• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15423 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15423 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Sędzia Schreber
  • ›
  • I. Uwagi wstępne: przypadek
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral 1. „Najczęściej opisywany przypadek historii psychiatrii” 2. Od Lancelota do sędziego Schrebera 3. Opis przypadku i psychoanaliza 4. Schreber jako przypadek Notes de bas de page

    Sędzia Schreber

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    I. Uwagi wstępne: przypadek

    p. 15-36

    Texte intégral 1. „Najczęściej opisywany przypadek historii psychiatrii” 2. Od Lancelota do sędziego Schrebera 3. Opis przypadku i psychoanaliza 4. Schreber jako przypadek Notes de bas de page

    Texte intégral

    1. „Najczęściej opisywany przypadek historii psychiatrii”

    Zamiast zabierać głos, wolałbym raczej być objęty przez mowę i niesiony poza wszelki możliwy początek. Pragnąłbym zobaczyć się dopiero w chwili, gdy mówię głosem bez imienia poprzedzającego mnie od dawna 1.

    1Co powiedziałby ów głos, gdyby miał wymienić nazwisko Daniela Paula Schrebera? Usłyszelibyśmy zapewne iście Flaubertowski, a zarazem mający coś z reklamowego sloganu komunał: „Przypadek Schrebera – najczęściej komentowany przypadek w historii psychiatrii”. Jak w wypadku większości komunałów, również i tu trudno wskazać autora zacnej frazy. Zważywszy na fakt, że wraz z drugą – następującą blisko pół wieku po ukazaniu się fundamentalnej interpretacji autorstwa Freuda – falą publikacji poświęconych przypadkowi Schrebera komunał ten powraca zazwyczaj w formie pozbawionego źródła cytatu gdzieś na pierwszych stronach tekstu, uznać należy, że stanowi on deklarację przynależności do pewnej tradycji, nie zaś – jak można by sądzić – stwierdzenie empirycznego faktu. Jakkolwiek sformułowanie „przypadek Schrebera” dość często powraca w literaturze psychoanalitycznej, zwłaszcza w kontekście psychoanalitycznych rozważań nad problemem psychozy, to jednak wartościowych i nowatorskich komentarzy poszerzających zakres naszej biograficznej albo faktologicznej i teoretycznej wiedzy na ten temat wciąż jest stosunkowo niewiele. W pozostałych entuzjazm dla przedmiotu opisu zdecydowanie góruje nad zdolnością do trzymania się nawet najbardziej podstawowych informacji 2. Doskonałą, łączącą absolutną obłość oraz skłonność do przerysowań formę uzyskuje ów komunał w tekście R. Dinnage’a, będącym wprowadzeniem do angielskiego wznowienia przekładu wspomnień Schrebera z 2000 roku. Tekst ów zaczyna się od słów:

    Pamiętniki nerwowo chorego muszą być najczęściej opisywanym dokumentem w całej literaturze psychiatrycznej. Przez lata rozrastała się ogromna biblioteka książek i artykułów – przede wszystkim w językach niemieckim i angielskim. Kolejne pokolenia psychiatrów wykorzystywały ową książkę jako sedno następujących po sobie teorii. Od czasu publikacji słynnego artykułu Freuda w 1911 każdy miał coś do powiedzenia na temat Schrebera. 3

    2Jedną z podstawowych funkcji komunału jest ukrycie przez mówiącego faktycznego braku jakiejkolwiek ugruntowanej wiedzy na poruszany temat. W przypadku komunału dotyczącego Schrebera również mamy do czynienia z taką właśnie sytuacją – jego imię (i niewiele więcej) znane jest większości psychiatrów i psychoanalityków. Pojawia się ono zresztą nie tylko w literaturze dla specjalistów, ale przenika nawet do kultury popularnej (grany przez Kiefera Sutherlanda psychiatra na usługach rasy Obcych w filmie Dark Sun Aleksa Proyasa z 1998 roku). Inspirację stanowić może przy tym zarówno sama treść jego Pamiętników… (przypadek spektaklu Radio Schreber, Soliloquies for Schizophonic voices, opracowanego przez Sound Treshold i wykonanego w Muzeum Freuda w Londynie w kwietniu 2011 roku), jak i ogólne impresje pojawiające się u artysty w czasie ich lektury (tutaj przykładem może być Schrebers suit, składająca się z siedmiu „schreberologicznych” elementów instalacja Naylanda Blake’a 4). Najczęściej jednak przypadek Schrebera pojawia się w kontekście legendy „domowego tyrana”, w której treść Pamiętników… jest świadectwem sadystycznych machinacji, jakich dopuszczał się na ich autorze jego ojciec – Moritz Schreber, innowator pedagogiki, twórca urządzeń terapeutycznych i wychowawczych, bezlitosny prześladowca dzieci. Choć legenda ta, będąca zresztą elementem szerszej narracji na temat fenomenu „czarnej pedagogiki”, w wielu miejscach odstaje od historycznej prawdy, to jednak właśnie w jej kontekście przypadek Schrebera pojawia się najczęściej. W efekcie prawdziwy Schreber, nawet pozbawiony biografii i występujący wyłącznie jako autor Pamiętników…, znika pod nawarstwiającymi się wraz z kolejnymi publikacjami pokładami półprawd, domniemań, a wreszcie zwykłych konfabulacji.

    3Z innym problemem konfrontujemy się w przypadku poważnych komentarzy. Wiąże się on bezpośrednio ze sposobem funkcjonowania wynalazku nauk klinicznych, jakim jest „przypadek” jako taki.

    Relacja paranoika Schrebera, nigdy nie uznana za „dzieło wyobraźni” – choć wydaje się, że nic nie może być bardziej wyobrażone – stała się, od momentu jej wydania w 1903 roku, obiektem szczególnego zainteresowania psychiatrów, po publikacji zaś artykułu Freuda w 1911 roku, również psychoanalityków. Dokument służył jako przykładowy przypadek, a jego urojeniowa zawartość zapewniła podstawy dla licznych prób sformułowania teorii psychozy paranoicznej. 5

    4Przypadek Schrebera zostaje tu sprowadzony do skarbnicy przykładów potwierdzających uprzednio opracowane teorie. Obszerny materiał wspomnień Daniela Paula Schrebera wykorzystywany jest w zależności od teoretycznego zapotrzebowania – serie elementów wyrwanych z kontekstu i łączonych na nowo w ramach teoretycznego paradygmatu stojącego za poszczególnymi interpretacjami przestają mieć cokolwiek wspólnego ze źródłem, z którego pochodzą.

    Tym, co najbardziej szokujące w książkach psychiatrycznych, a nawet psychoanalitycznych, jest perwersyjny rozdźwięk między tym, co opisywany pacjent mówi, a tym, co przekazuje lekarz – między „przypadkiem” a komentarzem do przypadku, jego analizą. Logos przeciw patosowi: od psychicznie chorego pacjenta oczekuje się jakiejś wypowiedzi, lekarz zaś mówi, co ona oznacza w kategoriach symptomów lub sensu. Umożliwia to zgniecenie mowy pacjenta. 6

    5Pierwszym zadaniem, jakiego podejmujemy się w niniejszej rozprawie, jest zatem wydobycie Daniela Paula Schrebera, to znaczy faktów z jego życia oraz rzeczywistej treści jego Pamiętników…, spod warstw, które zakryły je wraz z kolejnymi interpretacjami. Dopiero wtedy możliwa stanie się krytyczna analiza teorii stojących za poszczególnymi interpretacjami. Z tym pierwszym zadaniem wiąże się więc bezpośrednio zadanie drugie: prześledzić, w jaki sposób przypadek Schrebera funkcjonuje w ramach owych wykładni, kluczowych z punktu widzenia ewolucji dyskursu psychoanalitycznego. Uprzednie ustalenie faktów dotyczących biografii Schrebera, a także zawartości spisanych przez niego wspomnień pozwoli przede wszystkim dostrzec każdorazowo pracę ugruntowanej w teorii selekcji materiału i co za tym idzie – dotrzeć do założeń i mechanizmów fundamentalnych dla poszczególnych rozstrzygnięć. Celem jest przy tym nie tyle samo zrozumienie poszczególnych interpretacji przypadku Schrebera oraz stojących za nimi założeń teoretycznych, ile raczej, przy jego pomocy, odsłonięcie aporii, w które popadają. Jest to zadanie o tyle istotne, że przypadek ów każdorazowo stanowi dla interpretacji wyzwanie, odsłania niejako granice stosowanych do niego teorii.

    2. Od Lancelota do sędziego Schrebera

    6Jeśli wierzyć Foucaultowi, wynalazek przypadku wiązać trzeba z pojawieniem się w XVIII wieku szerokiego wachlarza nauk „klinicznych”, mających swe źródło w archiwum nauk o człowieku w ogóle.

    Egzamin, wspomagany owymi technikami dokumentacji, czyni z każdej jednostki przypadek: przypadek dla poznania stanowiący przedmiot, natomiast dla władzy zdobycz. Przypadek nie jest już, jak dotąd w kazuistyce albo w orzecznictwie, zestawem okoliczności kwalifikujących czyn i mogących zmodyfikować stosowane reguły; to jednostka, taka jaką można opisać, wymierzyć, ocenić, porównać z innymi, zachowując całą jej indywidualność; a zarazem jednostka, którą trzeba tresować lub korygować, trzeba klasyfikować, normalizować, wykluczać itd. 7

    7Jak wiadomo, wraz z pojawieniem się reżimu dyscyplinarnego odwróceniu uległy podstawowe koordynaty władzy: zamiast czynić się widzialną, manifestować swoją obecność w kronikach opiewających czyny władców, znika ona, zmieniając się, zgodnie z logiką panoptyzmu, we wszechwidzące oko. Dokonując opisu swych poddanych za pomocą najnowszych wynalazków w rodzaju statystki czy społecznych urządzeń normalizacyjnych, władza nowego typu ujarzmia ich, to znaczy jednocześnie poddaje kontroli i subiektywizuje.

    Momentem, gdy dokonało się przejście od historyczno-rytualnych mechanizmów formowania indywidualności do mechanizmów naukowo-dyscyplinarnych, gdy normalność zluzowała dynastyczność, a ocena pojawiała się zamiast statusu, pozostawiając tym samym miejsce indywidualności godnego pamięci człowieka, indywidualności człowieka wymiernego, moment ów, w którym nauki o człowieku stały się możliwe, jest zarazem momentem, gdy została wprawiona w ruch nowa technologia władzy i inna anatomia politycznego ciała. 8

    8Przedmiotem narracji przestaje być władca, a zaczyna nim być poddany – im bardziej odległy od centrum władzy, tym wdzięczniejszy jako przedmiot opisu. „Pieczołowicie kolekcjonowane żywoty chorych umysłowo lub przestępców, podobnie jak kroniki królewskie lub epopeje o ludowych bandytach, ujawnia pewną polityczną funkcję pisania, choć w zupełnie odmiennych technikach władzy” 9.

    9Dziedziną nauk o człowieku, w której pierwotnie pojawia się figura przypadku, jest rodząca się medycyna kliniczna. To tutaj po raz pierwszy pojawia się szczególnego rodzaju spojrzenie, uzbrojone oko, którego sposób funkcjonowania stanie się z biegiem czasu modus operandi władzy w ramach społeczeństwa dyscyplinarnego.

    Wszystkie zdolności – począwszy od oświetlania ciemności, ciągłego ostrożnego odczytywania tego, co istotne, obliczania czasu i oceniania szans, aż po zawładnięcie sercem i odwołanie się do ojcowskiej godności – są formami, na których opiera się suwerenność spojrzenia. Oka, które wie i które decyduje, oka, które rządzi. 10

    10W ten sposób już u swojego zarania przypadek stanowi kronikę pewnego klinicznego spojrzenia, pewnej władzy i pewnej interpretacji. Przede wszystkim jednak jest kategorią nieodzowną dla funkcjonowania nauk o człowieku w ich nowoczesnej postaci.

    11Co ciekawe, pierwotne, pochodzące z końca XVIII wieku i pojawiające się najpierw w medycynie ujęcie tego, czym jest przypadek, niemal nie uległo zmianie w momencie, w którym z kategorii tej skorzystała psychiatria, a później psychoanaliza – ujęcie to aktualne jest być może nawet po dziś dzień. Condillac definiuje przypadek przez wskazanie czterech momentów charakterystycznych dla związanej z nim formy percepcji: złożoności kombinacji, zasady analogii, percepcji częstości, a wreszcie rachunku stopnia pewności. Złożoność kombinacji oznacza, że choroba może zostać uchwycona i poznana o tyle, o ile zastosuje się wobec niej zasadę kombinatoryki, a zatem zdefiniuje się całość określających ją elementów oraz formę ich połączenia. Zasada analogii wskazuje na zależności wiążące w system relacje i wzajemne oddziaływania pomiędzy poszczególnymi elementami składającymi się na całość choroby. Moment percepcji częstości odnosi się do mechanizmu, dzięki któremu swą pewność medycyna uzyskuje nie przez odniesienie do dokładnie przebadanej jednostki, lecz na całości przemierzonej wielością jednostkowych faktów – punktem odniesienia będą zawsze wszyscy nie w pełni zanalizowani chorzy, nigdy zaś jeden pacjent przebadany do końca. Ostatni moment to rachunek stopnia pewności, a zatem „rachunek, który z definicji ma zastosowanie do dziedziny idei, będąc zarówno zasadą ich rozbioru na konstytutywne elementy, jak i metodą indukcyjną wychodzącą od częstości” 11. Wszystkie te momenty zawarte w pojęciu przypadku umożliwiają uchwycenie tego, co jednostkowe, w kategoriach elementów składowych i ich relacji oraz zasad identyczności, częstotliwości i prawdopodobieństwa.

    12Kliniczna diagnoza medyczna jest podstawową procedurą opisu przypadku. Narzędziem, w którym skupia się logika ujmowania jednostki w kategoriach przypadku (lub – jak ująłby to sam Foucault – „procedur, które konstytuują jednostkę jako skutek i przedmiot władzy”), jest przy tym, rzecz jasna, egzamin, z badaniem psychiatrycznym i następującą po nim nieuchronnie diagnozą jako jedną z jego wielu form.

    Egzamin jako rytualne i „naukowe” zarazem utrwalenie różnic indywidualnych, jako przyszpilenie każdego do jego własnej pojedynczości (w przeciwieństwie do ceremonii, gdzie status, pochodzenie, przywileje i funkcje manifestowane są z całym przepychem należnych im oznak) wskazuje wyraźnie na pojawienie się nowej modalności władzy, gdzie statusem każdego jest jego własna indywidualność, on zaś urzędowo przypisany zostaje cechom, miarom, odchyleniom od normy i „notom”, które charakteryzują go i czynią zeń, tak czy owak, „przypadek”. 12

    13Radykalnej zmianie ulega tu narracyjna forma, w jakiej człowiek odnajdować będzie odniesienie dla własnej subiektywności. „Już nie »dobry Henryczek«, ale nieszczęścia małego Hansa są opowieścią o przygodach naszego dzieciństwa. Le roman de la Rose pisze dziś Mary Barnes, a zamiast Lancelota mamy przewodniczącego trybunału Schrebera” 13. W proponowanej w Nadzorować i karać perspektywie przypadek Schrebera mógłby odrywać rolę modelu ujednostkowienia przez społeczeństwo dyscyplinarne, ze stojącymi za nim „naukami o człowieku” (oraz psychoanalizą jako jedną z ostatnich ich aktualizacji).

    Swoiste kariery psychotyków lub neurotyków wskazują na dziwne powiązanie między Freudowską mapą psychiki oraz legendami o sławnych banitach. Zredukowani do en soi i pokrywający się całkowicie z własną chorobą protagoniści studiów przypadku takich jak Schreber posiadają swoje impulsy nerwowe w sposób absolutny, tak że stają się one ich cechą gatunkową, radykalną nawet w świetle XVII-wiecznych standardów. 14

    14Lub też przykładem sposobu, w jaki fenomen ów podlega społecznie usankcjonowanej dyskursywizacji – indywiduacja w świecie feudalnym, indywiduacja w świecie nauk o człowieku.

    15Pojawiający się wraz z narodzinami kliniki wynalazek przypadku powoli, przez cały wiek XIX, wkracza do innych nauk o człowieku. To, co jawiło się jako konieczny element teorii w ramach medycyny klinicznej, a zatem szereg procedur normalizujących (z podstawową binarną opozycją normalnego i patologicznego jako jednym z warunków możliwości XVIIIi XIX-wiecznych nauk pozytywnych), w innych dziedzinach ujawnia swój naddatek moralny. Psychiatria XIX-wieczna, z której później wyłoni się psychologia (potwierdzając jedynie logikę ówczesnej nauki, zgodnie z którą to, co normalne, poznać możemy jedynie na drodze analizy stanów patologicznych), stanowi doskonały przykład utożsamienia patologii z tym, co uznawane za niemoralne w danym momencie historycznym, w tym wypadku – w epoce mieszczaństwa.

    16Wynalazek przypadku od samego początku podporządkowany był grze dwóch dominujących figur – Nadzoru i Osądu – jednak dopiero w XIX-wiecznym domu dla obłąkanych uzyska, jak powiada Foucault, „osobowość”. To tutaj, na dalece mniej neutralnym gruncie, powtórzony zostaje fundujący gest medycyny klinicznej – pacjent ujęty w kategoriach przypadku choroby traci swój ludzki wymiar i zostaje uprzedmiotowiony. Kliniczne spojrzenie dokonujące absolutnego uprzedmiotowienia chorego na drodze normalizacji (ujęcia w abstrakcyjne kategorie interpretowane przez pryzmat pewnej statystycznej i probabilistycznej normy) stanowi warunek rozpoznania zaburzenia, a następnie wyleczenia. Wraz z rozwojem XIX-wiecznej psychiatrii ów proces uprzedmiotowienia pacjenta w kategoriach przypadku nabiera stopniowo, jak to określa Foucault, „stylu moralnego”, zmieniając następnie relację pomiędzy lekarzem a pacjentem.

    W miarę jak pozytywizm narzuca się medycynie, a w szczególności psychiatrii – omawiana praktyka staje się coraz bardziej zagadkowa, zdolność psychiatry coraz cudowniejsza, a lekarz coraz głębiej pogrąża się w świat dziwów. W oczach chorego lekarz jest cudotwórcą; autorytet, który zdawał się czerpać ze społecznego ładu, moralności, rodziny, teraz jakby pochodził z niego samego; wiara w jego moc przypada mu jako lekarzowi i chociaż Pinel i Tuke podkreślali, że moralne oddziaływanie niekoniecznie musi się wiązać z kompetencją naukową, ludzie – a nasamprzód sam chory – uwierzą, że niemal demoniczne sekrety wiedzy ezoterycznej dają lekarzowi siłę rozwiązania szaleństwa; coraz bardziej ochoczo będzie się chory powierzał bosko-satanicznym rękom lekarza, istoty w żadnym razie nie na zwykłą miarę; w lekarzu będzie rosnąć wyobcowanie pacjenta, zawczasu udzielona całkowita akceptacja jego uroków, gotowość poddania się woli, odczuwanej jako magiczna, oraz o nauce, która ukazuje się jako wróżebna wiedza o przyszłości. W ostatecznym rozrachunku chory współpracuje z tymi mocami, przenosząc je na lekarza – sam zaś dosłownie zmienia się w obiekt, stawiając opór jedynie siłą bezwładu. 15

    17Figura XIX-wiecznego psychiatry ma więc moce przypisywane zazwyczaj dopiero psychoanalitykom.

    18„Styl moralny” i związane z nim uprzedmiotowienie pacjenta dochodzi do głosu nie tylko w relacji chorego i lekarza, ale przede wszystkim w tzw. moral insanity, jednej z trzech figur kluczowych dla psychiatrii końca XIX wieku. Terminem tym opisywane były przypadki ludzi wykazujących całkowitą jasność osądu oraz charakteryzujących się zdrowym rozsądkiem, a mimo to dopuszczających się czynów niezgodnych z ładem moralnym i niewytłumaczalnych w możliwych do społecznego zaakceptowania kategoriach („pobił, a niczego nie zrabował”, „bez żadnej przyczyny wrzeszczał jak opętany”).

    Lepiej niż jakakolwiek inna choroba psychiczna zdradzała ciekawą dwuznaczność, że szaleństwo jest elementem wewnętrzności upostaciowionym na zewnątrz. W tym sensie moral insanity pełni zdanie modelu dla wszelkiej możliwej psychologii: na widzialnym poziomie ciał, postępowań, mechanizmów i przedmiotu ukazuje niedosiężny moment podmiotowości; i podobnie jak ów subiektywny punkt nie może być jako konkretna egzystencja poznany inaczej niż poprzez obiektywizację, także i ta obiektywizacja jest nie do przyjęcia i nie do pojęcia tylko dlatego, że wyraża podmiot. 16

    19W sposobie, w jaki przypadek człowieka owładniętego moral insanity staje się przedmiotem osądu medycznego oraz moralnego, widać wyraźnie podwójny ruch uprzedmiotowienia, którego dokonuje XIX-wieczna psychiatria. Ów podwójny ruch widoczny jest wyraźnie zwłaszcza u Krafft-Ebinga (skupiającego się przede wszystkim na symptomatologii, będącego jednak autorem niejednego studium przypadku), który badał formy szaleństwa szczególnie negatywnie oceniane pod względem moralnym, a mianowicie perwersje. Homoseksualizm i transwestytyzm (w przypadku Schrebera mamy do czynienia bądź z jednym, bądź z drugim, zależnie od autora interpretacji oraz teorii, do której się odwołuje) stanowią obiekt podwójnego, od samego początku rozmytego i często niemożliwego do rozpoznania w swej dwoistości wykluczenia – na drodze diagnozy medycznej oraz moralnej chory zostaje wykluczony poza nawias społeczeństwa, gdzie czeka go zawsze tylko jeden z przewidzianych przez Arystotelesa nie-ludzkich losów: los bestii. Nie sposób zostać Bogiem w zakładzie zamkniętym.

    20Tym, co charakteryzuje styl Krafft-Ebinga, jest absolutne uprzedmiotowienie obiektu, będącego wyłącznie pretekstem dla stworzenia opisu.

    Z tych obszernych rejestrów podwójnego i niesławnego życia, z których Krafft-Ebing wybiera wszystkie metamorfozy, psychiatra ten buduje ohydny obraz, wywołujący odruch współczucia pomieszanego z doznaniem śmieszności. Nigdy postacie, które opisuje, nie wiążą się z żadną – osobistą lub zbiorową – historią. Nie mają zresztą genealogii, ani przeszłości, a ich dewiacje nie znają innych przyczyn niż te, które przypisuje im nauka. 17

    21Statyczność jego opisów, wrażenie całkowitej nieobecności życia, przywodzą na myśl kolekcję sześciuset przypadków zawartą, zgodnie z wymogami encyklopedii, w 120 dniach Sodomy de Sade’a (wykazującego, w okresie poprzedzającym przymusowe i chroniczne pozbawienie wolności, wszystkie cechy obiecującego klinicysty). Paralelny charakter dyskursów obu autorów trudno podać w wątpliwość, a w świetle rozważań Foucaulta trudno mu się nawet dziwić. Mimo to drugiego z wymienionych fanatyków klasyfikacji skłonni jesteśmy na podstawie lektury jego dzieła uznać raczej za potencjalnego pacjenta, podczas gdy spuścizna pierwszego nadal stanowi żywą inspirację dla psychiatrycznej nozologii.

    22Wydawać by się mogło, że odkrycie psychoanalizy zaznacza radykalny przełom w rozumieniu przypadku, implikującego nie tylko pewną metodę, rodzaj spojrzenia, ale również matrycę relacji lekarz–pacjent (XIX-wieczną relację psychiatry do badanego przypadku Roudinesco trafnie określa jako „voyeryzm”, akcentując perwersyjny wymiar owego spojrzenia, przekształcającego żywą istotę w obserwowany przedmiot). Tam, gdzie XIX-wieczny szaleniec zamknięty w zakładzie porozumiewał się całkowicie nieznanym mu językiem symptomów ze swoim lekarzem, pacjent poddany terapii psychoanalitycznej zdaje się odzyskiwać podmiotową zdolność mówienia własnym głosem, wypowiadania najgłębiej skrywanych prawd, dla których psychoanalityk ma być jedynie czymś w rodzaju ekranu, neutralnej płaszczyzny odbicia. Zdaniem Foucaulta w rzeczywistości mamy tu jednak do czynienia z czymś zupełnie innym.

    Nauka o chorobach umysłowych w postaci rozwijającej się w domach dla obłąkanych zawsze będzie tylko obserwować i klasyfikować. Nie stanie się, nie będzie się mogła stać dialogiem, dopóki psychoanaliza nie wyegzorcyzmuje właściwego XIX wiekowi oglądu i nie zastąpi jego milczącej magii możliwościami wypowiedzi. Z większą jednak słusznością powiedzmy, że podwoi ona bezwzględnie spojrzenie nadzorcy nieokreślonymi słowami nadzorowanego monologu. Zachowa dawną, zrodzoną w przytułku strukturę nieodwzajemnionego spojrzenia, ale w niesymetrycznej wzajemności zrównoważy ją nową strukturą mowy bez odpowiedzi. 18

    23Wynalazek psychoanalizy, zamiast zwrócić pacjentowi zakładu psychiatrycznego podmiotowość, utraconą wraz z ujęciem w kategoriach przypadku, zdaje się jedynie pogłębiać jego alienację.

    Freud przesunął w stronę lekarza wszystkie struktury utworzone przez Tuke’a i Pinela w domach zamkniętych. Uwolnił chorego z zakładowego bytowania, w jakim wyobcowali go „wyzwoliciele”; nie wyswobodził go wszakże z istotnych tego bytowania treści; przegrupował siły, napiął je do maksimum i połączył w rękach lekarza; stworzył sytuację psychoanalityczną, gdzie w genialnym spięciu alienacja dezalienuje, ponieważ, w lekarzu, staje się podmiotem. Jako postać alienująca, lekarz okazuje się punktem kluczowym psychoanalizy. 19

    24Zrodzone w zamkniętej przestrzeni kliniki medycznej wieku XVIII i rozwijające się w zakładzie zamkniętym wraz z XIX-wieczną psychiatrią, spojrzenie kierujące się na przypadek swą dojrzałą formę uzyskuje wraz z wyjściem poza wysokie mury kliniki – najpierw w gabinecie psychoanalityka, później zaś unieśmiertelniona w postaci kolejnego artykułu w czasopiśmie naukowym lub wystąpienia na branżowej konferencji.

    3. Opis przypadku i psychoanaliza

    25Historia przypadku od samego początku była klasyczną formą dokumentacji w literaturze psychopatologicznej. Kategoria ta obejmuje szeroki zakres świadectw, począwszy od klinicznych szkiców, wykonywanych często w czasie trwania terapii, aż po niezwykle szczegółowe i obszerne opisy, jak choćby dwutomowe De langoisse à l’extase Pierre’a Janeta, poświęcone przypadkowi Madeleine. Rozwój psychoanalizy w oczywisty sposób wpłynął na kształt owej formy dyskursywnej, kierując ją w stronę „raportu z analizy”. Zgodnie z psychoanalitycznymi założeniami lekarz piszący historię przypadku stara się przekazać wszystko, co usłyszał z ust pacjenta, aby ponownie nadać sens wytworom jego życia psychicznego, a także udokumentować proces terapii, z konstytutywnymi dla niego grami przeniesienia i przeciw-przeniesienia. Zgodnie z psychoanalityczną wykładnią samo pragnienie spisania raportu jest zresztą efektem przeciw-przeniesienia analityka – zaburzenie pacjenta, które staje się przedmiotem rozważań analityka oraz motywem podejmowanej przezeń komunikacji, może odesłać go również do jego własnej, niepoddanej analizie przeszłości. Z punktu widzenia teorii psychoanalitycznej heurystyczna konieczność raportów z analizy, a zatem spisywania historii przypadku, jest oczywista, wiąże się bowiem z tą fazą refleksji, w której pojawia się możliwość odwołania się do teorii, co w ramach praktyki klinicznej nie jest możliwe i prowadzi często do fatalnych w skutkach przeoczeń, a w ostatecznym rozrachunku do nieprawidłowej interpretacji. Mówiąc wprost, wynalazek przypadku pozwala lekarzowi sformułować diagnozę w kategoriach prawdopodobieństwa, przez odniesienie do teorii. Mimo zakorzenienia w terapeutycznej klinice psychoanalityczna historia przypadku (raport z analizy) przynależy do domeny teorii. Wreszcie nie bez znaczenia pozostaje fakt, że spisana historia przypadku pełni w polu psychiatrii mniej lub bardziej skodyfikowaną rolę instytucjonalną jako element kapitału społecznego.

    26Sam Freud, choć otwarcie deklarował niechęć do spisywania historii, oddawał się owej aktywności z niezwykłą pasją. Co ciekawe, naukową konieczność owej pracy uzasadniał właśnie poprzez odniesienie do klasycznego modelu spojrzenia klinicznego, rozpoznającego w chorej jednostce przypadek.

    Publikowanie historii chorób to zadanie, z którym trudno się uporać. […] zaiste, nie ulega wątpliwości, że chorzy ci nigdy by nie przemówili, gdyby przyszła im do głowy możliwość naukowego wykorzystania ich wyznań, tak jak nie sposób wątpić co do tego, że na próżno prosilibyśmy ich o zgodę na ich publikację. […] Cóż, jeśli o mnie chodzi, uważam że lekarz bierze na siebie obowiązki wobec indywidualnych pacjentów, lecz także wobec nauki, czyli w gruncie rzeczy wobec tak wielu innych chorych, którzy cierpią lub cierpieć będą na tę samą przypadłość. 20

    27W dalszej części wywodu Freud zapewnia, że opis historii w żadnym razie nie ma nic wspólnego z „powieścią z kluczem” dla wiedeńskiej socjety, nie może stać się źródłem pozbawionej subtelności rozrywki „środowiska”, starającego się, niczym ulubiony bohater ojca psychoanalizy, z niepełnych opisów postaci poddawanych terapii wydedukować, z którym z bohaterów lub bohaterek życia wyższych (lub nie tak wysokich) sfer ma do czynienia. A jednak sam konstruuje swoje historie przypadków niczym powieści, czego wręcz uderzającym przykładem może być jego pierwszy opis – nowelistyczna w swej formie analiza przypadku histerycznej córki karczmarza – Kathariny C. 21

    28Przypadek chorej na nerwy, jak sama twierdzi, karczmareczki Kasi, mimo jego dojmująco tragicznego charakteru (Katharina C. zachorowała na nerwy w efekcie traumy, której doznała, gdy ojciec próbował ją zgwałcić), Freud raportuje z niezwykłym wprost zadowoleniem i nowelistycznym zacięciem. Oto profesor medycyny na wakacyjnej wycieczce w górach pragnie oderwać się od swych codziennych trosk (a zatem rozwiązywania skomplikowanych problemów związanych z możliwościami terapii hipnotycznej lub „terapii mową”), podziwia cudowne pejzaże, a w końcu trafia do karczmy – górskiego schroniska. Nie dane jest mu jednak zaznać wytchnienia po trudnej wspinaczce, albowiem jedna z kelnerek, urodziwa młoda dziewczyna, dowiedziawszy się o profesji odpoczywającego amatora pieszych wycieczek, prosi go o pomoc. Ten zaś diagnozuje i – z dużym prawdopodobieństwem, jak sam twierdzi – rozwiązuje trapiący ją problem. A wszystko to w ramach wartkiego dialogu między prostą, niemającą pojęcia o świecie i życiu dziewczyną oraz dowcipnym, błyskotliwym, a przede wszystkim spełniającym wszelkie normy obyczajności porte-parole autora. Trzeba uczciwie przyznać, że z biegiem czasu skłonności nowelistyczne Freuda ujawniające się w trakcie spisywania historii przypadków znacząco osłabły. W czasie ich lektury zawsze pamiętać należy jednak o napięciu, jakie pojawia się między (związaną przede wszystkim z pracą przeciw-przeniesienia) tendencją do „fabularyzacji” (której najprostszą, a zarazem szeroko rozpowszechnioną formę stanowi spójna narracja przyczynowo-skutkowa) oraz zasadą wierności słowom pacjenta z jednej, a założeniom teorii z drugiej strony.

    29Główną trudnością, z jaką Freud – a także jego uczniowie – musiał borykać się w pracy na historiami przypadków, jest jednak stricte prawna przeszkoda uniemożliwiająca publikację danych samych pacjentów bez ich zgody. Gdy Freudowi nie udawało się uzyskać zgodny pacjenta, zmuszony był – aby zapobiec wszelkim próbom odkrycia jego prawdziwej tożsamości – wprowadzać na tyle daleko idące zmiany, że albo zdecydowanie zmniejszała się wartość naukowa opracowania, albo sporządzenie spójnego i spełniającego wszelkie wymogi sztuki opisu okazywało się ostatecznie niemożliwe (np. w pierwotnej wersji opisu przypadku Kathariny C. histeryczna dziewczyna obsadzona zostaje w roli siostrzenicy karczmarza). Innym czynnikiem ograniczającym możliwość precyzyjnego opisu, zarazem dającym świadectwo nowatorstwa metody psychoanalitycznej, była silnie akcentowana seksualna geneza zaburzeń psychicznych. Autor historii przypadku zmuszony był brać pod uwagę nie tylko ograniczenia prawne związane z obowiązywaniem tajemnicy lekarskiej, ale również – zazwyczaj niepisane – reguły obyczajowe. Zważywszy na fakt, że psychoanaliza w konfliktach o charakterze seksualnym doszukuje się przyczyn większości zaburzeń psychicznych, praca spisywania (cenzura wewnętrzna) oraz publikacji (cenzura zewnętrzna) historii przypadków napotykała nieustające trudności.

    4. Schreber jako przypadek

    30W tym kontekście przypadek Schrebera jest wyjątkowy. Po pierwsze nie pojawia się tu problem zdobycia zgody pacjenta na publikację poświęconej mu analizy. W końcu sam Schreber usilnie naciskał na publikację własnych wspomnień, Pamiętników…, uznając je wręcz za ważne świadectwo przemawiające na jego korzyść w ramach sądowej walki o odzyskanie pełnej swobody prawnej. „Doktor Weber wziął na siebie obowiązek zaprezentowania ich trybunałowi. Dla niego stanowiły dokument kliniczny dołączony do jego raportu medycznego, dla podsądnego zaś – dowód sądowy, wzmacniający jego apelację” 22. Po drugie był to pierwszy uznawany za pełnoprawny opis psychoanalitycznego przypadku, który nie powstał jako podsumowanie pracy analityka, ale opierał się na jednym dokumencie, uznanym przez Freuda za interesujący. Po trzecie Freud po raz pierwszy podejmuje się tu opisu przypadku psychozy w kategoriach teorii libido. Po czwarte wreszcie w żadnym innym wypadku Freud nie odczuwa równie silnego „lęku przed wpływem” ze strony przedmiotu własnej analizy 23.

    31Ten ostatni wymiar przypadku Schrebera odsyła bezpośrednio do aktu założycielskiego psychoanalizy – autoanalizy samego Freuda, która zapoczątkowała tradycję. Jak wiadomo, mitotwórczy akt założycielski nie może zostać powtórzony – stąd wymóg, by każdy, kto pragnie zostać psychoanalitykiem, poddał się analizie u innego terapeuty. Jak wskazuje Reich, a później Deleuze i Guattari, Freud nie lubi psychotyków, nie rozumie ich, oni zaś nieustająco poddają jego teorię próbom, lub – co znacznie gorsze – sami oddają się teoretyzowaniu na temat własnego stanu, ukazując groteskowy rewers procedury zastosowanej przez twórcę psychoanalizy.

    Obok mitycznej i prowizorycznej autoanalizy samego Freuda, ze wszystkimi rekwizytami zapożyczonymi od innych autorów, pojawia się również inne, „mroczne” znaczenie autoanalizy w jego problematycznych badaniach nad psychozą. Związany z autoanalizą przełom jawi się jako rewers Freudowskiej koncepcji percepcji endopsychicznej. Jeśli system urojeń pozwala dostrzec, jak w przypadku Daniela Paula Schrebera, wewnętrzny obraz funkcjonowania aparatu psychicznego, to również ślepota psychozy musi zostać uznana za instruktywną. W ramach rozwoju procesu psychozy mamy do czynienia z wyścigiem między przełomem autoanalitycznym oraz psychotycznym wyłączeniem. Wyłączenie tożsame jest z psychotycznym zanikiem, zatrzymaniem życia. Może jednak pojawić się również nadzwyczajna projekcja nowego świata oraz porządku słów, mająca zastąpić utracony habitat libido podmiotu. Nowy ład powstaje z percepcji endopsychicznych. 24

    32Mówiąc bardzo ogólnie, „w psychozach nic nie jest wyparte, a tym samym nie ma sekretów, które by można przed samym sobą ukrywać”25. W tym sensie psychotycy bliscy są filozofom (którym Freud również nie do końca ufa, ze względu na „nienaukowy” charakter ich dociekań oraz skłonność do spekulacji), ten ostatni może bowiem „śledzić swoje myśli, jak gdyby należały do innej osoby” 26. Przypadek Schrebera jest w tym kontekście o tyle wyjątkowy, że mamy do czynienia nie tylko z psychotykiem, ale również z człowiekiem doskonale wykształconym, a przede wszystkim wykazującym ogromną wolę zrozumienia stanów, które go dotykają, oraz mającym zdolności interpretacyjne godne utalentowanego teologa (Lacan). Z punktu widzenia Freuda najistotniejsze jest jednak to, że sam Schreber stara się uchwycić własny stan w kategoriach do złudzenia przypominających pojęcia i mechanizmy teorii libido. Lektura Pamiętników… bezsprzecznie „ukazuje Schrebera jednocześnie jako pacjenta i lekarza, stawiającego heretycką diagnozę oraz tworzącego własną etiologię dotykającej go choroby” 27.

    33To właśnie ten ostatni moment wprawia Freuda w zaskakujące swą siłą zmieszanie. Przede wszystkim jednak przekształca centralny problem w procesie sporządzania psychoanalitycznego opisu przypadku.

    Po siedemdziesięciu pięciu stronach interpretacji Freud ogłasza, że była ona niemal niepotrzebna. Odnajduje bowiem również u Schrebera założenia własnej teorii libido. Trudno o wyraźniejszy przykład literackiego długu jednego autora wobec drugiego. Psychoanaliza natrafia tu na przeszkody prawne odmienne od tych, które zazwyczaj napotkała w trakcie spisywania historii przypadków: tam analityk zmuszony był chronić tożsamość opisanych osób, natomiast w przypadku Schrebera mamy do czynienia z autorem chroniącym swoje prawa autorskie (copyright). 28

    34Dalej czytamy zaś:

    Aby uczynić Schrebera wyłącznie świadkiem i nie cedować na niego praw autorskich do psychoanalizy, Freud zmuszony jest powołać się na innego świadka. Przyjaciel psychiatra gotów jest zaświadczyć, że pacjent i jego analityk (sytuacja pojawiająca się zazwyczaj w fikcyjnych oficjalnych sprostowaniach) niezależnie od siebie doszli do analogicznych odkryć. 29

    35Z kolei na poziomie recepcji Freudowskiego opisu przypadku Schrebera do głosu dochodzi inny spór dotyczący praw własności intelektualnej, a mianowicie ten odnoszący się do samej kategorii psychozy.

    Stosowanie pojęcia własności w odniesieniu do Schrebera i paranoi w oczywisty sposób problematyzuje fakt, że w ostatecznym rozrachunku, to nie Schreber […] ma paranoję, lecz paranoja posiada Schrebera, Freud zaś, przez interpretację, wziął owo posiadanie na własność. Z całą pewnością istnieją inni paranoidalni schizofrenicy, jest jednak tylko jeden Daniel Paul Schreber, twórca dyskursu wokół paranoi, uczyniony znakomitością właśnie przez interpretację Freuda, pozostawiający po sobie upiorne świadectwo cielesnych wyrobisk i kosmicznych transgresji. 30

    36Tym, co budzi największe zdziwienie w związku z użytkiem, jaki z opisu przypadku Schrebera czyni ojciec psychoanalizy, jest trudna do zrozumienia – i z całą pewnością nieuświadomiona – gotowość Freuda, by dostroić się do treści Pamiętników… i odnaleźć w nich przykłady potwierdzające nie tylko poszczególne hipotezy, ale wręcz całość teorii.

    Freud odbiera to, co Schreber nadaje; Schreber nadaje to, co Freud odbiera. Tym, co pozostaje niewypowiedziane, jest cała sieć dyskursywna działająca właśnie wokół pojedynczego ciała. Freud był zbyt skupiony na dowodowej wartości odbieranych wiadomości, by badać logikę kanałów, którymi nadchodziły. To, co pisze Schreber, co zapisuje pisarz – wszystko to staje się dla Freuda antycypacją psychoanalizy. 31

    37Do skomplikowanej relacji między Freudem a opisanym przezeń dla potomności przypadkiem Schrebera przyjdzie nam jeszcze powrócić. Podobnie zresztą jak do wszystkich zasygnalizowanych tu zaledwie problemów.

    38Podejście psychoanalityczne nakierowane jest na interpretację zaburzeń psychicznych pacjenta przez pryzmat historii jego życia, zwłaszcza historii rodzinnej. Co za tym idzie – każda interpretacja przypadku Schrebera łączy określone fragmenty jego wspomnień z rzeczywistymi wydarzeniami, w których brał udział lub które mogły nań oddziaływać. Zarazem jednak już w punkcie wyjścia teoria determinuje selekcję poddanych badaniu empirycznych treści. Innymi słowy, większość autorów skłonna jest traktować zarówno Pamiętniki…, jak i historię życia ich autora jako poręczne źródło przykładów potwierdzających określone, przyjęte z góry teoretyczne założenia. Właśnie ze względu na selektywny charakter wszelkiej interpretacji zapośredniczonej w mocnej teorii musimy podjąć próbę odtworzenia biografii Daniela Paula Schrebera (rozdział II) oraz szczegółowej problemowej rekonstrukcji treści jego wspomnień (rozdział IiI). Ma to umożliwić przyjrzenie się, w części drugiej, rozmaitym wykładniom przypadku Schrebera z niezbędnego dystansu, a także wydobycie na jaw założeń za każdym razem inaczej ukierunkowujących interpretację. Analiza Freuda, stosując teorię libido do przypadku psychozy, otwiera przed psychoanalizą nowe, dotychczas nieeksplorowane terytoria (rozdział IV). Idąc dalej wyznaczonym przez niego tropem, Niederland uwypukla szczególną rolę konkretnych relacji rodzinnych, w szczególności relacji Schrebera z jego ojcem (rozdział V). Z kolei interpretacja Lacana wprowadza perspektywę strukturalną, zarówno w wymiarze nozologii i diagnostyki, jak i w wymiarze teorii, wiążąc język z nieświadomością (rozdział VI). Próba krytyki perspektywy psychoanalitycznej i stojących u jej podstaw założeń dokonana przez Deleuze’a i Guattariego (rozdział VII) ma wyprowadzić myślenie psychoanalityczne poza zamknięty krąg rodziny nuklearnej w stronę szerszej analizy społecznej, której zarys odnaleźć można zresztą w samej pionierskiej interpretacji Freuda.

    Notes de bas de page

    1 M. Foucault, Porządek dyskursu, tłum. M. Kozłowski, Gdańsk 2002, s. 5.

    2 Najbardziej groteskowym przykładem tego rodzaju emocjonalnego stosunku do przedmiotu opisu jest esej Barry’ego Tebba (Schreber revisited, Leeds 2007), który w swym zapamiętałym podziwie dla „jedynego w swoim rodzaju szaleńca” tytułuje autora Pamiętników nerwowo chorego Jean-Paulem Schreberem. Pytanie, na które nie potrafię znaleźć odpowiedzi: czy pisząc przedmowę do Schreber revisited Barry Tebb kierował swe myśli w stronę Jeana Paula Sartre’a (skupiając się na kunsztowności teoretycznych wysiłków byłego sędziego), czy raczej Jean Paula (dając się ponieść niezwykłej metaforyce opowieści Schrebera).

    3 R. Dinnage, Introduction, w: D. P. Schreber, Memoirs of My Nervous Illness, tłum. I. Macalpine, R. Hunter, New York 2000, s. xi. W dalszej części wprowadzenia Dinnage powtarza wszystkie obowiązkowe elementy składające się na mit przypadku Schrebera, z dominującą figurą sadystycznego Moritza Schrebera na czele. Tym samym zdaje się potwierdzać tezę, zgodnie z którą w opisie historii przypadku powoli dochodzi do głosu kulturowa tendencja, której kulminację stanowi dzisiejszy kult celebrytów: „studium przypadku, wiązane niestrudzenie z podmiotem, w którego wnętrzu wystąpiła patologia, wytwarza warunki dla kultury zafascynowanej straumatyzowanymi, skandalicznymi i rozpoznawalnymi osobowościami, które […] podlegają wymianie jako towar” (L. Salisbury i A. Shail, Neurology and Modernity: A cultural history of nervous systems, 1800‒1950, New York 2010, s. 36). Niezależnie od tego, czy zgodzimy się z powyższą tezą, wystarczy powiedzieć, że większość podawanych przez autorkę informacji pochodzi z wydanych przed ćwierćwieczem publikacji Niederlanda i Schatzmana, poddanych później druzgocącej krytyce przez Israëlsa i Lothane.

    4 Lawrence Rinder, kurator odbywającej się w University Art Museum w Berkeley (1989) wystawy, opisuje instalację Blake’a następującymi słowy: „The Schreber Suite to niezwykle poetyckie i otwarte badanie punktu przecięcia seksualności i kultury, manifestującego się zwłaszcza w przypadku jednostki przełomu wieków. Podejście Blake’a do Daniela Paula Schrebera jest w mniejszym stopniu interpretacją lub analizą, bardziej natomiast, poprzez kreację rezonujących obiektów i żywych obrazów (tableau), przywraca doświadczenia tego człowieka do życia” (Nayland Blake/MATRIX 125, University Art Museum, Berkeley 1989).

    5 O. Mannoni, Writing and Madness, w: Psychosis and Sexual Identity: Toward a Post-Analytic View of the Schreber Case, ed. D. B. Allison, P. de Oliveira, M. S. Roberts, A. S. Weiss, Albany 1988, s. 45.

    6 G. Deleuze, F. Guattari, Deleuze and Guattari Fight Back…, w: G. Deleuze, Desert Islands and Other Texts 1953‒1974, tłum. M. Taormina, Cambridge–London 2004, s. 218.

    7 M. Foucault, Nadzorować i karać, tłum. T. Komendant, Warszawa 1998, s. 186.

    8 Tamże, s. 188.

    9 Tamże, s. 187.

    10 M. Foucault, Narodziny kliniki, tłum. P. Pieniążek, Warszawa 1999, s. 120.

    11 Tamże, s. 137.

    12 M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 187.

    13 Tamże, s. 188.

    14 L. Salisbury, A. Shail, Neurology and Modernity…, s. 169.

    15 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, tłum. H. Kęszycka, Warszawa 1987, s. 457.

    16 Tamże, s. 471.

    17 E. Roudinesco, Nasza mroczna strona. Z dziejów perwersji, tłum. B. Baran, Warszawa 2009, s. 76.

    18 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, s. 440.

    19 Tamże, s. 459.

    20 Z. Freud, Fragment analizy pewnej histerii, w: tenże, Histeria i Lęk, tłum. R. Reszke, Warszawa 2001, s. 73‒74.

    21 Por. Z. Freud, Obserwacja IV: Katharina C., w: Z. Freud i J. Breuer, Studia nad histerią, tłum. R. Reszke, Warszawa 2008, s. 111‒121.

    22 O. Mannoni, Writing and Madness, s. 51.

    23 Szerzej na ten temat piszę w rozdziale poświęconemu interpretacji Freuda.

    24 L. A. Rickels, Nazi psychoanalyzis, Vol. 2: Crypto-fetishism, Minneapolis–London 2002, s. 57.

    25 B. Fink, Kliniczne wprowadzenie do psychoanalizy Lacanowskiej. Teoria i technika, tłum. Ł. Mokrosiński, Warszawa 2002, s. 144.

    26 Tamże, s. 127.

    27 L. Salisbury, A. Shail, Neurology and Modernity…, s. 166.

    28 F. A. Kittler, Discourse networks, 1800/1900, tłum. M. Metteer i C. Cullens, Stanford 1990, s. 291.

    29 Tamże, s. 292.

    30 L. Salisbury, A. Shail, Neurology and Modernity…, s. 170.

    31 F. A. Kittler, Discourse networks…, s. 293.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 M. Foucault, Porządek dyskursu, tłum. M. Kozłowski, Gdańsk 2002, s. 5.

    2 Najbardziej groteskowym przykładem tego rodzaju emocjonalnego stosunku do przedmiotu opisu jest esej Barry’ego Tebba (Schreber revisited, Leeds 2007), który w swym zapamiętałym podziwie dla „jedynego w swoim rodzaju szaleńca” tytułuje autora Pamiętników nerwowo chorego Jean-Paulem Schreberem. Pytanie, na które nie potrafię znaleźć odpowiedzi: czy pisząc przedmowę do Schreber revisited Barry Tebb kierował swe myśli w stronę Jeana Paula Sartre’a (skupiając się na kunsztowności teoretycznych wysiłków byłego sędziego), czy raczej Jean Paula (dając się ponieść niezwykłej metaforyce opowieści Schrebera).

    3 R. Dinnage, Introduction, w: D. P. Schreber, Memoirs of My Nervous Illness, tłum. I. Macalpine, R. Hunter, New York 2000, s. xi. W dalszej części wprowadzenia Dinnage powtarza wszystkie obowiązkowe elementy składające się na mit przypadku Schrebera, z dominującą figurą sadystycznego Moritza Schrebera na czele. Tym samym zdaje się potwierdzać tezę, zgodnie z którą w opisie historii przypadku powoli dochodzi do głosu kulturowa tendencja, której kulminację stanowi dzisiejszy kult celebrytów: „studium przypadku, wiązane niestrudzenie z podmiotem, w którego wnętrzu wystąpiła patologia, wytwarza warunki dla kultury zafascynowanej straumatyzowanymi, skandalicznymi i rozpoznawalnymi osobowościami, które […] podlegają wymianie jako towar” (L. Salisbury i A. Shail, Neurology and Modernity: A cultural history of nervous systems, 1800‒1950, New York 2010, s. 36). Niezależnie od tego, czy zgodzimy się z powyższą tezą, wystarczy powiedzieć, że większość podawanych przez autorkę informacji pochodzi z wydanych przed ćwierćwieczem publikacji Niederlanda i Schatzmana, poddanych później druzgocącej krytyce przez Israëlsa i Lothane.

    4 Lawrence Rinder, kurator odbywającej się w University Art Museum w Berkeley (1989) wystawy, opisuje instalację Blake’a następującymi słowy: „The Schreber Suite to niezwykle poetyckie i otwarte badanie punktu przecięcia seksualności i kultury, manifestującego się zwłaszcza w przypadku jednostki przełomu wieków. Podejście Blake’a do Daniela Paula Schrebera jest w mniejszym stopniu interpretacją lub analizą, bardziej natomiast, poprzez kreację rezonujących obiektów i żywych obrazów (tableau), przywraca doświadczenia tego człowieka do życia” (Nayland Blake/MATRIX 125, University Art Museum, Berkeley 1989).

    5 O. Mannoni, Writing and Madness, w: Psychosis and Sexual Identity: Toward a Post-Analytic View of the Schreber Case, ed. D. B. Allison, P. de Oliveira, M. S. Roberts, A. S. Weiss, Albany 1988, s. 45.

    6 G. Deleuze, F. Guattari, Deleuze and Guattari Fight Back…, w: G. Deleuze, Desert Islands and Other Texts 1953‒1974, tłum. M. Taormina, Cambridge–London 2004, s. 218.

    7 M. Foucault, Nadzorować i karać, tłum. T. Komendant, Warszawa 1998, s. 186.

    8 Tamże, s. 188.

    9 Tamże, s. 187.

    10 M. Foucault, Narodziny kliniki, tłum. P. Pieniążek, Warszawa 1999, s. 120.

    11 Tamże, s. 137.

    12 M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 187.

    13 Tamże, s. 188.

    14 L. Salisbury, A. Shail, Neurology and Modernity…, s. 169.

    15 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, tłum. H. Kęszycka, Warszawa 1987, s. 457.

    16 Tamże, s. 471.

    17 E. Roudinesco, Nasza mroczna strona. Z dziejów perwersji, tłum. B. Baran, Warszawa 2009, s. 76.

    18 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, s. 440.

    19 Tamże, s. 459.

    20 Z. Freud, Fragment analizy pewnej histerii, w: tenże, Histeria i Lęk, tłum. R. Reszke, Warszawa 2001, s. 73‒74.

    21 Por. Z. Freud, Obserwacja IV: Katharina C., w: Z. Freud i J. Breuer, Studia nad histerią, tłum. R. Reszke, Warszawa 2008, s. 111‒121.

    22 O. Mannoni, Writing and Madness, s. 51.

    23 Szerzej na ten temat piszę w rozdziale poświęconemu interpretacji Freuda.

    24 L. A. Rickels, Nazi psychoanalyzis, Vol. 2: Crypto-fetishism, Minneapolis–London 2002, s. 57.

    25 B. Fink, Kliniczne wprowadzenie do psychoanalizy Lacanowskiej. Teoria i technika, tłum. Ł. Mokrosiński, Warszawa 2002, s. 144.

    26 Tamże, s. 127.

    27 L. Salisbury, A. Shail, Neurology and Modernity…, s. 166.

    28 F. A. Kittler, Discourse networks, 1800/1900, tłum. M. Metteer i C. Cullens, Stanford 1990, s. 291.

    29 Tamże, s. 292.

    30 L. Salisbury, A. Shail, Neurology and Modernity…, s. 170.

    31 F. A. Kittler, Discourse networks…, s. 293.

    Sędzia Schreber

    X Facebook Email

    Sędzia Schreber

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Sędzia Schreber

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Wolański, K. (2012). I. Uwagi wstępne: przypadek. In Sędzia Schreber (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7123
    Wolański, Krzysztof. « I. Uwagi wstępne: przypadek ». In Sędzia Schreber. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7123.
    Wolański, Krzysztof. « I. Uwagi wstępne: przypadek ». Sędzia Schreber, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7123.

    Référence numérique du livre

    Format

    Wolański, K. (2012). Sędzia Schreber (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046
    Wolański, Krzysztof. Sędzia Schreber. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046.
    Wolański, Krzysztof. Sędzia Schreber. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7046.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement