkt ich pracy i starań, ich pilność itp. zostanie przez innych obdarzony uwagą” 144. Bóg nie ogranicza swych cudów do wywoływania określonego efektu lub stanu, ale kieruje również reakcją na ów efekt lub stan. W ten sposób dotykające Schrebera doświadczenia nie mają charakteru przygodnego i naturalnego, ale ściśle zdeterminowany (wolą Boga). To samo dotyczy percepcji owych doświadczeń oraz ich werbalizacji – nie stanowią one spontanicznych aktów poszczególnych indywiduów, ale realizację woli wyższej.
6.1. O powstawaniu gatunków na drodze boskich cudów
179Powyższa koncepcja narzuca Schreberowi konieczność przyjęcia kosmogonii szczególnego rodzaju. Historia wszechświata nie stanowi tu liniowego ciągu rozpoczynającego się od momentu jego stworzenia („big bang”, „i stała się jasność”) i podlegającego zasadzie immanentnej przyczynowości, lecz ciąg kryzysów warunkowanych zewnętrznie. Pojawienie się każdego kolejnego wyższego gatunku zwierząt następuje na zasadzie cudu, nie zaś selekcji naturalnej, powolnego procesu przekształceń pod wpływem środowiska. Powołane do życia gatunki obdarzone zostają przez boską wolę właściwościami pozwalającymi na doskonałe przystosowanie, a każdy kolejny gatunek pojawia się jako doskonalszy od poprzedzającego go. Ostatnim z tak powstałych gatunków jest człowiek – istota najbliższa Bogu, stworzona bowiem na jego podobieństwo i po śmierci doń powracająca. W ten sposób Schreber pragnie przedstawić wizję dziejów życia alternatywną wobec tej proponowanej przez Darwina. Pisze on:
Zdobyte przeze mnie przekonanie o stosunku Boga do dzieła stworzenia wygląda więc tak, że Bóg wykonywanie przez siebie cudów na naszej Ziemi – jak prawdopodobnie na każdym ciele niebieskim, które osiągnęło odpowiednio wysoki poziom rozwoju – przeprowadzał tylko tak długo, aż ze stworzeniem człowieka osiągnięty został cel dzieła stworzenia. Od tego momentu stworzony przez siebie świat organiczny pozostawił on w pewnym stopniu samemu sobie, ingerując weń jeszcze najwyżej tylko od czasu do czasu w wyjątkowych przypadkach. 145
180Stworzywszy świat i człowieka, najdoskonalsze ze swych dzieł, bo najbliższe jemu samemu, Bóg wycofał się na ogromną odległość, z której pragnie jedynie przyciągać nerwy umarłych.
Każdy poszczególny rodzaj otrzymywał dzięki wcześniej stworzonym warunki bytu, dzięki zdolności do rozmnażania się i dzięki stałemu istnieniu ciepła słonecznego możliwość zachowania gatunku. W jakiej mierze udawało się to poszczególnym rodzajom i w dalszej konsekwencji jednostkom do nich należącym, zależało od odporności gatunków i zręczności jednostek, nie podlegało jednak bezpośredniemu wpływowi Boga. 146
181Nie da się oczywiście wykluczyć, że Bóg spogląda na gatunki wyższe bardziej przychylnie, choć Schreberowi trudno jest przywołać jakiekolwiek argumenty świadczące za takim domysłem:
Nie wyklucza to naturalnie możliwości, że Bóg wyższym przezeń stworzonym formom, a więc zwłaszcza zachowaniu ludzkiego gatunku jako całości i jako jej poszczególnych części, poświęcił więcej zainteresowania i dlatego w odpowiednich przypadkach ingerował wyjątkowo także swymi cudami. Jednak również i w tym przypadku nie dałoby się założyć, że trwałe sukcesy mogłyby być zagwarantowane samymi już tylko zastosowanymi środkami władzy. 147
182Nie po raz pierwszy dochodzi tu do głosu jakże charakterystyczna dla Daniela Paula zdolność do łączenia ze sobą tego, co wydawałoby się niemożliwe do pogodzenia – kreacjonizmu i ewolucjonizmu, boskiego charakteru stworzenia i biologistycznie rozumianej walki o byt. Już w punkcie wyjścia jego rozważań nad naturą wszechrzeczy wątki naukowe i teologiczne pozostawały niemal nierozróżnialne.
183Świat, z którego Bóg-Stwórca wycofał swą aktywność, został porzucony i odtąd rządzi nim bardzo osobliwa logika. Gatunki wyższe zastępują niższe, co każe Schreberowi doszukiwać się w procesach i przemianach, którym podlega życie na Ziemi, jakiegoś rodzaju celowości. Kwestią nierozstrzygalną, przynajmniej na tym etapie badań, pozostaje jednak to, na ile owa celowość stanowi efekt działania serii koincydencji, na ile zaś – przeciwnie – jest wyrazem działania „wyższej przyczyny”, boskiego odpowiednika Heglowskiej chytrości rozumu. Podobne wątpliwości budzi kwestia obecności boskich promieni, a zatem nerwów, w istotach żywych. Z całą pewnością niewielką ich ilość mają zwierzęta (im istota bardziej rozwinięta, tym większa obecność promieni), co jednak z roślinami? W końcu każdy nerw niesie ze sobą samoświadomość. W obliczu konieczności przyjęcia tezy o – przynajmniej częściowej – samoświadomości roślin, nawet autor Pamiętników… zaczyna się wahać.
184Mimo że to człowiek jest istotą najdoskonalszą spośród boskich stworzeń, to jednak nie mógł on powstać jako pierwszy ani jedyny. Choć najdoskonalszy, człowiek nie mógłby obejść się bez istnień postawionych odeń niżej w łańcuchu bytów, bez żywiących go roślin i zwierząt. „Człowiek mógł zostać stworzony dopiero wówczas, gdy przygotowana była podstawa do jego pojawienia się” 148. Tym samym Bóg ustanawia człowieka jako istotę szczególną, wobec której wszelkie inne stworzenie pozostaje podległe. Człowiek jest nie tylko najdoskonalszym ze stworzeń, lecz spełnieniem dzieła stworzenia jako takiego: „Wraz ze stworzeniem każdego rodzaju Bóg kończył przypuszczalnie akt tworzenia w odniesieniu do tego rodzaju; wraz ze stworzeniem człowieka ukończone zostało całe dzieło stworzenia” 149.
185Wizjom brak rzecz jasna naukowej podbudowy, a także zakorzenienia w odpowiednich dziedzinach wiedzy, nie mówiąc już o konsekwentnie i wyczerpująco przeprowadzonym wywodzie, autor Pamiętników… jest jednak w pełni świadomy owych słabości. Z uwagi na szczególne warunki, w których przyszło mu formułować swą koncepcję, ogranicza się on jedynie do wyrażenia pewnych intuicji oraz przytoczenia świadectw, które za nimi przemawiają. I choć w momencie spisywania swych wspomnień nie żywi większych nadziei na bycie zrozumianym, to jednak w dłuższej perspektywie ludzkość ma się przekonać do jego odkryć.
Potwierdzenia mego bazowego poglądu oczekują przede wszystkim po kolejach moich własnych osobistych losów, bo kiedyś później nadejdzie chyba taki moment, gdy także inni ludzie nie będą już mogli dłużej uchylać się od uznania faktu, że moja osoba stałą się centralnym punktem dla boskich cudów. Naukowe rozbudowanie tylko zasygnalizowanych przeze mnie wniosków i ich być może konieczne zweryfikowanie w niektórych szczegółach musiałbym wówczas powierzyć innym ludziom. 150
186Upłynie jeszcze wiele czasu, zanim jego koncepcja boskich cudów zyska powszechne uznanie, jednak Schreber zdaje się przekonany, że takowego momentu doczeka.
187Wywiedziona przez Schrebera z jego własnych doświadczeń teoria opisująca stworzenie przez Boga życia we wszechświecie na drodze cudu dotyczy „stanu rzeczy, zgodnego z normalnym porządkiem świata”, czyli sytuacji, w której Bóg stworzywszy świat wycofał się na ogromną i bezpieczną odległości. Stan zaburzenia równowagi między Bogiem a światem, z jakim mamy do czynienia w okresie opisywanym przez Schrebera w Pamiętnikach…, sprawia wszelako, że częstotliwość występujących cudów jest daleko większa niż w zwykłych okolicznościach. W normalnym stanie rzeczy, zgodnym z porządkiem świata, cud pozostaje cudem, czyli wydarzeniem niemożliwym do wyjaśnienia i diametralnie zmieniającym charakter procesu, na który oddziałuje (np. cud stworzenia człowieka kończy etap bliskiej obecności Boga w świecie). W bez wątpienia anormalnej sytuacji opisywanej przez Schrebera cud jawi się jako drobny element codziennego chaosu, fragment rzeczywistości tak polimorficznej, pozbawionej stałych granic i podziałów, że niemal niemożliwej do zniesienia:
Cuda czynione są w pierwszym rzędzie na mojej osobie i na wszystkich przedmiotach, którymi się zajmuję; cuda czynione są na wszystkich manifestacjach życia ludzi, którzy znajdują się w moim pobliżu, kiedy to ich nerwy są wprawiane przez oddziaływanie promieni w ruch, by mogli oni mówić, wykonywać wszystkie naturalne funkcje, by mogli kaszleć, kichać, łącznie nawet ze wzdęciami i opróżnianiem się itp.; cuda czynione są też na żyjących zwierzętach w moim otoczeniu, kiedy to, jak zyskałem pewność podczas poczynionych obserwacji, także rżenie koni, szczekanie psów itp. wywoływane jest przez odpowiednie oddziaływanie na nerwy tych zwierząt. Cuda czynione są wreszcie także poprzez tworzenie na nowo zwierząt niższego rzędu […]. Wszystko to właściwie bez celu, jako że żywe zwierzęta i ludzie posiadałyby zdolność o odpowiedniej manifestacji życia i bez tego, a nowo stworzone owady należą do gatunków, które i bez tego istnieją w licznych egzemplarzach, i nie chodzi tu o powołanie do życia nowych rodzajów. 151
Coś, czego nie widzę, wystawia lubieżne kolce,
Morza jaskrawego soku zalewają niebo.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 91.
7. Rozkosz
188Jak pamiętamy z wcześniejszych rozważań, odczuciem, do którego w ostatecznym rozrachunku prowadzi proces stopniowego rozpuszczania się promieni w Bogu, jest rozkosz, nazywana przez Schrebera błogostanem. W innym miejscu czytamy, iż „rozkosz można rozumieć jako tę część błogostanu, która jest człowiekowi i innym żywym stworzeniom przyznawana w pewnym stopniu z góry” 152. Stanowi ona również nagrodę dla dusz cnotliwych, „czystych”. Tym samym obietnica rozkoszy, jaką oferuje Bóg, jest elementem dynamizującym strukturę tworzoną przez Boga i Świat – rozkosz przyciąga nerwy umarłych ludzi (ich dusze) ku Bogu, pozwalając mu rosnąć i oddziaływać. Z drugiej strony rozkosz pojawiająca się wśród ludzi działa w identyczny sposób, to znaczy przyciąga nerwy w swoją stronę, odrywając je w ten sposób od Boga, osłabiając go i naruszając równowagę. Dlatego też, zgodnie z „naturalnym porządkiem świata”, jest różnica pomiędzy doświadczaniem rozkoszy przez istoty żywe i umarłe: „Duszom dane jest rozkoszne odczuwanie albo nieprzerwana szczęśliwość w pewnym stopniu jako cel sam w sobie, człowiekowi i innym żywym stworzeniom natomiast jako środek do zachowania gatunku”153, w innym miejscu czytamy: „zgodnie z odpowiadającymi porządkowi świata warunkami bytu dusze istniały po to, by odczuwać przyjemność, a nie były powołane do – jak człowiek lub inne stworzenia na Ziemi – działania w życiu praktycznym”154. Tłumaczy to, dlaczego zniszczenie świata oraz zmiana Narodu Wybranego zbiega się zawsze w czasie z niemoralnością i rozpustą („z powodu rozpusty ginęli nie tylko liczni pojedynczy ludzie, ale marniały nawet całe narody”155): Bóg nie karze ludzi za łamanie przez nich jego prawa, ale działa zgodnie z instynktem samozachowawczym – likwiduje źródło zagrożenia, osłabiający jego moc nadmiar rozkoszy na Ziemi.
189Sędziemu Schreberowi dane było doświadczyć boskiej rozkoszy nie tylko bezpośrednio, jako wrażenia opierającego się wszelkiej próbie werbalizacji, ale również w formie wizji. Podobnie jak nerwy, również błogostan czy też rozkosz ma swą formę materialną, choć dalece bardziej subtelną niż fizyczność większości innych przedmiotów. Schreber wspomina:
Długimi ruchami (obraz ten trudno opisać, można by to było porównać może do tzw. babiego lata, ale nie w postaci pojedynczych nici, lecz pewnego rodzaju bardziej zwartej tkaniny) przyfruwała do mnie tzw. szczęśliwość poświaty księżycowej, która miała przedstawić żeński błogostan. Istniały dwa jej rodzaje: jedna słabsza, druga silniejsza; w tej pierwszej można by się może dopatrywać dziecięcego błogostanu. 156
190Rozkosz występuje również, jak się zdaje, w różnych formach w zależności od swego źródła i przeznaczenia. Zawsze jednak jawi się Schreberowi jako coś pożądanego, przynoszącego pożytek lub przynajmniej przyjemnego:
Promienie niższego boga (Arymana) tworzą w mojej głowie często obraz ludzkiej twarzy, mianowicie w taki sposób, że (jak tylko pojawi się rozkosz duszy) dany człowiek zdaje się oblizywać, podobnie chyba jak zwykli to robić od czasu do czasu ludzie, którym coś szczególnie dobrze smakuje, innymi słowy – gdy są pod wrażeniem zmysłowej przyjemności. 157
7.1. Ekonomia rozkoszy
191Sytuacja sędziego Schrebera jest o tyle szczególna, że pojawiająca się u niego wraz z przemianą w kobietę rozkosz najbliższa jest rozkoszy oferowanej właśnie przez Boga. Zachodząca przemiana męskiego ciała Daniela Paula w kobietę zdaje się konieczna również ze względu na specyficzny charakter odczuwanych doznań, kiedy to „całe moje ciało przenika nieopisane, odpowiadające żeńskiemu odczuwaniu rozkoszy wspaniałe samopoczucie”158. W samym poddawaniu się niemożliwej do opanowania rozkoszy, będącej efektem działania niemal wszechmocnej siły, Schreber odnajduje aspekt kobiecości:
W regularnych odstępach czasu, to jest podczas każdego ponownego przybliżania się promieni, które prowadzi do ich zjednoczenia, rozkosz napływa do mnie tak potężnie, że moje usta wypełnione są całkowicie słodkim posmakiem; podczas leżenia w łóżku obrona przed uczuciem rozkoszy wymagałaby często zupełnie szczególnego wysiłku, jak to może mieć miejsce w przypadku żeńskiej istoty, która oczekuje wzięcia w ramiona. 159
192W innym miejscu Pamiętników… sędzia nazywa generowaną przez siebie rozkosz „rozkoszą wewnętrzną” i podaje zwięzłą definicję owego zjawiska: „Pod pojęciem »wewnętrznej rozkoszy« rozumiana jest tu powstająca w moim ciele rozkosz dusz” 160. Promienie są przez nią nie tylko przyciągane, ale również roztapiają się w ciele Daniela Paula, zatracając swą osobność w generowanej przez sędziego obezwładniającej rozkoszy.
Dlatego też właściwie całkiem zrozumiałe było zachowanie Boga, który uruchamiał wszystkie przyciski, by tylko umknąć losowi polegającemu na ginięciu w moim ciele coraz to większej ilości części jego całkowitej masy, i nie przebierał on przy tym w środkach. Przyciąganie traciło jednak swój straszny charakter dla nerwów, gdy i o ile natrafiały one podczas rozpuszczania w moim ciele na uczucie rozkoszy dusz i mogły w nim ze swej strony uczestniczyć. Odnajdywały one w ten sposób w moim ciele odczucie zastępujące im całkowicie lub przynajmniej w przybliżeniu utracony przez nie błogostan, który chyba polegał także na podobnej do rozkoszy przyjemności. 161
193Ciało Schrebera i ciało boskie funkcjonują na zasadzie naczyń połączonych – więcej rozkoszy wypełniającej jeden zbiornik oznacza spadek rozkoszy w drugim. To właśnie ta ekonomia rozkoszy sprawiła, że Bóg uznał sędziego za śmiertelne zagrożenie. W jednym z najbardziej precyzyjnych i pozbawionych charakterystycznych dla stylu autora dygresji fragmencie Pamiętników… Schreber w następujący sposób opisuje skomplikowane położenie, w jakim dane mu się było znaleźć:
Stało się tak, że Bóg jest nierozerwalnie przywiązany do mojej osoby przez przyciągającą moc moich nerwów, która już od dawna jest nie do pokonania; każda możliwość uwolnienia się od moich nerwów – co jest celem prowadzonej przez Boga polityki – jest, poza takim przypadkiem, że dojdzie jeszcze do odmężczyźnienia, wykluczona na resztę mojego życia. Z drugiej strony Bóg żąda odpowiadającej w zgodnych z porządkiem świata warunkach bytu dusz stałej przyjemności; moim zadaniem jest dostarczenie mu jej w formie najobfitszego wytwarzania rozkoszy dusz, na ile tylko leży to w granicach możliwości w kiedyś utworzonych sprzecznych z porządkiem świata stosunkach; jeśli przy tym dostanie mi się jakaś część zmysłowych przyjemności, mam prawo przyjąć ją, traktując to jako niewielkie zadośćuczynienie za bezmiar cierpień i wyrzeczeń, jakie są mi zadawane od lat; stanowi ona niewielką kompensatę za wielokrotne bóle i nieprzyjemności, które muszę znosić jeszcze teraz, zwłaszcza w czasie, gdy rozkosz duszy ustępuje. 162
194Pomiędzy Schreberem a Bogiem nieustannie toczy się skomplikowana gra wzajemnych uwarunkowań, opisywana w języku teologii szczególna wymiany rozkoszy.
195W syntetycznym ujęciu samego Schrebera skomplikowana relacja pomiędzy jego ciałem a Bogiem, owa osobliwa ekonomia rozkoszy, wygląda następująco:
Jak długo Bóg widzi coś za moim pośrednictwem (uczestnictwo w moich wrażeniach wzrokowych), jak tylko obecna w moim ciele rozkosz duszy umożliwia odczuwanie przyjemności, albo też jak długo moja aktywność umysłowa skutkuje myślami wyrażonymi w słowach, na tak długo Bóg jest w pewnym stopniu zaspokojony, na tak długo skłonność do oddalenia się ode mnie albo nie występuje wcale, albo występuje już tylko w takim minimalnym stopniu, który w swych okresowych nawrotach uwarunkowany jest, co muszę zakładać, utworzeniem przed laty sprzecznych z porządkiem świata urządzeń (doziemne uwiązania itp.). Nieustanne odczuwanie przyjemności albo nieustające myślenie nie jest jednak przecież dla człowieka możliwe. Jak tylko oddaję się niemyśleniu, nie pielęgnując jednocześnie rozkoszy […] natychmiast następuje oddalenie się promieni z mniej lub bardziej nieprzyjemnymi dla mnie zjawiskami towarzyszącymi. 163
196Aby ograniczyć odczuwaną przez sędziego rozkosz, Bóg zsyłał nań niekiedy promienie szczególnego rodzaju, „skorpiony aryjskie i katolickie” („te pierwsze były nieco większe i mocniej zbudowane”), mające na celu wyrządzenie mu krzywdy. W obliczu absolutnej czystości moralnej sędziego Schrebera wrogie istoty zmuszone były wszelako do odwrotu:
Skorpiony te wychodziły jednak regularnie z mojej głowy, nie uczyniwszy mi żadnej szkody po tym, jak stwierdziły czystość moich nerwów i świętość moich przekonań. […] Próbowano następnie, właśnie dlatego, że świętość moich przekonań posiadała zbyt wielką siłę przyciągania dla dusz, sfałszować mą duchową indywidualność w najprzeróżniejszy sposób. 164
197Przyjąwszy postać jezuitów, promienie starały się zmienić poczucie tożsamości sędziego, zmienić jego wspomnienia, a wreszcie zamienić jego własne nerwy, czyste bielą świętości, na ciemne nerwy przestępców.
198Choć groźna dla porządku świata rozkosz generowana przez podlegające transformacjom ciało Schrebera osiągała niekiedy dużą moc, to jednak miała ona charakter nietrwały, a jej natężenie wahało się w rytmie pojawiania się i znikania żeńskich organów. Autor Pamiętników…
pisze:
W żeńskich cechach występujących na moim ciele ma miejsce pewna okresowość, i to ostatnio w coraz bardziej skracających się odstępach. Wszystko, co kobiece, oddziałuje na nerwy Boga przyciągająco; dlatego też jak tylko ma nastąpić oddalenie ode mnie, podejmowana zostaje próba powstrzymania cudami występujących na moim ciele żeńskich symptomów; ma to taki skutek, że nazywane przeze nie „nerwami rozkoszy” twory są przesuwane bardziej do wewnątrz, nie są więc już tak wyraźnie wyczuwalne na powierzchni skóry, moje piersi nieco się spłaszczają itp. Gdy jednak po niedługim czasie znowu następuje konieczność przybliżenia, „nerwy rozkoszy” (by zachować to wyrażenie) znowu się pojawiają, moje piersi rosną itp. 165
199Ciało Schrebera zmienia się i faluje, podlega nieustannym pofałdowaniom w oceanicznym rytmie przypływów i odpływów boskiego pożądania. Z tej właśnie przyczyny możliwa jest sytuacja, w której jedne części ciała sędziego doznają rozkoszy, podczas gdy inne w tym samym momencie cierpią dotkliwy ból. Schreber notuje: „niekiedy odczuwam od stóp aż po szyję najwyższą rozkosz, a w tym samym czasie głowa może znajdować się w dość niedobrym stanie” 166. Ciało Daniela Paula istnieje w sposób intensywny, nieustannie przekształca się, dekonstruuje i rekonstruuje, przemieszcza swoje ośrodki rozkoszy i strefy erogenne, podobnie jak punkty emanujące bólem. Bezpośrednia relacja z Bogiem decentruje sposób istnienia Schrebera.
200Rozproszeniu obszarów rozkoszy i bólu towarzyszy analogiczny proces dotyczący samego obiektu rozkoszy. Mimo że odczuwana jako erotyczna, aby się pojawić, rozkosz nie potrzebuje (realnego bądź fantazmatycznego) obiektu o charakterze erotycznym. Może ona zostać wywołana w ciele sędziego przez najróżniejsze bodźce, które przeciętnemu człowiekowi mogą zdawać się przyjemne, nigdy jednak nie niosą ze sobą rozkoszy o charakterze seksualnym. Schreber, omawiając doznawanie przez siebie rozkoszy pisze:
Nie jest przy tym konieczne, bym kierował moją fantazję w stronę spraw związanych z życiem płciowym; także przy innych okazjach, np. kiedy czytam szczególnie porywające miejsce jakiegoś literackiego utworu, kiedy gram na fortepianie jakiś szczególnie pod względem estetycznym dla mnie pociągający utwór muzyczny albo podczas wycieczek w okolice znajduję się pod wrażeniem szczególnego piękna przyrody, rozkosz duszy wynikająca z odczuwanej przyjemności nierzadko prowadzi do chwili, które odczuwam, że tak powiem, jako przedsmak błogostanu. 167
201Sędzia Schreber na spacerze zdolny jest doznawać tego, na co ogromna większość ludzkości czekać będzie musiała jeszcze długo po swojej śmierci.
7.2. Próba scjentystycznego ujęcia rozkoszy
202Nie chcąc opierać się jedynie na intuicjach, Schreber starał się znaleźć naukowe potwierdzenie dla swych, często dziwacznych, obserwacji:
w każdej chwili byłbym gotów poddać moje ciało dowolnym lekarskim badaniom, by skonstatować, czy nie jest słuszne moje twierdzenie, iż całe moje ciało od czubka głowy do pięt przepełnione jest nerwami rozkoszy, jak się to dzieje poza tym jeszcze tylko w przypadku dorosłego kobiecego ciała, podczas gdy u mężczyzny, przynajmniej o ile mi wiadomo, nerwy rozkoszy znajdują się jedynie na narządach płciowych i w ich bezpośredniej bliskości. 168
203Przywołane powyżej twierdzenie opiera się na dwóch przesłankach, których prawdziwość ma zostać poddana naukowej weryfikacji. Pierwszy aksjomat głosi, że prócz zwykłych, znanych nauce od dawna nerwów jest również ich inny rodzaj – nerwy, „których szczególna funkcja polega na tym, że są one nośnikami odczucia rozkoszy” 169. Natomiast zgodnie z aksjomatem drugim jest różnica pomiędzy odczuwaniem rozkoszy przez mężczyzn i kobiety, różnica owa ma przy tym charakter ilościowy (sieć nerwów rozkoszy oplata całe ciało kobiety, podczas gdy mężczyzna ma mniejszą ich ilość, skoncentrowaną wokół określonych punktów na ciele). Sędzia Schreber skonfrontował swą tezę oraz założenia, na których się opierała, z wiedzą naukową epoki dzięki pomocy tajnego radcy doktora Webera. Ten ostatni starał się odpowiedzieć na pytania Daniela Paula Schrebera, odwołując się do swojej wiedzy specjalistycznej; postarał się dlań również o znajdujące się w zakładowej bibliotece książki poświęcone interesującej go tematyce.
204Weber nie tylko wykluczył, na podstawie ówczesnego stanu nauk psychologicznych i neurologicznych, możliwość istnienia nerwów przeznaczonych wyłącznie do odbierania i przekazywania odczucia rozkoszy, ale podał również w wątpliwość twierdzenie Schrebera, że ten potrafi wyczuć dotykiem lokalizację poszczególnych nerwów w jego ciele. Z innych, być może mniej kategorycznych uwag Webera Schreber zdołał jednak wyciągnąć kilka wątków mających potwierdzać jego wnioski. Przede wszystkim Weber zdawał się potwierdzać, że w odróżnieniu od mężczyzn kobiety odbierają rozkosz całym ciałem lub przynajmniej mają więcej stref erogennych, jednocześnie wstrzymując się przed podaniem przyczyn fizjologicznych rozstrzygających o takim stanie rzeczy.
Wydawało się, że nie chce on [doktor Weber] podawać w wątpliwość faktu, że odczuwanie rozkoszy – wszystko jedno, z jakiego fizjologicznego powodu – jest większe u kobiet niż u mężczyzn, obejmuje całe ciało i że szczególnie kobiece piersi uczestniczą w całkiem szczególnie wybitnym stopniu w odczuwaniu rozkoszy. 170
205Dalej Schreber stara się możliwie ściśle i jasno przedstawić swoje własne rozstrzygnięcia, opierające się rzecz jasna na osobistym doświadczeniu:
Moim zdaniem fakt ten można by wyjaśnić jedynie tylko w taki sposób, że istnieją jakieś organy (czy się je nazwie ścięgna, nerwy, czy jeszcze inaczej), które u kobiet pokrywają ciało w większym stopniu niż u mężczyzn. Dla mnie jest teraz subiektywnie pewne, że moje ciało – według mego wielokrotnie przedstawianego poglądu na skutek boskich cudów – wykazuje takie organy w taki sam sposób, jak to ma miejsce poza tym tylko w przypadku żeńskiego ciała. Czuję, kiedy wywieram lekki nacisk dłonią na dowolne miejsce mego ciała, pod powierzchnią skóry twory o podobnej do nici lub powrozów budowie; znajdują się one zwłaszcza w mojej piersi, tam gdzie u kobiet znajduje się biust, tutaj z taką cechą szczególną, że czasami na ich końcach można dostrzec podobne do węzłów zgrubienia. Wywierając na ten twór nacisk, zwłaszcza myśląc o czym kobiecym, jestem w stanie wywołać odpowiadające kobiecemu odczucie rozkoszy. 171
206Nerwy rozkoszy nie tylko istnieją, ale da się je również wyczuć dotykiem, a także pobudzić bądź to przez stymulację fizyczną, bądź to przez przywołanie odpowiednich („kobiecych”) obrazów przed oczy duszy. Ich szczególne rozmieszczenie jest znaczące. Nie przez przypadek nowe ośrodki rozkoszy usytuowane są w miejscu kobiecych piersi, stanowiących – o czym w owym czasie wiedzą wszyscy szanujący się mężczyźni – kobiecą strefę erogenną. Nie chodzi tu o zwykłą analogię, na tyle ogólną, że mało przekonywującą. Za tezą Schrebera świadczą codzienne obserwacje – podobne do własnych nerwy rozkoszy wyczuwa Daniel Paul pod skórą swej szwagierki, którą miał okazję dotknąć podczas jednej z jej wizyt.
207W obliczu odkryć takiej wagi nowego sensu nabierać zaczynają fakty zaobserwowane przez autora Pamiętników… jeszcze przed zamknięciem w zakładzie. Jak sam wielokrotnie podkreśla, jego zaślepienie tłumaczyć może jedynie uzyskany na drodze wychowania całkowity brak zainteresowania sprawami seksualności czy szerzej – cielesnymi aspektami ludzkiej egzystencji. Problematyka, która pojawia się w horyzoncie przemyśleń sędziego, dotyczy przede wszystkim istoty rozkoszy, jako że to właśnie ta tajemnica ma zdaniem samego Schrebera stanowić rozwiązanie niewytłumaczalnej sytuacji życiowej, w której się znalazł. Problematyka ta modyfikuje perspektywę, z której sędzia Schreber starał się dotychczas zrozumieć świat. Ileż można się dowiedzieć o naturze rozkoszy oraz jej odmianach z obserwacji najzwyklejszych wydarzeń życia codziennego, choćby zawodów sportowych czy widowisk kulturalnych!
Męska chuć pobudzona jest widokiem żeńskiej nagości, nie dzieje się tak jednak odwrotnie, albo też żeńska chuć pobudzona jest przez męską nagość tylko w dużo mniejszym stopniu, być może żeńska nagość oddziałuje jednakowo na obie płcie. I tak na przykład widok rozebranych męskich ciał, np. podczas zawodów pływackich, pozostawi obecną żeńską publiczność raczej w stanie seksualnej obojętności (z którego to powodu dopuszczenie jej słusznie nie jest uznawane za moralnie gorszące, jakby się to działo w przypadku obecności mężczyzn podczas żeńskich pokazów pływackich), podczas gdy przedstawienie baletowe wywołuje u obydwu płci pewne seksualne podniecenie. 172
208Odkrycie wielorakości form i źródeł rozkoszy każe Schreberowi przyjąć radykalne stanowisko, streszczające się w haśle: „wszystko jest erotyczne!”.
209Niezależnie od nadziei pokładanych w przyszłej naukowej weryfikacji swych tez oraz słabego statusu dowodowego własnych świadectw („Naturalnie jestem świadom, że zachowanie moich własnych (żeńskich) nerwów rozkoszy nie może być samo w sobie dowodem, gdyż znajdują się one wszystkie bez wyjątku w męskim ciele” 173) Daniel Paul zmuszony jest stwierdzić, że w dziedzinie psychoi neurologii wie więcej niż najlepsi nawet specjaliści. A zatem, mimo silnych sprzeciwów podnoszonych przez świat nauki ustami tajnego radcy doktora Webera, sędzia Schreber przyjmuje nie tylko aksjomat drugi (różnicujący pod względem ilościowym odczuwanie rozkoszy w zależności od płci), ale również dalece bardziej kontrowersyjne pierwsze założenie.
Nie mogę się powstrzymać, z całą tą skromnością, do której zobligowany jest w takich sprawach laik, przed wyrażeniem przekonania, że w przypadku opisanych przeze mnie dających się zauważyć na moim ciele nitkowych lub powrózkowych tworów chodzi o nerwy, czyli że jednak istnieją specjalne nerwy rozkoszy, których specyfika polega na przenoszeniu odczucia rozkoszy. Decydujące są przy tym dla mnie z jednej strony rozważania, że twory o których mowa, nie są według ich pochodzenia niczym innym, jak dawnymi boskimi nerwami, które przechodząc do mojego ciała, prawie nie utraciły swych właściwości jako nerwy, z drugiej zaś strony okoliczność, że właściwie w każdym dowolnym momencie mogę poprzez lekki nacisk na owe twory faktycznie odebrać wywołane przez to odczucie rozkoszy. 174
210Ilość nerwów rozkoszy znajdujących się w ciele sędziego Schrebera przewyższa jego zdaniem ilość takich nerwów w ciele kobiecym. Dzieje się tak ze względu na czas, w którym ciało sędziego poddawane było niemal nieustającemu oddziaływaniu boskich nerwów i promieni. W związku z tym, i pomimo opisywanej wcześniej cykliczności występowania cech żeńskich, każdy na własne oczy jest w stanie przekonać się o zmianach, które zaszły w jego ciele. Piersi Schrebera już na pierwszy rzut oka „robią wrażenie dość pełnych piersi kobiecych”. Dłuższa, trwająca dziesięć do dwudziestu minut obserwacja pozwala dostrzec „naprzemienne pęcznienie i zmniejszanie się piersi”. Pomimo iż niektóre męskie cechy fizyczne nie podlegają zmianom, to jednak można powiedzieć, że w roli kobiety sędzia Schreber jest – we własnych oczach – przekonywający:
Na ramionach i w dołku sercowym pozostaje naturalnie owłosienie, które istnieje u mnie zresztą w umiarkowanym stopniu; także brodawki piersi zachowują swą odpowiadającą męskiej płci wielkość. Pomijając to jednak, mam śmiałość odważnie twierdzić, że każdy, kto zobaczyłby mnie stojącego przed lustrem z odsłoniętą górną częścią korpusu (tym bardziej, jeśli iluzja oparta byłaby jaką damską ozdobą), odebrałby niekwestionowane wrażenie, że patrzy na górną część ciała kobiety. 175
211Możliwe do zaobserwowania przemiany, którym uległo ciało sędziego Schrebera, stanowią jego zdaniem najmocniejszy argument świadczący o realności jego doświadczeń. Aby dowieść rzetelności własnego świadectwa, jest gotów odrzucić wszelką wstydliwość i poddać się szeroko zakrojonym badaniom prowadzonym przez fachowców (choć, rzecz jasna, wolałby takiej konieczności uniknąć). Schreber pisze:
Nie omieszkam także wyjaśnić, że podczas pobytu poza zakładem może sam bym ich nie zainicjował, ale pozwoliłbym na poczynienie odpowiednich obserwacji każdemu specjaliście, który chciałby poczynić je niepowodowany jedynie czystą ciekawością, lecz nakłoniłyby go do tego naukowe zainteresowania. Jeśli czegoś podobnego, jak dalej twierdzę, jeszcze nigdy nie można było obserwować na męskim ciele, to wydaje mi się, że dostarczyłbym w ten sposób dowodu, który także u poważnych ludzi musiałby wzbudzić poważne wątpliwości, czy wszystko to, co dotychczas uznawano u mnie za urojenia i złudzenia zmysłowe, nie jest prawdą, czy zgodnie z tym moja cała wiara w cuda i opisy, jakich dokonywałem w celu wyjaśnienia rzucających się w oczy zjawisk związanych z moją osobą i z moim ciałem, nie opierają się na prawdzie. 176
7.3. Religijny sens rozkoszy
212Tajemnica afirmatywnego – biorąc pod uwagę wyjątkową sytuację – stosunku sędziego Schrebera do jego losu tkwi w szczególnym charakterze relacji, która doń doprowadziła. W sędzim Danielu Paulu Schreberze, człowieku kierującym się surową moralnością saksońskich mieszczan, człowieku, którego pomimo jego zainteresowań przyrodoznawczych określić można mianem konserwatywnego, przemiana w kobietę wywołała poczucie dezorientacji i przerażenia. Mężczyzna zmieniający się w kobietę, mężczyzna czerpiący rozkosz z owej przemiany, gubiący się i zapominający w kobiecej rozkoszy – obraz odrażający, jeśli przyłożymy doń standardy moralne podzielane niegdyś przez samego sędziego. W istocie jednak Schreber akceptuje swój los nie tyle ze względu na rozkosz (która nadal budzi w nim obrzydzenie i jako „lubieżność seksualna” godna jest potępienia), ile na gruncie religijnej wierności prawdzie, która wydarza się z woli Boga („Umożliwione dzięki istnieniu nerwów rozkoszy pielęgnowanie kobiecych uczuć uważam za swoje prawo i w pewnym sensie za moje zobowiązanie” 177). Męskie ambicje i urażona duma, a nawet poczucie obrażania moralności schodzą na drugi plan w obliczu boskiej woli:
Jak tylko jednak – jeśli wolno mi się tak wyrazić – jestem sam na sam z Bogiem, staje się dla mnie koniecznością działanie wszystkimi wyobrażalnymi środkami, jak też przy pełnym użyciu mych sił umysłowych, w szczególności mojej wyobraźni, w tym kierunku, by boskie promienie odbierały ode mnie w miarę możliwości bez przerwy albo – jako że tego człowiek po prostu nie może – przynajmniej o pewnych porach dnia wrażenie, że mają do czynienia z pławiącą się w lubieżnych doznaniach kobietą. 178
213Utrzymanie kobiecości, i to kobiecości lubieżnej, jawi się Schreberowi jako zobowiązanie teologiczne, świadectwo wiary porównywalne z tym, jakie dawali najbardziej wytrwali asceci. Podobnie jak asceta, sędzia Schreber wyzbywa się przywiązania do swej pozycji społecznej i związanej z nią władzy, do swej (uchodzącej w społeczeństwie patriarchalnym za wyższą) płci oraz do najogólniej rozumianego prawa moralnego. Poddaje się bezwarunkowo boskiej woli, odrzucając wszelkie wątpliwości. Do komunii dochodzi jednak nie – jak w przypadku ascezy – po ogołoceniu podmiotu z wszelkich właściwości, ale przeciwnie – w momencie poddania się boskiej woli i przyjęcia wszelkich nowych, ekscesywnych stanów i określeń, jakie mogą wyniknąć z tego aktu. Jest to asceza paradoksalna, której jedyny nakaz brzmi: „poddaj się rozkoszy bez względu na cenę!” (jak pisze sam autor Pamiętników…, „można zastosować do mnie słowa krzyżowców pierwszej wyprawy krzyżowej »Dieu le veut!«” 179). Dla zwykłego człowieka nadmiar rozkoszy jest czymś szkodliwym, czynnikiem prowadzącym bezpośrednio do zagłady zarówno jednostek, jak i całych narodów. W przypadku Schrebera jest inaczej: „Dla mnie tego rodzaju moralne ograniczenia rozkoszy już przestały istnieć, odwróciły się one w pewnym sensie w swoje przeciwieństwo” 180. Dalej zaś ogłasza: „Bo jest tak, że wszystkie moralne pojęcia są w relacji pomiędzy Bogiem a mną postawione na głowie” 181. Nie oznacza to, że sędzia uznał, iż nie obowiązuje go żadne prawo moralne, że przez bezpośredni kontakt z Bogiem zyskał szczególnego rodzaju prerogatywy, możność pogwałcenia przyjętych norm w poszukiwaniu rozkoszy. Siła, która przy tego rodzaju poszukiwaniu zazwyczaj skierowana jest na zewnątrz, w przypadku Schrebera fałduje się, nakierowując sama na siebie. Schreber pisze:
By nie być źle zrozumianym, muszę tu dodać, że mówiąc o pielęgnowaniu rozkoszy, które że tak powiem stało się moim obowiązkiem, nigdy nie mam na myśli cielesnej pożądliwości w stosunku do innych ludzi (kobiet) ani tym bardziej seksualnych kontaktów z nimi, ale muszę wyobrażać samego siebie jako mężczyznę i kobietę w jednej osobie, odbywającego stosunek płciowy z samym sobą, podejmuję ze sobą samym jakieś – być może w innym przypadku uznawane za sprośne – działania, których celem jest seksualne podniecenie itp., przy czym oczywiście wykluczone są wszelkie myśli o onanii lub tym podobnym. 182
214Życie Schrebera podporządkowane jest dwóm przymusom: przymusowi rozkoszy i przymusowi myślenia. Oba naruszają zasady normalnego funkcjonowania istoty ludzkiej, która nie jest zdolna ani do nieustannego czerpania rozkoszy, ani do nieprzerwanego myślenia. Zarówno rozkosz, jak i myślenie są dla człowieka znośne jedynie w określonym natężeniu i przy zachowaniu odpowiednich przerw. Dlatego codzienność oznacza dla Schrebera niekończącą się próbę poskromienia pragnienia rozkoszy i przymusu myślenia, odnalezienia takich ich proporcji, które pozwoliłyby uniknąć zatracenia. W obliczu czyhających nań zagrożeń sędzia Schreber dąży do wypracowania pewnego ethosu, sposobu bycia w świece:
sztuka prowadzenia życia w tym zwariowanym życiowym położeniu, w które popadłem – nie mam tu na myśli warunków panujących w mym zewnętrznym otoczeniu, lecz absurdalny i sprzeczny z porządkiem świata charakter powstałej pomiędzy Bogiem a mną relacji – polega na tym, by znaleźć odpowiednią do sytuacji drogę średnią, po której obydwie strony, Bóg i człowiek, będą się mogły poruszać jeszcze najznośniej, tzn. umieranie boskich promieni nastąpi możliwie podczas udziału w istniejącej w moim ciele rozkoszy duszy i przez to stanie się dla nich przyjemniejsze, ja natomiast oprócz od czasu do czasu – a zwłaszcza nocami – koniecznego spokoju moich nerwów rozumu zachowam także zdolność podejmowania zajęć odpowiadających przynajmniej w pewnym stopniu, duchowym potrzebom. 183
7.4. Żądanie rozkoszy i przymus myślenia
215Każdy moment życia Schrebera oznacza negocjacje między żądaniem rozkoszy lub myślenia a naturalnym dla każdego człowieka pragnieniem spokoju, pojawiającego się po skurczu rozluźnienia. Wraz z rozluźnieniem każdorazowo daje jednak o sobie znać dyskomfort i (często niezwykle wyrafinowany) ból, którego źródłem mogło być oddziaływanie na dokładnie określone organy. Schreber skarży się na przykład na „powrózek nasienny, przeciwko któremu wyczyniano częściowo bardzo bolesne cuda, głównie po to, by stłumić powstające w moim ciele uczucie rozkoszy” 184. Czasem nie jest to zwykły ból doznawany w niezwykłym miejscu, lecz ból szczególny i niepowtarzalny, niemal święty:
Jeszcze teraz mam nieprzerwanie do czynienia z pewnego rodzaju bólami głowy, które bez wątpienia nie są znane żadnemu innemu człowiekowi i prawie nie można ich porównać ze zwykłymi bólami głowy. Są to ciągnące i szarpiące bóle, powstające przez to, że uwiązane doziemnie promienie próbują za każdym razem, gdy rozkosz duszy osiągnęła pewien stopień natężenia, znów uskutecznić odwrót. 185
216W innym miejscu Schreber pisze:
Jak tylko pozwolę na powstanie przerw w moim myśleniu, nie zajmując się jednocześnie pielęgnowaniem rozkoszy – co naturalnie jest do pewnego stopnia nieuniknione, bo człowiek nie może nieustannie myśleć ani nieustannie generować rozkoszy – następują za każdym razem już wcześniej opisane nieprzyjemne stany: krzyki i jakieś cielesne bóle mojej osoby; grubiańskie hałasy wśród obłąkanych w moim otoczeniu i okrzyki „pomocy” po stronie Boga. Dlatego też rozsądek nakazuje mi wypełniać przerwy w moim myśleniu (innymi słowy okres wypoczynku od zajęć intelektualnych) jeśli to możliwe pielęgnowaniu rozkoszy w stopniu, w jakim w ogóle można tego od człowieka oczekiwać. 186
217Tak pożądane przez sędziego momenty spokoju i zatrzymania podwójnego ruchu rozkoszy i myślenia kończy każdorazowo wrzask zagrożonego świata.
218Innym sposobem, który pozwala ograniczyć niebezpieczeństwo płynące z nazbyt intensywnego przyciągania przez ciało sędziego promieni, jest stworzenie dla nich jakiegoś rodzaju materialnych barier:
Bezpośrednie przybliżanie się promieni musi być powstrzymywane albo przynajmniej spowalniane przez jakąś mechaniczną przeszkodę, bo inaczej promienie strzelałyby w moją stronę na skutek już dawno nadmiernie zwiększonej siły przyciągania moich nerwów, co spowodowałoby zalewanie mojego ciała stale rozkoszą duszy, innymi słowy Bóg, jeśli wolno tak powiedzieć, w ogóle nie mógłby utrzymać się na niebie. 187
219Tego typu zapory stanowią rzecz jasna jedynie drobne wsparcie dla pracy i poświęcenia, jakich wymaga ocalenie świata.
220W fenomenie określanym przez Schrebera mianem „niedopowiedzeń” daje się uchwycić moment, w którym pragnienie rozkoszy i przymus myślenia stają się od siebie nieodróżnialne. Fenomen ów polega na tym, że sędzia bez przerwy słyszy w swych myślach zdania wymagające reakcji lub pytania oczekujące odpowiedzi, często pozbawione prawidłowej formy gramatycznej:
Jeszcze teraz gramatycznie poprawne wyrażenie dowolnej myśli wiodłoby bez przeszkód do mnie, tak że umierające w ten sposób (choć uzyskujące zdolność do wycofywania się) promienie zwiększyłyby chwilowo rozkosz duszy mojego ciała. Niedopowiedzenia mają prawdopodobnie takie działanie, że dusze są przez nie zatrzymywane niejako w połowie drogi, po czym uzyskują zdolność do odsuwania się, zanim przyczynią się do pomnożenia rozkoszy duszy w moim ciele; nie osiąga się jednak w ten sposób udaremniania działania siły przyciągania w pełni i na trwałe, wydaje się natomiast, że ma miejsce dzięki temu przynajmniej pewne spowolnienie. 188
221W obliczu Boga Schreber jest niczym innym jak maszyną produkującą rozkosz i myślenie. Tylko od niego zależy bowiem przywrócenie zasad zgodnych z porządkiem świata:
W stosunku pomiędzy Bogiem a mną natomiast rozkosz stała się właśnie „bogobojna”, tj. należy ją uważać za ten środek, za pomocą którego jeszcze najprędzej znaleźć będzie można zadowalające rozwiązanie powstałego (wbrew porządkowi świata) konfliktu interesów. 189
222Oznacza to, że rozkosz przestaje być w przypadku sędziego Schrebera tożsama z wyjątkowo intensywną przyjemnością, ale odsyła do samego aktu poddania się boskiej konieczności. Wszystko, co robi, co myśli i co czuje sędzia Schreber, podporządkowane jest przekraczającemu go schematowi, który wymusza na nim określone działania, odzierając je zarazem z ich typowo ludzkich cech – autor Pamiętników… podkreśla, że przyjemność nie stanowi już motywu jego na pozór wyuzdanych aktywności, że stają się one czymś o wiele poważniejszym, sprawą życia i śmierci: „nie czynię tego z lubieżności, lecz jestem do tego w pewnych okresach zmuszany, gdy chcę sobie zapewnić sen albo ochronę przed w innym razie prawie nieznośnymi bólami”190.
223Mimo fizycznego cierpienia, które na przemian z rozkoszą targa ciałem Schrebera, przekładając się bezpośrednio na cierpienia psychiczne, Daniel Paul zdaje się patrzeć w przyszłość z nieustającym optymizmem. Bliska relacja z Bogiem w ostatecznym rozrachunku prowadzić musi bowiem do wzrostu odczuwanej rozkoszy i minimalizacji bólu:
Przyszły rozwój wypadków będzie, co mogę, jak mi się zdaje, przepowiedzieć na podstawie wieloletniego doświadczenia, coraz bardziej zbliżał do takiego rozwiązania, że odczucia bólu będą się zmniejszały, a stany rozkoszy i błogości będą przeważały. Bo rozkosz duszy przybiera stale na sile, w związku z czym odczuwanie rozkoszy będzie się stawało coraz bardziej dominującym wrażeniem, jakie promienie będą odczuwały podczas wchodzenia w moje ciało; dlatego już teraz bardzo często się nie udaje (a przypuszczalnie w przyszłości będzie udawało się jeszcze rzadziej) zadawanie mojemu ciału rzeczywistego bólu. 191
224Nie ulega wątpliwości, że sędzia Schreber postrzega swe losy w kategoriach teleologii boskiego planu, którego jest on kluczowym elementem. Zadane cierpienie zawsze znajduje nie tylko swój kres, ale również rekompensatę:
Na podstawie powyżej opisanych zdarzeń wydaje mi się, że mogę na być może wcale nie bardzo oddaloną w czasie przyszłość przepowiedzieć, iż w pewnym stopniu będę z góry mógł doznać już za życia tej szczęśliwości, jaka innym ludziom dana jest dopiero po śmierci. […] Jako niezwykle dużo znaczące odszkodowanie za odebranie mi możliwości z korzystania z moich sił umysłowych w służbie ludzkości w inny sposób i zdobycia tą drogą zaszczytów i sławy, w grę wchodzi poznanie Boga i boskich spraw, które osiągnąłem dzięki nieprzerwanemu kontaktowi z boskimi promieniami. Wolno mi jednocześnie żywić nadzieję, że będę odgrywał rolę tego pośrednika, przez którego osobiste losy rozpowszechniona zostanie owocnie zdobyta przeze mnie wiedza, i że w ten sposób będzie mi sądzone służyć pozostałej ludzkości jeszcze długo po mojej śmierci przy zdobywaniu właściwych poglądów na temat stosunków pomiędzy Bogiem a mną i odkrywaniu religijnych prawd. 192
225W przypadku jednostki w ewidentny sposób wybranej i naznaczonej przez Boga nie tylko rekompensata za doznane krzywdy musi z nawiązką wyrównać stratę, ale również jej konsekwencje muszą mieć znaczenie dla boskiego planu jako całości. W ten sposób sędzia Schreber – przeszedłszy wiele prób, doznawszy niezliczonych cierpień – jeszcze za życia doznać ma nieprzerwanej rozkoszy zarezerwowanej dla zmarłych, jego losy zaś mają pełnić rolę przykładu, manifestacji boskiej
prawdy.
Nigdy nie było więcej narodzin niż teraz,
Ani więcej młodości i starości niż teraz,
I nigdy nie będzie więcej doskonałości niż teraz,
Ani więcej nieba i piekła niż teraz.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 11.
8. „Pobieżnie wytworzony człowiek”
226Termin „pobieżnie wytworzony człowiek” odnosi się do iluzorycznych postaci, które wedle Schrebera zastępują ludzi realnie istniejących. Najprostsza z wielu definicji głosi lakonicznie, że jest to „dusza przejściowo osadzona w drodze boskiego cudu w ciele człowieka” 193. Najistotniejszą cechą „pobieżnie wytworzonych ludzi” jest niezależność od aktualnego istnienia ich rzeczywistego pierwowzoru – często występują zatem jako ludzie zmarli, postaci wybitne i powszechnie znane. Co więcej, właściwy jest im swego rodzaju brak, jakby rekonstrukcja ze swej istoty musiała mieć charakter częściowy.
Wszyscy oni wiedli życie we śnie, to znaczy nie sprawiali wrażenia, iż byliby w stanie prowadzić rozsądną rozmowę, a i ja sam nie byłem wówczas jeszcze skłonny do rozmów, w gruncie rzeczy właśnie dlatego, że uważałem, iż przed sobą mam nie rzeczywistych ludzi, lecz cudowne lalki. 194
227Za historyczny, a zarazem najbardziej znany przykład występowania tego fenomenu Schreber uznaje zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Jego zdaniem
Jezus Chrystus, który zmarł prawdziwą śmiercią jako prawdziwy człowiek, został następnie za sprawą boskiego cudu „złożony” na nowo na krótki czas, jako „pobieżnie wytworzony człowiek”, by wzmocnić wiarę swych wyznawców i w ten sposób zapewnić idei nieśmiertelności pewne miejsce wśród ludzi, następnie zaś w naturalny sposób właściwy dla „pobieżnie wytworzonych ludzi” rozpłynąć się w powietrzu. 195
228„Pobieżnie wytworzony człowiek” pojawia się jako epifenomen w trakcie procesu oczyszczania dusz, nim dostąpią one zaszczytu rozpłynięcia się w plątaninie nerwów tworzących Boga. Jako „boski cud” „pobieżnie wytworzony człowiek” odgrywa istotną rolę w relacjach spajających Boga i Świat w chwiejny, dwuelementowy system. Zarazem stanowi on najczęściej występującą – by nie powiedzieć powszechną – formę manifestacji Boga w świecie. W ramach pokuty dusza w postaci „pobieżnie wytworzonego człowieka” wykonuje określone zadania. Prawdopodobnie z uwagi na pokutny charakter ich aktywności „pobieżnie wytworzeni ludzie” mają wiele cech szatańskich. Nie tylko „nazywane były w różnych wzmocnieniach »szatanami«, »diabłami«, »diabłami pomocniczymi«, »naddiabłami« i »diabłami ziemnymi«” 196, ale wydzielały również nieprzyjemną woń („dziwny, odrażający zapach”), a wreszcie właściwy był im, w mniejszym lub większym stopniu, czerwony odcień skóry.
229Wykonywanie określonych zadań przez „pobieżnie wytworzonych ludzi” stanowi formę pokuty, jakiej poddawane są, za popełnione wcześniej grzechy, nieczyste dusze. Owa pokuta ma przede wszystkim charakter redystrybucyjny – polega na wykonywaniu określonych świadczeń na rzecz tego, kogo się w jakiś sposób skrzywdziło, względem którego się zgrzeszyło („Osoba, która w swym życiu popełniła jakiś grzech, musiała przyjąć upokorzenie połączone z lekkim szyderstwem” 197). I tak, naczelny strażnik zakładu doktora Piersona, który miał jakoby nieprzychylnie wyrażać się o samym Schreberze w jakimś piśmie urzędowym (oskarżając go o onanizm), w ramach pokuty zmuszony był obsługiwać sędziego. Podobnie rzecz miała się zdaniem słyszanych przez Schrebera głosów z doktorem Flechsigiem, który za swe występne działania płacił rzekomo w roli „pobieżnie wytworzonej” sprzątaczki na usługach sędziego.
230Częstotliwość występowania tego fenomenu sprawia, że Schreber ma trudności z odróżnieniem postaci iluzorycznych od rzeczywistych. Istnienie tych pierwszych stawia pod znakiem zapytania możliwość istnienia drugich. Pierwszą ofiarą podejrzeń, już na samym początku choroby, staje się żona sędziego – „wydawało mi się, iż dostrzegam w niej nie żyjącą istotę ludzką, lecz wyczarowaną ludzką postać na wzór »pobieżnie wytworzonych ludzi«” 198. Wraz z postępem choroby, osamotnieniem oraz coraz gorszym stanem psychicznym sędziego rzeczywistość całego otaczającego go świata społecznego staje się czymś wątpliwym. „Pobieżnie wytworzeni ludzie”, owe bezwolne marionetki, zaludniają lipski dworzec kolejowy, dwaj strażnicy szpitalni eskortujący Schrebera do pociągu, wreszcie całe otoczenie jawi się jako teatralna dekoracja, nieudolnie wycięta z kartonu i niechlujnie pomalowana farbami.
231Zapełnienie świata po jego zagładzie, wielokrotnie przeżywanej przez sędziego Schrebera, właśnie „pobieżnie wytworzonymi ludźmi” jest jednym z proponowanych przezeń wyjaśnień własnych przeżyć. W związku z tym jeszcze w trakcie przebywania w klinice pod kierownictwem doktora Flechsiga Schreber żywi mocne przekonanie, że „te nieliczne ludzkie postaci, jakie oprócz mnie widywałem – samego profesora Flechsiga, kilku strażników i bardzo niewielu sporadycznie widywanych pacjentów o mniej lub bardziej niezwykłym wyglądzie – za wyczarowanych »pobieżnie wytworzonych ludzi«” 199.
232Apogeum swej intensywności fenomen „pobieżnie wytworzonych ludzi” osiąga w okresie pobytu Schrebera w „kuchni diabła”, to jest w zakładzie doktora Piersona – nigdy przedtem „nie produkowano ich tak rozrzutnie” 200. Najpierw jest ich jedynie kilka – parę znajomych postaci w zakładowym ogrodzie. Podobieństwo owych postaci do widzianych już, a często nawet bliskich osób, można zrzucić na karb zmęczenia i ogólnego rozstroju nerwowego. Jednak gdy zakład Piersona okazują się zaludniać tłumy figur tego rodzaju, tak że ich liczebność dalece przekracza możliwości kliniki, sędzia Schreber zaczyna się poważnie niepokoić. Wewnętrzny dziedziniec, kwadrat o boku 50 metrów nazywany „zagrodą”, każdego dnia wypełniała zbiorowisko apatycznych i prawie niemych postaci.
Widywałem same tylko osobliwe postacie, wśród nich pokrytych sadzą mężczyzn w płóciennych kitlach. Prawie wszyscy milczeli nieomal bez wyjątku i trwali prawie bez ruchu; tylko nieliczni zwykli byli wydawać od czasu do czasu pewne oderwane dźwięki. […] Nigdy podczas pobytu w „zagrodzie” albo też wewnątrz zakładu nie słyszałem wymiany zdań wśród rzekomych pacjentów, która by choć w przybliżeniu posiadała charakter rozsądnej rozmowy, jakie zwykle są toczone w tego rodzaju zakładach przez lżej chorych pacjentów. Pacjenci pojawiali się przy wejściu do świetlicy, jeden po drugim, całkowicie bezgłośnie i tak samo bezgłośnie oddalali się, nie dostrzegając się, jak się wydawało, wzajemnie. Przy czym wielokrotnie widziałem wraz z innymi, jak niektórzy z nich podczas pobytu w świetlicy zmieniali głowy, tzn. nie opuszczając pokoju i będąc pod moją obserwacją, nagle paradowali z innymi głowami. Liczba pacjentów, jaką widywałem w zagrodzie i w świetlicy częściowo (przede wszystkim w zagrodzie) jednocześnie, częściowo jednego po drugim, nijak nie miała się do wielkości zakładowych pomieszczeń […], dlatego też byłem wówczas i ciągle jeszcze jestem zdania, że mniejsza lub większa część z nich zawsze musiała pozostawać na zewnątrz, by się potem, zgodnie z tym kim byli, czyli „pobieżnie wytworzonymi postaciami”, w krótkim czasie rozpłynąć.201
233Trwałość „pobieżnie wytworzonych ludzi” może być bardzo różna – istnieją ledwie moment lub niemal wieczność. „Widziałem nie raz, lecz w setkach przypadków, jak za sprawą boskiego cudu na krótki czas zarysowywały się ludzkie postaci, by następnie znów się rozpłynąć lub zniknąć” 202. Ich kres nadchodzi, gdy postać „kończy się, czyli stopniowo znika” 203z pola widzenia bez najmniejszego ruchu. Będąc iluzjami, po prostu rozpływają się w powietrzu. Towarzyszy temu charakterystyczny dźwięk: „słyszałem przy tym wielokrotnie także specyficzne rzężenie, związane z »odstawieniem« (rozpłynięciem się) »pobieżnie wytworzonych ludzi«” 204.
234Kolejne wydarzenia, których stał się mimowolnym świadkiem (bożonarodzeniowe uroczystości w domu zarządcy zakładu tajnego radcy doktora Webera, przychodzące znów listy od bliskich, wreszcie obserwowana zza okna parada z okazji dwudziestopięciolecia pokoju frankfurckiego), a także odzyskana możliwość oddawania się pewnym aktywnościom (czytanie prasy, regularna korespondencja) każą mu podać w wątpliwość własne przekonania o ostatecznej zagładzie ludzkości i zastąpieniu jej „pobieżnie wytworzonymi ludźmi”. Nie oznacza to rzecz jasna odrzucenia przez sędziego koncepcji przypisującej ponadnaturalny charakter większości obserwowanych przez niego zjawisk (nazywanych boskimi cudami), a jedynie ograniczenie siły owej tezy. Niezależnie od upływającego czasu jedno pozostaje bez zmian: zmienną determinującą to, co jawi się przed jego oczyma nadal – to jest przynajmniej do okresu, w którym Schreber spisuje swe Pamiętniki… – pozostaje relacja pomiędzy światem ludzi a Bogiem:
Przez ostatnie sześć lat nieprzerwanie odbierałem doznania – a ma to miejsce także i teraz jeszcze codziennie i wiele razy na dzień – które potwierdzają w bezsprzeczny sposób przekonanie, iż wszystko to, co jest w pobliżu mnie mówione i czynione przez ludzi, wynika z działania cudu, i znajduje się w bezpośrednim związku z przybliżaniem się promieni oraz przeplatającymi się z tymi zbliżeniami dążeniami do ponownego oddalenia się. 205
235Bóg i jego cuda pozostają nieobecne w codziennym życiu sędziego dopóty, dopóki ten stara się głośno mówić lub w dowolny inny sposób manifestować swe aktywne istnienie. Innymi słowy, póki sędzia Schreber daje dowody tego, że pozostaje żywy i zdrowy na umyśle, czyli zdolny do samodzielnego myślenia, póty Bóg nie ingeruje w rzeczywistość na drodze cudów.
Jak długo ja sam – w moim pokoju lub ogrodzie – mówię głośno do Boga, wszystko wokół mnie ogarnia śmiertelna cisza; na tak długo bowiem Bóg nie przejawia skłonności do oddalenia się, gdyż znajduje się on wówczas pod bezpośrednim wrażeniem manifestacji czynności życiowych człowieka, który posiada pełnię władz umysłowych; czasem również i ja odnoszę wrażenie, jakbym poruszał się wśród chodzących zwłok, tak całkowicie inni ludzie zdają się naraz tracić zdolność wypowiedzenia choćby jednego słowa. 206
236Oddalenie się Boga tożsame jest ze wzrostem jego aktywności, a co za tym idzie z większym zagrożeniem dla świata ludzi, przede wszystkim zaś dla samego Schrebera – każdy sztucznie wytworzony na drodze boskiego cudu dźwięk zdaje się wyrywać fragmenty czaszki z głowy sędziego. Zwiększona boska aktywność przekłada się na pojawianie się pobudzonych i agresywnych obłąkanych (sędziemu chodzi najprawdopodobniej o agresywnych pensjonariuszy zakładu), częsty i trudny do przezwyciężenia wewnętrzny przymus wycia oraz odczucie niczym nieuzasadnionych i nagłych porywów nienaturalnego wiatru:
nawoływanie „pomocy” przez oderwane dalej od całej masy nerwy, co brzmi tym żałośniej, na im większą odległość Bóg odsunął się ode mnie, a więc im dłuższa jest droga, którą nerwy te najwidoczniej muszą przemierzyć, znajdując się jednocześnie w jakimś lękowym stanie. 207
237Występowanie powyższych symptomów wydaje się niemożliwe do wyjaśnienia przy odrzuceniu założenia o daleko idących ingerencjach Boga w porządek świata. Objawy się zmieniają,
podstawowa przyczyna pozostaje jednak zawsze taka sama – mianowicie, jak widać, nieodparta pokusa Boga, by się oddalić, jak tylko nie ma w moim ciele uczucia rozkoszy duszy albo moja mowa lub jakieś inne zajęcie nie dostarczają bezpośredniego dowodu na istnienie człowieka znajdującego się w pełnym posiadaniu swych sił umysłowych. 208
238Liczba obserwowanych przypadków, powtarzających się co dzień po wielokroć, oraz regularność występowania określonych fenomenów pozwalają mówić sędziemu Schreberowi o pewnej ogólnej prawidłowości lub – mocniej – o żelaznej zasadzie rządzącej relacją między Bogiem a światem. Bóg nie potrafi obcować z żywymi ani zdrowymi na umyśle, przyciągają go zaś ludzie umarli i dotknięci „idiotyzmem” – stąd trudna do wyjaśnienia konieczność zniszczenia umysłu sędziego, doprowadzenia go do stanu „niemyślenia”, a zatem kondycji najbliższej śmierci.
239Jedną z form, w jakich po końcu 1895 roku przetrwał w doświadczeniu Daniela Paula fenomen „pobieżnie wytworzonych ludzi”, były mówiące ludzkim głosem (choć przeważnie bez składu) ptaki. Ptaki te są niczym innym jak boskimi promieniami, a zatem pojedynczymi ludzkimi nerwami, które dostąpiwszy uczestnictwa w boskim błogostanie, zostały następnie nasączone trupim jadem i wysłane, by przynieść zgubę sędziemu Schreberowi. Nie bardziej inteligentne od zwykłych ptaków, ograniczają się one do wygłaszania bezrozumnym głosem wyuczonych i pozbawionych znaczenia komunałów. Zjawisko to zdaje się wymykać szczegółowej eksplikacji, choć niezawodny autor Pamiętników… nie pozostawia go rzecz jasna bez kilku zdań wyjaśnienia:
można by sobie wyobrazić, że powleczenie ptasich nerwów trupim jadem pozbawia je naturalnej zdolności do drgań, czyli naturalnego odczuwania, i oddziałuje na nerwy w pewnym stopniu rozciągająco, tak że są one w stanie wytwarzać jeszcze tylko wydłużone drgania, które odpowiadają wypowiadanym zwłaszcza w ostatnim czasie niezwykle powoli ludzkim słowom. 209
240W innym miejscu pojawia się kolejna wersja genezy „mówiących ptaków”, która głosi, co następuje:
Po wszystkich moich dotychczasowych doświadczeniach wydaje mi się bardziej prawdopodobne, że chodzi tu o powstałe w drodze naturalnego rozmnażania ptaki, w których ciała wszczepiono lub wszczepia się za każdym razem na nowo w jakiś nadprzyrodzony sposób istniejące jeszcze skąpe resztki „przedsionków niebios”, a więc dusz ludzkich, które dostąpiły błogostanu. 210
241Tak czy inaczej, powstałe na drodze boskiego cudu ptaki wydają nieustannie dźwięki, które tworzą pozbawione sensu oraz opierające się na równobrzmienności konstrukcje fonetyczne („Santiago” i „Chicago”, „Aryman” i „a, nie mam”), przypominające działania literackie Roussella, Brisseta czy Wolfsona.
242Owa równobrzemienność, cechująca aktywność werbalną ptaków-promieni, stanowi doskonałe pole konfrontacji dla obu aspektów Boga: wyższego i niższego.
Obydwaj dążą do odsunięcia się i wyparcia do przodu tego innego; ponieważ jednak przez to, że ptaki dają się zawsze nabrać na równobrzemienność, przez co za każdym razem zwiększa się siła przyciągania oddziałująca na danego boga, do którego obozu należą dane głosy, wyższy bóg ze szczególnym upodobaniem nakazuje znajdującym się w moim otoczeniu osobom wypowiadać takie słowa, które należą do materiałów zapisków i głosów niższego boga, i odwrotnie, podczas gdy ja, któremu zależy na zjednoczeniu wszystkich promieni, a więc na równomiernym przyciąganiu, próbuję temu przeciwdziałać. 211
243Odsłaniają się kolejne pola, na których dochodzi do konfrontacji przeciwstawnych sił, manifestuje się dynamika przyciągania i odpychania, aktywności i bezruchu – świat jako pole rozgrywki pomiędzy bogiem a myślącym człowiekiem oraz mowa sztucznie wytworzonych ptaków jako pole konfrontacji dwóch aspektów Boga. Konsekwentne przemyślenie tego fenomenu prowadzi sędziego Schrebera na powrót do, koniec końców deterministycznej, koncepcji „igraszek z ludźmi”, głoszącej, iż „nerwy ludzi używających słów są do tego zmuszane – oczywiście bez świadomości tychże ludzi – przez oddziaływanie promieni (cuda)” 212. Nawet jeśli ludzie nie zostali zniszczeni, lub też zostali zniszczeni, a następnie mocą woli boskiej ponownie przywróceni do życia, to i tak to, co mówią czy robią, nie jest zależne od ich rozumnej decyzji, lecz inspirowane jedynie arbitralnymi rozstrzygnięciami nieznającego istot żywych Boga.
Wiem, że jestem silny i zdrowy,
Ku mnie zdąża i we mnie się skupia bezustanny strumień rzeczy wszechświata
Wszystkie adresowane są do mnie, a ja muszę je odszyfrować.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 69.
9. „Przymus myślenia”
244Jakie formy przyjmuje fenomen nazywany przez samego Schrebera „przymusem myślenia”? Jakie funkcje spełnia w kosmologii autora Pamiętników…? Schreberyzm ten przewija się przez całe jego dzieło, zjawisko zaś, do którego się odnosi, nigdy (a przynajmniej do momentu spisywania memuarów) nie przestało nękać Daniela Paula. „Przymus myślenia” to zewnętrznie wywołany stan umysłu:
zawiera on w sobie nakaz do ustawicznego myślenia, przez co cierpi naturalne prawo człowieka do umysłowego odpoczynku, do okresowego wypoczynku od czynności myślenia, polegającego na niemyśleniu, albo, jak brzmi wrażenie w języku podstawowym, niepokojona jest „podstawa” człowieka. Za sprawą oddziaływania promieni moje nerwy wprawiane są w drgania, odpowiadające pewnym ludzkim słowom, których wybór nie wynika z mojej wolnej woli, lecz jest mi narzucany przez wywierane przeciwko mnie zewnętrzne wpływy. 213
245„Podstawa człowieka”, jego istota sprowadza się w ostatecznym rozrachunku do zdolności niemyślenia, obcej ludziom po śmierci. Schreber jest przeświadczony, że dusze – a zatem nerwy – uwolnione po śmierci człowieka z więzienia materii mogą bez przeszkód oddawać się jedynej czynności, jaka im pozostała – niekończącemu się i pozbawionemu konkluzji myśleniu i wspominaniu przeszłości. Powracające niemal nieustannie twierdzenie sędziego Schrebera, głoszące, że Bóg nie rozumie ludzi żywych, sprowadza się właśnie do tezy o jego niezdolności wytrzymania nie-myślenia, jego aktywność zaś względem nie-myślicieli – do stymulowania myślenia, uaktywniania wbrew woli człowieka jego umysłu. Narzucane z zewnątrz słowa pojawiające się w umyśle sędziego Schrebera to nie tyle gotowe myśli, ile raczej pozbawiona wartości pożywka dla rozumu działającego na pustych obrotach:
obowiązuje przy tym od samego początku system niedopowiadania, tj. drgania, w które wprawiane są moje nerwy i wytwarzane w nim słowa, nie zawierają w znacznej przewadze zamkniętych, ukończonych myśli, lecz tylko ich fragmenty, przez co przed moimi nerwami stawia się w pewnym stopniu zadanie jakiegoś ich sensownego uzupełnienia. W naturze nerwów bowiem leży, że w chwili, gdy wprowadzane są doń jakieś słowa bez związku, jakieś rozpoczęte frazy, starają się one odruchowo znaleźć to, czego brak jeszcze, by powstała ukończona myśl, która może zadowolić ludzki umysł. 214
246Z biegiem czasu fragmenty zdań pojawiające w umyśle Schrebera stają się coraz drobniejsze, podszepty zaś coraz bardziej ogólne i formalne – pojedyncze spójniki i zwroty przysłówkowe służące konstruowaniu niezliczonej liczby zdań względnych.
Stawiane pytania albo wywołujące przymus do wykonania funkcji myślowych partykuły pytające są w taki sposób kierowane do moich wprawianych przez promienie w odpowiednie drgania nerwów, że nie mogą one w żadnym razie uniknąć zmuszającego ich do myślenia pobudzenia.215
247Głosom słyszanym bezpośrednio w samym umyśle towarzyszą również inne głosy, których źródło daje się zidentyfikować poza głową sędziego, jak na przykład głosy wypowiadające się przez ptaki. W obu przypadkach funkcja jest taka sama – utrzymać umysł sędziego w stanie ciągłej, choć mało produktywnej pracy.
248Z początku „przymus myślenia” wydaje się Schreberowi nieodparty i przez kilka pierwszych lat nie jest on w stanie mu się przeciwstawić. Z biegiem czasu uczy się jednak coraz lepiej panować nad owym przymusem, uczy się żyć z tym symptomem, a ostatecznie jest go w stanie nieomal opanować.
Przynajmniej w pierwszych latach konieczność dalszego myślenia, odpowiadania na postawione pytania, stylistycznego uzupełniania rozpoczętych fraz itp. była dla moich nerwów całkowicie nieodparta; dopiero z biegiem lat udało mi się krok po kroku przyzwyczaić moje nerwy (moją „podstawę”) do przekształcania przynajmniej części wypowiadanych słów i powiedzeń przez proste ich powtarzanie w prostą formę „myśli-niemyślenia”, a więc ignorowania pobudzenia, które samo w sobie zmuszało do kontynuowania myśli. 216
249Tłumienie podniecenia nerwów przez mechaniczne powtarzanie pobudzenia, stanowcza odmowa interpretacji będącego wyzwaniem dla rozumu bodźca słownego – „myśl-niemyślenie”.
250„Przymus myślenia” stoi w jawnej sprzeczności z podstawowymi prawami, jakimi obdarzona jest suwerenna jednostka. Sędzia Schreber rozpatruje dotykający go fenomen właśnie z perspektywy ograniczenia wolności osobowej:
Wyobraźmy sobie tylko taki przypadek, że jakiś człowiek staje naprzeciw drugiego i molestuje go przez cały dzień powiedzeniami bez związku, jakich używają promienie w stosunku do mnie […]. Cóż w końcu innego mógłby uczynić zagadywany, niż wyrzucić zagadującego z odpowiednimi wyzwiskami za drzwi? Zgodnie z tym powinno właściwie także i mi przysługiwać prawo ochrony mej głowy przed obcymi natrętami. W stosunku do promieni nie jest to jednak możliwe, bowiem nie jestem w stanie powstrzymać ich wynikającego z boskiej mocy czynienia cudów oddziaływania na boskie nerwy. 217
251Skandal, na który nie sposób nic poradzić.
252Chociaż Schreberowi udało się do pewnego stopnia przyzwyczaić do prześladujących go i niedających wytchnienia jego umysłowi głosów, to jednak procesowi temu towarzyszyło ich spowolnienie. Głosy z nieodpartych stały się nieznośne, wypowiadając jedno zdanie, czasem słowo, przez trzydzieści, a czasem nawet sześćdziesiąt sekund:
Każdy człowiek, który nie rozwinąłby w sobie tak jak ja pomysłowości w stosowaniu odpowiednich środków obrony, musiałby odczuwać nerwową niecierpliwość, przez którą wyskakiwałby niemal ze skóry; przykładem, który może byłby w stanie przedstawić spowodowane tym zaniepokojeniem nerwów, choć w znacznie słabszym natężeniu, jest wyobrażenie sobie, że sędzia lub nauczyciel słucha stale jąkającego się, umysłowo ograniczonego świadka lub ucznia i nie jest w stanie, mimo wszelkich wysiłków, skłonić o do wyraźnego wypowiedzenia tego, co zapytany właściwie chce lub powinien powiedzieć. 218
253Również tym razem sędzia Schreber znajduje jednak sposób, by dać swemu umysłowi odrobinę wytchnienia. Prócz gry na pianinie uczy się mianowicie na pamięć, by je potem recytować, wierszy niemieckich klasyków i twórczości ludowej (od ballad i fragmentów dramatów Schillera i Goethego, przez arie operowe i fraszki, aż po sprośne rymowanki) – do zajętego czymś rozumu promienie nie mają dostępu, nie występuje więc również „przymus myślenia”. Tego typu rozwiązania pozostają ze swej istoty tymczasowe, albowiem każda odkryta przez Schrebera metoda uwolnienia się od uciążliwych głosów sprawia, że atakują one w nowy, niemożliwy do odparcia sposób. Zastosowanie nowych technik ucieczki prowadzi do pojawienia się nowych technik ujarzmienia:
W ostatnim czasie uważam za znakomite ciągłe ciche liczenie aż do jakiejś dowolnie wysokiej liczby, co jednak na dłuższą metę jest też bardzo nudne. Jeśli, co jeszcze teraz zdarza się nierzadko, występują znaczne cielesne bóle lub utrzymujące się stany wycia, to jako ostatni środek pozostaje już tylko głośne przeklinanie, do czego muszę się od czasu do czasu uciekać, co jednak, mam ufną nadzieję, będzie konieczne w przyszłości coraz rzadziej.219
254Spisując swe wspomnienia, Schreber wydaje się niemal niezdolny do wyobrażenia sobie sytuacji, w której nie byłby poddany jakiejś formie „przymusu myślenia”. Jednocześnie jednak sam akt zapisu ma wartość terapeutyczną.
9.1. „Przymus myślenia” i przekształcenie umysłu
255Podkreślając niedogodności i cierpienia związane z opisywanym fenomenem „przymusu myślenia”, sędzia Schreber zauważa również związane z nim korzyści. Pisze on co następuje:
Pomijając wiedzę na temat spraw nadprzyrodzonych, jaką zdobyłem z biegiem lat i której teraz za żadne skarby świata nie chciałbym wymazać już z mej pamięci, mam na myśli duchowo inspirujące działanie, jaki miał na mnie przymus myślenia. Właśnie rzucanie bez związku w moje nerwy słów, wyrażających stosunki przyczynowo-skutkowe albo jakieś inne zależności […] zmusiło mnie do przemyślenia wielu rzeczy, obok których człowiek przechodzi zwykle nieuważnie, a tym samym przyczyniło się do pogłębienia mojego myślenia. 220
256Bezcenna wiedza, ale również pobudzenie ciekawości i zdolności do teoretyzowania, dociekania istoty rzeczy tam, gdzie inni zdają się nie dostrzegać niczego godnego uwagi. „Przymus myślenia” w pewnym sensie uczynił sędziego filozofem. Notuje on:
zwłaszcza czytanie książek i gazet inspiruje coraz to nowe myśli. Występujący jednocześnie przymus uświadamiania sobie przy każdym myślowym procesie stosunku przyczynowo-skutkowego doprowadził mnie krok po kroku do takiego zrozumienia istoty rzeczy w odniesieniu do prawie wszystkich zjawisk przyrody, w odniesieniu do prawie wszystkich manifestacji ludzkich działań w dziedzinie sztuki, nauki itp., niż zwykł ją być zdobywać człowiek, który – jak większość ludzi – nie uznaje rozmyślania nad zwykłymi doświadczeniami codziennego życia za godne wysiłku. 221
257Najdrobniejsza sprawa staje się problemem wymagającym z jednej strony rozważenia wielu kwestii szczegółowych, z drugiej zaś przemyśleń o charakterze ogólnym. To, co w zwykłych kontaktach międzyludzkich uchodzi za odpowiedź, objawia się w całej swej niejednoznaczności i złożoności przed krytycznym osądem rozumu. Kwestia tego, dlaczego ktoś nazywa się, dajmy na to, Krawiec, nie znajduje satysfakcjonującego rozwiązania w przywołaniu zasady dziedziczenia nazwiska po ojcu, przynajmniej dla refleksyjnie nastawionego sędziego Schrebera:
Taka trywialna odpowiedź nie jest jednak w stanie zapewnić moim nerwom prawdziwego uspokojenia. Następuje więc dalszy ciąg rozmyślań o przyczynach, dlaczego w ogóle wprowadzone zostały imienne nazwy wśród ludzi, o formach, w jakich występowały one u różnych ludów, w różnych czasach i o różnych zależnościach (pozycja społeczna, pochodzenie, szczególne cechy fizyczne, itp.), od których przede wszystkim były wyprowadzane. W ten sposób bardzo prosta obserwacja staje się pod presją przymusu myślenia punktem wyjściowym zakrojonej na bardzo szeroką skalę pracy umysłowej, która w większości przypadków przynosi też owoce. 222
258Pod wpływem działania boskich promieni przekształca się ciało Daniela Paula – podobnie ma się rzecz z jego umysłem. Przemianie w obu wypadkach towarzyszy cierpienie, jednak efektem jest osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju, wykształcenie się nowych, nieistniejących wcześniej funkcji. Efekt przemiany ciała stanowi zdolność rodzenia, z kolei w wyniku powolnych zmian, jakim zostaje poddany umysł sędziego, staje się on coraz bardziej sceptyczny wobec prostych i powszechnie przyjmowanych wyjaśnień.
259Drugim pozytywnym skutkiem „przymusu myślenia” jest tzw. rysowanie, a zatem zdolność – według autora Pamiętników… obca większości ludzi oraz niedostępna do tej pory nauce – do przechowywania wspomnień nie tylko jako myśli, ale również w formie obrazów:
Obrazy te są w moim przypadku dzięki zapewnianemu przez promienie oświetleniu wewnętrznego systemu nerwowego zdolne do dowolnej produkcji, na czym właśnie polega istota rysowania. […] Rysowanie (w znaczeniu obowiązującym w języku dusz) jest świadomym użyciem ludzkiej wyobraźni w celu wytwarzania obrazów (a mianowicie obrazów ze wspomnień) w głowie, które to obrazy są potem przeglądane przez promienie. 223
260Innymi słowy sędzia Schreber odkrywa w sobie, być może po raz pierwszy w życiu, zdolność do tworzenia obrazów tam, gdzie ich nie ma – we własnym umyśle, a także poza nim. Umiejętność niezwykle wprost przydatna w sytuacji długotrwałego odosobnienia. Fantazmatyczny wymiar tego doświadczenia jest dla Daniela Paula oczywisty, nie przypisuje on wyobrażonym przez siebie obrazom bezpośredniej realności, choć jednocześnie podkreśla, że jawią się one jako rzeczywiste boskim promieniom („Wszystko to naturalnie tylko w mojej wyobraźni, jednak tak, że promienie, jak mi się zdaje, zyskują przy tym wrażenie, jakby przedmioty i zjawiska, o których mowa, istniały naprawdę” 224). Bóg z pomocą promieni przygląda się obrazom „rysowanym” przez Schrebera i tylko on uznaje je za realnie istniejące. Z pomocą cudów Bóg przekształca swoje myśli w rzeczywistość Schrebera, Schreber zaś przez „rysowanie” czyni to samo względem Boga. „Właśnie tak, jak promienie projektują na mój system nerwowy (zwłaszcza we śnie) obrazy, które chcą zobaczyć, tak ja jestem odwrotnie w stanie przedstawiać promieniom z mojej strony obrazy, co do których zamierzam przekazać im odpowiednie wrażenia” 225. To również dzięki zdolności do rysowania sędzia Schreber może na jakiś czas zmienić swe ciało w ciało kobiety, zmienić jego zarys oraz tworzące je organy:
mogę […], kiedy leżę nocą w łóżku, stworzyć sobie samemu i promieniom wrażenie, że moje ciało wyposażone jest w żeńskie piersi i żeńskie narządy płciowe. Dorysowywanie żeńskiego tyłka do mojego ciała – honny soit qui mal y pense – stało się dla mnie przyzwyczajeniem w takim stopniu, że czynię to prawie przy każdym schylaniu się. 226
261Choć „rysowanie” wymaga spokoju, odpowiedniego stanu emocjonalnego oraz wypoczęcia, pozostaje jednak jedną z bardziej skutecznych strategii obronnych przeciw aktywności promieni. Rysowanie przez sędziego obrazów zmusza promienie do wysiłku podobnego temu, jaki podejmuje Schreber w obliczu cudów. Prometejskie zmagania między Schreberem a Bogiem przenoszą się za sprawą cudów i „rysowania” w obszar fantazmatyczny, w którym protagoniści dążą do narzucenia sobie wzajem pożądanych obrazów.
Utkany ze zgrzebnych płócien i z delikatnych jedwabi,
Jeden z Narodu wielu narodów, najmniejszy i największy jednako.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 57.
10. „Sąd boży”, czyli Niemcy
262W miarę spisywania Pamiętników… wychodzą na jaw kolejne aspekty wyjątkowej sytuacji, w której znalazł się sędzia Schreber, a wraz z nim cała Ziemia czy być może nawet wszechświat. Okazuje się, że konflikt między sędzią Schreberem a doktorem Flechsigiem, stanowiący przyczynę naruszenia równowagi pomiędzy światem stworzenia a Bogiem, ujawnia się nie tylko w postaci katastroficznych wizji przedstawiających koniec życia na Ziemi, ale zostaje wpisany w szerszy historiozoficzny kontekst. Jest to wizja historii cyklicznej, powtarzających się w nieskończoność sekwencji równowagi i kryzysu, w których stawką gry jest istnienie życia w jakimś obszarze wszechświata. Jakby naśladując to, co opisuje, sama doktryna cykliczności zostaje wyłożona w następujących po sobie odsłonach, Schreber zaś wciela się w wiele charakterystycznych dla swego czasu postaci.
263Pierwszy „Sąd Boży” – „szereg uzupełniających się, mających miejsce dniem i nocą wizji, u których podstaw leżała, jeśli wolno mi tak powiedzieć, wspólna generalna idea” 227– umieszczał konflikt pomiędzy Schreberem a Flechsigiem na płaszczyźnie narodowej. Odpowiedzialność za wywołany kryzys równowagi między światem stworzenia a Bogiem spadała nie tylko na samych przeciwników, ale również na naród, z którego pochodzili. W związku z tym Niemcy utracili swój status narodu wybranego, któremu z bożej woli przypadała rola przewodzenia na Ziemi. Dotyczy to w szczególności niemieckich protestantów.
264W kontekście rozważań nad językiem ezoterycznym – „językiem nerwów” – Schreber wspomina, że jest on bliski staroniemieckiemu. Jego zdaniem dzieje się tak dlatego, że to właśnie Niemcy zostali wywyższeni do rangi narodu wybranego. Zgodnie z doktryną Schrebera pozycja ta obsadzana jest przez Boga sukcesywnie, tak że żaden naród nie jest wybrany raz na zawsze. Każdorazowy kryzys przynosi ze sobą wybraństwo innego narodu.
Niemcy byli w ostatnich czasach (prawdopodobnie od Reformacji, a może już nawet od Wędrówki Ludów) narodem wybranym Boga, którego językiem przeważnie się Bóg posługiwał. Wybranymi narodami byli w tym sensie kolejno w historii – jako że za każdym razem najbardziej poprawni moralnie – starożytni Żydzi, starożytni Persowie (ci ostatni w szczególnej mierze), „Greko-Rzymianie” (być może w czasach rzymsko-greckiej starożytności, prawdopodobnie jednak także jako „Frankowe” za czasów wypraw krzyżowych) i wreszcie Niemcy. 228
265„Wybraństwo” ma więc ścisły związek z „poprawnością moralną” – w danym okresie wybranym jest naród najbardziej moralny, najbliższy Bogu, najszybciej się w nim roztapiający po śmierci, a także ten, który w najmniejszym stopniu zaburza chwiejną równowagę między Bogiem a światem. Przebiegający na poziomie nerwowym konflikt Schrebera z Flechsigiem bardzo poważnie zaburza ową równowagę.
266Konsekwencje, jakie w związku z tym poniosą Niemcy, nie ograniczają się do utraty zajmowanej dotychczas wyjątkowej pozycji. Istnieje możliwość, że karą będzie wykluczenie całego narodu z cyklu życia – „być może zostanie on pominięty podczas zasiedlania innej »kuli świata« (zamieszkanej planety)” 229– istnieje jednak szansa, że uda się Niemcom uniknąć tego zagrożenia. Ich los jest przypieczętowany,
o ile nie wstawi się za niemieckim narodem jakiś bojownik, który udowodni, iż jest on w dalszym ciągu tego godzien. Bojownikiem tym miałem być raz ja, innym razem miałem wyznaczyć inną osobę, i w konsekwencji tego wymieniałem ponaglany rozmawiającymi ze mną głosami szereg znamienitych mężów nadających się, moim zdaniem, jako bojownicy do takiej walki. 230
267Warto zaznaczyć, że sędzia Schreber używa w tym kontekście terminu „aryjski” w wąskim, ezoterycznym sensie, który odnosi się właśnie do statusu narodu niemieckiego jako narodu wybranego.
Wyrażenie to służyło określeniu istniejącego u dużej części dusz narodowo-niemieckiego kierunku, który chciał zachować dla narodu niemieckiego pozycję narodu wybranego przez Boga, w przeciwieństwie do dążeń o zabarwieniu katolickim i slawistycznym, jakimi wypełniona była inna część dusz. 231
268W ten sposób „aryjskość” utożsamiona zostaje z „narodowo-niemieckim” dążeniem samych dusz.
269Z początku wizje ograniczały się do obrazów gnębienia protestantów przez „katolicyzm, żydostwo i słowiańszczyznę”, później kryzys objął całą religię chrześcijańską, którą dotknęła nietzscheańska śmierć Boga: „mówiono, że katolicyzm nie rozwija się już, jak powinien; po śmierci obecnego papieża i wybranego potem rzekomo niejakiego Honoriusa nie doszło do kolejnego konklawe, gdyż katolicy utracili swą wiarę” 232. W ten sposób obszar tego, co sędzia Schreber mógłby uznać za własne, co stanowiło dotychczas jego punkt odniesienia w kształtowaniu własnej tożsamości, ulegał coraz dalej idącej redukcji. Koniec świata oznacza zawsze koniec mojego świata, szczególnie jeśli opieramy się na cyklicznej koncepcji czasowości.
270Seria wizji składających się na „Sądy Boże” stanowi jednocześnie potwierdzenie cyklicznej natury życia we wszechświecie oraz cyklicznego charakteru historii cywilizacji. W każdej z nich sędzia Schreber przyjmuje postać charakterystyczną dla danego okresu historycznego, który wkracza właśnie w fazę kryzysu. Jako „hiperborejka” Schreber jest świadkiem nagłego zlodowacenia Ziemi w efekcie jej oddalenia się od Słońca, natomiast pod postacią „wychowanka Jezuitów w Ossegg”, „burmistrza Klattau” i „alzackiej dziewczyny, która obroniła swój kobiecy honor przed zwycięskim francuskim oficerem” uzyskuje kolejne potwierdzenia nadchodzącego kresu panowania Niemców jako narodu wybranego na rzecz katolickich ludów romańskich i słowiańskich. Wreszcie jako „książę Mongołów” autor Pamiętników… doświadcza wywyższenia przez Boga ludów nie-aryjskich i ostatecznego upadku dotychczasowych panów.
Należę do starych i młodych, tak samo do głupich i mądrych,
Nie dbam o innych, zawsze szanuję innych,
Ojcowski jestem i macierzyński, i dziecko i mężczyzna
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 61.
11. Odtworzenie i zapłodnienie
271Po długiej serii wizji obrazujących koniec świata, dzień zagłady, następują obrazy przedstawiające rozmaite formy odrodzenia. Schreber nie jest pewien statusu owych doświadczeń. Z jednej strony mogą one stanowić efekt obaw o przyszłość, wzmocnionych ciężkim stanem nerwów sędziego, z drugiej jednak nic nie wskazuje na ich iluzoryczny charakter, można je zatem uznać za rzeczywiste. Jednocześnie mimo swej wielości wizje te krążą wokół jednego, centralnego problemu odrodzenia, nowego początku. Zmienia się tylko bliższa charakterystyka („czasem mówiono, że ożywione zostać może stworzenie do ryb, innym razem zaś, że do ssaków niższego rzędu itp.” 233). Wizje owe nie ograniczały się przy tym bynajmniej do obszaru Ziemi, ale obejmowały cały wszechświat. Schreber pisze:
Muszę natomiast przypuszczać, że na jakimś ciele niebieskim faktycznie została podjęta próba stworzenia nowego gatunku świata ludzi („nowych ludzi ze schreberowskiego ducha”, jak od tamtej pory nazywano ich niezliczone razy, używając tego zwrotu najczęściej drwiąco) prawdopodobnie przy użyciu części moich nerwów. […] Ci „nowi ludzie ze schreberowskiego ducha” – fizycznie dużo mniejszej postury niż nasi ziemscy ludzie – podobno doszli już do zasługującego na uwagę stopnia kulturowego rozwoju, m.in. hodując odpowiadające rozmiarom ich ciała niewielkie bydło; ja sam stałem się dla nich podobno jako ich „bohater narodowy”, że tak powiem, przedmiotem boskiego uwielbienia. […] Ich dusze, jakie po śmierci wspięły się do błogostanu, stały się podobno promieniami o dość znacznej sile. 234
Tenor potężny i rześki jak w dniu stworzenia wypełnia mnie całego,
Strumień płynący z elastycznego pierścienia warg wypełnia mnie po brzegi.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 99.
12. Spisek i doktor Flechsig
272Jednym z głównych aktorów spisku wymierzonego w sędziego Schrebera jest jego lekarz – doktor Flechsig. Negatywny charakter jego aktywności pozostaje dla autora Pamiętników… oczywisty. Wiele figur pojawiających się w zapiskach Schrebera podlega przemianom, podobnie jak ich interpretacja i ocena. Inaczej rzecz ma się w przypadku doktora Flechsiga i przypisywanej mu roli. Pamiętniki… otwiera List otwarty do Pana Tajnego Radcy prof. dra Flechsiga, w którym Schreber stara się niejako przeprosić Flechsiga za sposób, w jaki opisuje go w swych wspomnieniach z okresu choroby, a zarazem z całą stanowczością potwierdzić to, co napisał.
Zobaczy Pan, że w mojej pracy, a w szczególności w jej pierwszych rozdziałach, nazwisko Pańskie pojawia się często, czasem w kontekstach, które mogłyby urazić Pańską wrażliwość. Ja sam żałuję najogromniej, iż tak jest, nie jestem niestety w stanie nic w tej kwestii zmienić, jeśli nie chcę od samego początku wykluczyć zrozumienia mojej pracy. Daleki jestem od zamiaru urażenia Pańskiego honoru, tak samo jak nie żywię jakiejkolwiek osobistej złości w stosunku do jakiegokolwiek człowieka, a tylko chcę dzięki mojej pracy przyczynić się do poznania prawdy w niezwykle ważnej, a mianowicie religijnej dziedzinie. 235
273Schreber bardzo mocno zaznacza, że podjęta przezeń próba opisu własnych przeżyć nie jest motywowana chęcią odwetu, nie ma nic wspólnego z zemstą na konkretnej osobie, ale ma charakter naukowy, a dokładniej rzecz ujmując – teologiczny.
274Dając świadectwo swej dobrej woli, Schreber stara się wyjaśnić rolę Flechsiga w swych doświadczeniach w sposób, który wykluczyłby jego świadome złe intencje. Niezaprzeczalny pozostaje dla sędziego fakt istnienia szczególnego rodzaju więzi między systemem nerwowym Flechsiga a jego własnym. Jaka jest możliwa geneza tego fenomenu? Schreber spekuluje:
Nasuwa mi się myśl, że możliwe jest, iż utrzymywał Pan – jak skwapliwie chciałbym zakładać, z początku jedynie w celach leczniczych – hipnotyczny, sugestywny czy inny kontakt z moimi nerwami, także na odległość. Podczas takiego obcowania mógł Pan kiedyś dokonać spostrzeżenia, iż także skądinąd przemawiają do mnie głosy nadprzyrodzonego pochodzenia. Mógł Pan był wtedy po tym zaskakującym jeszcze przez jakiś czas utrzymywać ze mną kontakt z naukowych pobudek do momentu, kiedy cała ta sprawa nawet Panu wydała się, że tak powiem, niesamowita i poczuł się Pan zobligowany go przerwać. Mogło się wówczas zdarzyć, że jakaś część Pańskich nerwów – prawdopodobnie bez Pańskiej świadomości – oddzieliła się w jakiś nadprzyrodzony sposób od Pańskiego ciała i jako „sprawdzona dusza” wzniosła się do niebios, do jakiejś nadprzyrodzonej mocy. Ta „sprawdzona dusza” mogła się była, jak wszystkie nieoczyszczone dusze, obarczone ludzkimi błędami – zgodnie z charakterem dusz, jaki został z pewnością ze mnie rozpoznany – dać kierować jedynie przez dążenie do bezwzględnego potwierdzenia siebie samej i zdobywania władzy, bez kontroli czynnika odpowiadającego ludzkiej moralnej sile woli. 236
275W takim wypadku doktor Flechsig nie odpowiadałby za doznane przez sędziego Schrebera krzywdy – cała odpowiedzialność spadałaby na oddzieloną odeń „sprawdzoną duszę”, działającą zgodnie z pewną ustaloną logiką. Pragnąc jedynie dociec prawdy, Schreber kieruje w Liście otwartym… prośbę, by jego były lekarz odniósł się do opisywanych w Pamiętnikach… wydarzeń. Świadectwo Flechsiga jest o tyle istotne, iż Schreber był przekonany, że miał on dostęp przynajmniej do części dotykających go wizji. Relacja innego świadka wydarzeń, a szczególnie takiego świadka, znaczyłaby wiele dla recepcji ujawnionej przez sędziego prawdy.
12.1. Flechsig jako lekarz
276Pozornie doktor Flechsig zachowywał się tak, jak powinien czynić to stateczny lekarz i dyrektor poważnej kliniki. Jego postępowanie nie budziło żadnych podejrzeń, jednak swe prawdziwe intencje zdradzał on na poziomie połączenia nerwowego, w języku ezoterycznym, nieustannie atakując obscenicznymi propozycjami umysł sędziego Schrebera. Tym ze swej istoty subiektywnym fenomenom towarzyszyły jednak dwuznaczne formy leczenia:
trzymano mnie tygodniami w łóżku, uprzednio odebrawszy mi całe moje ubranie, by – jak sądzę – ułatwić dostęp do mnie lubieżnym doznaniom, które mogły zostać wywołane przez coraz liczniej wnikające we mnie żeńskie nerwy; stosowano środki (medykamenty), które według mego przekonania służyły temu samemu celowi, i które w związku z tym wzdragałem się przyjmować, a gdy strażnicy wlewali mi je do gardła siłą, znowu wypluwałem. 237
277Traumatyczne wspomnienia metod stosowanych wobec niego sprawiają, że nawet mimo najlepszych chęci Schreber nie jest w stanie całkowicie wybaczyć Flechsigowi jako lekarzowi i człowiekowi nauki:
czasem, jak inni lekarze, nie był Pan w stanie całkowicie oprzeć się pokusie, by przeprowadzać naukowe eksperymenty z powierzonym Pańskiej opiece pacjentem, wykraczające poza cel leczenia, o ile przypadkiem pojawi się okazja z naukowego punktu widzenia wielce interesująca. 238
278Sytuacja ta, w oczywisty sposób sprzeczna z dotychczasowymi doświadczeniami życiowymi sędziego, człowieka o określonej pozycji społecznej, znanego ze swego poszanowania dla norm prawnych i zasad etycznych, budziła w Schreberze oburzenie i gorący sprzeciw. Szczególnie bolesna była świadomość utraty męskości, nie tylko jako biernego uczestnika aktu seksualnego, ale również jako pełna podległość pacjenta zakładu psychiatrycznego wobec nadzorców. To właśnie stanowiło przyczynę nieustannie podejmowanych przez sędziego prób samobójczych. Podniosłym wizjom Boga i porządku świata towarzyszyły brutalne prześladowania pracowników szpitala, mające swe źródło w obscenicznym pragnieniu prześladowcy sędziego:
Czas ten był także świętym czasem mojego życia, gdzie moja w pełni zachwycona nadprzyrodzonymi, wnikającymi we mnie w coraz większej liczbie rzeczami dusza przepełniona była, podczas brutalnego leczenia, jakiego doznawałem zewnętrznie, najwznioślejszymi wyobrażeniami o Bogu i porządku świata. 239
279Odmowa poddania się przypisanej terapii wiązała się z wymuszaniem jej przemocą, coraz większy opór pacjenta potęgował zaś jedynie brutalność działań służby medycznej.
12.2. Rola Flechsiga w spisku przeciwko Bogu
280Związek doktora Flechsiga z aktywnością Boga jest mocno skomplikowany, a jego precyzyjne określenie sprawia Schreberowi wyraźną trudność. Przypisywana przez Schrebera Flechsigowi wiedza ezoteryczna zdaje się wskazywać, że został on, podobnie jak sam sędzia, zainspirowany przez boskie promienie, co w każdym wypadku stanowi zaprzeczenie „porządku świata” 240i jest „fundamentalnym nieporozumieniem”. Jednocześnie jednak, jak pamiętamy, każdy kontakt z nerwami żywego człowieka wciąga Boga w niebezpieczną grę przyciągania (najpierw z Flechsigiem, potem z samym Schreberem), psychiatra zdaje się zaś korzystać z nawiązanego połączenia dla realizacji własnych, niegodnych celów. Ta niebezpieczna konstelacja stanowi dla świata nieustanne zagrożenie, czego dowodem jest stan zdrowia sędziego:
I tak powstał system lawirowania, w przypadku którego przeplatały się ze sobą próby wyleczenia mimo wszystko mojej choroby nerwowej z dążeniem do unicestwienia mnie jako człowieka, który przez swą stale rosnącą nerwowość staje się zagrożeniem dla samego Boga. 241
281W ostatecznym rozrachunku Schreber okazuje się być jedyną ofiarą potrójnej współzależności, podczas gdy Flechsig uzyskuje dzięki niej potęgę nieporównywalną z władzą żadnego innego żyjącego człowieka:
profesorowi Flechsigowi udało się jakoś wznieść z całą swą duszą lub z jej częścią do nieba i dzięki temu uczynić z siebie – bez śmierci i uprzedniego oczyszczenia – przywódcę promieni. W ten sposób zakończony został skierowany przeciwko mnie spisek […], którego celem było wydanie mnie – po tym, jak rozpoznano lub założono nieuleczalność mojej nerwowej choroby – na łaskę i niełaskę jednego jedynego człowieka w taki sposób, że miano przekazać mu moją duszę, moje ciało zaś […] przemienić w ciało kobiety, oddać je jako takie temuż człowiekowi, by mógł je seksualnie wykorzystać, po czym po prostu „porzucić”, czyli chyba pozostawić do zgnicia. 242
282Na drodze spisku, którego udręczony Schreber jest tylko ofiarą, doktor Flechsig uzyskuje niezwykłą moc.
283W okresie przebywania w przyuniwersyteckiej klinice w Lipsku doktor Flechsig jest tylko jedną z wielu dusz wirujących wokół głowy Schrebera i odbierających mu zdolność myślenia, zadających pytania, mieszających prawdę z fałszem i jawę ze snem. Jednak wraz z rozwojem wizji oraz pogłębianiem się złego stanu nerwów sędziego rola przypisywana jego lekarzowi wzrasta. Dusza Flechsiga, głównego adwersarza Boga i człowieka odpowiedzialnego za kryzys „cudownej konstrukcji”, okazuje się budować koalicję oraz sama się pomnażać. Powstają w ten sposób ofensywnie usposobione siły, na które składają się najróżniejsze dusze sprzymierzone z duszą doktora Flechsiga w walce z samym Bogiem.
284Jedną z aktywności duszy doktora Flechsiga, niezgodnych z porządkiem świata i jeszcze bardziej pogłębiających stan dysharmonii, był tzw. podział duszy. Procesowi temu poddawane były te dusze, które w normalnej sytuacji, z uwagi na swój pożałowania godny stan moralny, swe „zanieczyszczenie”, nie mogły liczyć na trwałe włączenie w obszar boskiej szczęśliwości:
respektowana była naturalna jedność duszy ludzkiej, czyli w przypadku na przykład nadmiernie zaczernionych nerwów, gdzie oczyszczanie wszystkich wymagałoby zbyt wielkich nakładów ze strony czystych promieni, oczyszczano tylko niewielką część nerwów (pozwalano więc danej duszy ludzkiej przebywać w stanie szczęśliwości tylko przez krótki czas), a pozostałe nerwy pozostawiono po prostu w grobie, by zgniły. 243
285Dzięki podziałowi własnej duszy przeprowadzonemu przez Flechsiga udało mu się jednak stworzyć tak wiele fragmentarycznych dusz wznoszących się do szczęśliwości, że zapełniły one sklepienie niebieskie, budując swego rodzaju barierę, która ograniczała zasięg boskich promieni. Owo zagęszczenie sprawiało, że pomimo działania siły przyciągającej (właściwej zwłaszcza pobudzonym nerwom samego sędziego Schrebera) nie były się one w stanie przebić przez gęste od niepełnych, dążących do błogostanu dusz niebo.
Obraz, jaki w związku z tym rysuje się w mojej głowie, jest opisać słowami niezwykle trudno; wydaje się, że sklepienie niebieskie w całym obwodzie obsypane było pochodzącymi chyba z mojego ciała nerwami, których boskie promienie nie są w stanie przeskoczyć lub które przynajmniej stanowiły dla nich mechaniczne przeszkody, podobnie jak oblężonej twierdzy bronią wały lub rowy. 244
286Tak przedstawionemu procesowi podziału albo rozszczepienia poddała się również dusza samego Flechsiga, która uległa dyfuzji na 40‒60 części, tworzących Flechsiga „wyższego” i „średniego” i powtarzających tym samym podział samego Boga. Podobnemu procesowi poddało się wiele innych dusz, zwłaszcza tych szczególnie istotnych dla sędziego Schrebera (np. v. W. – głównego strażnika w zakładzie Piersona).
287Co jednak sprawiało, że buntownicze dusze przykładały do Schrebera tak dużą wagę? Jego wysoka nerwowość oraz generowane przezeń przyciąganie boskich promieni pozwalało owym duszom nie tylko istnieć, ale również rosnąć w siłę, przechwytując boskie promienie przyciągane z nieodpartą siłą przez nerwy sędziego.
Dla wszystkich „sprawdzonych” dusz (Flechsiga itp.) duża siła przyciągania, która powstała w moim ciele przez wysokie natężenie nadmiernie pobudzonych nerwów, była że tak powiem podstawowym warunkiem ich egzystencji, tzn. ja sam byłem jedynie środkiem do celu, jakim było przechwycenie sprowadzanych przez siłę przyciągania boskich promieni, którymi się potem przystrajały jak paw obcymi piórkami, uzyskiwały moc czynienia cudów, itd. 245
288W toczonej z Bogiem wojnie Schreber okazał się szczególnego rodzaju sprzymierzeńcem – sojusznikiem, którego najlepiej trzymać pod kluczem.
289Aby utrzymać kontrolę nad Schreberem, dusza Flechsiga zmuszona była w momencie zmiany miejsca jego hospitalizacji wejść w sojusz z jego nowymi „opiekunami”. Z początku ograniczyła się ona do przejęcia jedynie trzech nitek nerwów z duszy v. W., głównego strażnika w zakładzie Piersona, później jednak dołączyły do nich kolejne nerwy „tworząc duszę pokaźnych rozmiarów”, a zatem drugą „sprawdzoną duszę”. Dusza ta, uznając zwierzchność duszy Flechsiga, kierowała się jedynie egoizmem, dążąc za wszelką ceną do swego samozachowania oraz zwiększenia swej mocy dzięki zdolności do czynienia cudów (przez przechwytywanie boskich promieni). Jej działania, w oczywisty sposób niezgodne z porządkiem świata, miały na celu osiągnięcie bożej wszechmocy kosztem samego Boga i z wykorzystaniem pożałowania godnego stanu sędziego Schrebera. W ten sposób sytuacja sędziego stała się jeszcze cięższa, odtąd bowiem to nie jedna, lecz dwie „sprawdzone dusze” przebywające w niebie posługiwały się nim jako narzędziem dla osiągnięcia własnych celów.
290Pomimo swej niższej pozycji dusza v. W. zachowała pewną autonomię, co w połączeniu z jej wybujałym egoizmem prowadziło do wewnętrznych konfliktów. Dusza Flechsiga reprezentowała profesorską pychę, natomiast dusza v. W. arystokratyczną dumę. Dwóm różnym temperamentom odpowiadały rzecz jasna dwie różne koncepcje ładu. I tak, dusza v. W., przywiązana do zasad elegancji oraz przodująca w organizacji przechwyconych promieni, marzyła o „»ładzie pod wodzą rodu v. W. i przysługującym mu prawie pierworództwa«, jaki chciała wprowadzić w niebie i na czym chciała zasadzić swe »panowanie nad światem«” 246, natomiast dusza Flechsiga, przekonana o swej intelektualnej wyższości nad adwersarzem, „nastawiona była liberalnie i nacjonalistyczne” 247.
291Jego władza obejmowała również „przywództwo »dwóch słońc«, między innymi także tego słońca, które dostarcza dziennego oświetlenia” 248. Jedną z jej idiosynkrazji, typową być może dla nowoczesnego technokraty i profesora, była
skłonność do zastępowania wyrażeń z języka podstawowego, służących do określania rzeczy nadprzyrodzonych, przez jakieś nowocześnie brzmiące i dlatego graniczące ze śmiesznością zwroty. I tak z upodobaniem mówił on o „zasadzie telegrafii świetlnej”, by nazwać wzajemne przyciąganie się promieni i nerwów. 249
292Warto wspomnieć w tym miejscu o dalszych losach duszy v. W. Pokonana przez Boga, traci ona większość swej mocy, a w końcu ogarnięta arystokratycznym ennui, znużona uzyskaną indywidualną nieśmiertelnością (różną od nieśmiertelności uzyskiwanej przez dusze roztapiające się w boskiej ogólności) dobrowolnie z niej rezygnuje. Przez jakiś czas towarzyszy jeszcze sędziemu Schreberowi, pozbawiona jest już jednak całego cechującego ją majestatu. Dusza v. W.
siedziała później jeszcze przez jakiś czas – mniej więcej przez rok – u mnie głównie w ustach i oczach, nie naprzykrzając mi się zbytnio, a nawet dostarczając mi pewnej rozrywki, kiedy to mogłem uprawiać z nią pewnego rodzaju wymianę myśli, podczas której prawie zawsze ja byłem stroną dającą, a dusza v. W. stroną przyjmującą. […] Około roku 1897 dusza v. W. zniknęła wreszcie ostatecznie, prawie niezauważalnie także i dla mnie samego. 250
293Obecność duszy v. W. w głowie sędziego manifestowała się w owym okresie zamgleniem, czy też zaszkleniem, jego oczu. We wcześniejszym okresie objawiała się ona pod postacią maleńkiego bicza, znajdującego się wewnątrz głowy sędziego Schrebera, mieszającego myśli i powodującego dotkliwy ból.
294Przenosiny sędziego Schrebera do trzeciego z kolei zakładu medycznego umożliwiają korzystanie z jego, jakże ważnego dla losów wszechświata, ciała przez następnych pielęgniarzy i lekarzy, „pobieżnie wytworzonych ludzi” pragnących kosztem Schrebera oraz bezpieczeństwa świata zwiększyć swoją własną moc.
M. i Sch. odkładali także, by się „odstawić”, część swych ciał jako zgniłą masę do mego ciała; M. osiadał wielokrotnie jako tak zwany wielki nerw (pewnego rodzaju galaretowata masa wielkości mniej więcej wiśni) w moim ramieniu, przez co mógł brać w pewnym sensie udział, jak i inne promienie i nerwy, w moim myśleniu i w mych wrażeniach zmysłowych.251
295Wspomniane postaci mają jednak charakter wyłącznie epizodyczny, przez cały czas głównym prześladowcą oraz oponentem sędziego pozostaje bowiem jego pierwszy lekarz, doktor Flechsig.
296Dzieje się tak pomimo utraty przezeń bezpośredniej kontroli nad ciałem Schrebera oraz upływającego czasu, niszczącego w nieuchronny sposób jego autonomiczną świadomość jako potężnego i występującego przeciw porządkowi świata „pobieżnie wytworzonego człowieka”. W celu zachowania swej autonomicznej świadomości doktor Flechsig nie tylko mnożył dusze znajdujące się pomiędzy światem a Bogiem, ale również posiłkował się różnorodnymi rozwiązaniami technologicznymi, mającymi na celu uniemożliwić zgodne z porządkiem świata roztopienie się jego duszy w boskiej ogólności. Owe „mechaniczne umocnienia” wprowadzone przez duszę doktora Flechsiga były skomplikowanymi konstrukcjami „wiążącymi” nerwy w sposób, który uniemożliwiał Schreberowi, a także Bogu, ostateczne ich roztopienie w ogólności absolutu, tak by Flechsig i jego sojusznicy byli w stanie korzystać z nich dla osiągnięcia własnych celów. Innymi słowy umocnienia te miały na celu zachowanie autonomii oraz potęgi Flechsiga kosztem naturalnego porządku. Mimo początkowego oporu prześladowcom Schrebera udaje się wprowadzić w życie również i ten plan:
Przy późniejszym powtórzeniu eksperymentu nie znaleziono jednak już wystarczająco dużo energii do podobnej interwencji; pozwolono na przywiązanie, z którego korzystały od tamtej pory nie tylko wszystkie pozostałe części duszy Flechsiga, ale też wszystkie inne dusze ze świty tegoż, w szczególności dusza v. W., a w końcu i Boża wszechmoc. 252
297W efekcie porządek świata zostaje zachwiany na stałe – umocnienia wprowadzone przez duszę Flechsiga utrudniają normalne funkcjonowanie wszechświata oraz zmieniają losy ludzkich dusz, którym po śmierci trudniej jest rozpłynąć się w Bogu.
298Doktor Flechsig nie ogranicza jednak swych niecnych działań do przechwytywania „sprawdzonych dusz” ludzi zmarłych. Otwarcie występując przeciw Bogu, wykorzystuje bowiem także przechwycone „sprawdzone dusze” do zatrzymywania boskich promieni, tym samym ograniczając boską aktywność. Schreber określa ową strategię jako „ruchy okrążające”, opierające się na „manewrze wymyślonym przez główne postaci duszy Flechsiga, którego cel polegał na napadaniu od tyłu zbliżających się, niespodziewających się niczego złego promieni, by zmusić je do poddania się” 253. Nadmierna aktywność Fleschiga wywołała rzecz jasna reakcję samego Boga. Skupiwszy na sobie gniewne boskie spojrzenie, rzuciwszy wyzwanie boskiej wszechmocy, Flechsig nie musiał czekać długo na reakcję. W „wielkiej obławie”, jak powiada Schreber, Bóg zniszczył umocnienia butnej duszy Flechsiga i odebrał mu zaginione „sprawdzone dusze”, redukując tym samym jego siłę niemal do minimum.
12.3. Dysfunkcja Boga jako źródło spisku
299W listopadzie 1895 roku, niemal w rok po tym, jak zaczęło się oddziaływanie promieni na sędziego Schrebera, stosunek łączący Flechsiga z Bogiem zmienia się, jak to określa sam Schreber, na „bardziej intymny”. Do tego momentu działania Flechsiga znajdowały cichą akceptację Boga Niższego (Arymana), natomiast Bóg Wyższy (Ormazd) pozostawał mu niechętny, stojąc na straży porządku świata i postępując zgodnie z nim. Od listopada sytuacja zmienia się diametralnie:
Niższy Bóg (Aryman), który […] nie uważał rozpuszczania się za każdym razem wraz z częścią swych nerwów w mym ciele dzięki napotykaniu w tymże ciele prawie zawsze rozkoszy duszy za takie złe, rozwiązał bliskie stosunki, jakie – jak się zdawało – istniały dotychczas między nim a „sprawdzoną” duszą Flechsiga, na co ta, posiadając jeszcze dość znaczną cześć swej ludzkiej inteligencji, wstąpiła w pewnego rodzaju przymierze z wyższym bogiem, który skierował swe wrogie ostrze przeciwko mnie. 254
300Taki właśnie układ sił miał utrzymać się przynajmniej do momentu, w którym Daniel Paul przystąpił do spisywania swych wspomnień. Następnie zachowanie Boga Wyższego względem sędziego zbliżyło jednak się do sposobu, w jaki traktował go Bóg Niższy („cuda wyższego boga zaczynają przyjmować niewinny charakter, jaki był właściwy już dotychczas przeważającej części cudom niższego Boga” 255).
301To właśnie Bóg Niższy (Aryman), stojący za słyszanymi przez sędziego głosami, które zazwyczaj przybierały postać komunikatów pozbawionych wszelkiego sensu, ujawnia zawiązany przeciw niemu na nowo spisek. W tym samym okresie rozum Schrebera staje się niejako ekranem, na który projektuje się proces komunikacji między przeciwstawnymi aspektami Boga – autor Pamiętników… słyszy wypowiedzi, które każdy z nich kieruje w stronę drugiego. Natomiast nowo nawiązaną relację między Bogiem Niższym a sędzią Schreberem określić należy jako ambiwalentną – z jednej strony u Boga pojawia się coś na kształt poczucia winy (słyszane przez sędziego głosy utyskują: „I co to będzie z tej przeklętej historii” albo: „Gdybyż wreszcie ustały te przeklęte igraszki z ludźmi”), z drugiej jednak pozostaje on omnipotentnym suwerenem:
Niższy bóg zwykł wyrażać przez jakiś czas cel całego tego procesu powiedzeniem wymagającym (jak wiele z nich) w mowie dusz gramatycznego uzupełnienia: „Miejmy nadzieję, że rozkosz osiągnie stopień”, to znaczy taki stopień natężenia, przy którym boskie promienie utracą zainteresowanie oddaleniem się i zgodne z porządkiem świata rozwiązanie wyniknie samo z siebie. Mniej lub bardziej równocześnie niższy bóg miał jednak w gotowości także pewną liczbę powiedzeń, które mnie, że tak powiem przejmowały dreszczem grozy, innymi słowy oceniały moje wysiłki w celu zachowania mego rozumu jako z góry skazane na niepowodzenie. Mówiono o „kolosalnych siłach” po stronie Bożej wszechmocy i o „beznadziejnym oporze” po mojej stronie i zdawało się, że powiedzeniem „Niech pan tylko nie zapomni, że wieczność nie ma granic” chce mi się przypomnieć o tym, że dla Boga możliwość odsunięcia się jest przestrzennie nieograniczona. 256
302Z punktu widzenia sędziego Schrebera działania obu aspektów Boga, a zwłaszcza Niższego, pozbawione są elementarnej logiki. Słyszane przezeń komunikaty oraz wyłaniająca się z nich specyficzna i nieoczywista relacja dwóch bogów wydają się wewnętrznie sprzeczne nawet tak obeznanemu z boskimi zwyczajami człowiekowi, jakim jest Daniel Paul:
Także i dla mnie przy każdej próbie wyjaśniania tych sprzeczności pojawiają się trudności nieomal nie do pokonania; rzeczywiście zadowalające rozwiązanie byłoby możliwe tylko w przypadku tak pełnego wglądu w istotę Boga, jakiego na skutek ograniczoności ludzkiego zrozumienia nie posiadłem także i ja, który przecież w tej dziedzinie rozwinąłem się bez wątpienia nieskończenie dużo bardziej niż wszyscy inni ludzie. 257
303Pomimo owych oczywistych trudności udaje się Schreberowi postawić kilka hipotez dotyczących charakteru obu aspektów Boga oraz ich wzajemnego stosunku, a wreszcie także ich relacji z jego własną osobą.
304Pierwsza postawiona przez autora Pamiętników… hipoteza głosi, że relacja, w jaką wchodzą z nim dwa aspekty Boga, podlega zasadzie „większego oddalenia”. W punkcie wyjścia Schreber odrzuca możliwość, by Bóg Wyższy był obdarzony mniejszym potencjałem „moralnym lub intelektualnym”. A jeśli tak, to należy bezwzględnie poszukiwać innego wyjaśnienia zadziwiającej sytuacji, w której Bóg Niższy zdaje się dalece lepiej od Boga Wyższego rozumieć świat, a w szczególności wyjątkową sytuację, w której znalazł się sędzia. Wykluczywszy wspomnianą hipotezę, Schreber stawia inną, zgodną z dotychczas uzyskaną wiedzą o naturze Boga: zdolność do rozumienia rzeczywistości jest tym większa, im mniejsza jest odległość pomiędzy Bogiem (lub którymś z jego aspektów) a przedmiotem jego zainteresowania. Mówiąc ściślej: zdolność rozumienia zasad życia organicznego jest tym mniejsza, im większa jest odległość pomiędzy owym przedmiotem a percypującym go Bogiem. W przypadku ludzi, a zwłaszcza sędziego Schrebera, dzieje się tak ze względu na dwa osobliwe błędy. Po pierwsze Bóg (w swych dwóch aspektach) nie jest w stanie odróżnić autentycznej aktywności umysłowej człowieka (czyli jego własnych myśli) od myśli powstających na skutek oddziaływania promieni, czyli od aktywności samego Boga w świecie. Po drugie naturalne i niezbędne człowiekowi przerwy w myśleniu, takie jak sen, utożsamiane są przez odległe boskie spojrzenie ze śmiercią. Charakteryzując oba boskie aspekty, Schreber stwierdza:
w szczególności zdają się obydwaj tkwić w dla człowieka niemal niezrozumiałym błędzie, sądząc, że wszystko to, co dochodzi do nich z nerwów człowieka w moim położeniu dopiero w olbrzymiej części na skutek fałszowania myśli przez promienie, należy uznawać za przejawy własnego procesu myślowego danego człowieka, oraz że każda – choćby nie wiem jak krótkotrwała – przerwa w myśleniu i związany z tym stan, w którym promienie nie odbierają określonych sformułowań słowami myśli z nerwów człowieka, oznacza wygaśniecie jego intelektualnych zdolności w ogóle. 258
305Znajdując się w „większym oddaleniu”, Bóg jest nie tylko niezdolny odróżnić autonomiczną aktywność ludzkiego rozumu od tej wywołanej przez jego własne oddziaływanie, ale również pozostaje obojętny na rozróżnienie między aktywnością świadomą (jawa) i nieświadomą (sen). Jego oddziaływanie, zazwyczaj ograniczające się do dusz ludzi umarłych lub, zdecydowanie rzadziej, śniących, okazuje się absolutnie nie do pogodzenia z aktywnością oddalonych odeń umysłów.
306Opisana powyżej dysfunkcja, której opis stanowi efekt wytężonej pracy teoretycznej sędziego Schrebera, ma charakter chroniczny i jawi się jako konstytutywna dla sposobu istnienia Boga oraz jego poszczególnych aspektów – jak ujmuje to sam Daniel Paul: „wydaje się, że ze względu na jakieś istniejące w boskiej istocie cechy niemożliwe jest dla niego wyciąganie z doświadczenia nauk na przyszłość” 259. Autor Pamiętników… wymienia przypuszczalne przyczyny takiego stanu rzeczy: z jednej strony fenomen ów uznać można za bezpośrednią konsekwencję rozmiarów boskiego systemu nerwowego (zanim nowy bodziec dotrze z peryferii, na których powstał, do centrum, zdąży rozpłynąć się w niemal nieskończonej przestrzeni), z drugiej zaś należałoby stwierdzić, choć sam Schreber uznaje owo wyjaśnienie za sofistyczne, iż boska wiedza z definicji, będąc ze swej istoty nieskończoną, nie może podlegać zmianie.
307Sędzia Schreber zdaje sobie doskonale sprawę, że głoszenie tezy o konstytutywnej dysfunkcji istoty boskiej naraża go na liczne zarzuty, z których najpoważniejszy pod względem teoretycznym podawać będzie w wątpliwość samą pozycję, z której wypowiada się tego rodzaju twierdzenia:
Ludzie religijnie nastawieni, którzy poza tym wypełnieni są wyobrażeniem o wszechmocy, wszechwiedzy i wszechogarniającej dobroci Boga, uznają na pewno za niepojęte, że Bóg miałby się naraz objawić jako tak małostkowa istota, którą nawet jeden poszczególny człowiek przewyższa pod względem moralnym i intelektualnym. Wobec tego chcę z naciskiem podkreślić, że moją przewagę pod obydwoma względami należy rozumieć w całkiem relatywnym sensie. Zgłaszam pretensje do takiej przewagi tylko z zastrzeżeniem, że chodzi tu o sprzeczny z porządkiem świata stosunek, powstały przez nawiązanie trwałego i nierozwiązywalnego połączenia nerwowego z jednym pojedynczym człowiekiem. […] Człowiek zna swoją własną naturę, a w moim przypadku dochodzi jeszcze ponadto nabyta podczas trwającego przez lata obcowania z duszami także tak gruntowna znajomość ich charakteru, jakiej nie posiadł dotychczas żaden inny człowiek. Bóg natomiast nie zna żywych ludzi i zgodnie z wielokrotnie dotychczas przedstawianym poglądem znać ich nie potrzebował. Nie kłóci się z tym w żadnym wypadku fakt, iż pod wszelkimi innymi względami, dotyczącymi rzeczy nadprzyrodzonych, takich jak powstanie i rozwój całego świata, uznają wieczną mądrość i dobroć Boga. 260
308A zatem główna hipoteza sędziego Schrebera opatrzona jest wieloma zastrzeżeniami: jest ona zasadna jedynie w szczególnych przypadkach (w których dochodzi do nawiązania niezwykłego stosunku między Bogiem a człowiekiem – tak jak w przypadku Daniela Paula), obowiązuje jedynie lokalnie, nie podważając ogólnych i powszechnie panujących reguł (boska wszechwiedza i wszechmoc uchylane są jedynie na zasadzie wyjątku), ugruntowana jest wreszcie na długotrwałym i szczególnym doświadczeniu.
Z mroku wyłaniają się przeciwstawne równości,
zawsze materia i przyrost, zawsze płeć,
Zawsze splot tożsamości, zawsze różnice, zawsze to płodne życie.
W. Whitman, Pieśń o sobie, s. 11.
13. Kontakty z Bogiem
309Choć przez większość spędzonego w kolejnych zakładach czasu sędzia Schreber żył w stanie bliskim mistycznej ekstazie, na poły cudownej, na poły przerażającej, to jednak doświadczenie to obejmowało przede wszystkim kontakt z boskimi aktami działania (promienie, „sprawdzone dusze”, „pobieżnie wytworzony człowiek”), nie było zaś bezpośrednim doświadczeniem Boga. Od pewnego momentu wszelako Schreber przestaje doświadczać boskich epifenomenów, by zetknąć się z Najwyższym bezpośrednio („Boża wszechmoc w jej doskonałej czystości”) w całej jego potędze:
Nocą – i była to noc, o ile sobie przypominam, jedyna – pojawił się wyższy Bóg (Aryman). Pełny blasku obraz jego promieni stał się – podczas kiedy leżałem w łóżku, ale nie śpiąc, lecz znajdując się w stanie czuwania – widoczny dla oczu mej duszy, odbił się na mym wewnętrznym systemie nerwowym. Równocześnie odebrałem jego mowę; ta jednak nie była – jak to było przed tym zdarzeniem i po nim bez wyjątku w przypadku gadania głosów – cichym szeptem, lecz rozbrzmiała silnym basem, jakby bezpośrednio przed oknami mojej sypialni. 261
310Intensywność tego doznania, siła głosu oraz ogólne wrażenie potęgi było nieporównywalne do żadnego z dotychczasowych doświadczeń. Budziło ono paniczny strach („chodziło o to, by skazanemu na zagładę człowiekowi dać odczuć boską władzę i boski gniew”), ale jednocześnie – w odróżnieniu od większości innych, „duchowych” doświadczeń sędziego – niezapośredniczone. Odczuciu lęku towarzyszyło, nawet je przesłaniając, niosące ulgę, „dobroczynne” doznanie absolutnej „wspaniałości i doniosłości”. Manifestacja boskiej potęgi, zarazem przerażająca i cudowna, przyniosła Schreberowi ukojenie: „z tego wszystkiego odnosiłem mimo okropnych zjawisk towarzyszących uspokajające wrażenie i wreszcie zapadłem w sen” 262.
311Tak jak nocy odpowiada ciemny aspekt Boga – Aryman, tak w dzień, pod postacią słońca, manifestować się może jego aspekt jasny – Ormazd (na dalszym etapie przemyśleń sam Schreber podważa ów podział, twierdząc, że aspekty Boga występują raczej na przemian, przyjmując jedynie pozory tożsamości drugiego). W nocy obrazy pojawiają się przed „oczyma duszy”, natomiast w dzień są to materialne, chciałoby się rzec – fizyczne, manifestacje. Słońce rosło na niebie, niemal je zasłaniając, okolone kręgiem oślepiających płonących płomieni. „Widok cechowała […] tak obezwładniająca okazałość i wspaniałość, że lękałem się spoglądać nań bez przerwy, a próbowałem jak najwięcej odwracać oczy od tego zjawiska” 263. Pomimo braku jakiegokolwiek potwierdzenia opisywanych przez siebie zjawisk, które z uwagi na swój charakter winny były zostać zaobserwowane przez innych świadków, sędzia Schreber jest pewien swych wspomnień. Gdy słońce wróciło do swej normalnej postaci, odkrył on, że w jakiś sposób uodpornił się na jego działanie – może dużo dłużej niż niegdyś i dłużej niż inni ludzie spoglądać prosto w jego rozpalone oblicze, nie męcząc wzroku. Schreber sądzi, że jest to jeden z uzdrawiających efektów bezpośredniego kontaktu z bożą wszechmocą i że gdyby nie spiski pod przywództwem doktora Flechsiga, jego kłopoty ze zdrowiem oraz snem minęłyby bezpowrotnie. Jednakże na skutek „doziemnego uwiązania” (a zatem spisku duszy Flechsiga) mistyczna kuracja została przerwana, nie osiągając swego głównego celu:
Gdyby dopływ czystych promieni mógł trwać dalej swobodnie, jak to się działo podczas wyżej opisywanych dni i następujących po nich nocy, musiałoby nastąpić moim zdaniem w krótkim czasie albo moje wyleczenie, albo być może także odmężczyźnienie przy jednoczesnym zapłodnieniu. 264
13.1. Święty Schreber. Religijne aspekty wizji sędziego
312Kluczowa rola Schrebera w systemie chwiejnej równowagi między Bogiem a wszechświatem w oczywisty sposób pociąga za sobą wielość postaci, jakie sędzia zmuszony jest odgrywać w swych wizjach. Wraz z upływem czasu i rozwojem wydarzeń znaczenie Schrebera oraz jego pozycja w strukturze rzeczywistości zmienia się radykalnie.
313Z początku słyszane przez sędziego głosy nazywają go „mającym widzenia”, co w języku ezoterycznym oznacza tego, który widzi duchy umarłych i potrafi z nimi rozmawiać. Jako takiego rozpoznał go również Flechsig, choć zdaniem samego Schrebera nie wykazał się wystarczającym szacunkiem dla jego wybitnych osiągnięć:
W szczególności dusza Flechsiga zwykła mówić o mnie „największy z mających widzenia wszystkich wieków”, na co ja, wychodząc z szerszych punktów widzenia, od czasu do czasu wtrącałem, że trzeba by tu mówić o największym z mających widzenia wszystkich tysiącleci. 265
314Wyjątkowość Schrebera polega na tym, że relacje, jakie nawiązał on z nerwami tworzącymi dusze zmarłych oraz z samym Bogiem miały charakter stały. Istotne jest rzecz jasna również i to, że wszedł w kontakt nie tylko z pojedynczymi duszami ludzi sobie bliskich lub sławnych, ale z duszami wszystkich zmarłych ludzi w ogóle. Nie oznacza to, że sędzia Schreber był jedynym w historii przypadkiem człowieka żyjącego w „świętym czasie”. Tego samego, choć rzecz jasna jedynie w zbliżonym stopniu, doznawali zdaniem sędziego Joanna d’Arc, krzyżowcy w Antiochii czy cesarz Konstantyn oraz niezliczona liczba postaci występujących w najróżniejszych przekazach mitologicznych czy legendach.
315Obcowanie z duszami zmarłych nie od samego początku nabrało charakteru stałego. Z początku okresy natężonych kontaktów nerwowych przeplatały się z okresami wyciszenia i nerwowego osamotnienia, jednak z uwagi na niezmiennie zbyt silne przyciąganie generowane przez Schrebera okresy aktywnego oddziaływania nań boskich promieni stale się wydłużały kosztem okresów relatywnego spokoju:
W początkowym okresie próbowano wprawdzie wprowadzać przerwy; rozróżniano wtedy jeszcze „święte czasy”, tzn. czasy, w których miały miejsce połączenia nerwowe albo kontakt promieni, albo rozmowy z głosami – wszystko są to w gruncie rzeczy różne określenia tego samego zdarzenia – i „czasy nieświęte”, kiedy to zamierzano zaprzestać wysyłania promieni. Jednak już wkrótce nadmierna siła przyciągania moich nerwów nie dopuszczała już żadnych takich przerw bądź pauz; miały miejsce już tylko „święte czasy”. 266
316Niezwykłym stanom mistycznym towarzyszy fizyczna manifestacja istotnej roli samego sędziego: „Moja głowa była na skutek masowego dopływu promieni bardzo często otoczona poświatą, podobnie jak przedstawiana często na obrazach aureola Chrystusa” 267. Promienie wokół głowy sędziego uniemożliwiały wówczas postrzeganie zwykłych ludzi, takich jak sanitariusze, pielęgniarze bądź mniej istotni lekarze, nie chroniły jednak przed widokiem doktora Flechsiga, którego twarz przenikała przez jasność aureoli.
317Obcowanie z boskimi promieniami prowadziło do przekształcania się ciała sędziego, umożliwiając mu pozostanie przy życiu nawet w sytuacji pozbawienia go niezbędnych do biologicznego istnienia narządów. Bezpośrednie kontakty z działaniem Boga, cuda dziejące się w jego ciele uczyniły sędziego niezwykle odpornym, a nawet – na wzór Żyda Wiecznego Tułacza – nieśmiertelnym. Schreber notuje:
Mam wręcz poważne wątpliwości, czy ogóle jestem, jak długo trwa obcowanie z promieniami, śmiertelny, czy na przykład nie mógłbym przyjąć najmocniejszej trucizny bez żadnej szkody dla mego życia i zdrowia. Bo cóż innego mogą zdziałać trucizny, niż zniszczyć jakieś ważne narządy lub powodować rozkład krwi? Obydwie te rzeczy przytrafiły mi się za sprawą promieni i bez trwałych skutków już niezliczone razy. 268
318Wielość niezwykłych i przerażających doświadczeń, jakie stały się udziałem sędziego Schrebera, skłoniła go do postawienia pytania o własną śmiertelność. Czy ktoś, kogo ciało przetrwało tyle ataków, poddane było tylu cyklom zniszczenia i regeneracji, ktoś, kto obcował z Bogiem tak blisko i tak zażyle, może jeszcze podlegać władzy śmierci? Czy zadanie, jakie zostało nań nałożone, to znaczy odtworzenie zniszczonej ludzkości, nie czyni go nieśmiertelnym przynajmniej do momentu, w którym zostanie wykonane? Tego typu pytania nurtują Daniela Paula Schrebera w okresie kończenia Pamiętników…:
Na podstawie całej mojej zdobytej doświadczeniem mojego ciała wiedzy na temat odbudowujących mocy boskich promieni muszę i teraz jeszcze uznać za prawdopodobne, że wykluczone są u mnie jako przyczyny warunkujące śmierć wpływy jakichś chorób albo nawet zadające mi gwałt zewnętrzne ingerencje. Zakładając, że wpadłbym gdzieś do wody albo chciałbym, o czym oczywiście nawet w przybliżeniu nie myślę, przestrzelić sobie głowę lub pierś, to prawdopodobnie chwilowo wystąpiłyby symptomy odpowiadające śmierci przez utopienie lub stanowi nieświadomości po w innym wypadku śmiertelnej ranie postrzałowej. Czy jednak, jak długo trwa obcowanie z promieniami, nie miałoby miejsca ponowne ożywienie, czy nie zostałaby pobudzona praca serca, a tym samym obieg krwi, czy nie zostałyby uleczone zniszczone wewnętrzne narządy i kości, to pytanie, na które po mych wcześniejszych przeżyciach prawie nie odważyłbym się odpowiedzieć przecząco. Bo przecież w pierwszych latach mojej choroby żyłem wielokrotnie przez pewien czas bez najważniejszych wewnętrznych organów albo w warunkach ich ciężkiego uszkodzenia, jak też z mocno zniszczonymi częściami układu kostnego, które w innych przypadkach są uznawane za niezbędne do kontynuacji życia. Przyczyny, które wówczas za każdym razem prowadziły do odbudowania zniszczeń, istnieją także i teraz, w związku z czym przeto prawie nie umiem sobie wyobrazić śmiercionośnego działania zdarzeń opisanego rodzaju. To samo dotyczy wszystkich naturalnych wpływów chorobowych. W związku z tym wydaje mi się, że jako przyczyna mojej śmierci w grę może wchodzić tylko zjawisko zwane powszechnie starczym osłabieniem. 269
319W przypadku Schrebera nie mamy tedy do czynienia z klasyczną formą, możemy natomiast mówić o niezwykłej zdolności do regeneracji – jakby autor Pamiętników… nie tyle został obdarzony jakąś niezwykłą właściwością, ale cieszył się nieustanną troską i atencją swego opiekuna, Boga będącego pasterzem.
320Jednocześnie związek między Schreberem a Bogiem wpływa również na tego drugiego, tak że śmierć autora Pamiętników… musiałaby łączyć się z trudnymi do przewidzenia konsekwencjami dla całego świata:
Zgodnie ze wszystkim, co powiedziałem dotychczas, nie ma wątpliwości, że cały ten stosunek, w jaki wszedł Bóg teraz w odniesieniu do naszej Ziemi i do żyjącej na niej ludzkości, opiera się na szczególnych związkach, jakie powstały pomiędzy Bogiem a moją osobą. Jeśli moja osoba przez śmierć odpadłaby z gry, to w stosunku tym musiałaby nastąpić z pewnością jakaś zmiana; nie śmiem twierdzić, czy podziałaby się ona w jakiś dla innych ludzi w ogóle dostrzegalny sposób. 270
321Jedna rzecz natomiast pozostaje pewna, a mianowicie to, że w wypadku gdyby Bogu udało się po śmierci sędziego Schrebera ponownie doprowadzić do „stanu zgodnego z naturą wszechświata”, wtedy z całą pewnością znalazłoby się dla Daniela Paula miejsce po bożej prawicy: „Prawie za zrozumiałe samo przez się chciałbym po wieloletnich związkach, jakie panowały pomiędzy Bogiem a mną, uznać, że do pierwszych nerwów, jakie przyjęte byłyby do szczęśliwości, należałyby także i moje” 271. Persona tak znaczna, jeśli idzie o najnowsze dzieje świata, jak autor Pamiętników…, postać przeznaczona przez samego Boga do szczególnych i świętych celów, a wreszcie osoba, która może pochwalić się najbliższymi spośród śmiertelników kontaktami z Najwyższym musi przecież zostać w jakiś sposób uhonorowana, jej wyjątkowej pozycji za życia powinna odpowiadać wyjątkowa pozycja po śmierci.
322Z biegiem czasu sędzia nabiera coraz większej pewności co do własnego przyszłego szczęścia, stanowiącego formę nagrody za doznanie cierpienia. Własną śmierć przedstawia sobie na podobieństwo ostatnich chwil ludzi świętych:
Nie uważam również za wykluczone, iż przy moim łożu boleści albo śmierci można będzie zauważyć jakieś nadzwyczajne zjawiska, i dlatego też muszę chcieć, by umożliwiono dostęp do niego ludziom z różnych dziedzin nauki, którzy – co może się zdarzyć – będą w stanie wyciągnąć stąd ważne wnioski w odniesieniu do kręgu moich religijnych wyobrażeń. 272
323Podobnie jak w przypadku innych świętych, śmierć Schrebera stanowić ma zarazem dopełnienie jego ziemskich losów oraz rozstrzygający dowód świadczący o prawdziwości jego teorii.
324Uprzywilejowane stosunki sędziego z Bogiem owocują wyjątkową znajomością jego natury oraz natury stworzonego przezeń świata, wiedzą płynącą z codziennego doświadczania rzeczywistości:
Bóg objawia mi się niezamierzenie, lecz wiedza o jego istocie i jego siłach otwiera się przede mną niezależnie od jego woli i bez żadnego szczególnego w ten sposób zamierzonego celu przez cuda, które czyni on na mojej osobie, i przez głosy, którymi ze mną rozmawia. 273
325W ten sposób życie czasem „świętym” przeradza się w codziennej praktyce sędziego w uświęcenie życia jako nieustającej manifestacji boskiej aktywności (bo niekoniecznie woli).
13.2. Zachowanie bezruchu jako akt wiary. Hiobowe aspekty wizji Schrebera
326Intensywne i trwałe, ale też trudne kontakty z bożymi promieniami – jak pamiętamy „Bóg nie zna żywych” – wymogły na sędzim Schreberze zachowanie szczególnego rodzaju, a mianowicie całkowitego bezruchu, stanu najbliższemu pasywności snu czy ostatecznej bierności śmierci. Wyrzeczenie się ruchu, imitacja (braku) zachowania trupa miała przede wszystkim dwa cele – po pierwsze zachowanie samego siebie (działanie boskich promieni prowadzi do wyleczenia, może jednak jednocześnie przynieść zgubę), po drugie zachowanie Boga (przyciągająca boskie promienie aktywność nerwów Schrebera działa na korzyść jego prześladowców, z doktorem Flechsigiem czy raczej jego duszą na czele). Schreber pisze:
Doszedłem do przekonania – zresztą chyba faktycznie niepozbawionego podstaw – że straty promieni rosły, gdy poruszałem się z większą częstotliwością (także gdy przez pokój szedł ciąg powietrza), a przy świętej bojaźliwości, jaką odczuwałem jeszcze wówczas wobec boskich promieni, mając świadomość ich wysokich celów i jednocześnie niepewność, czy istnieją faktycznie jako wieczność, czy też promienie mogą się nagle skończyć, uważałem za moje zadanie zapobiegać, o ile zależało to ode mnie, każdemu marnotrawstwu promieni. 274
327Bezruch, będący zdaniem sędziego aktem najwyższego oddania się boskiej sprawie, uznać można za wyraz głębokiego, quasi-religijnego poddania się sile własnych wizji, a zarazem stanowisko etyczne, w ramach którego za cenę znoszonych przez Schrebera niewygód uratowany zostaje cały świat, a wraz z nim sam nieruchomy sędzia.
I tak dokonałem przez wiele tygodni i miesięcy niemal niewiarygodnego poświęcenia i powstrzymywałem się przed prawie każdym zajęciem poza rozmową z głosami; posunęło się to tak daleko, że nawet nocami, które wydawały mi się szczególnie ważne, gdyż wchłaniania „sprawdzonych dusz” można było najprędzej spodziewać się we śnie, nie odważyłem się zmieniać mego położenia w łóżku. 275
328Wierność poznanej prawdzie, a zatem quasi-religijna postawa sędziego, oznaczała rzecz jasna działanie przeciw jego prześladowcom, zwłaszcza przeciw Flechsigowi. W ten sposób ujawnia się jeszcze jeden etyczny wymiar jego postawy – w swej walce z Flechsigiem reprezentuje on dobro, przestrzeganie praw rządzących wszechświatem oraz wierność Bogu godną Hioba, podczas gdy jego prześladowca, występując przeciw swemu Stwórcy, staje po stronie zła. Postawa Schrebera, wyrzeczenie się działania w imię wyższego dobra, prowadzić ma do zachowania świata, natomiast motywowana rządzą władzy działalność Flechsiga musi doprowadzić do zniszczenia chwiejnej równowagi pomiędzy Bogiem a Światem i do destrukcji tego ostatniego. Katastrofie przeciwstawiał Schreber siłę swej wiary, decydujące znaczenie miała „świętość mojego sposobu myślenia, która musiała oddziaływać przyciągająco na wszystkie bardziej czyste dusze i promienie, oraz głęboka powaga pojmowania przeze mnie mojej relacji z Bogiem i własnej życiowej sytuacji” 276.
329Dając po raz kolejny wyraz swej spostrzegawczości i zdrowemu rozsądkowi, sędzia Schreber zdaje sobie doskonale sprawę z faktu, że jego dziwaczne, bliskie katatonii zachowanie nie mogło spotkać się ze zrozumieniem i akceptacją opiekującego się nim personelu medycznego (niezależnie od tego, czy istnieli oni rzeczywiście, czy też stanowili jedynie boskie iluzje). Bezruch, brak zainteresowania jakimkolwiek aspektem otaczającego go świata, niemal całkowite wycofanie się do wewnątrz – wszystkie te symptomy musiały zdaniem samego zainteresowanego prowadzić do takiego a nie innego sposobu traktowania go przez opiekujących się nim pracowników zakładu. Schreber:
Jako że nic nie wzbudzało mojego zainteresowania i nie przejawiałem żadnych duchowych potrzeb, nie mogli oni widzieć we mnie nikogo innego, jak tylko człowieka, który popadł w senne otępienie. A przecież rzeczywistość była o niebo oddalona od pozoru; żyłem w świadomości – i także teraz trwam w przekonaniu, że ta świadomość pokrywała się z prawdą – że muszę rozwiązać najtrudniejsze zadanie, jakie kiedykolwiek postawione zostało człowiekowi, i że prowadzę świętą walkę o najwyższe dobra ludzkości. 277
330Widoczna na pierwszy rzut oka, choć w oczywisty sposób pozorna bierność sędziego Schrebera sprawiała, że traktowany był on w sposób uchybiający jego wysokiej pozycji społecznej i piastowanemu urzędowi. Brutalne i pozbawione szacunku zachowanie pielęgniarzy uwznioślało jednak tylko jego postawę, czyniąc zeń w jego własnych oczach kogoś na kształt świętego albo ascety.
331Upokorzenia i całkowite niezrozumienie przez personel medyczny niezwykłej, wieloznacznej roli sędziego Schrebera w podtrzymywaniu równowagi między Bogiem a światem stanowiły tylko jeden z aspektów jego nieznośnej sytuacji. Świat przez swój brak zrozumienia odrzucił Schrebera i zamykając w odosobnieniu, skazał go na fizyczną samotność. Prawdziwe cierpienie niosło jednak niezrozumienie boskie. W boskiej perspektywie Schreber uosabiał zagrożenie wiszące nad chwiejną koegzystencją Boga i świata, a tym samym zło jako takie. Dla Boga Schreber, choć nie bez drobnych zastrzeżeń, był adwersarzem – „księciem piekieł”:
Mówiono niezliczone razy np. „Boża wszechmoc podjęła decyzję spalenia księcia piekieł żywcem”, „za utratę odpowiada książę piekieł”, „wołamy victoria nad pokonanym księciem piekieł”, a potem jednak także przez pewną część głosów: „Schreber jest, nie, to Flechsig jest prawdziwym »księciem piekieł«” itp. 278
332W tym miejscu ujawnia się hiobowy aspekt doświadczenia Schrebera. Pomimo poczucia niesprawiedliwości losu, jaki go dotyka, we wrogiej postawie Boga Daniel Paul znajduje świadectwo własnej poczytalności i realnego charakteru swoich przeżyć:
Kto mnie znał w mym wcześniejszym życiu i miał przy tym sposobność obserwować mój chłodny i trzeźwy sposób myślenia, uwierzy mi chyba, iż nigdy sam z siebie nie wpadłbym na pomysł, by zastosować do siebie tak fantastyczną nazwę jak „książę piekieł”, tym bardziej, że kontrastowała ona w tak szczególny sposób z niedostatkiem mego zewnętrznego życia i licznymi ograniczeniami wolności, którym podlegałem. 279
333Tak jak Hiob, sędzia Schreber doświadcza niezrozumiałego dlań boskiego gniewu i podobnie jak Hiob nie godzi się uznać własnej winy. Różnica polega jednak na tym, że Hiob znajduje oparcie w niezachwianej wierze, podczas gdy Schreber ucieka się do wyjaśnień teoretycznych. Relacje składające się na całość wiążącej go struktury, a przede wszystkim jego własna w niej pozycja stanowią przedmiot nieustannych dociekań sędziego. Naukowa, w jego własnym mniemaniu, metoda owych dociekań oraz wykorzystanie schematów wyjaśniania typowych dla oświeceniowej tradycji, w której został wychowany i którą z dumą reprezentował, czyniły z sędziego Schrebera uprzywilejowanego interpretatora własnych objawień.
334W sytuacji rosnącej w świecie niemoralności, złożonego fenomenu społecznego zwiększającego boskie przyciąganie i stanowiącego zagrożenie dla porządku świata, dochodzi zdaniem Schrebera do nieuzasadnionego utożsamienia jego skromnej osoby z owym zagrożeniem. Zgodnie z prymitywnym mechanizmem kozła ofiarnego Bóg upersonifikował budzącą w nim strach siłę, ulokował ją w realnie istniejącej postaci. „Za »księcia piekieł« dusze uważały więc prawdopodobnie tę niesamowitą siłę, jaka może rozwinąć się z moralnego upadku ludzkości lub ogólnego nerwowego pobudzenia na skutek zbyt szybkiego wzrostu cywilizacji we wrogą Bogu postać” 280. Odwracając Feuerbachowski schemat Schreber notuje: „Wydawało się, że po tym, jak siła przyciągania moich nerwów wywierała coraz bardziej nieodparty wpływ, tenże »książę piekieł« stał się w mojej osobie rzeczywistością” 281. Zwieszenie między dwoma królestwami, jednoczesna przynależność do obu światów oraz wykluczenie z nich to najwyraźniej uprzywilejowana pozycja obserwacyjna. Schreber jest niewczesny, tak jak niewczesny jest Hiob w interpretacji Girarda.
335W zamykających Pamiętniki… notatkach z października i listopada 1902 roku Schreber stara się przezwyciężyć tajemniczość boskiej woli, posługując się pojęciem naturalnego dla Boga (oraz wszelkich innych istnień) egoizmu:
Jest dla mnie całkowicie niewątpliwe, że Bóg jest w ramach istniejącego ze mną stosunku opanowany egoizmem. Wydawać by się mogło, że fakt ten może pomieszać uczucia religijne, jako że zgodnie z powyżej powiedzianym sam Bóg nie jest idealną istotą absolutnej miłości i moralności, jaką sobie zwykle wyobraża większość religii. Mimo to Bóg, pojmowany pod odpowiednim kątem widzenia, nie traci w ten sposób nic ze swej wielkości i doniosłości, które posiada i które w związku z tym muszą być przez ludzi pobożnie uznane. 282
336„Kąt widzenia” umożliwiający teodyceę w interpretacji Schrebera tożsamy jest z uznaniem w punkcie wyjścia, że Bóg (mimo że go stworzył) nie jest w istocie transcendentny wobec świata i podobnie jak świat związany jest określonymi warunkami możliwości swego istnienia. Trudno się dziwić, że owe warunki możliwości bliskie są tym wskazywanym przez darwinizm. W przytoczonym poniżej fragmencie Schreber stara się na gruncie teorii przekonać samego siebie do twierdzenia, że to, co rzeczywiste, jest rozumne, to zaś, co rozumne – rzeczywiste:
Egoizm, w szczególności w postaci instynktu samozachowawczego, który niekiedy zmusza do złożenia obcych istot w ofierze własnej egzystencji, jest konieczną cechą wszystkich istot ożywionych; jeśli dana istota nie ma sama zginąć, musi ona tak rozumiany egoizm posiadać, w związku z czym nie jawi się on sam w sobie jako coś nagannego. Bóg jest istotą żywą i dlatego też musiałby się chyba kierować egoistycznymi motywami, jeśli pojawiłaby się jakaś inna żywa istota, przez którą powstałyby dla niego jakieś niebezpieczeństwa, albo która mogłaby w jakiś inny sposób zagrozić jego interesom. Tylko stąd, że w zgodnych z porządkiem świata warunkach nie mogły istnieć i nie istniały takie istoty obok Boga, wynika fakt, że jak długo warunki te panowały w swej niezmąconej czystości, nie mogło być mowy o egoizmie Boga. W odniesieniu do mnie jednak stosunek ten przybrał inny kształt; przez przywiązanie się na skutek tolerowania sprawdzonych dusz, co prawdopodobnie ma związek z jakimiś zdarzeniami o charakterze mordu na duszy, do jednego jedynego człowieka, któremu musi się on dać przyciągać, robi to jednak tylko wbrew swej woli i z wielką odrazą, powstały dla Boga okoliczności, będące warunkiem wstępnym do pojawienia się sterowanych egoizmem działań. Takie egoistyczne działania były podejmowane wobec mnie przez lata z największym okrucieństwem i z największą bezwzględnością, tak jak tylko jakieś drapieżne zwierzę zwykło postępować ze swym łupem. 283
337Od samego niemal początku Pamiętników… przewija się, niczym refren, twierdzenie, że Bóg nie zna żywych ludzi i nie potrafi z nimi postępować. Schreber widzi w owej tezie pierwszy z aksjomatów koniecznych dla wyjaśnienia niezwykłych wydarzeń, jakie dotykają świat i jego samego. Przyjęcie tego założenia pozwala zrozumieć motywy stojące za boską aktywnością, z jednoczesnym zachowaniem przekonania o jego mocy i słuszności przyświecających mu celów. Wyjaśnia on wreszcie relację między Bogiem a światem jako całością, wskazując na określoną zasadę ogólną (Bóg zajmuje się jedynie umarłymi, żywych pozostawia samym sobie). W trakcie rozważań nad kolejnymi momentami i różnymi aspektami swego doświadczenia Schreber zmuszony jest jednak skonfrontować się z jeszcze jednym problemem, od rozwiązania którego zależy całość jego myślowej konstrukcji:
Punkt ten mogę określić krótko w ten sposób, że wszystko, co się dzieje, odnosi się do mnie. Pisząc poprzednie zdanie, jestem całkowicie świadom tego, że innym ludziom siłą rzeczy przyjdzie tu do głowy myśl, że mają do czynienia z moim chorobliwym urojeniem; ponieważ wiem bardzo dobrze, że właśnie skłonność odnoszenia wszystkiego do siebie, do wiązania wszystkiego, co się dzieje, z własną osobą, to zjawisko często pojawiające się u umysłowo chorych. W rzeczywistości jednak w moim przypadku jest wręcz odwrotnie. Po tym, jak Bóg wszedł w wyłączny kontakt nerwowy ze mną, stałem się dla niego w pewnym sensie człowiekiem jako takim albo jedynym człowiekiem, wokół którego wszystko się kręci, do którego wszystko, co się dzieje, musi się odnieść i który w związku z tym także ze swego punktu widzenia powinien wszystkie rzeczy odnosić do siebie. 284
338Należy koniecznie przyjrzeć się bliżej powyższej argumentacji, jest ona bowiem zbudowana na zaskakującym paradoksie.
339To, co z pozoru jawi się jako efekt paranoicznych urojeń Schrebera, a zatem wizja świata skoncentrowanego wokół jego osoby, dla niego samego jest w istocie wynikiem boskiej pomyłki – to Bóg utożsamia ludzkość jako całość z osobą sędziego, to błąd percepcyjny wszechmocnego stwórcy narzuca Schreberowi paranoiczny obraz rzeczywistości. W efekcie paranoi samego Boga autor Pamiętników… skazany jest na paranoiczny odbiór rzeczywistości, a w ostatecznym rozrachunku na zamknięcie w zakładzie zamkniętym. Wszystko, począwszy od „poznania naiwnego”, czyli odnoszenia czytanych w gazetach informacji albo granych na fortepianie utworów bezpośrednio do własnej sytuacji, aż po wizje katastrofy kończącej życie na Ziemi, stanowi efekt boskiej pomyłki, wynikającej z pogwałcenia porządku świata.
Notes de bas de page
1 D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, tłum. R. Darda-Staab, Kraków 2006, s. 229.
2 Tamże, s. 73.
3 Tamże, s. 86.
4 Tamże.
5 Tamże, s. 94.
6 Tamże, s. 95, przypis.
7 Tamże, s. 97.
8 Tamże.
9 Tamże, s. 100.
10 Tamże, s. 108.
11 Tamże, s. 123.
12 Tamże, s. 126.
13 Tamże, s. 143.
14 Tamże, s. 144.
15 Tamże.
16 Tamże, s. 146, przypis 75.
17 Tamże, s. 146.
18 Tamże, s. 147.
19 Tamże, s. 149.
20 Tamże.
21 Tamże.
22 Tamże, s. 150.
23 Tamże.
24 Tamże.
25 Tamże, s. 162.
26 Tamże.
27 Tamże, s. 165.
28 Tamże, s. 164.
29 Tamże, s. 165.
30 Tamże, s. 213.
31 Tamże, s. 214.
32 Tamże, s. 214‒215.
33 Tamże.
34 Tamże.
35 Tamże, s. 216.
36 Tamże.
37 Tamże.
38 Tamże, s. 217.
39 Tamże, s. 232.
40 Tamże.
41 Tamże, s. 232‒233.
42 Tamże, s. 233.
43 Tamże, s. 233.
44 Tamże, s. 233‒234.
45 Tamże, s. 278‒279.
46 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 91, przypis.
47 Tamże, s. 70.
48 Tamże, s. 76.
49 Tamże, s. 245, Aneks 1.
50 Tamże, s. 245‒246, Aneks 1.
51 Tamże, s. 246.
52 Tamże, s. 247.
53 Tamże, s. 79‒80.
54 Tamże, s. 80.
55 Tamże, s. 111.
56 Tamże.
57 Tamże, s. 117‒118.
58 Tamże, s. 224.
59 Tamże, s. 151.
60 Tamże, s. 279.
61 Tamże.
62 Tamże, s. 282.
63 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 29.
64 Tamże, s. 30.
65 Od Platona po Bataille’a.
66 Tamże, s. 30.
67 Tamże, s. 253, Aneks 1.
68 Tamże, s. 31.
69 Tamże, s. 253, Aneks 1.
70 Tamże.
71 Tamże, s. 32.
72 Tamże, s. 36.
73 Tamże, s. 268, Aneks 1.
74 Tamże, s. 36.
75 Tamże, s. 239, Aneks 1.
76 Tamże, s. 239‒240, Aneks 1.
77 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 38.
78 Tamże, s. 33.
79 Tamże, s. 34.
80 Tamże, s. 142.
81 Tamże, s. 34.
82 Tamże.
83 Tamże, s. 142.
84 P. Gay, Freud. Życie na miarę epoki, tłum. H. Jankowska, Poznań 2003, s. 280.
85 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 57.
86 Tamże.
87 Tamże, s. 58.
88 Tamże, s. 32.
89 Tamże, s. 32‒33.
90 Tamże, s. 33.
91 Tamże.
92 Tamże, s. 34.
93 Tamże, s. 37.
94 Przy założeniu, że Bóg jest niczym innym jak nieskończoną plątaniną w różnym stopniu ze sobą stopionych nerwów, nietrudno wysnuć wniosek, że najbliższe związki z transcendencją ma nie kapłan, ale lekarz psychiatra.
95 Tamże, s. 43.
96 Tamże, s. 71.
97 Tamże, s. 73.
98 Tamże, s. 74.
99 Tamże, s. 73.
100 Tamże.
101 D. P. Schreber, Pamiętniki… , s. 61. Bazując na swoich przemyśleniach dotyczących historii ludzkości oraz wizjach i obrazach sennych, Schreber zakłada, że człowiek nie istnieje jedynie na Ziemi i że ludzkie cywilizacje, często daleko bardziej zdemoralizowane, występują na innych planetach Układu Słonecznego.
102 Sędzia Schreber domniemywa, że poprzednimi postaciami obsadzającymi strukturalną pozycję „Żyda Wiecznego Tułacza” byli między innymi: Noe, Deukalion oraz Romulus i Remus. W innym miejscu (Pamiętniki…, przypis 30) Schreber pisze tak oto: „Otrzymałem kilka sugestii, że już przed moim przypadkiem być może w ogromnie dalekiej przeszłości i na innych ciałach niebieskich było wielu Żydów Wiecznych Tułaczy. Rozmawiające ze mną głosy podały mi kilka nazwisk, wśród których, o ile się nie mylę, znajdowało się nazwisko polskiego hrabiego, brzmiące Czartorisky lub podobnie. Przy czym nie trzeba tu konieczne myśleć o polskiej nacji, zamieszkującej naszą Ziemię, ale należałoby przynajmniej uświadomić sobie możliwość, że naród polski egzystuje być może w drodze wędrówki dusz jeszcze gdzieś na jakimś innym ciele niebieskim”.
103 Tamże, s. 62.
104 Tamże.
105 Tamże, s. 85.
106 Tamże, s. 149.
107 Tamże, s. 27, przypis.
108 Tamże, s. 104.
109 Tamże, s. 130, przypis.
110 Tamże, s. 130‒131.
111 Tamże, s. 131.
112 Tamże, s. 133.
113 Tamże, s. 104, przypis.
114 Tamże, s. 132.
115 Tamże, s. 134.
116 Tamże, s. 136.
117 Tamże.
118 Tamże, s. 114‒115.
119 Tamże, s. 115.
120 Tamże.
121 Tamże, s. 74.
122 Tamże.
123 Tamże, s. 77.
124 Tamże, s. 78.
125 Tamże, s. 75.
126 Tamże.
127 Tamże, s. 76.
128 „Biała dżuma była formą najobrzydliwszą; z dżumą brunatną i z dżumą czarną wiązały się wyziewy ciała, które w przypadku pierwszej wydzielały zapach gliny, drugiej zaś sadzy” (tamże, s. 88).
129 Tamże.
130 Zastanawiająca wydaje się zbieżność wielu motywów występujących w rojeniach Schrebera z wizjami, które pojawiają się przed oczyma św. Antoniego Flauberta, takimi jak przewijająca się przed protagonistą historia Ziemi i ludzkości, wznoszenie się ponad Ziemią, oglądanie jej „z lotu ptaka” itp.
131 Tamże, s. 76‒77.
132 Tamże, s. 88.
133 Tamże, s. 84.
134 Tamże.
135 Tamże.
136 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 193.
137 Tamże.
138 Tamże, s. 195.
139 Tamże, s. 194.
140 Tamże.
141 Tamże, s. 199.
142 Tamże, s. 200.
143 Tamże, s. 195.
144 Tamże, s. 237, Aneks 1, październik 1900–czerwiec 1901.
145 Tamże, s. 203.
146 Tamże, s. 207.
147 Tamże, s. 208.
148 Tamże, s. 206.
149 Tamże.
150 Tamże, s. 204.
151 Tamże, s. 209.
152 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 224.
153 Tamże.
154 Tamże, s. 191.
155 Tamże, s. 224.
156 Tamże, s. 103.
157 Tamże, s. 206.
158 Tamże, s. 265, Aneks 1.
159 Tamże, s. 281.
160 Tamże, s. 158.
161 Tamże, s. 151.
162 Tamże, s. 225.
163 Tamże, s. 254, Aneks 1.
164 Tamże, s. 90.
165 Tamże, s. 222.
166 Tamże, s. 266.
167 Tamże, s. 265.
168 Tamże, s. 220.
169 Tamże.
170 Tamże, s. 221.
171 Tamże, s. 221‒222.
172 Tamże, s. 141‒142.
173 Tamże, s. 142.
174 Tamże, s. 222‒223.
175 Tamże, s. 223.
176 Tamże, s. 224‒225.
177 Tamże, s. 224.
178 Tamże.
179 Tamże, s. 225.
180 Tamże, s. 224.
181 Tamże, s. 227.
182 Tamże, s. 224‒225.
183 Tamże, s. 225‒226.
184 Tamże, s. 132.
185 Tamże, s. 216.
186 Tamże, s. 227.
187 Tamże, s. 251, Aneks 1.
188 Tamże, s. 179.
189 Tamże, s. 227.
190 Tamże, s. 222.
191 Tamże, s. 266, Aneks 1.
192 Tamże, s. 266‒267, Aneks 1.
193 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 35.
194 Tamże, s. 27.
195 Tamże.
196 Tamże, s. 34.
197 Tamże, s. 100.
198 Tamże, s. 56.
199 Tamże, s. 75.
200 Tamże, s. 96.
201 Tamże, s. 97‒98.
202 Tamże, s. 27.
203 Tamże, s. 96.
204 Tamże, s. 99.
205 Tamże, s. 168.
206 Tamże.
207 Tamże, s. 169.
208 Tamże, przypis.
209 Tamże, s. 172, przypis.
210 Tamże, s. 176, przypis.
211 Tamże, s. 173.
212 Tamże.
213 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 177.
214 Tamże.
215 Tamże, s. 179‒180.
216 Tamże, s. 180.
217 Tamże, s. 181, przypis.
218 Tamże, s. 182.
219 Tamże, s. 183.
220 Tamże, s. 185.
221 Tamże, s. 186.
222 Tamże, s. 187.
223 Tamże.
224 Tamże, s. 188.
225 Tamże.
226 Tamże.
227 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 82.
228 Tamże, s. 34.
229 Tamże, s. 82.
230 Tamże.
231 Tamże, s. 90, przypis.
232 Tamże, s. 83.
233 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 104.
234 Tamże.
235 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 19.
236 Tamże, s. 20.
237 Tamże, s. 64.
238 Tamże, s. 21.
239 Tamże, s. 69.
240 Przypomnijmy dla porządku, że „Bóg zgodnie z porządkiem świata wcale nie zna żyjącego człowieka i znać nie potrzebuje, a porządek świata przewiduje dlań tylko kontakty z ludźmi już zmarłymi” (tamże, s. 63).
241 Tamże.
242 Tamże, s. 64.
243 Tamże, s. 101.
244 Tamże.
245 Tamże, s. 102.
246 Tamże, s. 103.
247 Tamże.
248 Tamże, s. 105. Schreber nie jest w stanie stwierdzić dokładnie, na czym miałoby polegać owo przywództwo, relacja ta wymyka się bowiem werbalizacji, pozostając jedynie obrazem w myśli.
249 Tamże, s. 107.
250 Tamże, s. 160.
251 Tamże, s. 109, M. i Sch. to pierwsze litery nazwisk pielęgniarzy opiekujących się Schreberem w zakładzie w Sonnenstein.
252 Tamże, s. 113.
253 Tamże, s. 159.
254 Tamże, s. 152.
255 Tamże, s. 158.
256 Tamże, s. 154.
257 Tamże.
258 Tamże, s. 155.
259 Tamże.
260 Tamże, s. 157.
261 D. P. Schreber, Pamiętniki…, s. 120.
262 Tamże, s. 121.
263 Tamże.
264 Tamże, s. 122.
265 Tamże, s. 78.
266 Tamże.
267 Tamże, s. 77.
268 Tamże, s. 132.
269 Tamże, s. 231.
270 Tamże, s. 232.
271 Tamże.
272 Tamże, s. 267, Aneks 1.
273 Tamże, s. 280, przypis.
274 Tamże, s. 124.
275 Tamże, s. 125.
276 Tamże.
277 Tamże, s. 126.
278 Tamże, s. 139.
279 Tamże.
280 Tamże, s. 140.
281 Tamże.
282 Tamże, s. 282.
283 Tamże, s. 283.
284 Tamże, s. 211.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019