Zakochany Derrida: list, listonosz, literatura
p. 304-319
Texte intégral
J’ai renoncé à la littérature, tout y est affaire de poste et de police, finalement, de poste de police.1
1W pismach Jacques’a Derridy literatura i filozofia stale się przeplatają, a ich miłosny splot traktowany jest bardzo często jako dekonstrukcja filozoficznego pisania i podważenie metafizycznych fundamentów myślenia. Takie spojrzenie jest przejawem pewnego rodzaju podejrzenia wobec jednej i drugiej dziedziny. Literatura jako filozofia oddalałaby się od swojej estetycznej funkcji i zmierzała w kierunku logosu, natomiast filozofia przemieniająca się w literaturę traciłaby swoją powagę, otwierając się na słowne zabawy i wieloznaczność. Tymczasem ani jedno, ani drugie przekonanie nie wydaje się odpowiadać literackiemu i filozoficznemu myśleniu Derridy. Nawet jeśli francuski filozof zawsze obnażał literackość filozofii i jednocześnie podkreślał, że literatura zawsze łączy się z techniką i technologią, nie przestawał bronić jednej i drugiej, przypisując im inną rolę niż ta, którą przyznawała im tradycyjna metafizyka obecności. I jakkolwiek na temat literackiej dekonstrukcji napisano bardzo wiele, stosunkowo niewiele napisano o literackim doświadczeniu Derridy, łącząc je najczęściej z poststrukturalistyczną i postmodernistyczną estetyką. Wciąż aktualny pozostaje apel Michała Pawła Markowskiego, który wskazywał przed laty na konieczność bliższego przyjrzenia się sposobom uprawiania pisania przez francuskiego filozofa2. Moją skromną intencją jest przyjrzeć się literackiemu doświadczeniu Derridy, spróbować wyjaśnić jego rozumienie literatury, wychodząc bezpośrednio od tekstu, który ma niezwykle literacki charakter3.
2W 1980 roku Jacques Derrida publikuje nieprzełożoną do tej pory na język polski książkę La carte postale, de Socrate à Freud et au-delà (Kartka pocztowa, od Sokratesa do Freuda i dalej). Dzieło to podzielone jest na cztery nierówne części: pierwszą, najobszerniejszą stanowią Envois (Przesyłki), drugą opublikowany wcześniej esej Spéculer sur Freud (Spekulować na temat Freuda), będący analizą Freudowskiego Poza zasadą przyjemności, po nim znajduje się rozdział Facteur de la vérité (Listonosz prawdy) zawierający komentarz do seminarium Jacques’a Lacana o Skradzionym liście, całość wieńczy Du tout (O wszystkim), rozmowa z René Majorem o psychoanalizie. Interesować mnie będzie przede wszystkim pierwsza część książki, w której szczególne miejsce zajmują dwie kwestie: literackie doświadczenie i miłość. Derrida pisze bowiem swoje dzieło jako swoistego rodzaju literacką „opowieść” o rozstaniach i powrocie, o przekazywaniu i odbieraniu – sytuacjach, w których objawiają się serie aporii i nierozstrzygalnych decyzji. Czytając Envois, trudno nie oprzeć się wrażeniu, że zakochany Derrida, tak jak to zrobił również Roland Barthes w swoim miłosnym manifeście w 1977 roku, pisze „powieść”, reklamowaną przez wydawcę jako najlepszy utwór epistolarny od czasów Crébillona syna. Stanowiące prawie połowę dzieła Envois mogą być potraktowane jako „fragmenty dyskursu miłosnego”, gdzie pojedynczość „ja”, miłość „ja” zmaga się z materialnością języka i formą kartki pocztowej, ze strukturą komunikatu, z retorycznością, z technologią poczty, gdzie osobiste wyznanie i świadectwo zmierza w stronę fikcji, a fikcja staje się zobowiązaniem do przekazywania prawdy. Ta nieco fantazmatyczna historia wypowiedziana jest we fragmentach „odzyskanej”, odtworzonej lub wymyślonej przez Derridę korespondencji pomiędzy „ja” a „ty” (żoną? kochanką? przyjaciółmi?), w istocie pomiędzy „ja” a drugim, innym. Na wysyłanych kartkach dochodzi również do interesującej nas szczególnie konfrontacji literackiego doświadczenia z filozofią i psychoanalizą. Autor Pisma i różnicy będzie zderzał tu filozoficzny wywód z niekontrolowanym nieświadomym, ujawniającym się w dwuznacznościach, homonimiach, anagramach, pauzach i grach słownych. Skłania to do postawienia pytania, czym jest pisanie literatury dla samego Derridy (będzie przecież do niej powracać m.in. w książkach napisanych wraz z Geoffreyem Benningtonem i Catherine Malabou) oraz jaką rolę odgrywa ona w jego własnym doświadczeniu uprawiania myślenia. Czy literatura jest szansą na wypowiedzenie osobistej prawdy (co czyni często w nieznośny sposób) lub na zaświadczenie o niej, czy wręcz przeciwnie, jak u Maurice’a Blanchota, ma przerażać swoją zmuszającą do wyznań policyjną techniką? Jest troską o siebie i nieustannym ćwiczeniem z parezji, czy też doświadczeniem uległości wobec techniki, ram gatunkowych i reguł wypowiedzi?
Wariacje pocztowe, czyli literatura
3W La carte postale Derrida posługuje się formą pocztówki, substytutu listu, gatunku, który cieszył się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych niezwykłą popularnością i zainteresowaniem wśród teoretyków literatury, psychoanalityków i filozofów4. Ograniczę się tutaj tylko do przypomnienia dwóch ważnych tekstów, które bezpośrednio i pośrednio wywarły wpływ na kształt i treść Envois.
4W 1967 Tzvetan Todorov w Littérature et signification podjął się strukturalnej analizy Niebezpiecznych związków Choderlosa de Laclos. Mieszkający we Francji Bułgar pokazał, jak skonstruowana jest ta osiemnastowieczna powieść w listach, jaka jest jej gramatyka, jakie rządzą nią reguły. List zostaje przez niego potraktowany jako aktualizacja reguł systemu, czyli langue. Postaci powieści rozpatrywane są na planie referencjalnym, literalnym i wypowiedzeniowym, a zachodzące pomiędzy nimi relacje opisywane są na poziomie pragnienia, komunikacji i uczestnictwa. W swojej pracy Todorov przedstawił opisy transformacji, jakie zachodzą w obrębie utworu, i w strukturalistycznym żargonie skrupulatnie omówił strukturalne reguły epistolarnego gatunku, udowadniając, że literatura jest techniką polegającą na zastosowaniu rozmaitych prawideł syntaktycznych. Konkluzja książki prowadzi do afirmacji idei dzieła literackiego jako bytu autotelicznego, mówiącego o sobie samym, o procesie swojego powstawania. Dzisiaj najbardziej frapuje w Littérature et signification fakt, że nie erotyzm, nie perwersja, nie obraz dekadencji ancien régime’u interesują strukturalistę, ale to, jak literatura staje się literaturą. Książkę Todorova można uznać za świadectwo możliwości i ograniczeń teorii, jak i wynikającej z niej wizji poetyki i estetyki. Wydaje się, że wiedza ta nie jest obca Derridzie tworzącemu epistolarną powieść, która ma się wyłamać ze strukturalistycznego modelu, z jego przewidywalnej kombinatoryki. Odniesienie do Todorova prowadzi nas łatwo do uwidocznienia i zrozumienia różnic w podejściu do pisania i praktyki literackiej, które ujawniają się w La carte postale. Uprawiając gatunek listu, Derrida przywołuje wielki kontekst literatury epistolarnej, która obejmuje nie tylko formy literackie, ale także filozoficzne (Wolter) i teologiczne (św. Paweł) epistoły oraz korespondencję prywatną (Freud – Fliess, Hegel, Kafka). Temat epistolografii zostaje przywołany nie tylko w postaci autokomentarzy, ale jest też poszerzony o refleksję nad ich materialnością, gdyż korespondencja, którą praktykuje Derrida, odbywa się na kartkach pocztowych zakupionych w Bibliotece Bodlejańskiej w Oxfordzie. Znajdująca się na nich reprodukcja trzynastowiecznej miniatury mnicha Mateusza z Paryża przedstawia Platona, który stojąc, dyktuje siedzącemu Sokratesowi jakieś pismo. Ta zdumiewająca i historycznie niemożliwa sytuacja – piszący pod dyktando Platona Sokrates – staje się punktem wyjścia nie tylko do „intrygi” Envois, ale i do refleksji nad chronologią i miejscem pisania, nad sekwencją rozumienia i interpretacji, nad odwróceniem roli piszącego i dyktującego. Nie tylko Platon dyktuje, ale i odbiorcy Derridy znajdują słowa, którymi on się dopiero posłuży: „i jak często się zdarza, bezwiednie podajesz mi słowo, to ty znów piszesz historię, to ty dyktujesz, nawet jeśli to ja staram się, wyciągając język, list za listem, nie odwracając się nigdy wstecz”5. Ponadto przesyłki – kartki pocztowe – wyzwalają nie tylko szereg intertekstualnych relacji, ale i pragnienie wyjaśnienia reguł ekonomicznej wymiany, na której jest oparta każda komunikacja. Drugim punktem odniesienia, wielokrotnie sygnalizowanym w Envois i w dalszych częściach La carte postale, jest słynne seminarium o Skradzionym liście, opublikowane przez Jacques’a Lacana w Écrits w 1966 roku. W Lacanowskiej analizie obiegu listu, będącego tematem opowiadania Edgara Allana Poe, najważniejsza jest konkluzja, że każdy list dociera zawsze do adresata. Envois mają być literacką ilustracją tezy przeciwnej, co Derrida wykazywać będzie w tej samej książce, w rozdziale Facteur de la vérité. Polemizując z Lacanem, Derrida pokazuje poprzez swoje wariacje pocztowe, że obieg korespondencji może zostać w różny sposób zaburzony i że w ostateczności przeznaczeniem listu jest jego a-destynacja, „niedocieranie”.
5Envois to kolekcja kartek pocztowych/listów napisanych w okresie od 3 czerwca 1976 do 30 sierpnia 1979 roku. Jest to jednak zbiór niekompletny, fragmentaryczny, gdyż poważna jego część uległa rzekomo zniszczeniu, została spalona, a tylko te fragmenty, które ocalały od ognia, zostały opublikowane („Możecie je uznać, jeśli tak mówi wam serce, za resztki korespondencji niedawno zniszczonej. Za pomocą ognia lub poprzez to, co jego figura oznacza”6). Przedstawione czytelnikowi listy są zatem niepełne i niekompletne, pojawiają się w nich bardzo często sygnalizujące zniszczone lub usunięte fragmenty równe pięćdziesięciodwuznakowe pauzy i przerwy, które mają wartość słowa, imienia, zdania, a nawet kilku fraz. Mamy do czynienia z pozostałościami korespondencji wysłanej do nieznanych odbiorców, których trudno zidentyfikować, gdyż, jak w niektórych osiemnastowiecznych powieściach epistolarnych, ich imiona i nazwiska nie zostają wymienione bądź ukrywają się pod inicjałami (np. „MB”). Derrida ogłasza na początku książki, że jest w całości odpowiedzialny za opublikowane listy. To oświadczenie nadaje zbiorowi pewien charakter autobiograficzny: „biorę bez zastrzeżeń odpowiedzialność za te przesyłki, za to, co z nich pozostaje lub czego nie ma, i aby was uspokoić, podpisuję je tutaj moim własnym nazwiskiem, Jacques Derrida”7). W kontekście takiej deklaracji za uprawnione należy chyba uznać pytanie, czy listy mogły pochodzić z korespondencji adresowanej np. do żon – Marguerite Derridy, kochanki Sylviane Agacinski czy do jeszcze innych odbiorców, których tożsamość jest niemożliwa do ustalenia8. W ocalałych kartkach wiele jest też biograficznych tropów, które stają się zrozumiałe dopiero po latach9. Jeśli intymne życie jest jednym z wielu planów, na których toczy się „fabuła” czy „narracja” Envois, to nie można ich zredukować do „historycznej” lub „autobiograficznej” anegdoty. Filozof stale podkreśla napięcie pomiędzy prywatnym a publicznym charakterem wypowiedzi. Piszące „ja” adresuje swoje wypowiedzi do innego, wysyła pocztą przesyłki, które mogą trafić gdziekolwiek i ktokolwiek może je przeczytać. Derrida wyjaśnia też, że przekazana czytelnikowi książka jest dziełem niemożliwym, trudnym w lekturze, wymagającym skupienia, pokory, pogodzenia się z nieczytelnością związaną z intencjonalnym zawieszeniem referencjalności tekstu, z celowym zerwaniem telekomunikacyjnych reguł. Odnajdujemy tutaj meandryczny projekt pisania i czytania, o którym Derrida-filozof teoretyzował w swoich wcześniejszych dziełach. Wiele wskazuje na to, że w Envois, które uważa za przedmowę do książki, której nie napisał, autor Glas próbuje przeżyć na własną rękę doświadczenie pisania, doświadczyć nieprzewidywalności i niedecydowalności języka, doświadczyć rozproszenia i pokazać czytelnikowi dramatyczne zmagania z pismem:
To, że sygnatariusze i odbiorcy nie są zawsze dostrzegalni i koniecznie ci sami pomiędzy jedną a drugą przesyłką, to, że sygnatariusze nie pokrywają się zawsze z nadawcami, ani odbiorcy z odbierającym, nawet z czytelnikami (tobą na przykład), itd., doświadczycie tego i odczujecie to czasami bardzo silnie, choć z pewnym zmieszaniem. W przypadku tego nieprzyjemnego uczucia proszę każdego czytelnika, każdą czytelniczkę o wybaczenie. Prawdę mówiąc, nie jest ono tylko nieprzyjemne, ono łączy was z tragedią. Ono zabrania wam ustanowić właściwy dystans, zachować go lub stracić. Taka była w pewnym stopniu moja sytuacja i jest to moje jedyne usprawiedliwienie.10
6To joyce’owskie, wielogłosowe dzieło jest także nieustannym dialogiem z Heglem, Freudem, Lacanem i Heideggerem. Prawie w każdym liście znajdujemy ślad, aluzję, cytat odsyłający do jego interlokutorów, do tych, których słowem mimowolnie się posługuje. Jest także eksplorowaniem granicy pomiędzy literaturą a filozofią, pomiędzy praktykowaniem literatury a filozofowaniem. Choć zdaniem wielu chodzi tu o zacieranie granicy pomiędzy tymi dyscyplinami, wydaje się, że La carte postale jest samym trwaniem na granicy: nie rezygnując z pragnienia jasności, Derrida ujawnia nieustannie porowatość słów, wyczulony jest na literackość języka, na jego mistyfikacje, na nieznośność literatury:
literatura zawsze wydawała mi się nie do zaakceptowania, wydawała się skandalem, moralnym błędem par excellence, i tak jak kartka pocztowa, która chciałaby być czymś innym, prawdziwym listem, który zostałby poddany cenzurze lub ocleniu, mistyfikacją przeprowadzoną po to, by zrzec się wszelkiej odpowiedzialności.11
7List jest dla Derridy dość specyficznym medium, gdyż wynika z potrzeby powiedzenia prawdy i uczynienia szczerego wyznania. List angażuje osobę, która go pisze, implikuje performatywne skutki, a jednocześnie jest też doświadczeniem wyobcowania, literalizacji. Po francusku słowo lettre oznacza ‘list’ i ‘literę’, jest ponadto homonimem, pod którym ukrywa się l’être, czyli ‘byt’ lub ‘bycie’. Tym samym Derrida nawiązuje grę z Lacanowskimi tekstami odnoszącymi się zarówno do instancji litery, jak i do „skradzionego listu”. Pisemna forma wypowiedzi staje się redukcją „ja” do litery i wciągnięciem go w niekończącą się podróż w poszukiwaniu sensu i odbiorcy, naznaczoną przeżywaniem efektu wyobcowania, zdrady, utraty siebie, dokonujących się poprzez materię przekazu (słowa i kartkę pocztową). Listy wysyłane przez nadawcę są komunikatami przeznaczonymi dla odbiorcy, predestynowanymi do lektury i interpretacji. Jednak ich zrozumienie i odczytanie nie jest wcale takie oczywiste, kartki gubią się, nie zostają otwarte, ulegają zniszczeniu, pozostają w zawieszeniu. W ten sposób Derrida polemizuje z Lacanem, a pośrednio z psychoanalizą, która wpisuje się w proces telekomunikacji, wysyłania sygnałów i objawiania symptomów domagających się interpretacji. Czy wszystko, co zostaje wysłane, co jest predestynowane do odbioru, znajduje swojego odbiorcę? Jacques Lacan odpowiada twierdząco: list dociera do nadawcy. Przy tym należy podkreślić, że nie chodzi tutaj o fizyczne dostarczenie listu, przedmiotu, tylko list en souffrance (‘zawieszony’) dociera zawsze do nadawcy, którym jest byt ludzki pochwycony i torturowany przez język. Jacques Derrida zaś zaprzecza. Jak pokazuje w Envois, to właśnie literatura, ze względu na swoją nieprzewidywalność, na niespodziewane aktywowanie i aktualizowanie się w mowie, jest zaprzeczeniem jakiejkolwiek teorii odbioru:
dowód, ale właśnie żywy, że list może nie dotrzeć do swego przeznaczenia, i że właściwie nigdy do niego nie dociera. I tak właśnie jest, to żadne nieszczęście, to życie, żywe życie, tragedia pokonana przez życie znów przeżywające. Dla tego, dla życia muszę cię stracić, dla życia, i uczynić się dla ciebie nieczytelnym. Akceptuję.12
Derrida-listonosz
8W La carte postale znajdziemy z jednej strony powtórzenie, a nawet praktyczną demonstrację poglądów Derridy na temat literatury, a z drugiej w Envois zobaczymy, że kwestia literackości jest dla niego problemem, który nie dotyczy tylko techniki pisania, przedstawienia, samozwrotności języka, ale również podmiotu zderzającego się z językiem, znakiem i odbiorcą. Podzielony podmiot rozumie stawkę każdego listu, każdej litery. Pisząc „ja”, „literalizuje” się, wkracza w logikę znaczącego. Toteż ważna staje się tutaj pozycja podmiotu wobec wysyłanego słowa. Przesyłanie listów, liter i znaków jest częścią systemu pocztowego, ekonomii wymiany, a jednocześnie lacanowskiego dyskursu analitycznego. Derrida staje się listonoszem i roznosicielem listów i liter, a nawet wbrew sobie parodią Lacanowskiego Analityka, wywołującego pragnienie u swoich czytelników. Przekazujący to nie autor, to pośrednik, mediator. W dyskursie psychoanalityka celem jest wyzwolenie się nieświadomego, nieświadomej rozkoszy, która staje się najważniejszą siłą i powodem podziału podmiotu:
jestem podobny do starożytnego posłańca, jestem gońcem, kurierem, tego, co sobie wzajemnie daliśmy, jedynie spadkobiercą, ułomnym spadkobiercą, niezdolnym nawet otrzymać, ani zmierzyć się z tym, nad czym mam pieczę, i biegnę, biegnę, aby im zanieść nowinę, która musi pozostać tajna, i upadam przez cały czas.13
9Tym samym poprzez przeistoczenie się w figurę Hermesa Derrida oddala się, a nawet uwalnia od redukcji jego tekstu do psychobiograficznego świadectwa. Treść odkrytych fragmentów kartek pocztowych zostaje przekazana czytelnikowi, niemniej sens nadal jest ukryty. Odbiorca dokona zawsze już błędnej aktualizacji dostępnej korespondencji i mylnie odczytaną odeśle ją nadawcy, w której ten ponownie się przejrzy, nie dostrzegając prawdopodobnie już siebie samego. Ta epistolarna opowieść, oparta na napięciu pomiędzy świadectwem a fikcją, staje się miejscem i formą układania sobie dyskursu z Innym. Nie jest to sytuacja symetryczna: „gdy tylko jakiś wypadek, albo zewnętrzność, albo czas, albo powtórzenie wkracza w tę zwrotność, oznacza to, że od początku – Inność staje się w pewien sposób nadawcą listów”14. Gra pomiędzy zaimkami osobowymi – „ja”, „on”, „my” – wymienność ról nadawcy i odbiorcy uniemożliwia ostatecznie pracę listonosza, który, jak w tytule XXVI seminarium Lacana, miałby przekazywać listy od „Innego do innego”. Wydaje się, że ryzyko, czy po prostu możliwość odczytywania w zdeformowany sposób powracających własnych listów była bezpośrednią przyczyną ich zniszczenia. W obliczu niedecydowalności i rozplenienia znaczeń Derrida w Envois nie ukrywa swego marzenia o posługiwaniu się wspólnym, transparentnym językiem, jakkolwiek opowieść rozbita jest tu przez owe pięćdziesięciodwuznakowe pauzy, które urywają jedne zdania, nie pozwalając im się domknąć, i odmykają inne, które nie zaczynają się tym samym od początku:
kocham wszystkie nazwy, które mi nadajesz i tak zresztą mielibyśmy tylko jedną wargę, jedną, aby wszystko powiedzieć z hebrajskiego „język” tłumaczy się, jeśli można nazwać to tłumaczeniem, jako wargę. Chcieli wynieść się wzniośle, aby narzucić ich wargę, jedyną, światu. Babel, ojciec, nadając jej imię pomieszania, pomnożył wargi, i to dlatego jesteśmy rozdzieleni i dlatego umieram w tej chwili, umieram z pragnienia pocałowania cię naszą wargą, jedyną, jaką chcę usłyszeć.15
10Jest jednak coś, co każe przemyśleć raz jeszcze tę wymianę listów, zrodzoną z autentycznej potrzeby i jednocześnie zdeterminowaną od samego początku przez jej pocztowe ramy. Chodzi o miłość, o jej przekaz i przeniesienie.
Zakochany Derrida
11Kartki pocztowe w Envois odsłaniają słabo dostrzegany w derridiańskiej refleksji nad literaturą temat miłości. Bezpośrednim motywem wysyłania listów przez Derridę jest oddalenie od ukochanej osoby, kartki pisane są z powodu wyjazdów, dłuższego lub krótszego rozstania spowodowanego podróżami, wykładami w Oxfordzie, Genewie i wielu innych miejscach. Wykraczają jednak poza tradycyjną funkcję epistolarną, są więcej niż tylko komunikatem. Nawet jeśli Derrida informuje o miejscu, w którym przebywa, i o tym, co aktualnie robi i myśli, to kartki są czymś więcej niż wyrazem impresji, stanów ducha, obaw, narcystycznych zranień i radości. Listy, które śle Derrida, są także miłosnym wyznaniem. W wysyłanych kartkach odnajdujemy liryczne uniesienia, miłosny język, metafory, fragmenty dyskursu miłosnego: „kiedy przyzywam cię, moja miłości, to przyzywam ciebie, czy nazywam cię moją miłością? A kiedy mówię do ciebie moja miłości czy oświadczam, że jesteś moją miłością, czy też mówię do ciebie, moja miłości, i że ty jesteś moją miłością. Tyle chciałbym ci powiedzieć”16. Relacja pomiędzy „ja” i „ty” pozostaje nasycona erotycznym pragnieniem. Liryczne adresy, których obiektem jest pozbawiona imienia postać, przypominają nie tylko Pieśń nad pieśniami, ale przede wszystkim poezję prowansalskich trubadurów. Tak jak w poezji fin’amor nie znamy tożsamości ukochanej, nazwiska adresatów miłosnych uniesień Derridy nie są wyjawione. Mogłoby to uprawniać do myślenia, że chodzi tutaj o wyobrażeniowe obiekty miłości, zapisane na kartkach, ale przywoływanie rozmów telefonicznych sugeruje, że tu, tak jak pod prowansalskim senhal, kryje się konkretna osoba. Zachowując tabu imienia Derrida, jak i trubadurzy, zakochany jest w odległym, niedostępnym obiekcie. Autor Envois przywołuje pary kochanków, którzy wywodzą się z tego modelu miłości niemożliwej: Tankred i Klorynda, Tristan i Izolda, Romeo i Julia. Miłość do utraconych i oddalonych obiektów przypomina freudowską zabawę Fort/Da, która jest czymś więcej niż grą, w której dochodzi do sublimacji rozstania z matką. Litery, listy i kartki pocztowe zastępują oddalony obiekt. Podejrzliwy Derrida wielokrotnie zastanawiać się będzie, w jakim stopniu jego własne pisanie uwikłane jest we freudowsko-kleinowską strukturę relacji z matką: oddalenia-powrotu, odzyskania i reparacji17?
12Tymczasem będąca motorem korespondencji miłość modyfikuje znaczenie literatury w myśli Derridy. Słowa miłości nie znają metajęzyka, w miłosnym uniesieniu na próbę wystawiony jest zarówno język, jak i tożsamość. Wywoływanie w wysyłanych listach efektu literackości, ćwiczenie się w przekraczaniu granic filozofii i literatury, ustanawianie nowego stosunku do dyskursu jest pochodną podstawowego doświadczenia, jakim jest miłosne uczucie, uniesienie i pragnienie. Niemniej, jeśli listy wysyłane są z powodu nieobecności, braku ukochanej osoby i mogą nie dotrzeć do odbiorcy, mogą powrócić do nadawcy, mogą się zagubić lub zostać zniszczone, to czym w tej epistolarnej przestrzeni pozostaje miłość i literatura? Odpowiedź na to pytanie znajdujemy w opublikowanym w 1973 Lacanowskim seminarium Encore. Francuski psychoanalityk zwrócił uwagę na fakt, że „ludzie mówią o miłości tylko w formie analitycznego dyskursu”18. Mówienie o miłości byłoby zatem pewną formą jouissance. Tymczasem, mimo że Envois są przepełnione jouissance, Derrida od samego początku przygotowuje się do zniszczenia korespondencji, bo tylko rezygnacja z rozkoszy, tylko uznanie własnego braku może być ratunkiem i podstawą wiarygodności przekazywanej wiedzy. Derrida pragnie uchronić miłość od redukcji do słów, kartek i listów. Pragnie ją ocalić od literatury i od wpisanej w nią powtarzalności. Tylko spopielenie korespondencji i jej rekonstrukcja może ocalić ją od powtórzenia i śmierci:
Najpiękniejsze listy świata, piękniejsze niż wszystkie literatury, zacząłem od ich podarcia na brzegu Sekwany. […] Wszystko włożyłem do samochodu i na przedmieściach, których nie znałem, gdzie zdecydowałem się zatrzymać, spaliłem wszystko, powoli, na skraju drogi. Powiedziałem sobie, że nigdy już więcej nie rozpocznę.19
13Pozostaje zatem tylko miłość, obecność, wraz z powrotem do domu kończy się korespondencja, kończy się literatura, która okazuje się obcowaniem ze śmiercią, z nieobecnością, z popiołem. Kiedy patrzymy na miłosno-literacko-filozoficzną korespondencję Derridy, kiedy dostrzegamy, że rodzi ją oddalenie, że pragnienie zatarcia dystansu, podziału jest u jej źródła, musimy także zobaczyć, że ani list literacki, ani filozoficzna epistoła nie mogą zastąpić braku ukochanej osoby, nie mogą wypełnić pustych miejsc. To, co mogą uczynić, to właśnie pozwolić brakowi zaistnieć, dać miejsce nieciągłości, przerwie, szczelinie i pozwolić mu przemówić. Specyfika Derridy polega na tym, że podejmując klasyczny temat rozstania i oddalenia, reaktywuje i poddaje rewizji pogląd, że miłość w literaturze to miłość mówienia o miłości. Tymczasem Derrida, rozluźniając formy i zdania, starając się oczyścić je ze strukturalnych ograniczeń i przymusów po to, by wypowiadały to, co osobiste i jedyne, zdaje sobie zawsze sprawę z daremności tego wysiłku, z nieuchronności fikcji i uniwersalizacji jednostkowego przeżycia. Pokazuje w dramatyczny sposób poszukiwanie i przeżywanie indywidualnego idiomu literatury, a jednocześnie ujawnia alienujące doświadczenie nieadekwatności słów i znaczeń, doświadczenie wywłaszczającej z siebie samego siły literackiego języka oraz literackiego powtórzenia:
rozumiesz, już wewnątrz każdego znaku, każdego znamiona lub każdej kreski jest oddalenie, poczta, to co musi być, aby jedno było czytelne dla drugiego, innego niż ty czy ja, i wszystko jest popsute z góry, wyłożone jak karty na stół. To warunek, aby to dotarło, aby się zakończyło, a nawet aby się zaczęło poprzez niedostarczenie. Oto jak to się czyta i się pisze, kartkę (nie)przeznaczenia. Wstrętna literatura stoi na drodze, czyha na ciebie, przyczajona w języku i kiedy tylko otwierasz usta, pozbawia cię wszystkiego, nie pozwalając nawet cieszyć się wyruszeniem w drogę, całkiem nago, w kierunku tej, którą kochasz, żywy, żywą, żyjącą, tam poza jej zasięgiem. Warunkiem, abym nie wyrzekł się niczego i aby moja miłość do mnie wróciła, i również ode mnie, jest byś była tam, żywa w oddaleniu ode mnie. Poza zasięgiem. I abyś mi odpowiadała…20
14Stosunek Derridy do literatury wyrażony w Envois pozostaje bardzo bliski formule Maurice’a Blanchota z Szaleństwa dnia: „Opowieść? Nie, żadnych opowieści. Nigdy więcej”.21 Jego osobista, intymna praktyka literatury, przedstawiona w opublikowanej, niepełnej korespondencji prowadzi do bardzo poruszającej próby zerwania ze jouissance (rozkoszowaniem się) literackim idiomem, a nawet odejścia od literackiego pisania, które od zawsze zaprzęgnięte jest do telekomunikacyjnych, policyjnych i epistolarnych posług. Tak jakby cień Blanchota kładł się na języku Derridy, na całym Envois, które stają się poprzez opowiadany obraz zniszczenia i spalenia korespondencji ucieleśnieniem „pisania katastrofy” – l’écriture du désastre. Niemniej autor La carte postale niszczy miłosną korespondencję, by w miłosnym geście ją odtworzyć i ocalić, parodiując, oszukując policyjne i epistolarne reguły. Wypełnia zadanie niemożliwe, możliwe jedynie w literaturze. Jako pisarz Derrida przeżywa pisanie jako swoistego rodzaju psychoanalityczną terapię, gdyż w akcie pisania dochodzi tu do poluzowania tożsamości, do rozluźnienia identyfikacji. Autor Envois wie również, że pisanie siebie – sobąpisanie – niesie ze sobą ryzyko wywłaszczenia, jak i upodmiotowienia, a więc też ujarzmienia. Zakochane „ja”, piszące w uniesieniu, by ocaleć, musi wymknąć się „wstrętnej literaturze”, która bezustannie na nie czyha, by uruchomić tożsamościową, prawną i gatunkową machinę. Spalenie korespondencji, ocalenie jej śladów jest swoistego rodzaju potwierdzeniem niemożliwej sygnatury, choć zafascynowany literaturą Derrida pozostaje zarówno w Envois, jak i w dalszych partiach książki filozofem22. Pisząc z kolei Circonfession, swoje Wyznania, wznosząc pięćdziesiąt dziewięć modlitw, urodzony w algierskim El Biar filozof właśnie literaturą ratuje się przed narcyzmem, a może nawet przed pretensjonalnością swojej postawy. Intymne przeżycie – obrzezanie, miłość – zanim zostanie przemienione w myśl wraz z jej formą, jest figurą, literackim ćwiczeniem, nieusuwalnym podłożem intelektualnej konstrukcji.
15La carte postale Derridy jest zatem zapisem być może najbardziej radykalnego doświadczenia literatury, filozofii i miłości, będącego jednocześnie doświadczeniem życia, które staje się tekstem, czyli śladem i znikaniem. Pisząc, autor nieustannie traci poczucie bezpośredniości siebie, błądzi, gubi się, traci swe imię, wystawiony jest na efekt après-coup, na zawsze zbyt późne zrozumienie, na nieprzewidywalny efekt działania czasu, na mechanizm powtórzenia, na więcej niż jeden język. Pisanie staje się jednak trwaniem pomiędzy życiem a śmiercią, sensem i jego brakiem. Autor, kreśląc litery, jednocześnie je unicestwia, jednak tylko literatura potrafi je ocalić, a także zachować w ostateczności życie, które zostaje przemienione w więcej życia (plus de vie). Być może tylko za pomocą literatury można odwrócić znaczenie heideggerowskiej, śmiercionośnej techniki, być może tylko za pomocą literatury można uchronić się, jak pisał Geoffrey Bennington, przed głupotą filozofii i nieuchronną swoją własną głupotą23.
Notes de bas de page
1 Motto zachowuję w języku francuskim, gdyż pozostaje w nim trudna do wyrażenia po polsku gra słów: „wyrzekłem się literatury, wszystko jest w niej sprawą poczty, policji, a w ostateczności posterunku policji”. Zob. J. Derrida, La carte postale, de Socrate à Freud et au-delà, Flammarion, Paris 2014, s. 191. Wszystkie tłumaczenia, jeśli nie zaznaczono inaczej – Mirosław Loba.
2 P. Markowski, Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura, homini, Bydgoszcz 1997, s. 29. Zob. na ten temat także: F. Manzari, Écriture derridienne: entre langage de rêves et critique littéraire, Peter Lang, Oxford–Berlin 2009.
3 Derrida już wcześniej eksperymentował z literaturą. To, co wyróżnia Envois w stosunku do Glas, to ich zdecydowanie subiektywny ton i zastosowanie literackiej formy powieści epistolarnej. Zob. uwagę Benoît Peteersa: „Glas mogłoby być uznane za odpowiedź na pragnienie napisania »czegoś innego«, na przykład »poezji«”, co zostaje wyrażone w liście, który Derrida otrzymuje od jednego z przyjaciół: »Zastanawiam się, czy zaczął Pan pisać poza filozofią wraz z całym Pana ładunkiem, jak mi to Pan sugestywnie powiedział. W każdym razie wydaje mi się, że Pan do tego dojdzie, jest coś w Panu, co mógłby wyrazić tylko wiersz«. W 1969 była to doskonała intuicja” (B. Peteers, Trois ans avec Derrida, Fayard, Paris, s. 89–90).
4 Zob. J. Rousset, Forme et signification, José Corti, Paris 1966.
5 J. Derrida, La carte postale, s. 21.
6 Tamże, s. 9.
7 Tamże, s. 13.
8 Peteers uważa, że zachowane fragmenty mogą dotyczyć jeszcze wcześniejszej korespondencji, zob. B. Peteers, Trois ans avec Derrida, Flammarion, Paris 2010 s. 427.
9 Np. komentarz Avital Ronell do opowiadanej w Envois słynnej sceny spotkania Derridy z amerykańską filozof. Ronell przedstawiła się Derridzie jako „Metafizyka”.
10 J. Derrida, La carte postale, s. 12.
11 Tamże, s. 53.
12 Tamże, s. 46.
13 Tamże, s. 14.
14 B. Johnson, The Frame of Reference: Poe, Lacan, Derrida, w: taż, Essays in the Contemporary Rhetoric of Reading, The Johns Hopkins University Press, Baltimore–London 1980, s. 145.
15 J. Derrida, La carte postale, s. 15–16.
16 Tamże, s. 15.
17 Kwestia ta powraca w różnych fragmentach Circonfession, zob. np. piąty przypis („okres”) w: G. Bennington, J. Derrida, Jacques Derrida, Seuil, Paris 1991, s. 28–32.
18 J. Lacan, Encore, Le séminaire – livre XX, Seuil, Paris 1975, s. 105.
19 J. Derrida, La carte postale, s. 45.
20 Tamże, s. 41.
21 M. Blanchot, Szaleństwo dnia, przeł. A. Sosnowski, Biuro Literackie, Wrocław 2009, s. 93.
22 Zob. na ten temat uwagę R. Rorty’ego: „Dlaczego jednak można by skłaniać się ku stwierdzeniu, iż Envois, pomimo że nie wdają się w nic takiego, co dałoby się rozsądnie nazwać teorią filozoficzną, zaliczają się do »filozofii«? Cóż, dla jednego powodu: ponieważ przypuszczalnie tylko ludzie, którzy często czytają filozofię, mogą w nich zasmakować. Czy można by również powiedzieć, że jedną z ich przyczyn i jednym z ich tematów jest filozofia? Niezupełnie. Lepiej byłoby powiedzieć, że filozofowie – konkretni filozofowie – zaliczają się do ich przyczyn i tematów” (R. Rorty, Przygodność, ironia i solidarność, przeł. W. J. Popowski, W.A.B., Warszawa 2009, s. 150).
23 G. Bennington, Derridabase, w: Jacques Derrida, s. 175.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019