• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15415 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15415 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Sędzia Schreber
  • ›
  • II. Schreber i jego losy: życie, rodzina...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral 1. Daniela Paula Schrebera wspomnienia z dzieciństwa 2. Schreberowie: dzieje upadku pewnej rodziny 3. Daniel Paul i jego lekarze 4. Proces Schrebera, czyli sędzia przed sądem Notes de bas de page

    Sędzia Schreber

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    II. Schreber i jego losy: życie, rodzina, walka sądowa

    p. 39-119

    Texte intégral 1. Daniela Paula Schrebera wspomnienia z dzieciństwa 2. Schreberowie: dzieje upadku pewnej rodziny 3. Daniel Paul i jego lekarze 4. Proces Schrebera, czyli sędzia przed sądem Notes de bas de page

    Texte intégral

    1. Daniela Paula Schrebera wspomnienia z dzieciństwa

    1Daniel Paul Schreber przyszedł na świat 25 lipca 1842 roku w Lipsku jako drugi syn Daniela Gottloba Moritza Schrebera, słynnego już lekarza, oraz Louis Henriette Pauline Haase, nazywanej zazwyczaj Pauline, wywodzącej się z rodziny lipskich lekarzy i profesorów medycyny. Oprócz starszego brata, Daniela Gustawa, jego najbliższą rodzinę tworzyły trzy siostry: Anna, Klara oraz Sydonia.

    2Znajomość historii własnej rodziny, jej drzewa genealogicznego, a także losów poszczególnych jej członków zaznacza się wyraźnie w Pamiętnikach…, dziele życia Paula. Nie ulega wątpliwości, że głównym elementem współtworzącym poczucie dumy członka mieszczańskiego rodu było jego dziedzictwo, traf zaś chciał, że Schreberowie mieli rzeczywiste podstawy do wysokiego mniemania o sobie. „W XVII i XVIII stuleciu Schreberowie byli częścią intelektualnej wyższej klasy mieszczańskiej, czego dowodem podejmowane przez nich profesje: radca prawny, burmistrz, adwokat, rektor. Ojciec Moritza Schrebera określił swych przodków mianem »uczonych«” 1.

    3Sławni byli zwłaszcza dwaj przodkowie-akademicy ze strony ojca: pradziadek Daniela Paula, lipski profesor ekonomii Daniel Gottfried Schreber (1708‒1777) oraz jego syn Johann Christian Daniel von Schreber (1739‒1810), który doktoryzował się u Linneusza, a w nagrodę za zasługi dla nauki niemieckiej obdarzony został tytułem szlacheckim i do dziś pojawia się w dziełach poświęconych historii nauki.

    4Ojciec Daniela Paula, Moritz, urodził się w 1808 roku w Lipsku jako syn Johanna Gotthilfa Daniela Schrebera, adwokata, oraz Frederique Carolinne z domu Grosse. Nie będąc bogatym z domu, Moritz w celu sfinansowania studiów ubiegał się skutecznie o Stypendium Rodziny Schreberów (o które później nieskutecznie występować będą jego synowie). Po ukończeniu studiów i odbyciu podróży w charakterze lekarza towarzyszącego pewnemu rosyjskiemu szlachcicowi Moritz powraca do Lipska, by w 1844 roku otworzyć tam klinikę ortopedyczną 2.

    5W 1838 roku Moritz ożenił się z Pauline Haase, córką Wilhelma Andreasa Haase, jednego ze swych profesorów i wieloletniego rektora lipskiego uniwersytetu. Pauline pochodziła zatem z rodziny o zdecydowanie wyższym statusie majątkowym i społecznym niż jej mąż. Nie oznaczało to wcale, że mogła się poszczycić lepszą genealogią – co prawda również jej dziadek był profesorem medycyny, ale już jego ojciec trudnił się wyrobem brandy. Urodziła się przedwcześnie 28 czerwca 1815 roku, dziesięć dni po bitwie pod Waterloo, zgodnie z jej własnymi słowy: „z radości z odniesionego zwycięstwa”. Rodzina Haase’ów żyła na wysokim poziomie – córki miały guwernantki, synowie zaś prywatnego nauczyciela. Specjalizacja medyczna ojca rodziny nie wykluczała zainteresowań kulturalnych – rodzinna plotka głosiła, że gościem domu bywał, będący wówczas jeszcze kawalerem, Felix Mendelsohn-Bartholdy. Z Moritzem Schreberem połączyła ją między innymi wspólna żałoba – oboje rok przed ślubem, a zatem w 1837 roku, stracili ojców.

    6Pierwsze lata małżeństwa to częste zmiany zamieszkania w Lipsku, związane przede wszystkim z powiększaniem się rodziny Schreberów. Pierworodny Gustaw przychodzi na świat 27 lipca 1839 roku, a córka Anna – 30 grudnia roku następnego. Trzeci z kolei Daniel Paul rodzi się niemal równo półtora roku później. W owym czasie Moritza spotykają dwa dotkliwe niepowodzenia. Najpierw bezskutecznie stara się założyć szpital dziecięcy, następnie podejmuje nieuwieńczone sukcesem wysiłki uzyskania tytułu profesorskiego.

    7Dla rodziny Schreberów przełomowy okazuje się rok 1844, w którym Moritz przejmuje lipską klinikę ortopedyczną doktora E. A. Carusa. Jako że dla Carusa klinika stanowiła źródło jedynie dodatkowego dochodu, nigdy nie była zbyt duża. Moritz sprowadził do niej nowoczesne urządzenia do ćwiczeń – w tym celu kilkakrotnie podejmował podróże do kolejnych europejskich krajów. Chciał wyposażyć klinikę w najnowocześniejsze narzędzia terapeutyczne.

    8W 1847 roku Schreberowie przenieśli się do domu na Zeitzer Strasse w Lipsku, który miał stać się areną większości istotnych dla losów Daniela Paula wydarzeń. Żona Moritza – Pauline – żyła w nim aż do śmierci w 1907 roku, najmłodsza zaś spośród jej córek – Sabine – do momentu jego wyburzenia w roku 1915. Dom ten stał się centrum życia rodziny Schreberów również w czasach, gdy jej głowa – Moritz – już nie żył, większość zaś dzieci usamodzielniła się. Do dziś bez odpowiedzi pozostaje pytanie, w jaki sposób Moritz Schreber uzyskał nagle środki pozwalające mu na zakup dużej posesji i otwarcie własnego zakładu medycznego (musimy pamiętać, że zaledwie dwadzieścia lat wcześniej zmuszony był poszukiwać zewnętrznych źródeł środków umożliwiających mu podjęcie studiów). Najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie głosi, że nabycie nowej posesji, a także wyposażenie i otwarcie prywatnej kliniki umożliwił spadek po niedawno zmarłej matce żony Moritza. O zmianach sytuacji finansowej Schreberów najlepiej świadczy fakt, że Moritz ubiegał się w 1855 roku dla synów o to samo stypendium, którego sam był beneficjentem w latach studenckich, a fakt, iż jego prośba została odrzucona, w żaden sposób nie wpłynął na tok ich nauki (jak pisze H. Israëls: „Ktoś, kto tak łatwo radzi sobie bez stypendium, nie może być ubogi” 3). Mimo to nie sposób nie zauważyć, że w ostatecznym rozrachunku Moritzowi nie udało się sprostać społecznym oczekiwaniom jego żony.

    9Warto nadmienić, że już od początku lat 50. Moritz Schreber pełnił wiele publicznych funkcji, w tym również radcy miejskiego. Jego poglądy polityczne scharakteryzować można jako umiarkowanie liberalne i zdecydowanie propruskie. Jako członek Straży Cywilnej (Communalgarde) aktywnie uczestniczył w najistotniejszych dla swojego miasta wydarzeniach, jak na przykład antykatolickie zamieszki z 1845 roku, a także w zamieszaniu politycznym roku 1848.

    10Otoczony ogrodem budynek przy Zeitzer Strasse mieścił nie tylko rodzinne stadło Schreberów, ale również klinikę ortopedyczną kierowaną przez Moritza, w późniejszym zaś czasie także kwaterę mieszkalną jego współpracownika, Schildbacha wraz z rodziną. Nie oznacza to wcale, że klinika ortopedyczna kierowana przez Moritza Schrebera była przedsięwzięciem na ogromną skalę. W rzeczywistości Schreber świadomie ograniczał liczbę pacjentów stałych (a zatem takich, którzy przebywali w zakładzie bez przerwy i często pochodzili z najdalszych zakątków świata: Jawy, Rosji, Egiptu czy Ameryki Południowej 4), tak że nie przekraczała ona nigdy siedmiu. Większość pacjentów stanowiły dzieci w wieku od dziesięciu do osiemnastu lat. Niemal wszystkie pochodziły z bogatych lub bardzo bogatych rodzin. Apologeci działalności medycznej Moritza Schrebra utrzymywali, że zdecydował się on ograniczyć liczbę przyjmowanych pacjentów w celu utrzymania „rodzinnej” atmosfery w klinice. Nie oznacza to oczywiście, że nie leczył innych osób – przebywały one jednak w klinice jedynie w czasie zabiegów terapeutycznych. Mali pacjenci mieszkający w klinice jedli wspólnie z rodziną Schreberów, choć ich sypialnie znajdowały się na innym piętrze niż mieszkanie rodziny Moritza. „Trudno powiedzieć, do jakiego stopnia ich dolegliwości (przede wszystkim anomalie kręgosłupa) oraz długotrwała terapia ortopedyczna oznaczały, że dzieci te wiodły życie odmienne od potomstwa Schrebera” 5. Zgodnie z niektórymi świadectwami (Bormann) Moritz Schreber prowadził dla nich specjalne lekcje.

    11Klinika prowadzona przez Moritza Schrebera przeznaczona była przede wszystkim dla osób cierpiących na dysfunkcje i deformacje kręgosłupa, choć przyjmowano do niej również pacjentów z paraliżem mięśniowym, chorych na reumatyzm, a także wiele innych dolegliwości uznawanych wówczas za możliwe do wyleczenia terapią ruchową. W swoich wspomnieniach o byłym pracodawcy C. H. Schildbach wspomina wyposażenie sali, w której odbywały się zajęcia terapeutyczne. Czytamy w nich:

    W sali gimnastycznej znajdowały się cztery zestawy drążków równoległych, trzy zestawy drążków poziomych, dwie ukośne drabiny, jedna drabina pionowa do ćwiczeń pleców, jedna drabinka sznurowa, jedna para lin z węzłami, jedna para pierścieni, jedna drabina obrotowa (opisana w pismach Schrebera), jedna korba ślimakowata, dwa wyściełane kozły: jeden wysoki i wąski oraz jeden niski i szeroki, jedna spiralna drabina Delpech, jedno podwieszenie Glissona, jedna maszyna rozciągająca Kundego z ośmioma ramionami, jedna karuzela z czterema szprychami, a także duża ilość hantli najróżniejszej wagi oraz laski zróżnicowanej długości. Poza tym znajdowały się w niej, choć nie dla celów ortopedycznych, jedna para połączonych ze sobą teleskopów oraz dodatkowy koń do przeskoków. W dormitorium była również jedna dodatkowa para drążków równoległych oraz jedna pochyła drabina. 6

    12Jak łatwo się zorientować, terapeutyczna działalność kliniki skupiała się więc przede wszystkim wokół ćwiczeń gimnastycznych. Innowacyjność metod wykorzystywanych w klinice Schrebera polegała na tym, że tradycyjnej terapii gimnastycznej (w której pacjent korzystał z różnych, mniej lub bardziej skomplikowanych urządzeń mechanicznych) towarzyszyła tzw. gimnastyka szwedzka, w której pacjent we wszystkich ćwiczeniach korzysta z pomocy fizjoterapeuty.

    13We wspomnieniach sióstr o domu rodzinnym z czasów wczesnego dzieciństwa powraca obraz harmonijnego szczęścia: troskliwej i opiekuńczej matki pozostającej w cieniu odnoszącego sukcesy ojca, znanego nie tylko ze swej praktyki medycznej, ale również z aktywności na polu naukowym. Skoncentrowane wokół prawidłowego rozwoju cielesnego i higieny zainteresowania teoretyczne Moritza Schrebera znajdowały bezpośrednie odzwierciedlenie w życiu rodzinnym – z jednej strony starał się on w ramach procesu wychowywania swych dzieci wprowadzać w życie ideały harmonijnego rozwoju duszy i ciała powiązanego z rygorystycznymi wymogami etycznymi, z drugiej zaś jego zawodowe sukcesy wyznaczały niezwykle wysoki poziom aspiracji wpajanych od najmłodszych lat synom. Swym przykładem i naukami ojciec zaszczepiał u nich niepohamowaną ambicję oraz pragnienie sukcesu. We wspomnieniach córek powraca obraz ojca dającego całej rodzinie przykład wcielania w życie własnych teorii wychowawczych:

    Nasz ojciec wiódł życie czyste, zdyscyplinowane i silne, którego istotą było zdrowie i energia witalna. Ruch na świeżym powietrzu, kąpiele i pływanie, a także inne formy wysiłku fizycznego stanowiły dlań życiową konieczność… Nie znosił wygód i nazywał je zmiękczaniem ciała… Nasz ojciec nigdy sobie nie folgował i wykazywał się silną samodyscypliną i samokontrolą w obliczu pokus fizycznych i umysłowych… 7

    14Postawa życiowa Moritza Schrebera przekładała się bezpośrednio na sposób życia całej rodziny:

    Ojciec był zwolennikiem maksymy: „zdrowie ciała przede wszystkim, bowiem stanowi ono warunek wstępny zdrowia duszy” i kierował się nią w wychowaniu dzieci. Ćwiczył z nami w zimie, o zmroku, uczył nas gimnastyki w domu… żałował, że w owych czasach kobietom nie wolno było kąpać się publicznie. Nauczył nas jeździć na łyżwach; często chodziliśmy na łyżwy całą rodziną […]. Był zwolennikiem prostoty, jeśli chodzi o jedzenie i ubranie. Z powodów zdrowotnych nie podawano u nas mięsa przynajmniej raz w tygodniu, prawie nigdy zaś wieczorami, poza niedzielami i dniami świątecznymi […] w nagrodę za osiągnięcia nigdy nie dostawaliśmy słodyczy, co najwyżej jakąś piękną zabawkę. 8

    15Dyscyplinie i surowemu wychowaniu towarzyszyć miał duch zabawy i zaufanie do sprawiedliwego i konsekwentnego rodzica.

    16Rodzice Daniela Paula byli ludźmi silnie religijnymi, choć nieangażującymi się w instytucjonalne formy kultu. Schreberowie byli luteranami, podobnie jak większość ich rodaków (katolikami była przede wszystkim duża część saksońskiej arystokracji). Religia, szczególnie dla Moritza, stanowiła kwestię postawy moralnej, „dobrego” sposobu życia, które podsumowuje credo, jakie przekazał swym dzieciom: „Żyj z umiarem, spokojnie i w zadowoleniu. Walcz o pełną kontrolę nad samym sobą”. Z tej perspektywy, rozpowszechnionej i utrwalonej przez literaturę skupiającą się na postaci Moritza Schrebera jako pedagoga, jego życie rodzinne jawi się jako świadectwo kultywowania zdrowego życia i wartości burżuazyjnych: „wielość ćwiczeń fizycznych, zdrowy ascetyzm, znaczenie domowych obowiązków, duch chrześcijański, a także dobroczynność względem tych, którzy znaleźli się w gorszym położeniu” 9. Wysoka ranga ćwiczeń fizycznych wiązała się rzecz jasna z wykształceniem i profesją ojca rodziny; ascetyzm stanowił urzeczywistnienie ideału panowania umysłu nad ciałem i charakteryzującym je dążeniem do komfortu; kult domowego zacisza dotyczył nie tylko żony i dzieci oraz ich zobowiązań wobec rodzinnej wspólnoty, ale również stylu życia samego Moritza, który ponad aktywności społeczne preferował zacisze ogniska domowego. Duch chrześcijański oznaczał dla niego raczej świadomość etyczną (zarówno w sensie relacji z innymi, jak i z sobą samym) niż przestrzeganie przepisów zinstytucjonalizowanej ortodoksji; wreszcie współczucie i szczodrość wobec ludzi gorzej sytuowanych wiązała się przede wszystkim nie tyle z wymogami narzucanymi przez religię, ile z żywionym przez Schrebera seniora przekonaniem o hierarchicznej strukturze społeczeństwa oraz specyficznych obowiązkach i przywilejach związanych z przynależnością do danej klasy. Rodzina, stanowiąca dla konserwatysty, jakim bez żadnych wątpliwości był Moritz Schreber, model dla dobrze funkcjonującego społeczeństwa, również rządziła się jasno określoną hierarchią, na szczycie której stał, rzecz jasna, ojciec.

    2. Schreberowie: dzieje upadku pewnej rodziny

    17Gdy Daniel Paul ma dziewięć lat, obraz idyllicznego dzieciństwa zburzy wypadek, któremu uległ Moritz. W pierwszej połowie 1851 roku, podczas zajęć w sali ćwiczeń spadła nań ciężka żelazna drabina, poważnie raniąc go w głowę. W konsekwencji urazu czaszki (choć trudno o pewność co do związku przyczynowo-skutkowego między oboma faktami) Schreber senior zaczyna cierpieć na chroniczne bóle głowy i depresję. Po kilku miesiącach od wypadku daleko idącym zmianom ulega jego osobowość, charakter, a co za tym idzie również i tryb życia. Stale pogarszający się stan zdrowia sprawia, że dezorganizacji ulega funkcjonowanie całego domu – jego żona, Pauline, musi poświęcać mu niemal cały swój czas kosztem opieki nad dziećmi, nie mówiąc już o codziennych trudnościach płynących z drażliwości obłożnie chorego. Coraz silniej dokuczają mu choroby żołądka i jelit. Bliska relacja z dziećmi ulega osłabieniu. W wyniku kłopotów ze zdrowiem Moritz zmuszony jest również wycofać się z życia publicznego.

    18Konsekwencje wypadku Moritza uznane zostały zgodnie przez wszystkie jego dzieci za wydarzenie kluczowe dla życia rodziny. Córki wspominają, że w efekcie kontuzji ich ojciec pogrążył się w izolacji i samotności, odcinając się zarówno od spraw zawodowych, jak i od życia rodziny (wspomnienia Klary); pojawiły się także obawy o jego poczytalność, wynikające z radykalnej zmiany jego sposobu życia (wspomnienia Anny). Daniel Paul dał wyraz swym emocjom związanym z owym wydarzeniem wiele lat później, w wierszu napisanym dla swej matki:

    Lecz wtedy niebo nagle się zachmurzyło, Przewlekła choroba wgryzła się w twego męża; Od tej chwili, kamień probierczy twojej miłości Rzucił głęboki cień na ścieżkę twego życia.
    To, co wycierpiałaś i czego zostałaś pozbawiona w tych dniach, Utraciłaś świat, nawet w domu pojawiły się bariery –
    Tego, rzecz jasna, nikt nie musi mówić,
    Choć ty sama nadal często o tym rozmyślasz. 10

    19Wypadek ma wpływ nie tylko na stan zdrowia Moritza oraz życie jego rodziny, ale zmienia również obszar jego zainteresowań z ortopedii i terapii na ortopediatrię i teorię wychowania dzieci. Faktycznemu oddaleniu od własnej rodziny towarzyszy wzmożona, niemal obsesyjna refleksja teoretyczna nad kwestiami wychowania dzieci w ogóle. Lekarz skupiony na praktycznej pracy z pacjentem ustępuje miejsca teoretykowi.

    Fakt, że literacka produktywność Schrebera nie ucierpiała w wyniku urazu głowy, a wręcz przeciwnie: to właśnie w okresie owych dziesięciu lat życia napisał on większą część swego dzieła, zdaje się wskazywać, że nie mieliśmy do czynienia ze zwyczajnym bólem głowy, ale że występowały w nim jakiegoś rodzaju napięcia, utrudniające mu relacje społeczne. 11

    20Z oczywistych względów Moritz Schreber zmuszony został przez okoliczności życiowe do rezygnacji z pracy w swej klinice. W związku z tym starał się znaleźć rozwiązanie, które pozwoliłoby mu poświęcić cały swój czas nowo odnalezionej pasji edukatora, a jednocześnie nie oddać ważnego osiągnięcia życiowego, jakim była dlań klinika, w obce ręce. Na szczęście udało się znaleźć wyjście z sytuacji – Moritz Schreber sprzedał klinikę swemu długoletniemu współpracownikowi, Schildbachowi. W ten sposób w sierpniu 1858 roku Moritz Schreber przestał być właścicielem kliniki ortopedycznej przy Zeitzer Strasse w Lipsku. Obaj panowie uzgodnili jednak, że Schreber w dalszym ciągu będzie reprezentował klinikę w kontaktach ze światem jako jej szef, by prestiż, jaki udało mu się osiągnąć w ciągu minionych lat, nadal działał na korzyść wspólnego przedsięwzięcia.

    21Śmierć Moritza Schrebera 10 listopada 1861 roku, choć przez długi czas przewidywana przez członków rodziny, w rzeczywistości okazuje się jednak nieoczekiwana. Okres ją poprzedzający charakteryzowała poprawa stanu zdrowia ojca rodziny, jego zwiększona aktywność zarówno na polu literackim, jak i towarzysko-społecznym. Lekarze orzekają zgon z powodu niedrożności jelit, jednak późniejsza sekcja zwłok, wykonana przez niejakiego prof. Wagnera, wykazała ich poważne naruszenie, co wskazywało na ostre zapalenie ślepej kiszki jako bezpośrednią przyczynę śmierci. Córka Anna wspomina, że tuż po śmierci swego męża jego żona, a jej matka, Pauline, zniszczyła wszystkie należące do nieboszczyka przedmioty, które mogłyby jej go przypominać.

    22Choroba ojca, podobnie jak jego śmierć, a także związane z nimi zmiany sytuacji w domu rodzinnym z pozoru nie wpływają na życie Paula. Nie zmieniają się jego wyniki w nauce, zawsze wyśmienite. W 1853 roku rozpoczyna edukację początkową. Uczęszcza między innymi do słynnej – założonej przez augustianów w 1202 roku – Thomasschule (jednej z najstarszych szkół na świecie, do której najsłynniejszych absolwentów zalicza się Richard Wagner). Kończy ją w 1860 roku, z doskonałymi wynikami. W latach 1860‒1863 odbywa studia prawnicze na lipskim uniwersytecie, które kończy z wyróżnieniem i drugim najlepszym wynikiem na roku. W czasie nauki na wydziale prawa Daniel Paul należy do rozmaitych stowarzyszeń studenckich, sympatyzuje z polityką pruską oraz Bismarckiem. Bliskie są mu marzenia o zjednoczeniu Rzeszy Niemieckiej (należy pamiętać, że w owym czasie większa część społeczeństwa Saksonii wyrażała raczej sympatie proaustriackie).

    23Poglądy polityczne sprawiły, że Daniel Paul związał się z Burschenschaft Wartburg, konserwatywną organizacją zrzeszającą studentów, i odgrywał w niej znaczącą rolę. Umożliwiły mu to z jednej strony wyniki w nauce i mające z nimi związek zdolności prawnicze, z drugiej zaś wysoka pozycja jego ojca w miejskiej socjecie. Schreber wstąpił w szeregi Wartburgu 4 listopada 1860 roku, a zatem w okresie, gdy nadal podtrzymywano fikcję, że jest on niczym więcej niż stowarzyszeniem studenckim o celach ograniczających się do życia uniwersyteckiego i wzajemnej pomocy w nauce. W rzeczywistości była to jednak organizacja o charakterze politycznym, czego wyrazem było dokonane w roku 1861 połączenie się z innym Burschenschaftem – Germanią, stanowiące potwierdzenie politycznych aspiracji towarzystwa (fakt, że Daniel Paul był jednym z trzech negocjatorów owej fuzji, sugeruje jego wysoki status w organizacji). Polityczny kierunek nadawali Wartburgowi przede wszystkim jego honorowi członkowie, powszechnie znani ze swego nacjonalistycznego i propruskiego nastawienia. Do obowiązków członków stowarzyszenia należało uczestnictwo w ćwiczeniach gimnastycznych oraz zajęciach z fechtunku, ale również uczęszczanie na organizowane przez Wartburg odczyty, na których słuchacze mogli poszerzyć swoją znajomość historii i zapoznać się z „odpowiednią” jej interpretacją. Jednym ze statutowych celów stowarzyszenia było też utrwalanie zasad moralności, z wymogiem czystości na czele. Wraz z zakończeniem studiów 7 grudnia 1863 roku Daniel Paul przestaje być również członkiem studenckiego stowarzyszenia i wypisany zostaje z ksiąg Burschenschaft Germania. Jakiś czas później mianowano go członkiem honorowym.

    24Od razu po zakończeniu studiów Daniel Paul Schreber zostaje zatrudniony w lipskiej kancelarii prawnika Moritza Henniga. Rok później zwraca się do saksońskiego Ministerstwa Sprawiedliwości o umożliwienie mu przystąpienia do egzaminu wymaganego do rozpoczęcia samodzielnej praktyki prawniczej. W czerwcu 1865 zdaje ów egzamin z wyróżnieniem. W dniu 10 października 1865 roku, wraz z wypowiedzeniem prawniczej przysięgi – Richtereid – rozpoczyna się kariera zawodowa Daniela Paula. Pierwszym miejscem pracy jest dlań sąd w Kamienicy Saskiej (Chemnitz). W 1865 roku uzyskuje tytuł doktora nauk prawniczych, a 22 stycznia 1870 roku zdaje egzamin państwowy, po raz kolejny z wyróżnieniem. W latach 1870‒1877 pracuje w kolejnych lipskich sądach, choć zatrudniony jest również jako sędzia w Strasburgu (w czasie wojny prusko-francuskiej). Jego status społeczny, podobnie jak majątkowy, rośnie w niezwykle szybkim tempie – wystarczy powiedzieć, że w owym okresie jego dochody roczne potroiły się. Pozostając cały czas kawalerem, mieszka w owym czasie z matką, w domu na Zeitzer Strasse (abstrahując rzecz jasna od krótkiego okresu wojennej służby we Francji).

    25Trzy ostatnie lata ósmej dekady dziewiętnastego wieku zdają się być szczególnie istotne dla biografii Daniela Paula: w 1877 roku samobójstwo popełnia jego starszy brat Gustaw, w 1878 roku odbywa się jego własny ślub, w roku 1879 zaś mianowany zostaje prezesem Sądu Apelacyjnego w Kamienicy Saskiej (Chemnitz). Śmierć brata rzuca cień na następujące po niej szczęśliwe wydarzenia, stanowi swego rodzaju mroczną zapowiedź tego, co ma nastąpić.

    26Daniel Gustaw, trzy lata starszy od Daniela Paula, najpierw studiował chemię i biologię w Lipsku (lata 1857‒1858); później przeniósł się do Getyngi, a następnie do Heidelbergu, by znowu powrócić na uniwersytet w Getyndze. Z początku jego specjalizacją i głównym przedmiotem zainteresowań wydawała się chemia. Po jakimś czasie widocznie stracił jednak zainteresowanie studiami przyrodoznawczymi; w końcu powrócił do Lipska (1860 r.), gdzie rozpoczął studia filozoficzne, zakończone obroną doktoratu 24 stycznia 1861 roku.

    27Prawdopodobnie pod wpływem męża swej siostry Anny – Carla Junga, przemysłowca z Lipska, który pracował w przedsiębiorstwie swego ojca – Gustaw zdecydował się otworzyć niewielką fabrykę produktów chemicznych (w aktach miejskich z tego okresu Gustaw figuruje jako chemik z wykształcenia). Jak wskazuje Israëls 12, lata 60. to w życiu Gustawa okres podejmowania aktywności wzorowanych na działaniach młodszego rodzeństwa – najpierw na mężu siostry, potem na młodszym bracie. W latach 1867‒1869 Gustaw studiuje prawo na uniwersytecie lipskim i – podobnie jak jego brat kilka lat wcześniej – kończy je z wyróżnieniem. Również dalsze losy Gustawa przebiegają analogicznie do kariery młodszego brata – do listopada 1872 roku Gustaw pracował w lipskim sądzie, zaliczając kolejne awanse.

    28Podobieństwa pomiędzy braćmi nie ograniczały się do ścieżeki kariery, ale dotyczyły również poglądów społeczno-politycznych – tak jak Daniel Paul, również Gustaw w owym czasie zaangażowany był politycznie po stronie mniej popularnych w Saksonii zwolenników pruskiej koncepcji zjednoczenia Niemiec. Wydaje się, że zaangażowanie to miało w jego przypadku nawet poważniejszy charakter.

    29W owym czasie cała rodzina mieszka znowu razem w domu na Zeitzer Strasse 43 – trzydziestotrzyletni Daniel Gustaw, Daniel Paul, ich dwie młodsze siostry oraz matka rodu, Pauline. Anna wraz z mężem mieszkała nieopodal na tej samej ulicy. Dwa następne lata Gustaw spędził w Zwickau, pracując w sądzie apelacyjnym. W październiku 1874 roku powrócił do domu rodzinnego, by ponownie podjąć pracę w sądzie. W roku 1877 przeniesiony został do sądu w Bautzen, skąd 7 maja napisał do matki kartkę pocztową, utrzymaną w pogodnym nastroju, zapowiadając rychłą wizytę. Tej samej nocy Daniel Gustaw Schreber odebrał sobie życie strzałem w głowę. Rodzina sprowadziła jego ciało do Lipska, gdzie je pochowano. Gazety informujące o tym tragicznym wydarzeniu jako przyczynę podają silne skłonności do melancholii, inne źródła karzą podejrzewać, że powodem samobójstwa mogła być katastrofa, jaka spotkała jego małżeńskie plany. Rodzina (zgodnie ze świadectwem jednej z sióstr) podejrzewała, że przyczyną była choroba psychiczna (psychoza) wywołana syfilisem lub strach przed nią – Gustaw w swym studenckim okresie prowadził hulaszczy tryb życia i miał się jakoby zarazić „francuską chorobą”. Inne wyjaśnienia każą szukać przyczyn w stresie związanym z awansem zawodowym – tuż przed tym, jak skutecznie targnął się na swoje życie, najstarszy syn Moritza Schrebera powołany został na stanowisko Gerichtsrat.

    30Wydarzenie to odcisnęło silne piętno na matce i Danielu Paulu, który przez następny rok przejawia symptomy depresji – przede wszystkim zaś skłonność do hipochondrii. Śmierć brata była dla Daniela Paula doświadczeniem traumatycznym: prócz bólu związanego ze stratą kogoś bliskiego los Gustawa jawi mu się jako przestroga i przypomnienie własnych problemów życiowych, także tych związanych z seksualnością (obawy dotyczące własnej przyszłości małżeńskiej, a także widmo zagrożenia płynącego z studencko-dekadenckiej młodości). W późniejszym losie Daniela Paula dostrzec można elementy identyfikacji z – powiązanymi ze sobą – hipotetycznym syfilisem i psychicznymi symptomami Gustawa.

    31Daniel Paul żeni się 5 lutego 1878 roku z Ottilie Sabine Behr. Niewiele wiadomo o tym, gdzie i w jakich okolicznościach doszło do ich pierwszego spotkania, ani też co sprawiło, że postanowili spędzić razem życie. Małżonków dzieli 15 lat – w dniu ślubu Daniel Paula ma 36 lat, Sabine zaś 21. W lokalnym środowisku związek ten uważany jest za mezalians, panna młoda pochodziła bowiem z rodziny tradycyjnie związanej z teatrem, co sytuowało ją w hierarchii społecznej niżej od potomka familii lekarzy i prawników. Stanowiło to wyraz pewnego konserwatyzmu otoczenia Schreberów, jednym z przejawów przemian społecznych XIX wieku była bowiem właśnie zmiana statusu symbolicznego aktora (w wieku XVIII zawód aktor uznawany był za dalece mniej prestiżowy niż profesja lekarza bądź prawnika, podczas gdy w drugiej połowie wieku XIX ludzie teatru zaczynają cieszyć się estymą porównywalną, a często większą, niż pracownicy sądu czy kliniki). W rzeczywistości jednak to rodzina Behrów była bogatsza i szerzej znana, ojciec Sabine zaś był człowiekiem sławnym, wystawiającym dzieła Wagnera, pod koniec życia wręcz milionerem (jego śmierć w 1897 roku zbiega się w czasie z początkami drugiego epizodu chorobowego Daniela Paula, będącego tematem jego Pamiętników…). Wszelkie świadectwa każą sądzić, że Sabine nigdy nie została w pełni zaakceptowana przez rodzinę swojego męża, nigdy nie została dopuszczona do ścisłego kręgu najbliższej rodziny i nie była zapraszana na ich częste spotkania.

    32Do momentu ślubu Daniel Paul żył wraz z matką w rodzinnym domu przy Zeitzer Strasse, później przeprowadził się wraz ze świeżo poślubioną małżonką do mieszkania na trzecim piętrze, kilkaset metrów dalej. Choć Daniel Paul opierał swą egzystencję na dwóch podstawach – pracy zawodowej i przywiązaniu do żony – to jednak silne przywiązanie Sabine do ojca, a także jej problemy zdrowotne sprawiały, że życia rodzinnego Schreberów nie sposób uznać za idealne. Nieporozumienia dotyczące spraw finansowych, a także poczucie, że żona nie odwzajemnia jego uczuć i starań, były dla Daniela Paula mniejszym problemem niż niemożność dochowania się potomka. Sabine sześciokrotnie poroniła, co prawdopodobnie wiązać należy z cukrzycą, na którą cierpiała. Problem jest dla Daniela Paula tym boleśniejszy, że w tym samym czasie jego siostra Anna doczekała się już piątki dzieci. Natomiast na płaszczyźnie zawodowej Daniel Paul osiąga szybkie sukcesy: w latach 1878‒1879 pracuje w Berlinie, w Ministerstwie Sprawiedliwości, przy projekcie ujednolicenia sądownictwa w federacji pod przywództwem Prus. W 1879 roku zostaje przeniesiony do Kamieńca Saskiego, na stanowisko wiceprzewodniczącego tamtejszego sądu okręgowego. Wspinaczce po drabinie kariery towarzyszy stały wzrost uposażenia. W 1883 roku Daniel Paul zarabia rocznie już 6600 marek, co czyni go członkiem elitarnego grona najlepiej zarabiających Saksończyków (z powyższymi zarobkami rocznymi Daniel Paul Schreber należał do jednego procenta najlepiej zarabiających rodaków).

    33Harmonijnie i szybko rozwijającej się karierze prawniczej Daniela Paula zaczynają towarzyszyć ambicje polityczne, choć sama świadomość polityczna oraz związane z nią poglądy kształtują się już, jak pamiętamy, na etapie studiów. Kamieniec Saski (Chemnitz), miasto, w którym Daniel Paul zostaje prezesem sądu apelacyjnego i w którym zamieszkał wraz z żoną, stanowi doskonały przykład procesów industrializacji, jakim w XIX wieku, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, ulegała większość rozwijających się niemieckich miast. Wraz z rozwojem przemysłu i pojawieniem się coraz liczniejszej klasy robotników rośnie również siła partii socjaldemokratycznej i jej znaczenie w lokalnej polityce.

    34Daniel Paul, podobnie jak większość ludzi z jego środowiska, z niepokojem przyjmował zachodzące wokoło zmiany, interpretując je nierzadko jako przejawy degeneracji, której wskutek zmian cywilizacyjnych miała jakoby podlegać kultura. Ambicja każe mu stanąć do walki w wyborach do Reichstagu z ramienia konserwatystów. Jego bezpośrednim konkurentem w Kamieńcu Saskim był socjalista Bruno Geiser, znany i doświadczony polityk, cieszący się szerokim poparciem i uznawany za murowanego faworyta. Trzeci kandydat reprezentował partię liberalno-narodową. W obawie przed zwycięstwem kandydata socjalistów dwie mniejsze partie próbowały zawrzeć kompromis i wystawić wspólnego kandydata, plany te spełzły jednak na niczym. Strategia i postulaty wyborcze Daniela Paula koncentrowały się wokół walki z radykalnym socjalizmem. Silnie wykorzystywanym przezeń obrazem była figura socjalisty żydowskiego jako wroga Bismarckowskiej wizji Niemiec. To właśnie poparcie polityki Bismarcka stanowiło główny punkt programu politycznego Daniela Paula – w owym czasie rząd Bismarcka zmuszony był nieustannie ścierać się z parlamentem, dążącym do jego obalenia. Partie takie jak ta, do której należał Schreber, dążyły do wsparcia kanclerza w ramach gry parlamentarnej i stworzenia popierającego go środowiska. Inne punkty programu Daniela Paula są również zbieżne z linią polityczną prezentowaną przez Bismarcka, na którą składały się elementy konserwatywne (postulat wsparcia dla cechów rzemieślniczych), progresywne (jak choćby postulat dotyczący tworzenia państwowej opieki zdrowotnej), a wreszcie także związane z polityką kolonialną.

    35W wyborach, które odbyły się 28 października 1884 roku, zwyciężył rzecz jasna (biorąc pod uwagę specyfikę okręgu wyborczego) kandydat socjaldemokratów, Daniel Paul zaś winą za swoją porażkę obarczył Żydów i katolików. Dotkliwość porażki wyraża stosunek głosów oddanych na obu kandydatów – za Schreberem oddano 5672 głosy, natomiast jego przeciwnik uzyskał ich niemal trzy razy więcej: 14 512. Stres związany z kampanią wyborczą, a także przegraną, wraz z towarzyszącymi jej nieprzyjemnościami (jak choćby wyśmiewające jego kandydaturę artykuły w gazetach, z których jeden zatytułowany był Kto w końcu zna Dra Schrebera?) prowadzi Schrebera do pierwszego załamania nerwowego, które następuje w listopadzie tego roku. Trwa ono około półtora roku, a sam Daniel Paul w swych Pamiętnikach… wspomina o owym okresie względnie rzadko.

    3. Daniel Paul i jego lekarze

    36Pierwszym specjalistą, do którego zwrócił się Daniel Paul, był doktor Richter z uzdrowiska w Sonnenbergu, oddalonym od Kamieńca Saskiego o jakieś osiemdziesiąt kilometrów. Richter podejrzewał u Schrebera syfilis i starał się go leczyć, kuracja nie przyniosła jednak spodziewanych rezultatów. Przede wszystkim przepisał mu kurację bromidami (powszechnie używanym w owym czasie środkiem uspakajającym i uśmierzającym ból), której efektami ubocznymi są między innymi osłabienie popędu płciowego, suchość w ustach, ogólne osłabienie fizyczne i psychiczne, bóle głowy, wysypka, a także halucynacje i urojenia.

    Ze szpitalnych rejestrów wynika jasno, że występowały u pacjenta objawy depresji i hipochondrii, depresja zaś wiązała się, przynajmniej chronologicznie, z wyborczą porażką, która musiała stanowić dla narcyzmu Schrebera potężny cios. Zaburzenia mowy i ruchu mogły być również związane z aktywnym udziałem w kampanii wyborczej. 13

    37Z obawy przed samobójstwem Schrebera (w owym okresie podjął on dwie próby pozbawienia się życia) lekarz zdecydował się przekazać swego pacjenta innemu specjaliście. Wybór pada na Flechsiga i jego lipską Nervenklinik, mimo że w okolicy znajdował się również renomowany zakład Thonberg.

    38Pierwszą wizytę u doktora Flechsiga odbywa Daniel Paul w towarzystwie żony. W swych zapiskach dotyczących pierwszej choroby Schreber spośród dotykających go symptomów wspomina jedynie o hipochondrii (która odsyłać może zarówno do depresji, jak i do psychozy) oraz o stanach depresyjno-lękowych. Nowy lekarz nie wzbudził z początku zaufania Daniela Paula. Za obecny stan swego pacjenta obarczał winą jego poprzedniego lekarza, Richtera, za nic mając tłumaczenia samego chorego, który wyjaśniał stan swojego umysłu przepracowaniem i przemęczeniem nerwów. Tam, gdzie pacjent spodziewa się rozmowy, Flechsig widzi rozwiązanie w stosowaniu środków farmakologicznych.

    39Przeniesienie Schrebera z uzdrowiska w Sonnenbergu do lipskiego zakładu Flechsiga następuje 8 grudnia 1884 roku. Zgodnie z dokumentacją lekarską pacjent obawiał się ataku serca, miał wahania nastroju, silne stany lękowe, przeświadczony był o nieuleczalności swej choroby, bardzo osłabiony, a zarazem nadwrażliwy na bodźce. W trakcie pierwszej choroby Daniel Paul podjął trzy próby samobójcze. Jego zachowania charakteryzowało silne uzależnienie od żony (którego wyrazem był przede wszystkim paniczno-paranoiczny strach przed jej utratą) oraz regresja do stanu dziecięcej bezradności (wielokrotnie powtarzana prośba o bycie niesionym przez personel zakładu). W czerwcu 1885 roku stan Schrebera poprawił się na tyle, że został on wypuszczony z lipskiego zakładu i trafił do uzdrowiska w Ilmenau. Jako że nie zachowała się dokumentacja dotycząca finału leczenia Schrebera, nie sposób stwierdzić, jaki problem swojego pacjenta Flechsig uznał za kluczowy, tak że usunięcie go pozwalałoby uznać pacjenta za wyleczonego. Z całą pewnością przyczyna choroby Daniela Paula nie leżała w syfilisie, jak sądził doktor Richter. Jednakże biorąc pod uwagę symptomy dostrzeżone przez Flechsiga, a także obrany przezeń kierunek leczenia, nie sposób z całą pewnością stwierdzić, czy za przypadłość trapiącą pacjenta lekarz uznawał schizofrenię, czy raczej depresję. Problem ten nabiera znaczenia w świetle słów samego Schrebera, według którego jego druga choroba, będąca przedmiotem Pamiętników…, stanowiła powrót pierwszego epizodu chorobowego.

    40Rok 1886 rozpoczyna siedem szczęśliwych i spokojnych lat w życiu Daniela Paula. Kontynuuje on swoją pracę sędziego w Lipsku, w 1889 roku zaś otrzymuje kolejny awans i przyjmuje stanowisko przewodniczącego (prezydenta) sądu krajowego w saskim Freiburgu (prowincjonalnym mieście do złudzenia przypominającym Kamieniec Saski), które pełni przez kolejne cztery lata. Prócz piastowania funkcji przewodniczącego sądu zasiada w magistracie, otrzymuje medale, mówi się też o nim jako o kandydacie do teki ministra sprawiedliwości Saksonii (świadectwo F. Junga). Sukcesom zawodowym towarzyszy rzecz jasna odpowiedni wzrost jego pozycji społecznej. Źródłem problemów jest jedynie życie prywatne.

    41Daniel Paul Schreber, człowiek powszechnie poważany i wysoko ceniony, który zdawał się nie napotykać żadnych barier w karierze zawodowej (choć, jak pamiętamy, nie politycznej), wciąż nie mógł doczekać się potomka. Innym źródłem niepokoju mogły być podejrzenia o romans lub romanse, jakie zdawał się żywić w owym czasie Daniel Paul wobec swej małżonki. Zachodzi możliwość, że adoptowana przez Schreberów Fridoline była owocem jednej z owych miłosnych przygód. Jak sugeruje Lothane, propozycja Sabine, by adoptować właśnie to dziecko, mogła przyczynić się do nawrotu choroby psychicznej.

    42Mimo trudności w życiu prywatnym Schreber nigdy, odrzucając model przyjęty przez swych rodziców, nie poszukiwał oparcia w jakiejkolwiek formie wiary religijnej. Jego zainteresowania w owym okresie są od niej, jak sam kilkakrotnie podkreśla w Pamiętnikach…, jak najdalsze. Zafascynowany jest raczej naukami ścisłymi, czyta przede wszystkim dzieła darwinistów, w tym czasie niezwykle popularne w Niemczech. Jeśli jakakolwiek teoria „stworzenia” budzi w nim zainteresowanie, to jest to ewolucjonizm.

    43Możliwość kolejnego awansu pojawia się na jesieni 1893 roku. Schreber przeniesiony zostaje do Drezna, stolicy Saksonii, a 1 października, na mocy dekretu podpisanego przez samego króla Saksonii Alberta i datowanego na 5 lipca, otrzymuje nominację na stanowisko Przewodniczącego Senatu Sądu Apelacyjnego. Jego nowa rola polegać ma na przewodzeniu grupie pięciu sędziów w Trzecim Zivilsenat drezdeńskiego Oberlandesgericht. Nawał pracy oraz stres związany z nową funkcją stanowiły, zdaniem samego Daniela Paula, główne przyczyny jego drugiego załamania nerwowego. Pięć tygodni po przybyciu do Drezna zaczynają pojawiać się pierwsze symptomy choroby: halucynacjom słuchowym towarzyszą poczucie zagrożenia, ucisk w klatce piersiowej, duszności oraz przekonanie o nawrocie poprzedniego epizodu. Schreber przekonany był, że rychło umrze na atak serca, całą zaś wiarę w możliwość powrotu do zdrowia pokładał we Flechsigu, lekarzu, który wyleczył go, gdy pierwszy raz przemęczył swe nerwy. W listopadzie 1893 roku Schreber wyjeżdża na krótkie wakacje do Lipska, by skonsultować się ze swoim psychiatrą. Niestety człowiek, w którym pacjent pokładał całą ufność, pozostał głuchy na jego skargi. Schreber

    pragnął, by jego lekarz osobiście się nim zainteresował, by znał intymne szczegóły z jego życia, by dbał o niego w sposób wskazujący na osobiste zaangażowanie. Jednak Flechsig nie zdawał sobie sprawy z rzeczywistego charakteru przypadłości swego pacjenta, z rządzącej nią psychogennej przyczynowości, a co za tym idzie obca była mu koncepcja leczniczej psychoterapii opartej na wyznaniu i rozwiązywaniu wewnętrznych konfliktów. 14

    44Schreber nabrał przekonania, że jego lekarz nie jest zainteresowany nim samym, a jedynie występującymi u niego symptomami i lekami, za pomocą których można je usunąć. Krótki urlop, planowany z początku na kilka dni, później przedłużony zostaje do końca 1893 roku, a w końcu – na czas nieokreślony.

    45W pierwszym okresie choroby dominującym symptomem zdaje się bezsenność, spowodowana zdaniem Flechsiga biochemiczną dysfunkcją mózgu pacjenta; leki, które przyjmuje Daniel Paul, mają przede wszystkim zaradzić tej właśnie przypadłości. Odnoszą one skutek jedynie chwilowy (być może wystąpił tu fenomen „leczenia wiarą”), co więcej: z biegiem czasu zamiast uspokajać pacjenta i umożliwiać mu sen, uczyniły go jeszcze bardziej nerwowym i pobudzonym emocjonalnie. Odpowiedzią Schrebera na nieskuteczne próby leczenia była – podobnie jak w poprzednich przypadkach – kolejna próba samobójcza. Wraz z nią kończy się etap leczenia w domu, pacjent zostaje oddany pod ścisła kuratelę swego lekarza. W dniu 21 listopada 1893 roku Daniel Paul przekracza bramy kliniki doktora Flechsiga. Przez następne dziewięć lat sędzia Daniel Paul Schreber będzie toczył walkę z własnym umysłem, ze starającym się go leczyć lekarzem, z instytucją zakładu zamkniętego, a wreszcie także z saskim systemem sądowniczym.

    46Notatki pacjenta (wydane przezeń później jako Pamiętniki…), a także zachowane dokumenty szpitalne pozwalają w przybliżeniu zrekonstruować przebieg choroby w ciągu owych dziewięciu lat. Koniec 1893 roku oraz styczeń roku następnego to okres silnej depresji i niemal całkowitego braku kontaktu ze Schreberem, który żywi przekonanie, że jego mózg stopniowo mięknie. Jego załamanie pogłębia przeświadczenie, że Flechsig nie leczy go w sposób prawidłowy, popełniając błąd już w punkcie wyjścia, w momencie postawienia diagnozy – zdaniem pacjenta choroba, która go dotyka, nie ma nic wspólnego z mózgiem i jego biochemicznymi dysfunkcjami, ale wiąże się bezpośrednio z nerwami i ich nazbyt intensywną eksploatacją. Przerażenie chorobą, pogłębione jedynie przez działania mającego mu jakoby pomóc lekarza, sprawia, że Schreber wpada w panikę: wydaje rozdzierające okrzyki strachu, jego zachowanie staje się coraz bardziej autodestrukcyjne, choć wykazuje on agresję również wobec innych pacjentów zakładu. W efekcie trafia do izolatki, przez dłuższy czas odczuwa jedynie pragnienie śmierci. Po kryzysie następuje stopniowe wyciszenie, przy jednoczesnym osłabieniu aktywności sędziego; z powodu nadal trapiącej go bezsenności jest również coraz słabszy.

    47Doktor Paul Flechsig, mimo że pojawia się w dokumentacji drugiej choroby jedynie raz, odgrywał, przynajmniej w przekonaniu samego Schrebera, istotną, a być może najważniejszą rolę w wydarzeniach opisanych w Pamiętnikach nerwowo chorego. Z tego właśnie względu warto poświęcić mu nieco uwagi i przyjrzeć się bliżej jego biografii. Niebagatelne znaczenie, jeśli idzie o stosunek pacjenta do lekarza, musiał mieć fakt, że ze względu na dobrą opinię, jaką cieszył się Flechsig, a także jego sławę doskonałego klinicysty, Schreber, oczekujący odeń szybkiej oraz konkretnej pomocy, srodze się na nim zawiódł.

    48Pierwszy psychiatra Daniela Paula był od niego młodszy o pięć lat (urodził się 29 czerwca 1847 roku), pochodził z klasy średniej, jednak rodowodem nie mógł równać się ze swym pacjentem. Splendoru dodawała rodzinie Flechsiga przyjaźń jego ojca z kompozytorem Robertem Schumannem. Dla samego Paula Flechsiga oznaczało to dorastanie w domu o ambicjach artystyczno-kulturalnych przewyższających przeciętny poziom charakterystyczny dla reprezentowanej przezeń klasy społecznej. Jego rodzina kultywowała tradycje prawnicze, choć ojciec Paula Flechsiga był teologiem. Fakt, iż medyczną specjalizacją Flechsiga była neuroanatomia centralnego układu nerwowego, sprawia, że w różnicy pomiędzy profesjami ojca (teolog) i syna (lekarz) trudno nie doszukiwać się znaku czasów, w których anatomia mózgu przejmuje rolę nauki o duszy w wyjaśnianiu komplikacji ludzkiego życia wewnętrznego.

    49W czasie studiów medycznych uczył się między innymi pod kierunkiem prof. E. H. Webera (autora pierwszej biografii Moritza Schrebera, ojca Daniela Paula), później zaś, pod wpływem wiedeńskiej sławy prof. C. Ludwiga (który zapisał się w historii również jako człowiek stojący za rozbudową lipskiego uniwersytetu i wzrostu jego znaczenia na świecie) skoncentrował się na fizycznych badaniach mózgu – kierunku niezwykle świeżym w niemieckiej psychiatrii, wkraczającym do niej powoli od lat 70. XIX wieku. Jego specjalizacją stały się histologia oraz stworzona przezeń dziedzina nazwana mielinogenezą (Flechsig figuruje w dzisiejszych podręcznikach histologii jako odkrywca procesu mielinizacji), choć w napisanej niedługo przed śmiercią autobiografii Flechsig utrzymywał, że za powołanie swego życia już na wczesnym jego etapie uznał badanie relacji między mózgiem a duszą. Lothane przywołuje przełomowy moment w karierze medycznej Flechsiga, związany z badaniem mózgu pięciomiesięcznego dziecka w towarzystwie Ernsta Wagnera, innego lekarza, pod którego kierunkiem pracował:

    Sekcja mózgu dziecka nie była biała, ale szara z kilkoma białymi łatkami. Wagner sądził, że łatki są symptomem prenatalnego zapalenia mózgu, jednak Flechsig zdał sobie sprawę, że były one znakiem normalnego rozwoju, nie zaś choroby. Owo szczęśliwe znalezisko doprowadziło Flechsiga do odkrycia procesu mielinizacji włókien nerwowych (tzn. nabywania otoczki mielinowej przez włókna nerwowe w ramach procesu rozwoju wewnątrzmacicznego oraz rozwoju po urodzeniu). Flechsig przekształcił to odkrycie w podstawę dla swej metodologii badań, a także całości swego systemu neuroanatomicznego i psychiatrycznego. Był on w stanie wykazać, że mielinizacja włókien nerwowych stanowi prawidłowy i ciągły proces w rozwoju ludzkiego systemu nerwowego, oddający dojrzewanie zróżnicowanych elementów układu nerwowego. […] Termin mielinogeneza wydawał się również współbrzmieć z biogenezą, to jest prawem ontogenezy rekapitulującej15 filogenezę Haeckla, przywodząc Flechsigowi na myśl przypominającą prawo hipotezą zawierającą w sobie obietnicę rozwiązania wiecznej zagadki duszy. 16

    50Widać wyraźnie, że nawet podejmując tzw. odwieczne pytania, Flechsig czynił to z perspektywy zgodnej z duchem nauk pozytywnych. Metaforyka biologiczno-chemiczna wypiera z jego dyskursu wszelkie inne formy rozumienia, czyniąc go w efekcie głuchym na komunikaty kierowane doń przez Daniela Paula.

    51Najsłynniejsze bodaj zdjęcie Flechsiga, pochodzące z Festschrift für Paul Emil Flechsig z 1909 roku, do tego stopnia spełnia wymogi stawiane przed „portretem scjentysty”, że z dzisiejszej perspektywy efekt wydaje się groteskowy. Profesor zasiada za laboratoryjnym stołem, na którym leżą rozłożone zdjęcia rentgenowskie, jedno z nich trzyma w ręce, przyglądając się mu z wystudiowaną uwagą. Po jego lewej stronie na stole stoi mikroskop, jeszcze dalej widzimy dwa modele anatomiczne – pierwszy przedstawia mózg, drugi natomiast czaszkę. Za nimi znajdują się półeczki, na których stoją bliżej nieokreślone specyfiki w naczyniach różnych kształtów. Wszystkie opisane powyżej atrybuty koryfeusza naukowej medycyny tworzą niejako połowę obrazu. Dominującym wizualnie elementem zdjęcia jest – zajmujący całą przestrzeń poza tak zarysowaną „ramą” – schemat mózgu autorstwa samego Flechsiga, pochodzący zapewne z monografii jego autorstwa, zatytułowanej Gehirn und Seele (1896) 17. Schemat ów stanowi tło, na którym pierwszy psychiatra Schrebera pragnie się jawić potomności, otoczony jest zaś scjentystycznymi atrybutami, skupionymi służebnie wokół fizycznej manifestacji ludzkiego rozumu i jej badacza, a zarazem najwyższego kapłana. Model ów doskonale unaocznia to, co miał na myśli Lothane, wskazując na koło, którego punktem wyjścia i zarazem dojścia jest specyficznie rozumiana filozofia kantowska (lub raczej „duch Kanta”), koło charakteryzujące dynamikę rozwoju myślenia psychiatrycznego Flechsiga. Sam Flechsig wydaje się czuć zadomowiony w otoczeniu laboratoryjnych instrumentów, jego ciemny garnitur (Baudelaire’owski mundur nowoczesności) każe uznać jego postawę sumiennego badacza, podkreślona zaś przez ów strój siwizna, a przede wszystkim broda, odsyłają do wielu lat doświadczeń klinicysty.

    52Osobowość Paul Emila Flechsiga cechowała przede wszystkim duma, której towarzyszyła jednak potrzeba akceptacji i wrażliwość na krytykę. Z rysami tymi nie korespondowała, przynajmniej na pierwszy rzut oka, jego fizyczność. Flechsig miał ciało duże i szerokie, na spacery ubierał się w obszerne płaszcze, niezależnie do pogody zawsze kroczył z parasolem w ręku, a kilka kroków za nim podążał jego służący – były pacjent nazwiskiem Janitzschke. Z wyglądu przypominał bardziej wójta niż naukowca. Uważając się za jednostkę niepośledniego sortu, miał w zwyczaju kazać na siebie czekać. „Ludzie znosili jego ekscentryczność oraz upór w posługiwaniu się dialektem saksońskim, wytwarzał bowiem wokół siebie aurę przytłaczającej obecności i pewności siebie, mającą swe źródło w osobowości i naukowych osiągnięciach” 18. Jeden z jego uczniów, Pfeifer, opisywał go jako pyknika obdarzonego temperamentem cyklotymicznym (jedną z przesłanek miała być cechująca go skłonność do zasypiania w czasie dnia, niezależnie od okoliczności). Z uwagi na swój specyficzny światopogląd szczególną pogardą darzył prawników i teologów. Był to jedynie szczególnie jaskrawy przykład kierowania się przezeń w życiu wieloma przesądami dotyczącymi klas społecznych i zawodów, który jednocześnie jasno określa stosunek Flechsiga do tradycji własnej rodziny. W jednym ze świadectw znajdujemy taki oto portret:

    Jako typowy Voigtlander Flechsig był osobnikiem wysokim, szerokim w ramionach i zwalistym, z tendencją do bycia opryskliwym i dogmatycznym. Często deklarował, że obowiązkiem profesora jest „myśleć inaczej niż inni”. Jego studenci nie uznawali go za swojego przyjaciela, ale przyznawali, że jest niezwykłym erudytą. Cechowała go skłonność do zapominania o odkryciach innych; Oskar Vogt wspomina, że w 1894 roku pokazał Flechsigowi nowo odkrytą grupę tkanek, a trzy tygodnie później Flechsig zaprezentował mu te same tkanki jako własne odkrycie. 19

    53Trafność powyższego opisu potwierdza następująca anegdota: mający w niedalekiej przyszłości stać się sławą psychiatrii Kraepelin pracował w roku 1892 pod kierownictwem Flechsiga i miał jakoby przyłapać swego przełożonego na popełnieniu plagiatu. W reakcji na zarzuty Flechsig poskarżył się Ministerstwu Zdrowia, że Kraepelin popełniał rażące błędy merytoryczne w praktyce medycznej.

    54W 1878 roku, a więc siedem lat przed Freudem, Flechsig odwiedził w Paryżu Charcota. Rok wcześniej Paul Flechsig otrzymał tytuł profesorski i został rekomendowany na stanowisko kolejnego wykładowcy psychiatrii na uniwersytecie w Lipsku. Jego poprzednikiem był zwolennik psychiatrii kantowskiej, nurtu dominującego w psychiatrii uprawianej w Niemczech w duchu nauk humanistycznych. W mowie z 4 marca 1882 roku, inaugurującej działalność nowej kliniki, Flechsig formułuje manifest nowej psychiatrii, odcinając się od jej wcześniejszego kształtu. Odchodząca w przeszłość psychiatria

    upatrywała przyczyn zaburzeń umysłowych przede wszystkim w czynnikach moralnych: grzechu, zaparciu się Boga, a także samowolnym popadnięciu w duchową niewolę itd., czego niewiele, jeśli cokolwiek, znajdujemy w nowoczesnej psychiatrii; tego typu założenia zmuszałyby do uznania, że alkoholizm, choroby weneryczne i tym podobne należy analizować z czysto moralnego punktu widzenia 20.

    55Wraz z Flechsigiem bramy uniwersytetu przekracza psychiatria pozytywistyczna, opierająca się na empirii: w wyjaśnianiu fenomenów ludzkiej psychiki pojęcie mózgu wypiera pojęcie duszy. W tym samym czasie zmianie podlega również praktyka psychiatryczna – odchodzi się od wiejskich zakładów i przenosi się chorych do nowo powstających szpitali w miastach, co związane jest oczywiście z wykorzystywaniem kliniki w pracy uniwersytetu. To z kolei doprowadziło do ustanowienia nowego podziału pacjentów na uleczalnych i nieuleczalnych: pacjenci uleczalni byli przydatni w roli przykładu czy obiektu ćwiczeń dla kształcących się lekarzy, natomiast pacjenci nieuleczalni stanowili dla przyuniwersyteckich klinik problem – byli nieprzydatni w pracy dydaktycznej, a jednocześnie zajmowali przestrzeń szpitalną, którą można było wykorzystać z większym dla instytucji pożytkiem. Jest to o tyle istotne, że nowe miejskie szpitale były zdecydowanie mniejsze niż ich wiejskie odpowiedniki – w dniu otwarcia lipska klinika kierowana przez Flechsiga mogła pomieścić jedynie 135 pacjentów.

    56Prowadząc swój szpital psychiatryczny przy lipskim uniwersytecie, Flechsig dał się poznać jako zwolennik leczenia chorych w początkowej fazie zaburzeń. Z biegiem czasu coraz bardziej skupiał się na współczynniku wyleczeń jako bezpośrednim kryterium oceny pracy jego zakładu ze strony administracji państwowej. W związku z tym jedna z zasad rządzących kliniką głosiła, że pacjent zostaje zwolniony z zakładu w dwóch przypadkach: gdy uznany zostanie za wyleczonego lub gdy nie rokuje szans na wyleczenie. Niewielka liczba dostępnych w klinice łóżek zmuszała Flechsiga do szybkiego wypuszczania leczonych ludzi do domu. Kluczowe znaczenie miało pierwsze pół roku – stosowano wszelkie możliwe metody terapii oraz stawiano diagnozę dotyczącą perspektywy wyleczenia. Los pacjenta był całkowicie zależny od decyzji Flechsiga jako dyrektora zakładu. Zdaniem Lothane właśnie tym należy tłumaczyć „wszechmoc”, jaką w Pamiętnikach… Schreber przypisywał swemu pierwszemu psychiatrze.

    57Więcej światła na działanie szpitala psychiatrycznego pod kierownictwem Paula Flechsiga w okresie, w którym zajmował się on również Schreberem, rzuca garść statystyk.

    W okresie czterech lat 1882‒1886 do szpitala przyjęto około 2100 pacjentów, z których wydzielono podgrupę 1708 przyjęć. Druga grupa obejmowała następujące kategorie diagnostyczne: 22 przypadki czysto neurologiczne, z których 2 uznano w ramach procesu stawiania diagnozy za zdrowe. Pozostałe przypadki podzielono na trzy grupy „(1) anatomiczno-patologiczne dysfunkcje mózgu (np. starcza atrofia mózgu, urazy mózgu, ogniskowe zmiany patologiczne mózgu); (2) toksyczne zmiany mózgu (alkoholizm, zatrucie ołowiem, itp.); (3) trudne do wyjaśnienia (»funkcjonalne«) dysfunkcje mózgu (proste psychozy, nieskomplikowanego wady umysłowe, dysfunkcje wtórne wobec epilepsji)”. Na powyższe przypadki składało się 730 kobiet i mężczyzn, w niemal równych proporcjach, cierpiących na proste psychozy funkcjonalne. 21

    58Przyjmując z biegiem czasu coraz więcej przypadków nieskomplikowanych i lekkich, Flechsig mógł się cieszyć 45-procentowym współczynnikiem wyleczeń chorych na psychozy.

    59W ramach terapii Flechsig preferował metody takie jak długotrwałe leżenie w łóżku, częsty i długi odpoczynek, ograniczenie do minimum czasu spędzanego na świeżym powietrzu, umiarkowane korzystanie ze środków przymusu oraz leki uspokajające i nasenne. Zabiegi chirurgiczne stosowane były jedynie wobec kobiet. Jest oczywiste, że filozofia psychiatrii Flechsiga opierała się na biologicznej koncepcji choroby psychicznej. W obszernym raporcie autorstwa Flechsiga z 1888 roku czytamy:

    Stan niedorozwoju psychologii pozbawił psychiatrię pewnych podstaw […]. Bez wątpienia psychiatra ma za zadanie wykorzystanie wszystkich dostępnych mu środków w celu zrozumienia stanu psychicznego pacjenta…, aby zrozumieć motywy stojące za jego czynami […]. Należy jednak podkreślić, że dla lekarza tego rodzaju analiza psychologiczna stanowi jedynie niewielką część stojącego przed nim zadania, moim zdaniem z całą pewnością niemającą największego znaczenia, a to ze względu na jej brak wpływu na przebieg faktycznej terapii. Rzeczywiste myślenie medyczne rozpoczyna się dopiero w momencie, gdy bierzemy pod uwagę czynniki fizyczne jako przyczyny zmian psychologicznych. To na tym gruncie szukać należy klucza do psychiatrii jako dyscypliny medycznej. […] Właściwy przedmiot poszukiwań stanowi lokalizacja oraz natura zasadniczych czynników i procesów somatycznych, całkowicie w duchu i sensie nowoczesnej naukowej patologii – ni mniej, ni więcej. Wystarczy silnie i prawomocnie wykazać choćby nawet najodleglejsze związki pomiędzy tym, co fizyczne, a tym, co psychiczne. Najdokładniejsza wiedza na temat mechanizmów rządzących mózgiem oraz całym organizmem jest nieodzowna. 22

    60Trudno o bardziej zdecydowaną deklarację światopoglądową.

    61Szpital przyuniwersytecki z konieczności funkcjonował raczej jako klinika niż jako zakład zamknięty. W związku z tym głównym motywem jego działania była nie tyle troska o wyzdrowienie pacjenta, ile chęć prowadzenia badań w dziedzinie medycyny. Na pierwszym etapie badania te skoncentrowane były na patologiach systemu nerwowego, później Flechsig skupił się na histerii i epilepsji. W leczeniu kobiet eksperymentował z „kastracją” (ewidentny przykład redukcjonizmu charakterystycznego dla sposobu myślenia pozytywistycznych psychiatrów, sprowadzających wymiar psyche do soma), natomiast w leczeniu epilepsji opracował metodę „opiumowo-bromidową” (kuracja pomogła części pacjentów, część z nich jednak zmarła).

    62W latach 1885‒1893 sława Flechsiga sukcesywnie rosła, przyciągając rzesze studentów. Został on w owym czasie uhonorowany tytułem Rektora Uniwersytetu Lipskiego (lata 1894‒1895). W ramach inauguracji wygłasza mowę uznaną później za manifest „mitologii mózgu” i wydaną w postaci monografii, która zwiększyła jeszcze otaczającą go estymę. Wspomniana „mitologia” to pogląd, zgodnie z którym dusza (utożsamiona z życiem psychicznym w ogóle), uznana zostaje za produkt mózgu (tak jak uryna stanowi produkt nerek), opracowana zaś przez Kanta mapa umysłu przeniesiona zostaje na powierzchnię kory mózgowej. Innymi słowy, „mitologia mózgu” dokonuje przekładu kategorii metafizycznych na szczegółowo zlokalizowane biologiczne tkanki. Jak pisze Lothane: „Osiągnięte zostały granice anatomii mózgu, a także mózgu jako metafory: zatoczywszy pełen okrąg, od Kanta do kory mózgowej, powróciliśmy ponownie do Kanta w korze mózgowej w postaci w pełni zantropomorfizowanej metafory mózgu” 23. Flechsig wyróżnia wyższe i niższe funkcje mózgu – pierwsze dotyczącą tego, co zwykliśmy nazywać rozumem, drugie natomiast obejmują przede wszystkim to, co zmysłowe (a zatem seksualne). Na najogólniejszym poziomie zdrowie psychiczne polegać miało, zdaniem Flechsiga, na harmonii między owymi instancjami, z rozumem jako instancją dominującą. Zatem pomimo zmiany języka i formalnego odcięcia się od tradycji psychiatrii kantowskiej Flechsig (podobnie jak ojciec Daniela Paula – Moritz – z jego wysiłkami na rzecz odnowy pedagogiki dziecięcej w duchu harmonijnego rozwoju) pozostawał pod wpływem unoszącego się nad niemiecką nauką ducha Kanta.

    63Kolejny kryzys przyszedł w lutym 1894 roku. Do tego momentu Schreber zdążył przywyknąć do częstych, niemal codziennych, odwiedzin żony w klinice. Wystarczyły cztery dni jej nieobecności spowodowane wizytą Sabine u ojca w Berlinie, by Daniela Paula dotknęło kolejne załamanie. Wydaje się, że tak silna reakcja spowodowana była nie tyle zmianą rutynowego planu dnia pacjenta, ile przypisywanymi żonie zamiarami uknucia, wraz z ojcem, spisku przeciw jego osobie 24. W rzeczywistości Sabine najprawdopodobniej udała się do swego ojca, szukając pomocy w trudnej sytuacji, w jakiej się znalazła. Daniel Paul zinterpretował to jako akt nielojalności i porzucenia w momencie, w którym najbardziej potrzebował wsparcia.

    64Kryzys charakteryzował się diametralną zmianą natury symptomów – depresja przechodzi w halucynacje wzrokowe i urojenia, bezsenność jako główna dominanta zastąpiona zostaje przez schizofrenię (obserwacje pochodzą z medycznej dokumentacji Schrebera). Jej aspekt paranoiczny wyraża się w manii prześladowczej skoncentrowanej wokół postaci Flechsiga. Widać wyraźnie, że za kryzysem i transformacją stanu pacjenta stoją napięcia w relacjach z dwiema najważniejszymi w tym momencie dla Schrebera osobami – żoną i lekarzem. I z jednej, i z drugiej strony Daniel Paul nie znalazł oczekiwanego wsparcia i pomocy. Trzy miesiące po rozpoczęciu hospitalizacji stan pacjenta zmienił się, co w żadnym wypadku nie oznaczało, że uległ poprawie. Pierwotna diagnoza, mówiąca o depresji, zostaje sfalsyfikowana. Świat, z którego pochodziły realnie istniejące osoby (żona Sabine, lekarz Flechsig), przesłonięty został przez urojenia (żona jako widmo, lekarz jako dusza).

    65Z początkiem marca dojrzewa w Schreberze przeświadczenie, że dokonano na nim „mordu duszy” – właśnie wokół tego motywu koncentrować się będą odtąd jego urojenia. Gwałt, jakiego na nim dokonano, dotknął nie tylko jego ciało, ale również umysł i osobowość. Stanowił element szeroko zakrojonego spisku, na czele którego stać miał Flechsig, ale obejmującego również jego żonę Sabine i innych członków rodziny, spisku, który miał na celu uwięzienie Daniela Paula.

    66Wobec swego ubezwłasnowolnienia sędzia Schreber przyjmował w owym czasie postawę ambiwalentną. Z jednej strony odczuwał swego rodzaju radość z bezpiecznego odcięcia się od napięć codziennej egzystencji, z drugiej jednak cierpiał z powodu brutalności szpitalnego personelu, a zwłaszcza ograniczeń swobody. Jego ataki agresji pacyfikowane są opium i morfiną. Snuje depresyjne fantazje o końcu świata, z częstymi odwołaniami do syfilisu jako boskiej kary za jego dekadencję (fantazja popularna przełomu wieków). Właśnie szeroko rozpowszechnionymi społecznie mniemaniami dotyczącymi syfilisu, a także rodzinnymi plotkami na temat przyczyn śmierci starszego brata tłumaczyć należy fiksację Daniela Paula na „francuskiej chorobie”. Przeprowadzona siedemnaście lat później sekcja zwłok Schrebera nie pozwoliła odnaleźć jakichkolwiek śladów po jej przebyciu.

    67Zmiana stanu zdrowia pacjenta sprawiła, że Flechsig uznał Schrebera za nieuleczalnie chorego i podjął decyzję o przeniesieniu go do innego zakładu zamkniętego. W tym samym czasie żona Daniela Paula, Sabine, podjęła kroki mające na celu pozbawienie Schrebera prawa do stanowienia o sobie. Najpierw starała się przekonać go do przekazania jej prawa do rozporządzania rodzinnymi pieniędzmi. Daniel Paul stanowczo odmówił, Sabine przeniosła więc sprawę na płaszczyznę prawną i 27 listopada 1894 roku uzyskała, między innymi dzięki świadectwu Flechsiga, sądową decyzję, zgodnie z którą Daniel Paul Schreber uznany został za „niezdolnego ze względu na chorobę nerwową do samodzielnego kierowania własnymi sprawami”, co w praktyce oznaczało przejęcie przez Sabine kontroli nad rodzinnymi aktywami. „Świadomie lub nieświadomie Sabine współpracowała z systemem psychiatrycznym i prawnym przeciwko swojemu mężowi”25. Trudno się dziwić, że Daniel Paul dostrzegł w tej sytuacji kolejny dowód na prawdziwość żywionego przezeń przeświadczenia, iż jego obecna pożałowania godna sytuacja stanowi efekt wymierzonego przeciw niemu spisku. Na podstawie tego samego raportu Schreber uznany został za niezdolnego do dalszej pracy w zawodzie i przeniesiony na emeryturę z dniem 1 stycznia 1896 roku.

    68Jak pisze Lothane,

    Flechsig doskonale zdawał sobie sprawę, że zdiagnozowanie u pacjenta psychozy może doprowadzić do ogłoszenia go niezdolnym do samostanowienia, co z kolei oznaczało pozbawienie jednostki przysługujących jej swobód i praw obywatelskich, zrujnowania jej pozycji społecznej i kariery zawodowej. […] Co więcej, podobnie jak to jest dzisiaj, przeniesienie pacjenta ze szpitala o celach badawczych do szpitala państwowego oznaczało również stygmatyzację pacjenta jako mającego niewielkie szanse na wyleczenie i – co za tym idzie – […] na powrót do normalnej życiowej aktywności. 26

    69Niezależnie od motywów stojących za decyzją Flechsiga (troska o wyniki szpitala, niechęć do zajmowania się przypadkami rokującymi niewielkie szanse na wyleczenie, osobista niechęć do pacjenta odmawiającego wyleczenia przez najlepszego spośród psychiatrów, zakulisowe machinacje Sabine, pragnącej przejąć kontrolę nad rodzinnymi finansami) postawiona przezeń diagnoza była dla losów Schrebera niemal tożsama z wyrokiem skazującym.

    70W datowanym na 9 grudnia 1899 roku dokumencie doktor Weber przywołuje opinię – jak go tytułuje – tajnego radcy medycznego profesora doktora Flechsiga, w której podsumowuje on swoje obserwacje z całego okresu pobytu Schrebera w lipskiej klinice:

    Na początku swego pobytu w klinice wielokrotnie dawał wyraz hipochondrycznym myślom, skarżył się, że cierpi na zmiękczenie mózgu, że wkrótce musi umrzeć, jednak już wtedy w obrazie choroby zaczęły pojawiać się także myśli prześladowcze. Ich źródłem były przewidzenia, występujące wówczas u chorego jeszcze, jak się zdaje, bardzo sporadycznie. Równocześnie coraz bardziej uwidaczniał się wysoki stopień hiperstazji, duża wrażliwość na światło i dźwięki. Potem mnożyły się halucynacje wzrokowe i słuchowe, które wraz z zaburzeniami ogólnego samopoczucia opanowały całe jego odczuwanie i myślenie, uważał się za zmarłego i nadgniłego, zadżumionego, mniemał, że na jego ciele dokonuje się wszelkiego rodzaju obrzydliwych manipulacji i […] przeczuwany jedynie Ktoś kazał robić mu jeszcze okropniejsze rzeczy, i to dla uświęconych celów. Te chorobliwe podszepty opanowały chorego do tego stopnia, że – nieczuły na żadne inne bodźce – siedział godzinami całkowicie otępiały i nieruchomy (stupor halucynacyjny), innym znowu razem nękały go one tak, że pragnął śmierci, w kąpieli wielokrotnie ponawiał próbę utopienia się i żądał „przeznaczonej dla niego dawki cyjanku potasu”. Jego urojenia nabierały stopniowo mistycznego, religijnego charakteru, obcował bezpośrednio z Bogiem, diabły uprawiały z nim swoje igraszki, widział „cudowne zjawiska”, słyszał „świętą muzykę” i w końcu zaczynał wręcz wierzyć, że przebywa w innym świecie. 27

    71W dniu 14 czerwca 1894 roku Schreber przeniesiony zostaje do sanatorium w Lindenhofie, które w swych zapiskach nazywa „kuchnią diabła”. Głównym lekarzem w Lindenhofie był doktor Pierson. Daniel Paul przybył do sanatorium w grobowym nastroju, od którego starał się uciekać w świat fantazji. Cały pobyt w sanatorium ujęty zostaje w relacji pacjenta w cudzysłów (wszystko wydarza się „jak gdyby”); przed jego oczyma pojawiają się członkowie rodziny, nadal czuje się prześladowany przez ducha doktora Flechsiga, wiedza zaś o wymierzonym przeciw niemu spisku nie pozwala mu nawet na chwilę wytchnienia. Dwa tygodnie pobytu w „kuchni diabła” mijają szybko, choć bogate są w doniosłe, zdaniem samego Schrebera, odkrycia. Pacjent opuszcza sanatorium 28 czerwca i po raz kolejny zmienia miejsce pobytu. Następnego dnia trafia do zakładu Sonnenstein w Pirnie, nieopodal Drezna. Pozostanie w nim przez kolejne osiem i pół roku.

    72Szybki transfer pacjenta z zakładu do zakładu był możliwy dzięki ścisłej współpracy trzech lekarzy, którzy mieli największy wpływ na losy Daniela Paula, czyli Flechsiga, Piersona i Webera. To właśnie okres zamknięcia w zakładzie Sonnestein przyciąga zainteresowanie większości badaczy, a początek terapii w owym ośrodku uznawany jest za decydujący w formowaniu się psychozy sędziego. W odnalezionych dokumentach szpitalnych znajdujemy między innymi następujący opis stanu zdrowia pacjenta:

    W oczy rzucały się przede wszystkim krople potu, nieustannie perlące się na jego czole, a także włókienkowe drgania mięśni twarzy oraz zauważalne drżenie dłoni. W widoczny sposób wzburzony, z początku niedostępny, ponury, niemal melancholijny… Silne halucynacje… W ogrodzie często przykłada dłonie do uszu, jakby czegoś nasłuchiwał. 28

    73W początkowym okresie zamknięcia w Sonnenstein sędzia Schreber próbował ucieczki, często mdlał, a jeszcze częściej dawał uwieść się swym halucynacjom, stany aktywności przeplatał momentami absolutnego wycofania. W końcu z fatalizmem poddał się uwięzieniu.

    74Zrządzeniem losu Schreber doświadczył na własnej skórze funkcjonowania trzech modeli szpitala psychiatrycznego występujących w drugiej połowie XIX wieku na terenie Niemiec. Kierowany przez Flechsiga przyuniwersytecki szpital w Lipsku działał, jak pamiętamy, na zasadzie kliniki, a zatem spełniał przede wszystkim funkcję pedagogiczno-naukową. Zakład w Lindenhofie, kierowany przez znanego niegdyś, choć niemal dziś zapomnianego specjalistę od elektroterapii doktora Piersona był natomiast zakładem prywatnym. Oznaczało to, że spełniał on dwie funkcje – zapewniał miejsce pobytu dla zamożnych neurotyków, a także służył jako przytułek dla psychotyków z bogatych rodzin. Wystarczy przytoczyć jego ówczesne hasło reklamowe: „Szpital stworzony dla komfortu klas wyższych”. Wreszcie zakład w Sonnenstein, zajmujący byłe zabudowania wojskowe, był szpitalem państwowym i pierwszą tego typu placówką na terenie Niemiec. Założony został jednocześnie z wydziałem psychiatrii na Uniwersytecie Lipskim w 1811 roku i służył przede wszystkim jako miejsce, w którym umieszczano pacjentów nierokujących dużych szans na wyleczenie. Mimo że predestynowało go do tego społeczne pochodzenie i poziom dochodów, Schreber najkrócej przebywał w Lindenhofie, najdłużej zaś w Sonnenstein pod – albo raczej, biorąc pod uwagę usytuowanie zakładu, nad – Pirną.

    75Z początkiem XIX wieku, pod wpływem psychiatrii francuskiej, na terenie Niemiec rozpoczyna się proces separacji szaleńców i przestępców. Powstanie zakładu Sonnenstein, a raczej przekształcenie go tak, by działał na nowoczesną modłę, zbiegło się w czasie z owym procesem. Do tego momentu twierdza Sonnenstein służyła bowiem jako miejsce zamknięcia wszystkich tych, którzy uznani zostali za nieprzystosowanych do życia w społeczeństwie i stanowiących dlań zagrożenie – zarówno dla chorych psychicznie, jak i bezdomnych, przestępców itd.

    76Zakład obejmował dwa budynki – jeden przeznaczony dla kobiet, drugi dla mężczyzn; każdy z nich mieścił dwustu pięćdziesięciu pacjentów. W okresie, w którym przebywał w nim Schreber, w zakładzie były trzy poziomy wygody dostępne dla pacjentów – najdroższy kosztował mniej więcej pięć razy tyle, co najtańszy. Mimo że w ramach terapii kładziono nacisk na uzdrawiające właściwości przebywania na świeżym powietrzu, to jednak nie rezygnowano ze stosowania środków przymusu bezpośredniego – psychiatryczne innowacje spotykały się tu z reliktami psychiatrycznej przeszłości. Terapia środkami medycznymi ograniczona była do podawania opiatów pacjentom pobudzonym oraz środków przeczyszczających i winianu antymonu potasu pacjentom cierpiącym na melancholię. Weber w swoich pismach naukowych wielokrotnie dawał się poznać jako zadeklarowany zwolennik zastąpienia w terapii medycznej bromidów i wodoranu chloru opiatami. W celu uspokojenia szczególnie pobudzonych pacjentów stosowane były długotrwałe kąpiele. Duch wspólnoty był, przynajmniej w założeniach, budowany przez socjalizację, grę na instrumentach muzycznych oraz okolicznościowe imprezy, zazwyczaj związane z obchodzeniem świąt.

    77Pierwszy rok zamknięcia (koniec czerwca 1894–listopad 1895) charakteryzuje przede wszystkim przekonanie Daniela Paula o nierealności własnych postrzeżeń oraz dystans wobec kierownika zakładu Webera, jego asystentów, pracowników zakładu, a także innych pacjentów. Schreber, jako niezawiniona ofiara cierpienia i odrzucenia, które przyjmują wymiar wręcz metafizyczny, utożsamia się w owym okresie z Hiobem i Jezusem. Raport Webera, stanowiący próbę medycznego i co za tym idzie obiektywizującego opisu pacjenta, siłą rzeczy dostarcza odmiennego obrazu:

    odrętwiała postawa była jednak zdecydowanie daleka od indyferentyzmu, co więcej cała postać pacjenta wyglądała na bardzo napiętą, rozdrażnioną, naznaczoną wewnętrznym cierpieniem i nie ulegało najmniejszych wątpliwości, że pozostawał nieprzerwanie pod wpływem intensywnych i nieprzyjemnych przywidzeń i naprawdę je przetwarzał. Pacjent zdecydowanie odmawiał wszelkiego kontaktu i żądał, by zostawić go samego, wręcz by uprzątnąć cały budynek, bowiem obecność pielęgniarza p.p. nie dopuszcza Boskiej wszechmocy, a on pragnie mieć „Boski spokój”. Podobnie jak wszelkiego kontaktu odmawiał też przyjmowania pożywienia, w konsekwencji czego wlewano je mu małymi porcjami, lub przyjmował tylko niektóre lekkie potrawy, przy czym całkowicie odrzucał mięso i tylko z trudem stopniowo udało się go nakłonić do regularnego jedzenia. 29

    78Lekarzem, który w rzeczywistości, nie w warstwie urojeń, wpłynął na los Schrebera w stopniu dalece większym niż Paul Flechsig, był Guido Weber. Z wyglądu, przynajmniej zdaniem samego Daniela Paula, doktor Weber przypominał Bismarcka – taka sama łysa głowa, ozdobiona wąsami i bokobrodami, wcielenie pruskiego drylu. Podobnie jak Flechsig, do dziś zaliczany jest on w poczet gigantów niemieckiej psychiatrii.

    79Weber urodził się w Tallinie, 5 czerwca 1837 roku; jego ojciec był nauczycielem. Z początku studiował filozofię i nauki przyrodnicze, by po roku skupić się na medycynie. W 1855 roku przenosi się na uniwersytet w Jenie, gdzie należy do tego samego co Schreber stowarzyszenia studenckiego (Burschenschaft Germania), w roku 1857 trafia zaś na Uniwersytet Lipski, wieńcząc okres studiów obroną pracy doktorskiej. Wnioski owej pracy opierają się na serii autopsji 30. Pierwsze zatrudnienie znajduje w szpitalu w Colditz, jednak już po roku ubiega się o przeniesienie, motywując swoją prośbę koniecznością badania „świeżych” przypadków w ramach swojej pracy naukowej. W efekcie 3 sierpnia 1861 roku trafia jako psychiatra asystujący do zakładu w Sonnenstein, któremu poświęci resztę swojego życia.

    80Dwadzieścia dwa lata po przybyciu do Sonnenstein, a zatem w 1883 roku, Weber mianowany został nowym dyrektorem zakładu (trzecim od momentu jego założenia). W tym właśnie momencie jego kariera zawodowa nabiera rozpędu, do roku 1900 uzyskuje pozycję równą pozycji Flechsiga. Jako człowieka, który swoje wysokie miejsce w hierarchii społecznej uzyskał bez niczyjej protekcji, Webera charakteryzowała przede wszystkim wiara w swoje doświadczenie oraz wysokie poczucie własnej wartości. Sukces i sławę zyskał dzięki zastosowaniu w leczeniu nowatorskiej wówczas terapii eliminującej elementy przymusu (metoda Coriolly’ego). Większość energii poświęcał jednak Weber na rozbudowę Sonnenstein. W roku 1893 prowadzona przezeń placówka zdolna była do przyjęcia ponad pięciuset pacjentów, a zatem cztery razy tylu, ilu w analogicznym okresie przyjąć mogła lipska klinika Flechsiga. Z biegiem czasu doktor Guido Weber stał się kimś na kształt żywego symbolu saksońskiej psychiatrii, jego nazwisko zaś zaczęto utożsamiać z kierowanym przezeń zakładem (Sonnenstein to Weber). W uznaniu zasług król Saksonii uhonorował go wysokimi odznaczeniami państwowymi (Krzyż Zasługi, Krzyż Oficerski). Mimo to z perspektyw historii psychiatrii Weber jawi się jako przeciwieństwo szanowanego przezeń wielce Kraepelina, w ostatecznym rozrachunku nie wniósł bowiem do uprawianej przez siebie dziedziny niczego całkowicie nowego ani trwałego. Brakowało mu cechującej Kraepelina zdolności do dynamicznego i opartego na doświadczeniu klinicznym myślenia oraz umiejętności ciągłego przeformułowywania własnych założeń teoretycznych w konfrontacji z empirią.

    81Powyższy rys psychologiczny postaci Webera zdaje się potwierdzać lektura jego pism. Napisane w latach 1876‒1912 teksty znamionują umysł uporządkowany, a zarazem przeciętny, każący myśleć raczej o rozważnym i pozbawionym oryginalności funkcjonariuszu niż o naukowcu innowatorze. Główny przedmiot jego zainteresowania stanowiły rozwiązania prawne związane z psychiatrią. Postulował między innymi ubezwłasnowolnienie alkoholików, występował także przeciwko zniesieniu penalizacji homoseksualizmu, sprzeciwiał się stosowaniu tej samej miary wobec przestępców zdrowych i chorych psychicznie. Wyrażał w swoich publikacjach konserwatywną niechęć do naruszania status quo, uważał bowiem obowiązujący ówcześnie stan prawny za ogromne osiągnięcie środowisk psychiatrycznych. Trudno jednak o jednoznaczne uznanie Webera za konserwatywnego urzędnika systemu państwowego, pozbawionego jakiegokolwiek wyczucia kierunku rozwoju psychiatrii. Fakt, iż założył on fundację pomocy osobom chorym psychicznie, można uznać za przejaw empatii, za symptom głęboko skrywanej zdolności dostrzeżenia istoty ludzkiej w każdym z pięciuset pacjentów zakładu w Sonnenstein.

    82Zmiana prawa dotyczącego państwowych zakładów psychiatrycznych, która nastąpiła w 1893 roku, sprawiła, że Weber został zmuszony do przyjmowania do swojej placówki również pacjentów nierokujących wielkich szans na wyzdrowienie, a nie, jak dotychczas, jedynie tych, których – wedle własnego przekonania – mógł wyleczyć. Weber był zdruzgotany – chciał leczyć pacjentów dających nadzieję na powrót do zdrowia, a nie zapewniać opiekę nieuleczalnie chorym.

    Jego marzeniem była terapia pacjentów trwająca tak długo, jak długo można było „zakładać, że istnieje szansa na wyleczenie, […] póki choroba nadal pozostawała płynna i póki […] pacjenci nie stawali się szkodliwi ze względu na swoje nastawienie oraz zachowanie względem innych pacjentów”. Skądinąd zachodziła konieczność ewakuacji – ulubiony termin zarówno Flechsiga, jak i Webera (inne wykorzystywane w tym kontekście przez Webera zwroty to: usunąć, odciążyć, wyeliminować i izolować) – do magazynów na ludzi. 31

    83Abstrahując od – z dzisiejszej perspektywy wprawiającego w przerażenie – sposobu, w jaki Weber ujmuje całą kwestię, zmiana prawa zmuszała go do zmiany sposobu funkcjonowania kierowanego przezeń zakładu. Jego zdaniem sama obecności chronicznie chorych utrudniała, a czasem wręcz uniemożliwiała leczenie tych, którzy mieli jeszcze szansę na wyzdrowienie. Jak ujmuje to Lothane,

    Weber złapany został w potrzask (sam nazywał go circulus vitiosus 32): z jednej strony zmiany demograficzne zachodzące w społeczeństwie (gwałtowna industrializacja, szybki rozrost klasy robotniczej, ubóstwo, choroby, sfrustrowana klasa średnia) wytwarzały legiony chorych umysłowo; z drugiej strony organizatorzy handlu szaleństwem w instytucjach psychiatrycznych i prawnych zamykali coraz więcej ludzi w murach przytułków. Przeciw owemu morzu nieszczęścia wymierzone były wysiłki garstki lekarzy starających się ochronić interes kilku własnoręcznie dobranych „dobrych” pacjentów. Biedny hałaśliwy i niespokojny Schreber, którego wrzaski mogły być słyszalne nawet w kwaterze samego dyrektora położonej na obrzeżach szpitala, wpadł do jednej ze szczelin upadającego systemu. 33

    84Do wymienionych czynników utrudniających sytuację w polu psychiatrii dodać należy niskie płace oraz poziom zatrudnienia w zakładach psychiatrycznych, co wpływało negatywnie na morale pracowników. Jednocześnie jednak sytuacja ta sprawiła, że w psychiatrii zaczęły pojawiać się nowe prądy i tendencje (jak choćby zawrócenie po raz pierwszy uwagi na rolę i znaczenie otoczenia w ramach procesu leczenia), na które jednak Weber zdawał się pozostawać głuchy. Całkowicie odrzucał on koncepcje takich psychiatrów jak Kreuser, Bleuler czy Riklin, którzy postulowali odejście psychiatrii od paradygmatu karceru i jej zbliżenie do psychologii.

    85W okresie, w którym Weber przejmował zakład Sonnenstein, paranoję klasyfikowano jako psychozę endogeniczną, a zatem narządową, wrodzoną i konstytutywnie warunkującą zaburzenia centralnego systemu nerwowego. Tym samym uznawano ją za zaburzenie neurologiczne o istocie psychicznej. Charakteryzujące ją złudzenia mieszane, będące halucynacjami lub ich efektami, identyfikowano jako zaburzenia neurologiczne wrażeń podstawowych. Z tej perspektywy urojenia stanowią efekt przyswajania nieprawdziwych – bo pochodzących z halucynacji – danych, zwanych iluzjami sensorycznymi. Czyniło to z paranoi trzecią (obok manii i melancholii) chorobę psychiczną, obejmującą wszystko to, czego nie udało się przyporządkować do pozostałych dwóch kategorii. Zmiana w kategoryzacji chorób psychicznych przychodzi wraz z VI wydaniem dzieła Kraepelina (1899, z tego wydania korzysta Schreber, prowadząc walkę o zniesienie ubezwłasnowolnienia), w którym wprowadza on kategorię dementia praecox, szybko zastąpioną przez schizofrenię Bleulera. Jako konserwatysta Weber do końca życia pozostał wierny kategoryzacji sprzed 1899 roku, lepiej sprawdzającej się w psychiatrii sądowej, jego specjalizacji i głównej dziedzinie aktywności teoretycznej.

    86Przełomem, jeśli chodzi o dynamikę choroby, zdaje się listopad 1895 roku, dla sędziego Schrebera czas obrosły licznymi symbolicznymi znaczeniami. Przede wszystkim na listopad przypada rocznica śmierci Moritza Schrebera, ojca Daniela Paula, a także rocznica samobójstwa starszego brata Gustawa. Listopad roku 1895 jest też o tyle szczególny, że Schreber kończy wówczas 53 lata, osiąga zatem wiek, w którym umarł jego ojciec. Daniel Paul w ramach swych urojeń ponosi śmierć, by przemieniony narodzić się ponownie. To właśnie w owym czasie akceptuje dokonującą się w nim jakoby przemianę w kobietę, co stanowić ma punkt wyjścia dla powolnego procesu samouleczenia. W związku z powyższą zmianą przekształceniu ulega również treść rojeń i halucynacji – Bóg przestaje być prześladowcą, a staje się „kochankiem”.

    87W dokumentach medycznych pochodzących z 1896 roku czytamy, że Schreber staje się „bardziej rozmowny i dostępny; więcej czyta”. Jednocześnie nadmiernemu podnieceniu i niekontrolowanym wybuchom śmiechu towarzyszą wybuchy wściekłości. Pacjent odmawia wszelkich rozmów dotyczących treści męczących go urojeń. Lekarze notują podwyższone podniecenie seksualne chorego. Kolejne dwa lata (okres 1897‒1898) to stopniowe polepszanie się kontaktu Daniela Paula ze światem zewnętrznym, pacjent robi coraz więcej notatek (forma „autoanalizy”, na podstawie której powstaną później Pamiętniki…), prowadzi korespondencję z żoną i resztą rodziny („listy były pisane poprawnie i z polotem, nie zdradzały niczego chorobliwego – wręcz przeciwnie, ujawniały świadomość choroby” 34). Zdaniem lekarzy jest w pełni świadomy stanu, w jakim się znajduje. Nadal ma jednak niekontrolowane ataki wściekłego wrzasku. Postępuje przemiana treści urojeń sędziego – figura „morderstwa duszy” dokonanego rzekomo przez doktora Flechsiga przestaje pełnić w nich funkcję centralną, zastępuje ją zaś motyw „przemiany w kobietę”. Dokumenty szpitalne zawierają opisy specyficznych, w intencjach samego pacjenta z całą pewnością „kobiecych”, zachowań Daniela Paula. Z archiwów zakładu dowiadujemy się więc, że Schreber lubił w owym czasie ubierać się niekompletnie, odsłaniając klatkę piersiową, prezentując lekarzom i personelowi swe wyimaginowane kobiece piersi; odprawiał również quasi-religijne rytuały przystrojony we wstążki. „Często widziano chorego, jak siedział w swoim pokoju rozebrany do połowy, twierdził, że ma już kobiece piersi, z przyjemnością zajmował się oglądaniem ilustracji nagich kobiet, chyba je także rysował, kazał sobie również zgolić wąsy” 35.

    88W styczniu 1899 roku Schreber po raz pierwszy pisze do żony list, w którym stara się zdać sprawę ze swych doświadczeń. Jego myśli nadal skupione są wokół seksualności, czego materialnym świadectwem były frenetycznie tworzone rysunki i szkice. Nie oznacza to jednak, że seksualność stała się dominującym elementem urojeń sędziego.

    Uwaga poświęcana przez Schrebera seksualności być może odzwierciedla brak jakiegokolwiek ujścia dla seksualnego napięcia tego dotychczas całkowicie heteroseksualnego mężczyzny, natomiast treść jego urojeń, szokująca dla lekarzy, może zostać uznana za formę pocieszenia oraz próbę magicznej restytucji brakującego w jego życiu elementu kobiecości. Jednak obecny jest w nich również utajony element oporu, zarówno wobec żony, która staje się dlań w coraz mniejszym stopniu niezbędna, jak i wobec lekarzy, których zrozumienie dla głoszonych przezeń koncepcji z oczywistych względów musiało być ograniczone. 36

    89W tym samym czasie Daniel Paul dopracowuje ostatnie szczegóły swojego systemu religijnego, wyłożonego później na kartach Pamiętników nerwowo chorego. Na ogół zachowuje się całkowicie zwyczajnie, jest spokojny i zrównoważony, z sympatią odnosi się do personelu i innych pacjentów. Jak pisze doktor Weber w swoim raporcie z 1899 roku:

    w stosunku do lekarzy i innych osób był o wiele bardziej uprzejmy i otwarty niż dawniej, na proste pytania o samopoczucie itp. dawał – aczkolwiek z rezerwą i jakby trochę z góry – adekwatne odpowiedzi, nic nie wspominał o nawiedzających go uciążliwościach, potrafił naprawdę nieźle przez chwilę panować nad sobą, zaczął wnikliwie zajmować się lekturą lub grał – tak jak miało to miejsce wcześniej – w szachy bądź na fortepianie. 37

    90Z rzadka występują u Daniela Paula napady agresji, częściej ogranicza się do prowokowania personelu.

    91Z tego samego 1899 roku pochodzi wiele mówiący o przebiegu leczenia zapis z dokumentów medycznych – „choroba nerwów”, na którą zapadł pacjent, jego własnym zdaniem nie stanowiła dysfunkcji mentalnej, ale głęboką afektywną depresję. Lekarze tymczasem orzekli, że jest paranoikiem 38. Według sędziego Schrebera zmiana w stanie jego nerwów uchodzi spojrzeniu lekarzy, Weber przeświadczony jest natomiast o faktycznym pogarszaniu się stanu zdrowia byłego przewodniczącego senatu. Z punktu widzenia doktora Webera sytuacja pacjenta w owym roku miała się następująco:

    Nie wchodząc zbyt głęboko we wszystkie szczegóły przebiegu choroby należy zwrócić uwagę na fakt, jak w rezultacie z psychozy o początkowo ostrym przebiegu, bezpośrednio obejmującej całość procesów zachodzących w psychice, co można by określić jako obłęd halucynacyjny, coraz bardziej zdecydowanie wynurzał się, by tak rzec – krystalizował się paranoiczny obraz choroby, jaki mamy obecnie. 39

    92Następny akapit swego raportu poświęca Weber rozbudowanej definicji stanu swego pacjenta, która okaże się kluczowa w mającym nastąpić sporze sądowym. Stan ten

    charakteryzuje się, jak wiadomo, występowaniem mniej lub bardziej utrwalonego, logicznie rozbudowanego systemu urojeń, któremu towarzyszy całkowita sprawność intelektualna i orientacja, zachowana jest logika formalna, brak jest istotnych zaburzeń nastroju i rozpadu osobowości, inteligencja i pamięć nie są osłabione, a postrzeganie i ocena zjawisk neutralnych, to znaczy nieobjętych urojeniami, zdaje się nie podlegać bezpośrednio żadnym negatywnym wpływom, choć przy współzależności wszystkich procesów zachodzących w psychice całkowicie nietknięte przezeń pozostać nie mogą. 40

    93Paradoks przypadku Schrebera polegał dla Webera na tym, że nieprzygotowanemu i nieuzbrojonemu w teorię obserwatorowi jawił się on jako osobnik absolutnie normalny, w rzeczywistości jednak opanowany był przez urojenia, których chorobliwego oddziaływania na zachowanie i sposób działania pacjenta nie dało się przewidzieć.

    94Rok 1899 był przełomowy w szpitalnej epopei Daniela Paula Schrebera przede wszystkim ze względu na fakt, że właśnie wtedy rozpoczyna on starania o przywrócenie mu pełnej swobody – opuszczenie zakładu zamkniętego i odzyskanie prawa do dysponowania swym majątkiem. W październiku pisze list do sądu, w którym domaga się przywrócenia wszelkich przysługujących mu praw. Zdaniem doktora Webera, głównego lekarza w Sonnenstein, tekst Schrebera „napisany jest niezwykle sprawnie i zaskakująco logicznie” 41. Mimo to list nie odnosi żadnego skutku, a Weber występuje do sądu o utrzymanie ubezwłasnowolnienia swojego pacjenta. W ten sposób rozpoczynają się trzyletnie zmagania lekarza i chorego, toczone w miejscu, w którym przecinają się psychiatria i przepisy prawne – idealne pole bitwy pomiędzy lekarzem psychiatrą i prawnikiem. Przewaga instytucjonalna po stronie Webera sprawiała, że bój był zdecydowanie nierówny. Biorąc pod uwagę wszelkie okolicznośc, trudno się dziwić, że korzystał on z wszelkich dostępnych mu środków, by utrzymać Schrebera w zamknięciu.

    95Głównym środkiem nacisku zastosowanym wobec Schrebera przez doktora Webera była izolacja. Lekarz motywował konieczność tak ostrej sankcji uciążliwością dla otoczenia kompulsywnych ataków niekontrolowanego krzyku, na który cierpiał Daniel Paul. Długość owych okresów odosobnienia trudno oszacować – w Pamiętnikach… Schreber twierdzi, że spędził w izolatce dwa i pół roku, podczas gdy według Webera okres ten liczyć należy w miesiącach. Oto jak główny lekarz zakładu Sonnestein opisuje zmagania ze swym pacjentem:

    Tymczasem nocne hałasowanie wzmagało się, a podawanie coraz silniejszej dawki środków nasennych nie było w stanie w wystarczającym stopniu temu zaradzić. W zaistniałej sytuacji, kiedy zwiększanie środków farmakologicznych z obawy przed ich szkodliwym działaniem nie wchodziło w grę, kiedy nieprzerwanie zakłócana cisza nocna w dotkliwy sposób narażała na cierpienia cały oddział, zdecydowano się w czerwcu 1896 roku umieszczać chorego na noc w położonej nieco dalej izolatce i kontynuować ten środek zaradczy przez szereg miesięcy. Pacjent był tym faktem wprawdzie poirytowany, zaakceptował go jednak bez większego oporu, prawdopodobnie zdając sobie sprawę z chorobliwego charakteru swego zachowania i wyjątkowej, dla najbliższego otoczenia niemal nie do zniesienia uciążliwości tegoż. 42

    4. Proces Schrebera, czyli sędzia przed sądem

    96Ubezwłasnowolnienie równoznaczne jest z pozbawieniem praw obywatelskich, w tym prawa do zarządzania własnością i kapitałem, oraz ograniczeniem zdolności do podejmowania decyzji przez wyznaczenie opiekuna prawnego. W przypadku Daniela Paula Schrebera oznaczało to między innymi, że raz przekroczywszy mury zakładu psychiatrycznego nie mógł go opuścić, nie uzyskawszy na to zgody swego opiekuna. Kwestię tę regulowało prawo landów, Saksonia dopiero w 1881 roku uchwaliła prawo obejmujące problematykę ubezwłasnowolnienia, weszło zaś ono w życie rok później. Ubezwłasnowolnienie, choć orzekane na podstawie analizy psychiatrycznej, było środkiem prawnym, którego praktyczne zastosowanie prowadziło do wielu nadużyć (przede wszystkim funkcjonowało jako narzędzie, za pomocą którego rodzina mogła przejąć kontrolę nad majątkiem z rąk swojego, z jakiś przyczyn „szkodliwego”, członka).

    97Weber jeszcze przed rozpoczęciem sporu prawnego ze Schreberem był bohaterem dalece głośniejszego wówczas procesu o ubezwłasnowolnienie. Dotyczył on osoby księżniczki Louise, córki króla Belgii. Na skutek romansu, w który się wdała, a także swych licznych ekstrawagancji księżniczka Louise została uznana przez rodzinę za niepoczytalną, a następnie, dzięki opiniom psychiatrów, ubezwłasnowolniona. Weber był autorem raportu wykorzystanego w ramach procesu, w którym, opierając się na opiniach psychiatrycznych na temat księżniczki, uznał ją za niepoczytalną i zalecił izolację w zakładzie doktora Piersona. Był to ewidentny przykład wykorzystania psychiatrii i prawa do działań politycznych. Po pięciu latach przebywania w zamknięciu księżniczce Louise udało się uciec z zakładu do Paryża, gdzie uzyskała zgoła inną niż w Saksonii opinię na temat stanu swojej psychiki, co z kolei pozwoliło jej odzyskać wolność.

    98Powyższa historia, która trafiła na czołówki gazet, głośny później przypadek Schrebera, a także wiele innych historii ludzi z przełomu XIX i XX wieku, którzy dostawszy się w tryby maszyny działającej na przecięciu psychiatrii i prawa, znikali ze świata społecznego i dożywali swych dni za murami zakładów psychiatrycznych, stanowią symptom ogólniejszego problemu niejasnej relacji wiążącej wówczas (i – w mniejszym być może stopniu lub na inny sposób – dzisiaj) owe dziedziny. Lothane pisze à propos przypadku księżniczki Louise:

    Trudno oprzeć się wrażeniu, że w Niemczech przełomu wieków coś poważnego doskwierało psychiatrii jako nauce, skoro eksperci wysuwali do tego stopnia sprzeczne ze sobą opinie, opierając swoje diagnozy na badaniu tego samego pacjenta. Oczywiście problem nie tkwił wówczas, podobnie jak i dzisiaj, w psychiatrii, ale w nadużywaniu psychiatrii dla celów politycznych. Weber był dłużnikiem systemu, który opłacał jego pensję, a także miał prawo i władzę do określania jego stanowiska oraz funkcji. Próbując doprowadzić do kompromisu między wykluczającymi się diagnozami psychiki księżniczki Louise sporządzanymi przez psychiatrów niemieckich i francuskich – z których ci ostatni byli jej politycznymi sojusznikami, pierwsi zaś przeciwnikami – Bresler stwierdził, że różnice biorą się z narodowej cechy Francuzów, a zatem galanterii, a także typowej dla owego narodu skłonności do myślenia psychologicznego, w kontraście do cechującego Niemców myślenia w kategoriach patologii. Zgadzam się z ostatnią częścią tej oceny. 43

    99Miejsce przecięcia pola sądowniczego z psychiatrycznym, brak jasnego podziału kompetencji (niezawisły sąd opiera swoją decyzję niemal wyłącznie na opinii lekarza psychiatry, siłą rzeczy albo niezaznajomionego w wystarczającym stopniu z danym przypadkiem, albo nazbyt silnie zaangażowanego w sprawy pacjenta, a co za tym idzie dalekiego od koniecznego dla wystawienia wyważonej opinii „obiektywizmu”), ewidentny konflikt interesów zachodzący w przypadku lekarza opiniującego własnego pacjenta (pacjent zdrowy nie przynosi zysku) – wszystko to tworzyło doskonałe środowisko dla pojawienia się fenomenu „polityki paranoi”.

    Wąskie, opierające się na ekspertyzie psychiatrycznej podejście do orzekania ubezwłasnowolnienia doskonale pasowało do polityki paranoi: do zwiększenia prestiżu i władzy psychiatrii jako zawodu; do nadania nowej roli sądownictwu; a wreszcie do przekształcenia obu powyższych dziedzin w psy łańcuchowe, gotowe w każdej chwili pozbyć się ze społeczeństwa wariatów, heretyków, dewiantów i innego niepożądanego elementu. Podczas gdy niemiecka psychiatria z dumą obnosiła się ze swoim oświeceniowym charakterem, pyszniąc się tym, że odseparowała szaleńców od kryminalistów i tym samym poprawiła los pacjentów, w rzeczywistości polityka paranoi doprowadziła do odtworzenia bliskości kryminalistów i pacjentów chorych umysłowo, a także stworzyła warunki sprzyjające nadużywaniu psychiatrii dla osobistych lub politycznych korzyści. Powyższy rozwój wypadków znalazł odpowiedź w pierwszym ruchu antypsychiatrycznym w Niemczech, co z kolei doprowadziło do polaryzacji stanowisk w środowisku psychiatrycznym, opinii publicznej oraz w ramach debaty parlamentarnej. 44

    100W debacie uczestniczą aktywnie sami zainteresowani, publikując własnym sumptem pamflety. Najsłynniejszym przypadkiem poprzedzającym publikację Pamiętników… Schrebera, w którym z imienia i nazwiska wymienieni są zarówno Flechsig, jak i Weber, była historia F. W. Krumbiegela. W 1893 roku kupiec z Zwickau w Saksonii przedstawia w napisanym przez siebie świadectwie, w jaki sposób zamknięcie w zakładzie psychiatrycznym zmieniło go ze zdrowego i szczęśliwego człowieka w istotę „pochowaną za życia”. Podobnie jak w przypadku Schrebera, problemy Krumbiegela dotyczyły kwestii na przecięciu prawa i psychiatrii – spory z kolejnymi zatrudnianymi przez niego i niemal natychmiast zwalnianymi prawnikami, a następnie ich wspólne machinacje doprowadziły do sytuacji, w której sąd uznał go na podstawie opinii psychiatrycznej za niezdolnego do samostanowienia. Przez wiele kolejnych lat Krumbiegel prowadził wojnę z kolejnymi instancjami sądowymi, starając się odzyskać należne mu prawa 45.

    101Dopiero w połowie lat 90. kwestia ubezwłasnowolnienia chorych umysłowo dostaje się na pierwsze strony gazet, a niedługo potem pojawiają się postulaty zmiany prawa. Ogromna większość środowiska psychiatrycznego wyraziła zdecydowany sprzeciw wobec jakichkolwiek zmian. Doktor Weber należał rzecz jasna do konserwatystów i gorących obrońców istniejącego systemu, brał przy tym aktywny udział w debacie. System ten, będący prefiguracją rzeczywistości Kafkowskiego Procesu, w praktyce czynił z psychiatry diagnostę i sędziego w jednej osobie, a często również wykonawcę wyroku. Nic dziwnego zatem, że większość lekarzy uznawała wszelkie jego zmiany za bezpośredni atak na własną pozycję, za próbę ograniczenia związanych z nią możliwości i przywilejów. W obliczu tak zażartego oporu projekt zmiany prawa dotyczącego orzekania ubezwłasnowolnienia zostaje odrzucony przez Reichstag w 1897 roku. W trakcie długotrwałych prób odzyskania przez Daniela Paula wolności Weber trzykrotnie potwierdzał pierwotną diagnozę Flechsiga, zgodnie z którą Schreber cierpiał na paranoję, co skazywało go właśnie na ubezwłasnowolnienie w zakładzie zamkniętym.

    102Pierwszy przeznaczony dla sądu raport autorstwa doktora Webera sporządzony zostaje pod koniec 1889 roku. Weber występuje tu w roli specjalisty wydającego opinię, którą może, ale nie musi, wziąć pod uwagę sędzia, rozstrzygając sprawę. Dokument jest interesujący z kilku względów. Przede wszystkim pozwala na rekonstrukcję pierwotnej diagnozy, dzięki której doktor Flechsig pozbył się Schrebera ze swojego zakładu, przyjętej następnie najpierw przez Piersona, a później przez samego Webera. Po drugie pozwala poznać historię pobytu Daniela Paula w Sonnenstein z obiektywizującej perspektywy lekarza, jakże odmiennej od skazanych na czystą subiektywność narracji autora Pamiętników… (binarna opozycja: choroba psychiczna–choroba nerwów). Wreszcie umożliwia prześledzenie logiki stojącej za sposobem myślenia psychiatry i odtworzenie leżącej u jej podstaw definicji choroby psychicznej.

    103Dla Webera przypadek sędziego Schrebera ma w sobie coś z podstępu. Najtrudniej rozpoznać przecież szaleństwo pod maską normalności. Z drugiej jednak strony zachowaniu pacjenta, które bez trudu uznać można za nieodbiegające od normy, towarzyszą czysto somatyczne symptomy niepozwalające zapomnieć o czającej się chorobie psychicznej. Doktor Weber pisze:

    pan przewodniczący senatu, doktor Schreber, nie jawi się obecnie – pomijając wyraźne psychomotoryczne objawy, które nawet dla pobieżnego obserwatora mogą wydać się chorobliwe – jako osoba rozkojarzona czy też z psychicznymi zahamowaniami, jego inteligencja nie jest w jakiś wyraźny sposób upośledzona, jest sprawny intelektualnie, jego pamięć – doskonała, dysponuje znaczną wiedzą, nie tylko w zakresie prawa, ale także w wielu innych dziedzinach i potrafi przekazywać ją w uporządkowanym ciągu myśli, interesuje się wydarzeniami w polityce, nauce, sztuce, itd. i stale się nimi zajmuje […], tak że bliżej nie poinformowany o jego stanie obserwator nie zauważyłby niczego szczególnego. 46

    104W owym pozorze absolutnej normalności czai się zagrożenie, a zarazem pokusa, by uznać Schrebera za jednostkę w żaden sposób nieodbiegającą od normy. Lekarzowi tym bardziej jednak nie wolno poddać się złudzeniu, musi on pamiętać, że „przy tym wszystkim pacjent przepełniony jest urojeniami, stanowiącymi pewien zamknięty system i w mniejszym lub w większym stopniu utrwalonymi” 47.

    105To, że pacjent jest zdolny imitować zachowanie ludzi zdrowych na umyśle, w żadnym wypadku nie stanowi dla Webera miary zdrowia Daniela Paula. To nieodbiegające od normy zachowanie martwi Webera: „Pacjent zazwyczaj nie głosi swych urojonych idei bądź daje im jedynie wyraz w sposób pośredni, jak bardzo jednak jest przez nie opanowany, wynika częściowo wprost z kilku jego pisemnych wypowiedzi […], a po części z jego zachowania” 48. Jak widać, prawdziwy problem tkwi w tym, że Schreber upiera się przy rzeczywistym charakterze swych w oczywisty sposób nierzeczywistych urojeń i halucynacji, co z kolei prowadzi go do zachowań naruszających reguły współżycia społecznego i skazuje na życie w zamknięciu. Nie bez znaczenia pozostaje również treść urojeń, pod których wpływem znajduje się były przewodniczący senatu. Weberowi jawiła się ona jako jednocześnie obrazoburcza i obsceniczna, naruszająca powszechnie uznawane dogmaty religijne i obyczajowe. Poddając pod rozwagę sądu przekonania Schrebera, które w przyszłości zapisane zostaną w postaci Pamiętników…, przytacza co bardziej ekscentrycznie brzmiące elementy, choć jednocześnie podkreśla, że pacjent przedstawia i tłumaczy swe urojenia „w zadziwiająco klarowny sposób i z niezwykle logiczną precyzją” 49.

    106Szczególną uwagę w swym raporcie poświęca Weber „transseksualnym” zachowaniom Daniela Paula, mającym stanowić najdoskonalszy przykład tego, jak bardzo spowodowane chorobą psychiczną urojenia wpływają na postrzeganie przez pacjenta samego siebie i otaczającego świata:

    Należy zwrócić uwagę może tylko na fakt, że w zachowaniu chorego, w jego dokładnym goleniu twarzy, w jego radości z faktu posiadania damskich przyborów toaletowych, z wykonywania drobnych, typowo damskich czynności, w skłonności do mniejszego lub większego negliżowania się i przeglądania w lustrze, w przystrajaniu się na kobiecy sposób w kolorowe wstążki, sznureczki p.p. manifestuje się nieustannie szczególnego rodzaju patologiczny charakter jego wizji. 50

    107Nie ulega wątpliwości, że tego typu godzące w powszechnie podzielane poczucie przyzwoitości opisy wzmacniały siłę czysto medycznej argumentacji, choć każą nam zadać pytanie, czy Weber, dążąc do potwierdzenia swej tezy o niepoczytalności Schrebera, nie kierował się zasadą „szukajcie, a znajdziecie”.

    108Akapit kończący raport napisany jest w tonie raczej wyważonym, jednak jego treść okazuje się dla sędziego Schrebera nieubłaganym wyrokiem. Weber konkluduje:

    Czy na skutek wyżej opisanego stanu psychicznego, który należy określić jako paranoję, należy uznać pana przewodniczącego senatu, doktora Schrebera, w świetle prawa za osobę pozbawioną rozumu, podlega decyzji sędziowskiej, jeśli jednak pod wymienionym pojęciem, dalekim od opinii lekarskiej, rozumie się, że pacjent, o którym mowa, nie jest w stanie na skutek psychicznych zaburzeń w sposób obiektywny i niezafałszowany opisywać wszystkich procesów i wydarzeń, oceniać ich stosownie do rzeczywistych okoliczności ani formułować swoich decyzji po swobodnym i rozsądnym namyśle w formie niewymuszonych oświadczeń woli, to jasne jest, że w tym przypadku ze względu na pojawiające się omamy, na związane z nimi i układające się w pewien system urojenia oraz opanowujące pacjenta odruchy bezwarunkowe, takie ograniczenie w obszernym stopniu istnieje i w dalszym ciągu zachodzi. 51

    109Fakt, że zdaniem Webera urojenia wciąż przesłaniają Schreberowi rzeczywistość, nie oznaczał wszelako, że nie był on w stanie wchodzić w żadne relacje społeczne. Lekarz zaznacza na końcu swego raportu, że nie widzi żadnych przeciwwskazań dla przesłuchania sędziego Schrebera przez sąd.

    110Drugi raport Weber pisze rok później (jest on datowany na 28 listopada 1900 roku), już po zaznajomieniu się z treścią spisywanych przez Daniela Paula fragmentów, które w przyszłości wydane zostaną jako Pamiętniki nerwowo chorego. Na samym wstępie opisu stanu zdrowia sędziego Schrebera lekarz stwierdza jasno, że jego zdaniem stan pacjenta nie zmienił się niemal wcale od poprzedniego raportu sporządzonego dla sądu, jedynym zaś powodem powstania nowego opisu są kolejne świadectwa niepoczytalności autora Pamiętników…, które znajdujemy wśród jego notatek. Znaczenie owych zapisków było dla Webera o tyle istotne, że – jak pamiętamy – Schreber odmawiał bezpośredniego kontaktu z budzącym jego podejrzliwość lekarzem; pisemny zapis doświadczeń pacjenta sporządzony jego własną ręką stanowił więc uprzywilejowane źródło informacji na temat choroby. Weber pisze:

    Należało potraktować te zapiski z największą uwagą, tym bardziej że pacjent w osobistych kontaktach – ogólnie rzecz biorąc – nie jest zbytnio skłonny do przedstawiania swych uwarunkowanych chorobą idei; ich złożony i wyrafinowany charakter nastręcza mu, trzeba przyznać, trudności przy ustnym opisie tych idei. „Pamiętnik nerwowo chorego”, jak autor nazywa swoją rozprawę, jest niezwykle cenny nie tylko z naukowo-medycznego punktu widzenia, jako że pozwala lepiej scharakteryzować ogólny stan omawianej tu choroby; dostarcza jednocześnie kilku praktycznych wskazówek niezbędnych do zrozumienia obserwowanego u pacjenta zachowania. 52

    111Jeszcze przed swoim powstaniem Pamiętniki… jawią się każdemu, kto się z nimi zetknie, jako królewska droga do tajemnicy umysłu ich autora (ze względu na komplikację i ekscentryczność systemu myślenia opracowanego przez sędziego Schrebera, Weber, zamiast starać się streścić go na użytek sądu, decyduje się dołączyć raczej do swojego raportu Pamiętniki… w ich ówczesnej formie luźnych zapisków).

    112Celem drugiego raportu nie jest ponowny kliniczny opis stanu zdrowia pacjenta po roku hospitalizacji, ale przede wszystkim pomoc sądowi w orzeczeniu, czy Schreber zdolny jest „kierować swoim zachowaniem”. W tym sensie wszelkie informacje dotyczące stanu zdrowia pacjenta Weber podaje nie tyle ze względu na ich znaczenie medyczne, ile jako argumenty za zniesieniem ubezwłasnowolnienia lub – zwłaszcza – przeciw niemu. Weber – być może mając w pamięci wysuwane przez samego Schrebera zarzuty o to, że w istocie jest stroną w toczonym sporze sądowym – z całą stanowczością podkreśla, że jego rola ogranicza się do dostarczenia specjalistycznej ekspertyzy, natomiast decyzja dotycząca przyszłych losów Daniela Paula leży całkowicie w gestii sędziego. Weber oświadcza:

    Niżej podpisany chce bowiem z całą mocą podkreślić, jak uczynił to już zresztą w pierwszej opinii, że do kompetencji biegłego lekarza nie należy wydawanie decydującego wyroku w sprawie, czy dana osoba na skutek zaburzeń psychicznych jest zdolna do samodzielnego zajmowania się swoimi sprawami, czy w sensie prawnym posiada zdolność prawną, czy też nie. Zadanie biegłego sędziego powinno się raczej ograniczyć do przedstawienia właściwym organom oceny kondycji fizycznej danej osoby w sposób umożliwiający wyciągnięcie w odpowiednim czasie konsekwencji. 53

    113W ramach sporządzania raportu głównym zadaniem Webera było określenie zdolności pacjenta do niezaburzonego funkcjonowania w ramach rzeczywistości społecznej oraz określenie związanych z jego stanem ograniczeń w podejmowanych przezeń codziennych czynnościach, tymczasem fakt, że przebywał on nieustannie w zakładzie zamkniętym, ograniczał znacząco możliwość postawienia jakiejkolwiek opartej na faktach diagnozy. W związku z tym Weber dążył do, przynajmniej czasowej, zmiany środowiska swojego pacjenta i zmuszał go do (z początku ograniczonego) udziału w różnego rodzaju aktywnościach odmiennych od tego, do czego pacjent przyzwyczaił się zamknięty za murami zakładu (warto zaznaczyć, że zmiana stosunku Webera do kwestii całkowitej izolacji Schrebera zaszła dopiero po tym, gdy ten rozpoczął starania o uchylenie ubezwłasnowolnienia). Eksperyment „rzucający” Daniela Paula w świat poza Sonnenstein budzi doskonale zrozumiałe zaniepokojenie jego rodziny, dlatego też zasięg i czas trwania owych „wycieczek do normalności” wkrótce musiały zostać ograniczone. Wszystko na nic:

    nawet jeśli regularne przyjmowanie posiłków przy rodzinnym stole niżej podpisanego, udział w spotkaniach towarzyskich, wycieczki po najbliższej okolicy, wydłużające się czasem aż do Drezna, do mieszkania jego małżonki, załatwianie drobnych sprawunków w mieście dawały dobrą okazję do obserwacji zachowań chorego w zetknięciu ze światem zewnętrznym, nie dostarczyły jednak dotychczas żadnych przekonujących jednoznacznie w tym lub w innym kierunku wyników. 54

    114Biorąc pod uwagę przebieg choroby Schrebera, Weber stwierdza, że w momencie spisywania drugiego raportu stan jego pacjenta „ostatecznie się uformował”. Obłęd, w którym Schreber pogrążył się w pierwszym etapie swojej choroby, wykluczał jakąkolwiek formę samodzielnej aktywności z jego strony, nie mówiąc już o podejmowaniu decyzji w jakichkolwiek bardziej skomplikowanych kwestiach (finansowych czy prawnych). Jednakże stan pacjenta uległ zmianie, wymuszając tym samym na lekarzu rewizję jego dotychczasowej diagnozy. W swoim pierwszym raporcie Weber wskazuje na krystalizację obłędu w skomplikowaną formę paranoi. Drugi raport zdaje się podtrzymywać ową diagnozę, kładzie jednak nacisk na proces komplikacji i utrwalania się systemu rojeń Schrebera.

    115Stan chorego lekarz rozpatruje nie tyle w kategoriach poprawy (czego należałoby oczekiwać, zważywszy na przejście od stanu autystyczno-agresywnego obłędu do przekonujących postronnego obserwatora pozorów zdrowia), ile zmiany. Co więcej, zdaniem Webera jest to zmiana groźna i odbierająca szanse na rychłe uleczenie – były sędzia odmawia uznania się za chorego, a także rozpoznania w swych urojeniach efektów choroby:

    pan przewodniczący, doktor Schreber, pozostawia wprawdzie kwestią otwartą, czy źródłem tego lub owego jego wrażenia zmysłowego mogą być omamy, czy nie, zasadniczo jednak utrzymuje, że system jego urojeń to rzeczywistość, a uznaje najbardziej nieprawdopodobne z opisywanych przez niego zdarzeń za fakty. 55

    116Powierzchowne symptomy zdrowia, jakie można było zaobserwować u Daniela Paula, nie zdołały zwieść doświadczonego klinicysty. Umysł tak inteligentny, jak umysł sędziego Schrebera, znalazł sposób, by pogodzić treść swoich wyimaginowanych koncepcji z otaczającą go „obiektywną” rzeczywistością. Omawiając stan zdrowia chorego, Weber stwierdza między innymi:

    Nie znaczy to, że rozpoznał i zaakceptował jako takie prawdziwe wytwory swego zmienionego chorobowo postrzegania zmysłowego oraz systemy powstające na ich podstawie, nie znaczy to, że wzniósł się ponad subiektywizm swoich poglądów i był gotów do obiektywnej oceny zjawisk i zdarzeń; do tego zdolny nie był ze względu na stale pojawiające się przewidzenia, na gruncie których jego urojenia musiały utrwalać się wciąż i wciąż od nowa, ale wraz z zanikiem silnych akcentów afektywnych, wraz z powrotem przytomności umysłu i zdolności orientacji nastąpiło pewne rozdwojenie całości wyobrażeń, dominujący zmieniony chorobowo obszar życia psychicznego oddzielił się bardzo wyraźnie od pozostałego, i choć przy organicznie uwarunkowanej jednolitości całej psychiki nienaruszalność tego obszaru jest nie do pomyślenia, co więcej, przechodzenie pozornie częściowych zaburzeń na całość funkcji psychicznych jest wręcz nie do uniknięcia, to mogło jednak – tak jak zwykle w paranoi bywa – również i w tym przypadku zdarzyć się, że po ustąpieniu ostrych objawów choroby wyodrębniły się pewne obszary odczuwania i myślenia w stosunkowo niewielkim stopniu dotknięte przez zmiany chorobowe, że w szczególności intelekt nie wykazywał żadnych istotnych słabości, kojarzenie pojęć pod względem formalnym zdawało się przebiegać poprawnie, natomiast ocena rzeczy i sytuacji leżących ponad utrwalonymi, zamkniętymi w pewien system urojeniami okazywała się być zwykle niczym nie zmącona i trafna. 56

    117Zdaniem Webera krystalizacja stanu chorobowego Schrebera polegać miała zatem na oddzieleniu się ograniczonych i ściśle określonych obszarów życia psychicznego od psychicznej całości, oraz utrwaleniu owego podziału. Jednocześnie zdaniem lekarza poza sferą oddziaływania choroby pozostawać miały intelekt i zdolności logicznego rozumowania, a także to, co zwykło się nazywać zdrowym rozsądkiem.

    118Na poparcie swych słów dotyczących pozornego charakteru poprawy stanu zdrowia psychicznego sędziego Schrebera Weber przywołuje między innymi doświadczenie wspólnych obiadów, często spożywanych w towarzystwie rodziny lekarza. Warto też podkreślić szczególną uwagę, jaką lekarz przywiązuje do sposobu zachowania swojego pacjenta, do jego „konduity moralnej”:

    Niżej podpisany miał przez trzy czwarte roku podczas wspólnego spożywania codziennych posiłków przy rodzinnym stole doskonałą sposobność do rozmowy z panem przewodniczącym Schreberem na wszelkie możliwe tematy. Jakakolwiek dziedzina nie zostałaby poruszona – poza jego urojeniami, rzecz jasna – czy to sprawy dotyczące administracji państwowej i prawa, polityki, sztuki i literatury, życia społecznego, czy czegokolwiek innego, doktor Schreber zawsze wykazywał się żywym zainteresowaniem, głęboką wiedzą, dobrą pamięcią i trafną oceną, zaś w kwestii etycznej prezentował poglądy, z którymi można się było tylko identyfikować. Podobnie podczas lekkiej pogawędki z obecnymi paniami robił miłe i sympatyczne wrażenie, żartując zaś sobie z pewnych spraw, pozostawał zawsze taktowny i subtelny, nigdy podczas swobodnych rozmów przy stole nie poruszał tematów, które należy omawiać wyłącznie podczas wizyty lekarskiej, a nie tamże. 57

    119Zachowanie Daniela Paula w sytuacjach społecznych można uznać za wzorowe, choć jednocześnie Weber podkreśla stałe występowanie u niego fizycznych symptomów chorobowych (trwające kilka chwil momenty „zawieszenia”, w trakcie których Schreber zdaje się popadać w stupor, nieadekwatna do sytuacji lub zbyt ekspresyjna mimika, kompulsywne ruchy rękoma wokół twarzy). Uciążliwości te, towarzyszące wyprawom Schrebera poza mury Sonnenstein, zdarzały się przy najróżniejszych okazjach, wywołując w pacjencie uczucie zażenowania. Z tego właśnie powodu wizyty poza zakładem rzadko kiedy trwały dłużej niż jeden dzień.

    120Zdaniem Webera występowanie owych zachowań, będących bezpośrednią konsekwencją oddziaływania choroby, w praktyce uniemożliwiały Schreberowi powrót do wykonywanego przed kryzysem psychicznym zawodu, co przyznawał również sam Daniel Paul (wskazując na trudności w utrzymaniu przez długi czas koncentracji jako kluczowy czynnik wpływający na jego przekonanie). Szczególnie uciążliwie i uniemożliwiające „normalne” funkcjonowanie były kompulsywne napady wrzasków, bluźnierstw i innych, mniej artykułowanych dźwięków.

    Potrafi je wprawdzie (choć nie zawsze) stłumić na krótko, mówiąc coś w ożywiony sposób, grając coś fortissimo na fortepianie lub przy pomocy innych zabiegów, jednak przez większość dnia krzyki rozlegają się w jego pokoju i w ogrodzie, stanowiąc dość duże obciążenie dla najbliższego otoczenia. Także i w nocy, nierzadko przez kilka godzin, zakłóca to spokój całego oddziału, a nawet miast, ponieważ chory wykrzykuje czasem w tamtą stronę, nie zważając na nic. 58

    121Prócz wymienionych wyżej środków, stosowanych, by zapobiec myślom i czynnościom kompulsywnym (głośne i ożywione przemowy, gra na fortepianie), Daniel Paul stosował również inne rytualne czynności:

    Do owych środków obrony należy między innymi przechadzanie się po pokoju nago (zapewne by wywołać w sobie często wymienianie uczucie rozkoszy), bądź przestawanie przed lustrem w szeroko wykrojonej podkoszulce przystrojonej kolorowymi wstążkami i oglądanie swojego biustu, który jego zdaniem przybrał już kobiece kształty. Takim zachowaniem (wcześniej wystawiał również niekiedy przez okno gołe nogi) pacjent naraża się na przeziębienia, których skutki z kolei traktuje jako kolejne cuda. Trzeba powiedzieć jednak, że nie jest jego zamiarem szkodzić sobie, porzucił również myśli o samobójstwie, ponieważ uważa, że nawet najgorsze okaleczenia nie są w stanie mu zaszkodzić. 59

    122Weber przytacza opinię samego Schrebera, który zdając sobie sprawę z uciążliwości dla otoczenia swoich niemożliwych do opanowania ataków, twierdził, że doskonałym rozwiązaniem jego sytuacji po wyjściu na swobodę byłoby zamieszkanie w domu otoczonym dużym ogrodem lub innej siedzibie położonej w opuszczonym miejscu. Zdaniem Webera dużo mniej zrozumienia pacjent wykazywał wobec trudności związanych ze zmianami zachodzącymi jakoby na jego ciele. Zaakceptowawszy konieczność i nieuchronność swojej przemiany w kobietę, Schreber z pełnym stoicyzmem przyjmował konieczność rozstania się z żoną, a co za tym idzie – rozwodu. Na wszelkie padające z jej ust krytyczne uwagi na temat swoich nowych przekonań ze spokojem sugerował jej, że wcale nie jest zmuszona dzielić z nim życia i – co więcej – on w żadnym wypadku tego od niej nie oczekuje. Niechęć do żony stanowiła zdaniem Webera kolejny symptom zmian, jakie pod wpływem choroby nastąpiły w psychice Daniela Paula. Z uwagi na brak danych Weber nie potrafił stwierdzić, w jakim stopniu Schreber byłby zdolny do samodzielnego dbania o własne finanse, choć nie wyklucza ich nadwątlenia, gdyby kłębiące się w psychice Schrebera urojenia doszły do głosu.

    123Sędzia Schreber doskonale zdawał sobie sprawę z formalnego przebiegu procesu sądowego, a co za tym idzie miał nie tylko odpowiednie zaangażowanie, ale również narzędzia umożliwiające mu przynajmniej podjęcie walki z systemem psychiatryczno-sądowniczym. Zaznajomiwszy się z kolejnymi uzasadnieniami wyroku utrzymującego ubezwłasnowolnienie, a także z opiniami psychiatrycznymi autorstwa Webera, na których się one opierały, Schreber wystosował do sądu pismo, w którym starał się zbić uzasadniającą wyrok argumentację.

    124W datowanym na 23 lutego 1901 roku liście próbuje z jednej strony podważyć te elementy opisu jego stanu zdrowia autorstwa Webera, co do których istnieje możliwość odmiennej, a zarazem możliwej do intersubiektywnego potwierdzenia interpretacji, z drugiej natomiast – przekonać sędziego o kluczowym dla całej sprawy braku istotnego z punktu widzenia prawa związku między jego rzekomymi urojeniami (spisanymi w postaci Pamiętników…) a stanowiącym przedmiot sporu prawnego ubezwłasnowolnieniem. To, co zdaniem Webera było decydującym argumentem w dyskusji (niemożliwa do zaakceptowania treść Pamiętników…), według Schrebera nie miało najmniejszego znaczenia. Paradoks polega na tym, że dla Webera Pamiętniki… stanowiły zapis doświadczenia z gruntu fałszywego, będąc jednocześnie rozstrzygającym świadectwem w realnym sporze sądowym, podczas gdy dla Daniela Paula miały one charakter bardziej rzeczywisty niż sama rzeczywistość, a jednocześnie pozbawione były znaczenia dla sądu.

    125Pismo Schrebera przepełnia nieoczekiwany, zważywszy na fakt jego znajomości raportów Webera, nastrój, który określić można mianem stoickiego. Do swojego lekarza Daniel Paul odnosi się z ogromnym szacunkiem, podszytym świadomością jego ograniczeń i wynikających z nich błędów. Pisze na przykład:

    Muszę z wdzięcznością przyznać, że pan biegły był mi – można powiedzieć – przychylny i starał się sprawiedliwie oceniać całą moją wyjątkową osobowość; jestem mu ponadto winny podziękowania za to, że nie żałował trudu, by wnikliwie przestudiować moje „Pamiętniki”, co umożliwiło mu zamieszczenie w swojej opinii w większości trafnych streszczeń najważniejszych moich myśli. Zakradło się przy tym wprawdzie parę nieścisłości i nieporozumień, ale ze względu na kruchość materii nie dało się tego zapewne uniknąć. 60

    126W innym miejscu Schreber wyraża wręcz zrozumienie dla sytuacji Webera jako lekarza, która ściśle określa, a zarazem ogranicza jego perspektywę:

    Byłoby mi naprawdę przykro, gdyby któreś z moich słów uraziło tajnego radcę pana Webera, do którego ze względu zarówno na charakter, jak i zawodowe oraz naukowe kompetencje żywię ogromny szacunek. Wiem również bardzo dobrze, ze pan biegły nie mógł postąpić inaczej, jak tylko zmierzyć mój przypadek powszechnie przyjętą miarą wynikającą z naukowego doświadczenia. 61

    127Podobnie jak w przypadku streszczenia przez Webera jego idei, Schreber w ogromnej mierze zgadza się z opisem swojego stanu zdrowia dokonanym przez lekarza, choć jego zdaniem jest on trafny głównie dlatego, że jego opiekun korzystał nie tyle z własnych obserwacji, ile z notatek swojego pacjenta. W sporządzonych przez Webera raportach są jednak dwa niezwykle ważne fragmenty, które budzą kategoryczny sprzeciw Daniela Paula. W obu poniższych kwestiach pacjent miał bowiem niezmienne i niepodlegające dyskusji przekonania.

    128Po pierwsze Schreber nie może zgodzić się ze stwierdzeniem głoszącym, iż „powód nie zaprzecza, że jest chory umysłowo”. Termin „choroba umysłowa” tożsamy jest z „zaburzeniami umysłowymi”, podczas gdy zdaniem samego Schrebera jego stan określić można trafnie mianem „choroby nerwów”:

    Nie zaprzeczam, że mój system nerwowy znajduje się od szeregu lat w stanie choroby. Z całą stanowczością zaprzeczam jednakowoż, że jestem chory umysłowo lub że kiedykolwiek byłem. Mój umysł – tj. funkcjonowanie mojego rozumu – jest tak jasne i zdrowe, jak ma to miejsce u jakiegokolwiek innego człowieka; pozostawał on także – pomijając kilka niewiele znaczących hipochondrycznych wyobrażeń – od początku mojej choroby jednakowy. 62

    129Rozróżnienie to jest niezwykle istotne dla przebiegu sprawy sądowej, a to ze względu na płynność terminu „umysłowo chory” w dyskursie medycznym i prawnym. W związku z ową brzemienną w skutki pomyłką terminologiczną całość opinii wygłoszonej przez Webera może zostać podana w wątpliwość. Nie znaczy to jednak, że Daniel Paul przypisuje na tym etapie jakiekolwiek złe intencje swojemu lekarzowi; wręcz przeciwnie: przekonany jest, że Weber działa w dobrej wierze.

    130Po drugie Daniel Paul nie może zaakceptować tego, że przypisuje mu się pragnienie pozostania w zakładzie. Na prawdziwość swoich słów przywołuje datowany na 14 czerwca 1900 roku dokument (list do adwokata), w którym czytamy między innymi:

    Na razie nie naciskam na zwolnienie mnie z zakładu tylko dlatego, że po spędzeniu tu sześciu lat nie ma już większego znaczenia, czy pobyt tutaj potrwa jeszcze pół roku, czy rok dłużej, a ponadto dlatego, że mój powrót do dawnego domostwa wymagałby pewnych przygotowań odnośnie warunków mieszkaniowych itp. Nie obiecuję sobie natomiast po dalszym pobycie w tutejszym zakładzie żadnych korzyści dla mego zdrowia. 63

    131Nieco dalej Schreber stwierdza:

    Oczywiście nie jest moim życzeniem spędzić reszty mego życia, zamartwiając się, w zakładzie, gdzie moje zdolności umysłowe leżą niemalże odłogiem i gdzie niemalże całkowicie pozbawiony jestem kontaktu z kształconymi ludźmi, jak i innych przyjemności życiowych. Gdyby ze względu na pewne stany (np. krzyki) moja obecność w miejscach publicznych budziła wątpliwości, umiałbym narzucić sobie niezbędne w takiej sytuacji odosobnienie. 64

    132Przy okazji Schreber wyraża przypuszczenie, że część pism kierowanych przezeń do drezdeńskiego sądu musiała zaginąć, nawet pobieżne zapoznanie się z nimi musiałoby bowiem skłonić sędziego do rozpatrzenia wniosku o uchylenie ubezwłasnowolnienia w dalece bardziej przychylnym świetle. To właśnie ten punkt opisu dokonanego przez Webera budzi najsilniejszy opór Schrebera. Pisze on: „nie mogę jedynie nie reagować na twierdzenie, że tylko za moją sprawą nie rozpoznano we mnie odpowiednio wcześnie człowieka w pełni władz umysłowych” 65.

    133Przeświadczenie, że warunki zamknięcia w zakładzie Sonnenstein potęgują jedynie jego chorobę, nie zaś pomagają w jej wyleczeniu, przebija przez wszystkie pisma skierowane do sądu przez Daniela Paula. Nie oznacza to jednak, że obwinia on o obecny stan własnych nerwów swego lekarza – wobec Webera oraz podejmowanych przezeń decyzji Schreber jest jak zawsze niezwykle wyrozumiały:

    W tak wielkim zakładzie prowadzenie nieprzerwanej szczegółowej obserwacji każdego pacjenta jest po prostu niemożliwe, a w sytuacji, gdy pacjent zamyka się w sobie, jak to było w moim przypadku przez pierwsze lata, może być rzeczywiście trudno zdobyć właściwe wyobrażenie o jego życiu umysłowym we wszystkich jego aspektach. 66

    134W opisie choroby sporządzonym na użytek sądu przez Webera Schreber odnajduje liczne punkty, z którymi nie może się zgodzić, a które stanowią podstawę argumentacji stojącej za decyzją sądu. Daniel Paul nie przepuszcza przy tym okazji, by zasugerować, że błędna jego zdaniem decyzja sędziego bierze się ze zbytniego zawierzenia opinii biegłego, przy jednoczesnym zlekceważeniu głównego, zdaniem samego Schrebera, dowodu w sprawie, a mianowicie jego Pamiętników nerwowo chorego. Przede wszystkim zarzuca on sędziemu, że nie wziął pod uwagę faktu, iż stan pacjenta nie pozostawał niezmienny przez cały okres zamknięcia – to, co w momencie kryzysu jawiło się jako realne (jak choćby „pobieżnie wytworzeni ludzie”), po upływie jakiegoś czasu rozpoznane zostało przez Schrebera jako pozór:

    Teraz wiem już od dawna, że osoby, które przed sobą widzę, nie są „pobieżnie wytworzonymi ludźmi”, lecz ludźmi prawdziwymi, i że muszę się w związku z tym zachowywać wobec nich tak, jak zazwyczaj zachowuje się rozsądny człowiek w kontaktach z innymi ludźmi. Zdanie kończące podstawę orzeczenia wyroku, że ze względu na moje wcześniej istniejące wyobrażenia zachodzi niebezpieczeństwo nierozsądnego działania, traci w tej sytuacji bez wątpienia swoją wartość jako istotny element uzasadniający podjętą decyzję argument. 67

    135Nie oznacza to jednak w żadnym wypadku, że Schreber odmawiał rzeczywistego charakteru wszystkim swoim doświadczeniom. Dynamiczny charakter dotykającej Schrebera choroby nerwów sprawił, że w ramach procesu osiągania prawdy pozostawił on za sobą czysto subiektywne – a co za tym idzie fałszywe – przeświadczenia, stanowiące często efekt zaburzeń emocjonalnych (związanych jego zdaniem z nową sytuacją zamknięcia, w której się znalazł), w ich miejsce pojawiły się zaś odkrycia o charakterze obiektywnym, dotyczące Boga oraz natury wszechświata. Zdaniem sędziego wiedza ta – w odróżnieniu od nauki mającej obiektywność w wymiarze historycznym – charakteryzuje się obiektywnością absolutną: „niepodważalność poznania przeze mnie Boga i bezwzględna pewność, że mam do czynienia z Bogiem i boskimi cudami, stoi wysoko ponad wszelką nauką ludzką” 68. Dostęp do wyższej formy wiedzy nie jest w przypadku Schrebera nagrodą za jakieś szczególne zasługi lub wyrazem boskiego uznania dla jego wyjątkowego charakteru; podobnie jak cierpienie, które się z owym wywyższeniem łączyło, miał on charakter przygodny. Niezawinione cierpienie i niezasłużone wywyższenie:

    nie jest to wszakże moją zasługą, że na skutek cudownego zrządzenia okoliczności dane mi było wejrzeć w prawdziwą istotę boskich spraw w stopniu niewspółmiernie większym niż jakiemukolwiek innemu człowiekowi dotychczas; trzeba dodać, ze ten wgląd musiałem przez szereg lat okupywać poczuciem całkowitej utraty szczęścia. 69

    136Niezasłużonemu wywyższeniu i dostępowi do prawdy towarzyszy poczucie szczęścia i spokoju, ale również przeświadczenie, że ciążą na nim określone, chciałoby się rzec etyczne, powinności:

    Bóg objawia mi się i teraz, wciąż od nowa każdego dnia i godziny, mógłbym nawet rzec – w każdej chwili, czyniąc cuda i przemawiając. Stąd bierze się mój stale pogodny nastrój, jaki mimo wszelkich okropieństw, na jakie jestem wciąż narażony, każdy może u mnie podczas kontaktów z innymi ludźmi, również osobami niewykształconymi i dziećmi – tylko nie z szaleńcami – zaobserwować; stąd wypływa spokojna życzliwość, z jaką wychodzę również do tych, którzy w minionych latach nieświadomie sprawiali mi przykrość; tłumaczy to również, dlaczego tak niezrównanie wielką wagę przywiązuję do opublikowania moich „Pamiętników”. 70

    137Waga i znaczenie odkryć Daniela Paula sprawiły, że nie mógł on, nawet we własnym interesie, ukryć ich przed światem. Wywyższenie Schrebera nakładało nań najwyraźniej swego rodzaju obowiązek ekumeniczny:

    Czuję się zmuszony do podjęcia próby – może nie nawrócenia na wiarę, taka próba miałaby tymczasowo niewielkie szanse powodzenia – ale uzmysłowienia innym ludziom, a w szczególności sędziom, że spisane w moich „Pamiętnikach” doświadczenia i rozważania nie powinny być traktowane bez zastanowienia jako quantité négligeable, jako nic nieznaczące fantazje pomylonej głowy, których z założenia nie warto czynić przedmiotem dalszych rozmyślań i ewentualnych obserwacji mojej osoby. Tylko w ten sposób uda mi się być może wytłumaczyć przed sądem, że tak małostkowe, a jednak dla ludzi mające decydujące znaczenie refleksje, jak np. wrażliwość osób trzecich, obawa przed wyjawieniem tak zwanych tajemnic rodzinnych czy nawet sam strach przed karą odgrywają u mnie bardzo ograniczoną rolę, jeśli w grę wchodzi osiągnięcie świętego celu, który muszę traktować wręcz jako zadanie mojego życia. 71

    138Ze względu na ogromne znaczenie dla świata, jakie jego zdaniem ma treść dotykających go tzw. urojeń, Schreber podejmuje wysiłek przekonania sądu, by przynajmniej w punkcie wyjścia ograniczył swój sceptycyzm i spróbował dostrzec prawdę choćby jedynie w tych kwestiach, które zdaniem samego Daniela Paula są możliwe do intersubiektywnej weryfikacji. Celem Schrebera nie jest rzecz jasna „nawrócenie” sędziów na swoją „wiarę”, ale wymuszenie na nich akceptacji faktu, że zachodzi niemożliwa do odrzucenia możliwość jej prawdziwości. Autor Pamiętników… koncentruje się na pięciu w jego opinii szczególnie oczywistych przykładach. Po pierwsze wskazuje na – niemożliwą do wyjaśnienia bez odwołania się do zewnętrznej i nienaturalnej ingerencji – częstotliwość pękania strun w jego fortepianie; po drugie omawia nienaturalny i kompulsywny charakter „krzyków”, najbardziej dokuczliwego dla otoczenia spośród dotykających go symptomów choroby nerwów, fenomenu niemożliwego do wyjaśnienia przez doktora Webera na gruncie medycyny; po trzecie odnosi się do innych – w analogiczny sposób wymykających się eksplikacji lekarza i niepoddających się woli pacjenta – zachowań (walka z opadającymi powiekami, stupor); po czwarte wskazuje na niemożliwe do wyjaśnienia na podstawie istniejącego korpusu wiedzy przemiany, jakim podlega jego ciało, a przede wszystkim na nieopracowany do tego momentu naukowo fenomen „nerwów rozkoszy” oraz odmienne sposoby odczuwania przyjemności przez mężczyzn i kobiety – aby znaleźć potwierdzenie swoich hipotez, a także zmian zachodzących w jego ciele, sędzia Schreber gotów jest poddać się wszelkim koniecznym badaniom naukowym; po piąte wreszcie proponuje poddanie Pamiętników… swego autorstwa interdyscyplinarnej analizie (ze szczególnym uwzględnieniem roli filozofów i teologów w badaniu tekstu) w celu określenia ich możliwego znaczenia dla rozwoju ludzkiej wiedzy, ale również ze względu po to, by rozstrzygnąć:

    czy z punktu widzenia psychologii w ogóle do pomyślenia jest, by człowiek o tak chłodnym, trzeźwo myślącym i racjonalnym usposobieniu, jakim […] jestem, a do tego człowiek, który […] przed chorobą w ogóle nie wierzył mocno w Boga ani w nieśmiertelność duszy, miałby, że tak powiem, wyssać z palca cały ten skomplikowany system idei z masą szczegółów […], czy też raczej sama z siebie nasuwa się myśl, że człowiek, który jest w stanie napisać coś takiego, jak niniejszy tekst, a jednocześnie dochodzi do tak specyficznych wyobrażeń o istocie Boga i życiu duszy po śmierci, musi w rzeczy samej mieć ze sobą niezwykłe doświadczenia i doznania, niedostępne dla innych ludzi. 72

    139Mając świadomość, że prawda, która została mu objawiona, nie znajdzie prawdopodobnie natychmiastowej pozytywnej recepcji, a wręcz przeciwnie: skazana jest raczej na całkowite niezrozumienie ze strony szerokich rzesz odbiorców, opinii publicznej, a przede wszystkim mającego podjąć decyzję o jego przyszłości sądu, sędzia Schreber długo wahał się, czy w ramach procesu o przywrócenie mu pełni swobód w ogóle się do niej odwoływać. Pisze on, dając przykład zdrowego rozsądku:

    Oczywiście muszę sobie jednak jasno powiedzieć, że w tej chwili istnieją niewielkie szanse, by udało się przekonać innych ludzi do tego mojego zasadniczego stanowiska, a w szczególności by miało ono znaczenie dla rozstrzygnięcia obecnego procesu. Wcześniej uważałem nawet z tego powodu za możliwe i stosowne, by podczas procesu w sprawie mojego zaskarżenia orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu nie włączać się do żadnej dyskusji na temat moich rzekomych omamów i urojeń; obawiałem się bowiem […], że odwróci to uwagę sądu od zasadniczego i jedynego podlegającego jego kompetencji pytania, czy posiadałem w praktyce zdolność rozsądnego kierowania moimi sprawami? 73

    140To właśnie wokół powyższego pytania koncentrować się będą wysiłki Daniela Paula, jako że odpowiedź na nie stanowić winna „jedyny” przedmiot zainteresowania sędziów. Wszelkie inne kwestie omawiane w skierowanym do sądu piśmie Schreber określa mianem pozbawionej rzeczywistego znaczenia dla sądu „arabeski”. Na poparcie swoich twierdzeń powołuje się na decyzję sądu rejonowego w Dreźnie z 13 marca 1900 roku, który uznał go „zdolnym do prowadzenia nawet najtrudniejszych rozpraw, do formułowania wyroków w całkowicie poprawnej formie” 74. Takie rozpatrzenie sprawy stało w jawnej opozycji z opiniami wyrażonymi przez biegłego sądowego w jego raportach.

    141Taktyka przyjęta przez Schrebera w ramach procesu polegała przede wszystkim na przekształceniu perspektywy przyjętej przez Webera. Lekarz, wzbraniając się niejako przed odpowiedzią na najbardziej istotne pytanie: „czy coś stoi na przeszkodzie, by uznać powoda za niezdolnego do samostanowienia?”, przedstawiał sądowi odpowiedź na pytanie zupełnie innego rodzaju: „czy powód należy uznać za chorego psychicznie?”; twierdząca odpowiedź na owo pytanie miała zaś jedynie poszerzyć zakres wiedzy sądu. W istocie jednak medyczna opinia głosząca, że zamknięty w zakładzie psychiatrycznym pacjent nadal musi zostać uznany za „chorego umysłowo”, była niemal jednoznaczna z zapewnieniem utrzymania status quo. Nacisk, jaki kładł Schreber na różnicę pomiędzy „chorobą umysłową” a „chorobą nerwów”, był nieprzypadkowy. Gdyby tylko udało mu się wykazać, że jego przypadłość nie dotyka tego, co zwykliśmy nazywać potocznie intelektem czy rozumem, a co uznawane jest za warunek konieczny sprawnego egzystowania w przestrzeni społecznej, a zatem decydowania o własnym losie, mógłby odzyskać swobodę, nie wyrzekając się jednocześnie objawionej mu prawdy. Temu służyć miały powracające próby przypomnienia sądowi, co w punkcie wyjścia stanowiło przedmiot sporu: „Moje urojenia i omamy mogą w ogóle nie mieć styczności z tym, co prawo rozumie pod pojęciem »kierowania swoimi sprawami«, tj. ochroną wszystkich życiowych interesów, zwłaszcza tych dotyczących majątku”75. Jednocześnie jednak determinował Schrebera przymus ciągłego zabiegania o uznanie prawdziwości własnych idei, co w oczywisty sposób działało przeciw jego interesowi.

    142Pytanie, na które odpowiedzi oczekiwał od sądu Schreber, brzmiało zatem: „czy zakładane u mnie istnienie choroby umysłowej każe stwierdzić, że nie jestem zdolny kierować swoimi sprawami, to znaczy w praktycznym życiu postępować rozsądnie?”76. Takie ujęcie problemu pozwala mu całkowicie odmienić (przynajmniej w teorii) pozycję podmiotu w polu psychiatryczno-prawnym. Zamiast starać się przekonać sędziów, że nie jest chory umysłowo, Daniel Paul pragnie doprowadzić do sytuacji, w której prokurator zmuszony byłby udowodnić mu niezdolność do samodzielnego i suwerennego kontrolowania własnego życia.

    Ponieważ prawo nie uznaje choroby umysłowej jako takiej za powód do orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu, lecz zakłada taki rodzaj choroby umysłowej, która uniemożliwia rozumne kierowanie swoim postępowaniem, zatem ściśle rzecz biorąc na tym, kto wnosi o ubezwłasnowolnienie, spoczywa obowiązek dostarczenia sędziemu niezbędnych faktów. 77

    143Z uwagi na niemożliwy do obalenia fakt, że przez kilka ostatnich lat Schreber przebywał w zakładzie zamkniętym, całkowicie niemal odcięty od codziennego życia przeciętnego obywatela, prokurator nie miał nawet możliwości stwierdzić, czy w praktyce powód faktycznie nie radzi sobie z samodzielnością. Wszelkie akcydentalne i krótkotrwałe sytuacje społeczne, w których Schreber znajdował się poza murami zakładu lub obcował z ludźmi innymi niż personel i pacjenci, potwierdzają jednak, że nie zachodzą najmniejsze obawy „niemoralnego” czy „nienormalnego” zachowania z jego strony:

    setki razy spożywałem z kierownictwem zakładu posiłki przy wspólnym stole, brałem udział w mniejszych lub większych wycieczkach, częściowo pieszo, częściowo parowcem lub koleją, bywałem w różnych publicznych miejscach, sklepach, w kościele, teatrze i na koncertach, nierzadko bez opiekuna zakładu, byłem wówczas z reguły w posiadaniu pewnej – acz skromnej – gotówki. Nikt w tych wszystkich sytuacjach z pewnością nigdy nie zauważył u mnie najmniejszych oznak nierozsądnego zachowania. Nigdy nie przyszło mi do głowy, by naprzykrzać się innym ludziom z głoszeniem moich urojeń i wizji; śmiem twierdzić, że damy zasiadające przy wspólnym stole wraz z kierownictwem zakładu nie mają najmniejszego pojęcia o istnieniu tych urojeń i omamów, chyba że dowiedziały się o tym przypadkiem z innego źródła. 78

    144Jeśli choroba umysłowa, o ile nie wpływa na rozum i sposób funkcjonowania społecznego, nie powinna być czynnikiem branym pod uwagę przez sąd w podejmowaniu decyzji o uchyleniu ubezwłasnowolnienia, to pozostały jednak jeszcze dwie kluczowe kwestie, podnoszone przez Webera jako istotne w czasie podejmowania przez sędziów decyzji. Z jednej strony chodzi o nastawienie powoda do żony i możliwe konsekwencje (również finansowe), jakie wynikałyby dla niej z podjętej przez sąd decyzji, z drugiej zaś wielokrotnie powtarzane przezeń pragnienie wydania swych Pamiętników…, niezależnie od konsekwencji, jakie działanie to może przynieść jemu samemu oraz jego bliskim:

    Do podtrzymania decyzji o ubezwłasnowolnieniu pozostałyby zapewne tylko dwa, w uzasadnieniu wyroku szczególnie potraktowane argumenty, mianowicie troska o to, czy przywrócenie mi dysponowania własną osobą i majątkiem nie „zburzyłoby relacji z moją małżonką” oraz czy przez opublikowanie moich „Pamiętników” nie naraziłbym się na publiczną kompromitację bądź też niebezpieczeństwo kary. 79

    145Z obydwoma argumentami Daniel Paul radzi sobie w sposób, który pozwala zrozumieć jego poprzedzającą chorobowy kryzys szybką karierę prawnika.

    146Obawa, że stan Schrebera doprowadzi do zburzenia jego relacji z żoną, zdaniem Daniela Paula nosi znamiona demagogii. Po pierwsze jego relacja z żoną została zawieszona wraz z zamknięciem go w zakładzie, dalsze ubezwłasnowolnienie może zaś jedynie ów stan separacji pogłębić. Trudno więc opierać argumentację o potrzebie utrzymania ubezwłasnowolnienia troską na faktycznych relacjach pacjenta i jego małżonki. Jeśli natomiast argumentacja ta ma na celu ochronę żony pacjenta i jej zagrożonego przez fantazje Daniela Paula statusu, to nie może ona zostać uznana przez sąd za czynnik istotny w podejmowaniu decyzji:

    muszę z całą stanowczością podkreślić, że ubezwłasnowolnienie może nastąpić wyłącznie w interesie osoby ubezwłasnowolnionej, by chronić ją przed grożącymi niebezpieczeństwami wynikającymi z jej skłonności nie nierozsądnego działania, natomiast nigdy po to, by strzec inne osoby, nawet bardzo bliskie, przed jakimikolwiek niedogodnościami, bądź by utrzymać ich stan uczuć, który wprawdzie – zależnie od sytuacji – może mieć znaczenie dla zachowania ich równowagi wewnętrznej, nie należy jednak do relacji społecznych człowieka regulowanych przez prawo. 80

    147Jedynym aspektem przewidzianym przez prawo, który może być brany pod uwagę w takiej sytuacji (tzw. troska o członków rodziny), jest zdolność powoda do „zagwarantowania utrzymania na stosownym poziomie”. Schreber nigdy nie uchylał się od swych finansowych zobowiązań, nigdy też nie brał pod uwagę samej możliwości odebrania swej żonie, nawet w perspektywie hipotetycznej separacji, środków do życia; jego zachowania można więc oceniać jedynie w kategoriach m ora ln oś c i, nie zaś pr aw a. Oznacza to, zdaniem Schrebera, że z punktu widzenia prawa potencjalny wpływ zniesienia jego ubezwłasnowolnienia na jego relacje rodzinne „nie ma w toczącym się obecnym procesie żadnego znaczenia” 81.

    148Drugi argument, na którym opierać się miała decyzja o utrzymaniu ubezwłasnowolnienia, dotyczył wyrażanej po wielokroć przez Schrebera potrzeby opublikowania Pamiętników… i podzielenia się w ten sposób z opinią publiczną swymi odkryciami. Sąd Krajowy I Instancji w uzasadnieniu swego wyroku powoływał się na potrzebę ochrony dobrego imienia powoda oraz jego rodziny przed jego własnymi, mającymi swe źródło w szaleństwie, działaniami. Zdaniem Daniela Paula niebezpieczeństwo grożące mu jakoby w związku z publikacją zapisków ma – podobnie jak w przypadku zagrożenia dla jego małżeństwa – charakter czysto formalny. Faktycznie bowiem nie ma możliwości, by sytuacja Schrebera okazała się gorsza pod jakimkolwiek względem od obecnej: „najgorsze, co może mi się przytrafić, to to, że uzna się mnie za chorego psychicznie, co wszakże i tak się czyni” 82. Jeśli zaś intencją sądu jest ochrona powoda przed możliwymi sankcjami karnymi, stanowiącymi konsekwencję „nieobyczajnej” i potencjalnie „szkodliwej” treści Pamiętników…, to Schreber – po raz kolejny dając świadectwo swego zdrowego rozsądku – świadomie rezygnuje z tak rozumianego wsparcia:

    zmuszony jestem z wyrazami wdzięczności odrzucić przyznaną mi ochronę, która ostatecznie skończyłaby się na tym, że, by ochronić mnie przed co najwyżej kilkumiesięcznym więzieniem, zamknięto by mnie najchętniej od razu dożywotnio w zakładzie, pozbawiając tym samym wolnego dysponowania własną osobą i majątkiem. 83

    149Swoje uzasadnienie zaskarżenia wyroku Schreber zamyka uwagą, że kroki prawne mające na celu zniesienie jego ubezwłasnowolnienia podjął całkowicie świadomie i po dłuższej refleksji. Jako że sam zgłosił się do lekarzy, poszukując u nich pomocy, dając tym samym świadectwo zdolności dbania o własny interes nawet w momentach kryzysowych (i we własnym interesie zrzekając się suwerenności), winien zostać uznany za zdolnego do określenia, w którym momencie świadczone mu na jego własne żądanie usługi przestają spełniać swą funkcję, a zaczynają szkodzić:

    muszę zaznaczyć, że mój pobyt w tutejszej klinice zachowuje charakter środka zaradczego, podjętego ze względów zdrowotnych, na który z własnej i nieprzymuszonej woli – tak długo, jak długo nie dołączą się do tego względu policyjne – wyraziłem zgodę, jako człowiek całkowicie rozumny i całkowicie zdolny do kierowania własnymi sprawami. 84

    150Co za tym idzie – pragnienie opuszczenia zakładu nie może być uznane przez sąd za efekt oddziaływania choroby umysłowej, ale za decyzję świadomego swojego stanu wolnego podmiotu: „Nie należę do tego rodzaju chorych umysłowo, którzy natarczywie domagają się zwolnienia, nie zastanawiając się nad tym, jak ułożyłoby się ich życie poza zakładem ani co oznaczałoby to dla nich i dla ich najbliższego otoczenia” 85. Na zakończenie swego wywodu (były) przewodniczący senatu Schreber (w ten sposób Daniel Paul podpisuje się pod dokumentem) deklaruje gotowość podporządkowania się autorytetowi administracji zakładu Sonnenstein, choć jednocześnie podkreśla, że będzie wszelkimi dostępnymi mu środkami w dalszym ciągu dążył do odzyskania pełni swobody.

    151Mniej więcej po roku od wpłynięcia pisma Schrebera, to jest 23 grudnia 1901 roku, I Wydział Cywilny Wyższego Sądu Krajowego w Dreźnie wystosowuje prośbę do biegłego Webera, by po raz kolejny dostarczył mu szczegółową opinię na temat zdrowia psychicznego pacjenta. Prośbę tę, datowaną na 5 kwietnia 1902 roku, Weber uznał za „niezbyt przyjemne zadanie”, przede wszystkim ze względu na rodzące się wraz z upływem czasu i wspólnie dzielonym życiem uczucie przyjaźni, a co za tym idzie także empatii względem Daniela Paula. Opiekun Schrebera znalazł się w sytuacji wewnętrznego konfliktu – jako lekarz zmuszony był na plan pierwszy wysuwać możliwe negatywne konsekwencje stanu zdrowia swojego pacjenta, natomiast jako człowiek związany z nim nicią sympatii życzył mu, by „zaznał w życiu jeszcze trochę przyjemności”. Owo rozdwojenie przebija się przez cały raport biegłego, choć widać wyraźnie, że dominacja lekarza nad człowiekiem stopniowo staje się w Weberze coraz słabsza. Mimo to stara się on podtrzymać przyjętą wcześniej linię argumentacji, a zatem abstrahując od wszelkich przejawów empatii, „opisać istniejący stan rzeczy z punktu widzenia medycyny naukowej”. Weber odmawia tym samym dyskusji na polu wyznaczonym przez sędziego Schrebera, choć nie ulega wątpliwości, że argumentacja pacjenta, a także widoczna poprawa stanu jego zdrowia naruszyły fundamenty stanowiska psychiatry.

    152W pierwszej części swojego opisu Weber stara się podjąć dyskusję z zarzutami wobec własnej argumentacji wysuniętymi przez Daniela Paula. Po pierwsze wykazuje on, że żywione przez sędziego Schrebera przeświadczenie o wyjątkowym charakterze jego stanu nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości. Za, być może, bezprecedensową konstelacją symptomów stoi zdaniem lekarza struktura typowa dla diagnozowanej już wcześniej paranoi:

    nie można powiedzieć, by ten szczególny rodzaj zaburzeń psychicznych, jaki obserwuje się u powoda, nie był znany dotychczas w psychiatrii; przeciwnie – jest to bez wątpienia doskonale znana i dokładnie opisana forma choroby psychicznej, paranoja, i nosi w sobie wszystkie istotne jej cechy. 86

    153Nie oznacza to jednak, że jako paranoik Schreber skazany jest na ubezwłasnowolnienie do końca życia – w tym miejscu poglądy Webera na przestrzeni ostatniego roku zmieniły się:

    nie jest to zjawiskiem ani rzadkim, ani dziwnym, że paranoicy przez długi czas być może uchodzą za dziwaków, ale zawsze wykonują swoje obowiązki zawodowe, przepisowo załatwiają swoje interesy, odnoszą nawet sukcesy na polu naukowym, chociaż ich psychika jest mocno zaburzona, a oni sami znajdują się w sidłach często absurdalnego systemu rojeń. 87

    154Oznacza to przeniesienie ciężaru argumentacji biegłego w stronę oczekiwaną przez Schrebera – psychiatra Weber jest gotów przyznać, że uznanie kogoś za chorego umysłowo (w tym przypadku na paranoję) nie jest jednoznaczne z koniecznością pozbawienia go możliwości swobodnej egzystencji, ale oznaczać może jedynie wiele życiowych niedogodności, z którymi zarówno chory, jak i jego otoczenie mogą sobie samodzielnie poradzić.

    155Główna obiekcja wysuwana przez Schrebera dotyczyła kwestii niejako metodologicznej – pacjent zarzucał swemu lekarzowi, że ten a priori odrzuca możliwość prawdziwości jego doświadczeń i w punkcie wyjścia uznaje je za urojenia, a zatem fenomen o charakterze czysto subiektywnym. Weber nie chce zgodzić się z owym zarzutem. Rzeczywiście uznaje on odkrycia Schrebera za bezpośredni efekt oddziaływania choroby psychicznej, nie czyni tego jednak w sposób niezgodny ze sztuką medyczną, ale na podstawie analizy sekwencji symptomów poprzedzających „oświecenie” swojego pacjenta. Weber pisze:

    założenie o chorobliwym charakterze idei, o których mowa, nie zostało przyjęte przeze mnie a priori, co więcej – powstało na podstawie analizy historii choroby, z której wynika, iż chorego dotknęła silna hiperstazja, nadwrażliwość na światło i dźwięki, że następnie dołączyły do tego zmasowane halucynacje i zwłaszcza zaburzenia ogólnego samopoczucia, wypaczające jego postrzeganie, że pod wpływem owych zmysłowych złudzeń rozwinęły się początkowo urojenia prześladowcze i opanowały pacjenta do tego stopnia, że doprowadziły go do prób samobójczych, aż w końcu z tych patologicznych procesów wykrystalizował się system idei, który w tak wnikliwy i drastyczny sposób został opisany przez powoda w jego „Pamiętniku”. 88

    156W związku z powyższym pretensje Schrebera do uznania jego stanu za bezprecedensowy w historii psychiatrii pozbawione są podstaw. Podobnie rzecz ma się w przypadku jego argumentów dotyczących długich ciągów halucynacji, których doznawał (fenomen występujący u chorych psychicznie niezbyt często, jednak opisany szczegółowo w literaturze i powszechnie znany), a także tych dotyczących kompulsywnych krzyków (symptom występujący względnie często w podobnych stanach).

    157Osłabienie intensywności symptomów, uznane przez Schrebera za dowód postępującego procesu dochodzenia jego nerwów do zdrowia, zdaniem Webera wskazuje raczej na przejście psychozy ze stanu ostrego w chroniczny, od płynnego systemu rojeń do jego utrwalenia. Nie oznacza to, jak chciałby Daniel Paul, wyodrębnienia się szczególnego elementu jego systemu psychicznego, odpowiedzialnego za nowo nabytą „autentyczną” wiedzę i niemającego żadnego wpływu na pozostałe aspekty jego życia psychicznego, lecz trudniejszy do zidentyfikowania, a mimo to realny wpływ choroby na świadomość pacjenta. Zaburzenie funkcjonowania aparatu psychicznego byłego sędziego stanowi faktyczne i niemożliwe do przewidzenia zagrożenie, które brać należy pod uwagę w podejmowaniu decyzji o przyszłości pacjenta.

    158Centralnym elementem raportu jest opis funkcjonowania Daniela Paula w warunkach stopniowo poszerzającej się swobody. Podejmowane już wcześniej wycieczki poza mury Sonnenstein stają się coraz dłuższe, Schreberowi przestają też towarzyszyć opiekunowie. W lecie 1902 roku Schreber samodzielnie organizuje pobyt swej matki oraz żony w leżącym nieopodal zakładu Wehlen, odwiedza je codziennie przez wiele tygodni, choć noce nadal spędza w zakładzie zamkniętym. Okres ten stanowi dla Webera ostateczny dowód na to, że można pozostawić pacjenta samemu sobie bez szczególnego zagrożenia dla niego samego i jego otoczenia.

    Od tamtej pory chory zachował prawo do swobodnego opuszczania zakładu bez żadnych, poza naturalnym zobowiązaniem do przestrzegania regulaminu, ograniczeń i korzystał z niego, wyruszając prawie codziennie na wycieczki, bądź to piesze, bądź statkiem albo koleją, i odwiedzając wszystkie warte obejrzenia miejsca w okolicy, sam lub w towarzystwie tego czy innego zaproszonego przez siebie pacjenta. Chodził również od czasu do czasu na koncerty, do teatru, na publiczne wystawy pp.; wychodził również wielokrotnie, by doglądać swoich rozpraw sądowych, odwiedzał swoją małżonkę, załatwiał drobne interesy w Dreźnie, a ostatnio na zaproszenie swojej rodziny udał się za pozwoleniem dyrekcji zakładu do Lipska; po ośmiodniowej nieobecności powrócił wczoraj z podróży i – jak zorientowałem się z informacji przekazanych mi przez jego siostrę – wizyta ta przebiegła całkiem pomyślnie. 89

    159Stan Schrebera, a także jego zachowanie poprawiły się na tyle, że na pierwszy rzut oka trudno było dostrzec jakiekolwiek znamiona choroby psychicznej. To dlatego Weber zmuszony był zapisać słowa, które jeszcze rok wcześniej z pewnością nie wyszłyby spod jego pióra: „Wydaje mi się, że istnieją wszelkie przesłanki ku temu, by wierzyć, że w kontaktach powoda ze światem zewnętrznym nigdy nie pojawiły się żadne trudności” 90.

    160Nie oznacza to rzecz jasna, że Weber diametralnie zmienił swoje stanowisko. Należy raczej stwierdzić, że ograniczył on jedynie jego sztywność i definitywność. Pomimo symptomów psychicznego zdrowia i zwiększającej się stopniowo samodzielności Schrebera (charakter ubezwłasnowolnienia staje się w coraz większym stopniu formalny), „nie można jednak nie zauważyć, że nie jest zdolny, co łatwo wytłumaczyć, do obiektywnej oceny zasięgu i skutków swego zachowania” 91. Najbardziej wpływający na otoczenie symptom, czyli uporczywe i niemożliwe dlań do powstrzymania wrzaski, z jego własnej perspektywy jawią się jako dalece mniej uciążliwe, niż są w rzeczywistości – skarżą się na nie nie tylko inni pacjenci, ale również mieszkający nieopodal zakładu Sonnenstein obywatele. Nie zawsze też udaje się Schreberowi powstrzymać owe wybuchy w niespodziewającymi się niczego towarzystwie, choć Weber przyznaje, że zdarza się to stosunkowo rzadko. Podobne odstępstwa od normalności stanowią pojawiające się na twarzy Daniela Paula dzikie grymasy („nawet średnio uważny laik rozpozna w nich coś chorobliwego”). W związku z tym, zdaniem Webera, nie sposób dojść do innego wniosku niż ten, że pacjent w efekcie pozostającej poza jego wolą choroby „będzie zakłócał spokój najbliższego otoczenia”.

    161Zaniepokojenie Webera chorobliwymi symptomami jego pacjenta, będące leitmotivem jego dotychczasowych raportów (charakter choroby umysłowej Schrebera i siła jej symptomów wykluczały według lekarza możliwość cofnięcia decyzji o ubezwłasnowolnieniu), przechodzi niemal niepostrzeżenie w troskę natury etyczno-obyczajowej, tak jakby główne zagrożenie czyhające w owym momencie na Daniela Paula sprowadzało się do niemożności wypełnienia wymogów mieszczańskiego ideału Ja. I tak, Weber analizuje wpływ stanu Schrebera na jego relacje z żoną, na stan jego finansów, a wreszcie na szeroko pojętą „dobrą opinię”, która może zostać zbrukana wraz z publikacją Pamiętników nerwowo chorego. Oznacza to niewątpliwy sukces taktyki sądowej Schrebera, a jednocześnie wskazuje na specyficzne ograniczenia, jakim podlegała mieniąca się naukową medycyna przełomu wieków.

    162Pierwszy problem dotyczy relacji Schrebera do żony. Chociaż sposób, w jaki odnosił się do niej w opisywanym okresie, nie nastręczał jakichkolwiek powodów do obaw, to jednak z uwagi na specyficzną treść rojeń,

    przy obecnie istniejących okolicznościach i jak długo nie nastąpi dalsza poprawa, przy obecnym zewnętrznym zachowaniu chorego nie można myśleć (lub można jedynie zakładając u małżonki pewien stopień rezygnacji z samej siebie) o powrocie do związku małżeńskiego, której to rezygnacji małżonka nie będzie w stanie dokonać ze względu na niestabilny stan jej zdrowia. 92

    163Po raz kolejny Weber wskazuje raczej na możliwe konsekwencje cofnięcia wyroku o ubezwłasnowolnieniu niż stwierdza z naukowego punktu widzenia określoną konieczność. Wziąwszy pod uwagę to, jak podchodzi on do kwestii przyszłości rysującej się, a raczej nie rysującej, przed małżeństwem Schreberów, stan zdrowia Daniela Paula musiał się diametralnie poprawić. Wskazuje na to zresztą również sposób, w jaki Weber porusza inne wątki – w swym skierowanym do sądu tekście daleki jest on od wszelkiego, charakteryzującego poprzednie raporty determinizmu i finalizmu. W kwestii ewentualnych problemów Schrebera w sferze ekonomicznej stwierdza:

    Sam powód jest w każdym razie doskonale zorientowany w swej sytuacji finansowej i aktualnie nie ma podstaw, by zakładać, że kierując się jakimś chorobliwym motywem przekroczy wyznaczoną swoją sytuacją finansową granicę i przy nieograniczonej możliwości dysponowania pieniędzmi zrujnuje swój majątek. 93

    164Główna obawa Webera dotyczy jednak konsekwencji planowanej przez Daniela Paula publikacji swych Pamiętników nerwowo chorego. Niezależnie od cechującej wyznania Schrebera logiki i wewnętrznej spójności ich treść „każdy bezstronny krytyk […] ze wszystkimi »niemożliwymi« fragmentami, określiłby jako odrażającą i kompromitującą autora” 94. Tymczasem Schreber, „ponieważ powstrzymuje się od ustnego jej propagowania, to chciałby przynajmniej poprzez słowo drukowane umożliwić ludzkości udział w danym mu poznaniu Boga i tamtego Boga i tamtego świata, »zaś wszelkie wynikające z tego nieprzyjemności wziąć na siebie«” 95. Weber uznaje za swój obowiązek jako lekarza ograniczyć możliwe negatywne konsekwencje tego, co jego zdaniem wynika z choroby umysłowej pacjenta, czyli palącej potrzeby podzielenia się ze światem swymi odkryciami. Jednocześnie jednak jako lekarz powinien oprzeć swój opis stanu zdrowia sędziego nie na przewidywaniach, ale na obserwowanych faktach.

    165Na zakończenie raportu Weber jasno, choć nie bez zastrzeżeń, formułuje swoją opinię. Jej znaczenie dla dalszych losów Schrebera było niebagatelne, a przy tym – co równie istotne – świadczyło o pewnym wpływie argumentacji pacjenta na opinię lekarza. Konkluzja tekstu biegłego, niezależnie od ostatecznej treści sądowego orzeczenia, stanowi najlepszy dowód zwycięstwa, jakie odniósł Daniel Paul nad swym psychiatrą. Nie tylko przekonał go (przynajmniej do pewnego stopnia), że jest zdolny do samodzielnego życia, ale – co dalece bardziej interesujące – doprowadził do zmiany przyjętej przezeń perspektywy:

    Biorąc pod uwagę naturę choroby, nie można dać gwarancji, że po zniesieniu decyzji o ubezwłasnowolnieniu obecność tej choroby nie zagrozi w przyszłości w żaden sposób żywotnym interesom pacjenta. Jednakże należy tutaj jeszcze, także z medycznego punktu widzenia, zwrócić uwagę na jeszcze dwa aspekty. Po pierwsze, nasuwa się pewna wątpliwość, czy aby na pewno zwykła obawa przed ewentualnością, możliwość ciężkiego zagrożenia, jest wystarczającym uzasadnieniem założenia, że chory nie jest w stanie kierować własnymi sprawami. Po drugie, niebezpieczeństwo zagrażające jego przyszłości nie jest tak wielkie, jak się wydaje, ponieważ krąg myśli urojeniowych oddzielał się coraz wyraźniej od pozostałych grup treściowych i wiedzie od dłuższego czasu względnie osobny byt, tak że dotychczasowe doświadczenia wskazują na to, iż ocena i dbałość o szereg istotnych żywotnych interesów pozostaje faktycznie poza jakimkolwiek widocznym wpływem tego złożonego systemu urojeń – przeciwnie, przebiega bez zarzutu. Biorąc pod uwagę obecną sytuację, należy stwierdzić, że nie ma powodu przypuszczać, że w najbliższym czasie stan psychiczny powoda ulegnie jakimś istotnym zmianom, względnie pogorszeniu, dlatego też przy ocenie ogólnej sytuacji nie trzeba przykładać tak wielkiej jak dawniej wagi do troski o przyszłość. 96

    166Wyrok Sądu Krajowego II Instancji Królestwa Saksonii zapada 14 lipca 1901 roku i znosi ubezwłasnowolnienie „byłego przewodniczącego senatu, dr. Daniela Paula Schrebera, zamieszkałego wcześniej w Dreźnie, a obecnie przebywającego w Krajowym Zakładzie Leczniczym w Sonnenstein” 97. Opierał się on przede wszystkim na opinii biegłego, a także na rozmowach przeprowadzonych z powodem. Wyrok zawiera historię sądową sporu (w której sąd w rzetelny sposób rekonstruuje i referuje kolejne nadsyłane dokumenty a także przebieg rozpraw i przesłuchań) oraz uzasadnienie decyzji.

    167Uzasadnienie otwiera jasna deklaracja: „Fakt, że powód jest umysłowo chory, nie ulega wątpliwości także i dla Sądu Odwoławczego” 98. Nie oznacza to jednak, że powód skazany jest na życie w ubezwłasnowolnieniu. Zgodnie z ówcześnie obowiązującym kodeksem prawa cywilnego jedynie choroba umysłowa uniemożliwiająca kierowanie własnymi sprawami mogła prowadzić do zastosowania takiego środka – „nie każda umysłowa anomalia prowadziła koniecznie do zaprzeczenia zdolności do czynności prawnych” 99. W praktyce wszelako stwierdzenie u kogoś paranoi w rodzaju tej opisywanej przez biegłego w przypadku Schrebera tożsame było z zasądzeniem ubezwłasnowolnienia. W tym wypadku, być może pod wpływem wymowności argumentacji Schrebera, być może przewidując zmiany mające nastąpić w – najpierw saksońskim, później zaś niemieckim – prawodawstwie, sąd zdecydował inaczej. Analizując problem przez pryzmat funkcji instytucji prawnej, jaką jest ubezwłasnowolnienie, sąd wskazuje, że „ubezwłasnowolnienie jest […] w pierwszym rzędzie środkiem ochronnym. Ma ono pomóc temu, kto nie umie sam się obronić przed negatywnymi skutkami swego braku zrozumienia i przed wykorzystaniem tegoż braku w niecnych celach przez innych” 100. Przy takim postawieniu sprawy opinia biegłego Webera zaczyna świadczyć na korzyść powoda. Nawet jego końcowe uwagi wskazujące na możliwe komplikacje w relacjach z żoną przestają mieć znaczenie dla decyzji o ubezwłasnowolnieniu w momencie, w którym sąd stwierdza, że „niedozwolone jest zarządzenie jej tylko w interesie innych” 101. Podobnie rzecz się ma z hipotetycznymi konsekwencjami prawnymi opublikowania Pamiętników…:

    nawet jeśli niebezpieczeństwo skazania powoda z tytułu prawa karnego naprawdę istniało, nie byłby to wystarczający powód, by odebrać mu zdolność do podejmowania czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienia nie można stosować jako środka powstrzymania osoby, która mimo swego psychicznego defektu jest w innych sprawach na wskroś zdolna do dopilnowania swoich interesów, przed podjęciem jednego niekorzystnego działania, by oszczędzić jej na przykład niekorzystnych skutków. 102

    168Tym samym sąd nie znalazł żadnych przesłanek, by w jakikolwiek sposób uniemożliwić lub przynajmniej utrudnić Schreberowi szerzenia jego doniosłych odkryć.

    169Cały dokument wieńczy sam wyrok, który podpisali Hardraht, Vogel, doktor Steinmetz, Nicolai i doktor Paul. Głosi on co następuje:

    Sąd Odwoławczy zdobył przekonanie, że Powód jest w stanie sprostać życiowym wyzwaniom na wszystkich omówionych tutaj obszarach życia, a były to te najważniejsze, których regulacja jest zadaniem porządku prawnego. W każdym razie nie znaleziono niczego i nie można uznać za stwierdzony faktu, że na skutek swych urojeń Powód nie jest w stanie kierować swoimi sprawami. Musi to prowadzić przy przestrzeganiu stosownych środków prawnych do zniesienia zarządzonego dla osoby Powoda ubezwłasnowolnienia bez potrzeby zajmowania się wskazanymi przezeń propozycjami świadków, którzy mogliby się w tej sprawie wypowiedzieć.103

    170Uzyskanie przez Daniela Paula Schrebera kasacji ubezwłasnowolnienia pomimo sprzeciwów Webera, zajmującego się nim na co dzień psychiatry oraz biegłego sądowego, stanowiło przypadek bez precedensu – podjęta przez sąd decyzja dotyczyła poczytalności Schrebera, a nie tego, czy jest chory psychicznie. Niedługo potem, pod wpływem wzrastającej liczby podobnych przypadków, Ministerstwo Sprawiedliwości Rzeszy rozpoczęło badanie, czy psychiatrzy nie są uwikłani w konflikt interesów. Po raz kolejny środowisko psychiatryczne gorąco zaprotestowało, jednak w ostatecznym rozrachunku nie było zdolne przeciwstawić się nieuchronnemu – prawo dotyczące ubezwłasnowolnienia zostało zmienione w Saksonii w 1912 roku, w całych zaś Niemczech w 1923 roku 104.

    171Wyrok sądu został podpisany 26 lipca 1902 roku, dzień po sześćdziesiątych urodzinach Daniela Paula, z braku apelacji wszedł zaś w życie 1 września. Konieczne do przeprowadzenia przygotowania sprawiły, że sędzia Schreber opuścił zakład Sonnenstein 20 grudnia. Z początku zamieszkał z matką, by powoli wdrażać się w życie społeczne. W 1903 roku wrócił do żony w Dreźnie, bezskutecznie starał się znaleźć zatrudnienie w Ministerstwie Sprawiedliwości, spędzał czas, grając w szachy lub na pianinie, a także zajmował się swą adoptowaną córką.

    172Jak wspominają świadkowie, pojawienie się Schrebera w towarzystwie wyprzedziła jego sława jako człowieka, który samodzielnie wygrał sprawę o własne ubezwłasnowolnienie. Jego zachowanie musiało nie sprawiać najmniejszych wątpliwości co do pełnej poczytalności byłego pacjenta, albowiem już dwa lata po wyjściu z zakładu został uznany za godnego zaufania i aktywnego uczestnictwa w rodzinnych uroczystościach: „Fakt, że jedynie dwa lata po wypuszczeniu z kliniki Schreberowi powierzono zadanie wygłoszenia mowy na chrzcie, wydaje się wskazywać, że został w pełni zaakceptowany przez rodzinę” 105.

    173W 1905 roku Schreberowie przenieśli się do nowo wybudowanego domu na Angelicstrasse 15a w Dreźnie. Jedyne, co wyróżnia go spośród wielu podobnych domów, to belka nad drzwiami wejściowymi, na której zapisany został na pięciolinii motyw z Wagnerowskiego Zygfryda, pojawiający się tuż przed momentem, w którym bohater zwycięża nękające go potwory. Wyboru owego motywu muzycznego dokonała żona Daniela Paula.

    174W 1907 roku umiera matka Daniela Paula, Pauline, co fatalnie wpływa na jego stan. Do konieczności poradzenia sobie z traumą i żałobą dochodzą problemy związane ze spadkiem, który Pauline Schreber podzieliła nie tylko między członków rodziny, ale także między różne towarzystwa zajmujące się spuścizną jej męża, Moritza. Konieczność zajęcia się wszystkimi sprawami prawnymi związanymi z testamentem matki sprawiła, że Daniel Paul przepracowywał się i niewiele spał. Kolejnym ciosem była dlań choroba (lekki wylew) Sabine, w listopadzie tego samego roku. Stan Schrebera również szybko zaczął się pogarszać, powróciły symptomy zwiastujące poprzednie dwa załamania, powróciły też słyszane wcześniej nieustannie, z biegiem czasu zaś coraz rzadziej, „głosy”. Był niezwykle pobudzony i przerażony przeczuciem nawrotu choroby, co wciągało go w nią jeszcze głębiej. Sam zażądał umieszczenia go w klinice, gdzie spędził ostatnie trzy lata swojego życia.

    175Z owego okresu zachowało się niewiele dokumentów, a jedynie część z nich jest możliwa choćby do częściowego odczytania. Schreber pozostawił wiele odręcznych zapisków, trudnych do zrozumienia ze względu na nieczytelne pismo oraz ich fragmentaryczny charakter. Jeden z dających się odszyfrować napisów głosił: „Jestem przeklęty”.

    176Na wiosnę 1911 roku stan zdrowia Schrebera zaczyna się radykalnie pogarszać – 14 kwietnia Daniel Paul Schreber umiera. Lekarze jako przyczyny wskazują duszności oraz niewydolność serca.

    Notes de bas de page

    1 H. Israëls, Schreber. Father and Son, Amsterdam 1981, s. 32.

    2 Szerzej na temat Moritza Schrebera por. rozdz. V.

    3 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 111.

    4 Zob. tamże, s. 58.

    5 Tamże, s. 85.

    6 C. H. Schildbach, Bericht über die gimanstisch-orthopädische Heilanstalt der DD. Schreber und Schildbach zu Leipzig, Zeitzer Strasse 43, s. 13 (cyt. za: H. Israëls, Schreber. Father and Son).

    7 R. Siegel, Interessante Berichte der Tochter Dr. Schreber über ihren Vater (1909), cyt. za: Z. Lothane, In Defense of Schreber, London 1992, s. 17.

    8 Tamże.

    9 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 79

    10 D. P. Schreber, wiersz z 1905 r., por. H. Israëls, The New Schreber Texts, w: Psychosis and Sexual Identity: Toward a Post-Analytic View of the Schreber Case, ed. D. B. Allison, P. De Oliveira, M. S. Roberts, A. S. Weiss, New York 1988, s. 204‒274. 11 H.

    11 Israëls, Schreber. Father and Son, s. 74.

    12 Por. H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 141‒147.

    13 W. G. Niederland, The Schreber Case. Psychoanalytic Profile of a Paranoid Personality, London 1984, s. 99.

    14 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 46.

    15 Teoria rekapitulacji głosi, że każdy organizm (szczególnie w okresie zarodkowym) nosi w sobie ślady przeszłości. Ogólnym założeniem teorii rekapitulacji (zwanej też teorią biogenetyczną) jest przypuszczenie, iż rozwój osobniczy (od zarodka do osobnika dorosłego) oddaje całość rozwoju filogenetycznego danego gatunku. Założenie, że filogeneza poprzedza ontogenezę, znajdziemy również u postaw Freudowskiej psychoanalizy.

    16 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 203.

    17 Więcej reprodukcji ilustracji pochodzących z owego dzieła znaleźć można w książce E. Santnera, My own Private Germany, Princeton 1997.

    18 Tamże, s. 226.

    19 W. Haymaker, F. Schiller, The founders of neurology, Springfield 1970, s. 26‒27.

    20 P. E. Flechsig, Myelogenesis, cyt. za: Z. Lothane, In Defence of Schreber, s. 206‒207.

    21 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 209‒210.

    22 Tamże, s. 211.

    23 Tamże, s. 11.

    24 Por. U. Peters, The Schreber Case – New Insites, New York 1990.

    25 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 56.

    26 Tamże, s. 237.

    27 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), tłum. R. Darda-Staab, Kraków 2006, s. 299‒300.

    28 Cyt. za: Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 59.

    29 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 300.

    30 Zdaniem Z. Lothane to właśnie te fakty sprawiły, że w swoich rojeniach Schreber utożsamia Webera z Bogiem, który rządzi jedynie umarłymi.

    31 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 268.

    32 Czyli po prostu logicznym błędnym kołem.

    33 Tamże, s. 269.

    34 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 302.

    35 Tamże.

    36 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 68.

    37 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 301‒302.

    38 Zdaniem Z. Lothane stan Schrebera określono by dzisiaj mianem „depresji psychotycznej”.

    39 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 303.

    40 Tamże.

    41 Tamże, s. 302.

    42 Tamże.

    43 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 280.

    44 Tamże, s. 284.

    45 Więcej na temat przypadku Krumbiegela, por. Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 285‒288.

    46 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 303.

    47 Tamże, s. 304.

    48 Tamże.

    49 Tamże, s. 305.

    50 Tamże.

    51 Tamże, s. 306.

    52 Tamże, s. 307.

    53 Tamże, s. 308.

    54 Tamże, s. 309.

    55 Tamże, s. 311.

    56 Tamże, s. 310.

    57 Tamże, s. 312.

    58 Tamże, s. 313.

    59 Tamże.

    60 Tamże, s. 329, Uzasadnienie zaskarżenia wyroku.

    61 Tamże, s. 321.

    62 Tamże, s. 318.

    63 Tamże, s. 319.

    64 Tamże.

    65 Tamże, s. 330.

    66 Tamże, s. 329.

    67 Tamże, s. 320.

    68 Tamże, s. 321.

    69 Tamże.

    70 Tamże.

    71 Tamże, s. 322.

    72 Tamże, s. 328.

    73 Tamże, s. 322.

    74 Tamże, s. 330.

    75 Tamże, s. 334.

    76 Tamże, s. 331.

    77 Tamże.

    78 Tamże, s. 332.

    79 Tamże, s. 335.

    80 Tamże.

    81 Tamże.

    82 Tamże, s. 340.

    83 Tamże, s. 344.

    84 Tamże, s. 345.

    85 Tamże.

    86 Tamże, s. 349 (Opinia tajnego radcy doktora Webera z 5 IV 1902 r.).

    87 Tamże, s. 351.

    88 Tamże, s. 352.

    89 Tamże, s. 355.

    90 Tamże.

    91 Tamże, s. 356.

    92 Tamże, s. 357.

    93 Tamże.

    94 Tamże, s. 358.

    95 Tamże.

    96 Tamże, s. 360.

    97 Tamże, s. 361.

    98 Tamże, s. 374.

    99 Tamże, s. 375.

    100 Tamże.

    101 Tamże, s. 386.

    102 Tamże, s. 388.

    103 Tamże.

    104 Jednak nie na długo. Zakład Sonnenstein w III Rzeszy służył jako jeden z ośrodków programu eugenicznego, który w istocie polegał na uśmiercaniu umysłowo chorych dorosłych i dzieci.

    105 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 171.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 H. Israëls, Schreber. Father and Son, Amsterdam 1981, s. 32.

    2 Szerzej na temat Moritza Schrebera por. rozdz. V.

    3 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 111.

    4 Zob. tamże, s. 58.

    5 Tamże, s. 85.

    6 C. H. Schildbach, Bericht über die gimanstisch-orthopädische Heilanstalt der DD. Schreber und Schildbach zu Leipzig, Zeitzer Strasse 43, s. 13 (cyt. za: H. Israëls, Schreber. Father and Son).

    7 R. Siegel, Interessante Berichte der Tochter Dr. Schreber über ihren Vater (1909), cyt. za: Z. Lothane, In Defense of Schreber, London 1992, s. 17.

    8 Tamże.

    9 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 79

    10 D. P. Schreber, wiersz z 1905 r., por. H. Israëls, The New Schreber Texts, w: Psychosis and Sexual Identity: Toward a Post-Analytic View of the Schreber Case, ed. D. B. Allison, P. De Oliveira, M. S. Roberts, A. S. Weiss, New York 1988, s. 204‒274. 11 H.

    11 Israëls, Schreber. Father and Son, s. 74.

    12 Por. H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 141‒147.

    13 W. G. Niederland, The Schreber Case. Psychoanalytic Profile of a Paranoid Personality, London 1984, s. 99.

    14 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 46.

    15 Teoria rekapitulacji głosi, że każdy organizm (szczególnie w okresie zarodkowym) nosi w sobie ślady przeszłości. Ogólnym założeniem teorii rekapitulacji (zwanej też teorią biogenetyczną) jest przypuszczenie, iż rozwój osobniczy (od zarodka do osobnika dorosłego) oddaje całość rozwoju filogenetycznego danego gatunku. Założenie, że filogeneza poprzedza ontogenezę, znajdziemy również u postaw Freudowskiej psychoanalizy.

    16 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 203.

    17 Więcej reprodukcji ilustracji pochodzących z owego dzieła znaleźć można w książce E. Santnera, My own Private Germany, Princeton 1997.

    18 Tamże, s. 226.

    19 W. Haymaker, F. Schiller, The founders of neurology, Springfield 1970, s. 26‒27.

    20 P. E. Flechsig, Myelogenesis, cyt. za: Z. Lothane, In Defence of Schreber, s. 206‒207.

    21 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 209‒210.

    22 Tamże, s. 211.

    23 Tamże, s. 11.

    24 Por. U. Peters, The Schreber Case – New Insites, New York 1990.

    25 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 56.

    26 Tamże, s. 237.

    27 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), tłum. R. Darda-Staab, Kraków 2006, s. 299‒300.

    28 Cyt. za: Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 59.

    29 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 300.

    30 Zdaniem Z. Lothane to właśnie te fakty sprawiły, że w swoich rojeniach Schreber utożsamia Webera z Bogiem, który rządzi jedynie umarłymi.

    31 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 268.

    32 Czyli po prostu logicznym błędnym kołem.

    33 Tamże, s. 269.

    34 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 302.

    35 Tamże.

    36 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 68.

    37 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 301‒302.

    38 Zdaniem Z. Lothane stan Schrebera określono by dzisiaj mianem „depresji psychotycznej”.

    39 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 303.

    40 Tamże.

    41 Tamże, s. 302.

    42 Tamże.

    43 Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 280.

    44 Tamże, s. 284.

    45 Więcej na temat przypadku Krumbiegela, por. Z. Lothane, In Defense of Schreber, s. 285‒288.

    46 Opinia lekarza sądowego z 9 XII 1899 r. autorstwa doktora Webera w: D. P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego, Załączniki (dokumenty z procesu o ubezwłasnowolnienie), s. 303.

    47 Tamże, s. 304.

    48 Tamże.

    49 Tamże, s. 305.

    50 Tamże.

    51 Tamże, s. 306.

    52 Tamże, s. 307.

    53 Tamże, s. 308.

    54 Tamże, s. 309.

    55 Tamże, s. 311.

    56 Tamże, s. 310.

    57 Tamże, s. 312.

    58 Tamże, s. 313.

    59 Tamże.

    60 Tamże, s. 329, Uzasadnienie zaskarżenia wyroku.

    61 Tamże, s. 321.

    62 Tamże, s. 318.

    63 Tamże, s. 319.

    64 Tamże.

    65 Tamże, s. 330.

    66 Tamże, s. 329.

    67 Tamże, s. 320.

    68 Tamże, s. 321.

    69 Tamże.

    70 Tamże.

    71 Tamże, s. 322.

    72 Tamże, s. 328.

    73 Tamże, s. 322.

    74 Tamże, s. 330.

    75 Tamże, s. 334.

    76 Tamże, s. 331.

    77 Tamże.

    78 Tamże, s. 332.

    79 Tamże, s. 335.

    80 Tamże.

    81 Tamże.

    82 Tamże, s. 340.

    83 Tamże, s. 344.

    84 Tamże, s. 345.

    85 Tamże.

    86 Tamże, s. 349 (Opinia tajnego radcy doktora Webera z 5 IV 1902 r.).

    87 Tamże, s. 351.

    88 Tamże, s. 352.

    89 Tamże, s. 355.

    90 Tamże.

    91 Tamże, s. 356.

    92 Tamże, s. 357.

    93 Tamże.

    94 Tamże, s. 358.

    95 Tamże.

    96 Tamże, s. 360.

    97 Tamże, s. 361.

    98 Tamże, s. 374.

    99 Tamże, s. 375.

    100 Tamże.

    101 Tamże, s. 386.

    102 Tamże, s. 388.

    103 Tamże.

    104 Jednak nie na długo. Zakład Sonnenstein w III Rzeszy służył jako jeden z ośrodków programu eugenicznego, który w istocie polegał na uśmiercaniu umysłowo chorych dorosłych i dzieci.

    105 H. Israëls, Schreber. Father and Son, s. 171.

    Sędzia Schreber

    X Facebook Email

    Sędzia Schreber

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Sędzia Schreber

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Wolański, K. (2012). II. Schreber i jego losy: życie, rodzina, walka sądowa. In Sędzia Schreber (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7126
    Wolański, Krzysztof. « II. Schreber i jego losy: życie, rodzina, walka sądowa ». In Sędzia Schreber. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7126.
    Wolański, Krzysztof. « II. Schreber i jego losy: życie, rodzina, walka sądowa ». Sędzia Schreber, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7126.

    Référence numérique du livre

    Format

    Wolański, K. (2012). Sędzia Schreber (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046
    Wolański, Krzysztof. Sędzia Schreber. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046.
    Wolański, Krzysztof. Sędzia Schreber. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement