• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15381 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15381 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Widma Derridy
  • ›
  • WIDMA ETYCZNO-POLITYCZNE
  • ›
  • „Politykę i prawo należy wydedukować z e...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Kant, czyli zgodność Nietzsche Derrida – horyzont etykopolityczny Notes de bas de page Auteur

    Widma Derridy

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    „Politykę i prawo należy wydedukować z etyki” 1Jacques Derrida i lektura etyczno-polityczna

    Michał Koza

    p. 115-126

    Texte intégral Kant, czyli zgodność Nietzsche Derrida – horyzont etykopolityczny Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1Jednym z widm Derridy, które nawiedzają polską humanistykę, jest polityczno-etyczny wymiar dekonstrukcji, prowokujący badaczy nie tylko do analiz poglądów francuskiego filozofa, ale także ich zastosowania do aktualnych zjawisk kulturowych. Na szczęście nie grozi nam już izolacja dekonstrukcji na abstrakcyjnej płaszczyźnie sporu zamkniętego w ramach zachodniej metafizyki. Zresztą, jeśli wierzyć Richardowi Bernsteinowi, właśnie horyzont etykopolityczny u Derridy „wpływa praktycznie na wszystko, co napisał, wszystko, co nosi jego podpis”2. W polskiej humanistyce ważnym impulsem do przyjęcia tej perspektywy w interpretacji Derridy były prace, które ukazały się już blisko dwie dekady temu, pod koniec lat 90. i na początku nowego millenium – kiedy w kierunku odczytań inspirowanych zachodnim ethical turn podążyli m.in. Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski i Jacek Gutorow 3. Ten ruch jest kontynuowany również dzisiaj. Mam tu na myśli zwłaszcza żywotny nurt badań nad politycznością zjawisk kulturowych. Jednak polityczność to tylko jedna strona dekonstrukcyjnego podejścia, zawsze odsyłająca do etyki. Oczywiście rozumianej u Derridy nie jako uprawianie dyscypliny, teorii moralności, ale raczej jako przyjęcie retoryki, która odsyła do problemów inności, odpowiedzialności, różnicy, imienia własnego czy przyjaźni, a jednocześnie sama demonstruje na sobie działanie tych kategorii. Etyczność i polityczność to u Derridy przede wszystkim efekty lektur, a nie tylko ich treść, co zresztą badacze jego twórczości często podkreślali 4. W takiej performatywnej perspektywie warto przyjrzeć się dekonstrukcyjnemu sposobowi czytania dzieł literackich – jako drodze interpretacji, która chce zachować jednocześnie obie strony doświadczenia tekstu, wytwarzającego etyczne i polityczne skutki. Derrida, który w różnych miejscach porusza problem ich relacji, dyskutuje z jednej strony z oświeceniową tradycją, starającą się zharmonizować indywidualną etykę z polityką jako racjonalnością życia zbiorowego. Z drugiej strony zaś jego punktem odniesienia jest postawa absolutyzacji etyki. Dlatego na początku warto zatrzymać się nad jednymi z najważniejszych nowożytnych źródeł tych tendencji, koncepcjami Immanuela Kanta i Friedricha Nietzschego.

    Kant, czyli zgodność

    2Derrida często krytycznie odwoływał się do Kanta, poświęcając niektóre ze swoich tekstów analizom jego myśli, czego przykładem Parergon, Mochlos czy O apokaliptycznym tonie przyjętym niedawno w filozofii. Mimo polemicznego charakteru tych rozważań z królewieckim filozofem łączyło go zakorzenienie w tradycji Oświecenia, którą, jak sam powiedział, chciał ożywić: „w imię – by tak rzec – nowego Oświecenia dekonstruuję Oświecenie dane” 5. Również w przypadku zagadnienia stosunku etyki i polityki francuski filozof wchodzi w dyskusję z autorem Krytyki czystego rozumu, dekonstruując przede wszystkim uniwersalną racjonalność jako punkt, kóry powinno osiągnąć wszelkie podmiotowe działanie.

    3W tekście Do wiecznego pokoju Kant uznał, że polityka i etyka nigdy nie wchodzą ze sobą w konflikt – problemem może być jedynie postawa podmiotu. Obie poruszają się w przestrzeni tego, co możliwe, przy czym zasady etyczne mają stanowić rozumne ograniczenie polityki: „Polityk powiada: »bądźcie roztropni jak węże«, a moralność dodaje (jako warunek ograniczający): »i niewinni jak gołębice«” 6. Według Marguerite La Caze stanowisko Kanta oznacza, że „konflikt między moralnością a polityką istnieje tylko subiektywnie w egoistycznych skłonnościach ludzi i prawdziwym niebezpieczeństwem dla moralnego działania jest oszukiwanie się, że mamy prawo do podążania za swoim własnym interesem, a nie za obowiązkiem” 7.

    4Obie sfery praktycznej racjonalności mają dla Kanta swoje z góry określone miejsce. Są zaprojektowane dla przyszłej utopii, która ma nadejść w formie nowego społeczeństwa – „państwa celów” 8. Do utrwalenia ścisłego związku prywatnego dobra i społecznej sprawiedliwości Kant potrzebował mocnego spoiwa – rozumowej zasady podporządkowującej jednostkę uniwersalnej wizji. W tej roli autor Uzasadnienia metafizyki moralności obsadził fikcję, a ściślej: imperatyw kategoryczny, który w trzecim sformułowaniu brzmi: „postępuj tak, jak gdyby twoja maksyma miała służyć zarazem za prawo ogólne (wszystkich istot rozumnych)” 9. Znajdują się tutaj trzy główne elementy narracyjne.

    5Po pierwsze bohater, ustanawiany w ramach tej opowieści jako podmiot moralny – kierująca się etycznym nakazem racjonalna jednostka, przynależąca do większej, politycznej całości wszystkich istot rozumnych. Kantowska fikcja nabiera w ten sposób charakteru ideologicznego, nadając jednostkom podmiotowość według schematu opisanego przez Althussera:

    Sugerujemy przeto, że ideologia „działa” lub „funkcjonuje” w ten sposób, że „rekrutuje” podmioty spośród jednostek (rekrutuje je wszystkie), albo „przekształca” jednostki w podmioty (przekształca wszystkie), poprzez tę ścisłą operację, którą nazwaliśmy interpelacją, a którą można sobie wyobrazić na wzór najbanalniejszego wezwania policyjnego (albo nie) wszystkich czasów: „Hej, ty tam!”. 10

    6Gestowi etycznego ustanowienia podmiotowości towarzyszy zatem u Kanta od razu polityczne przyporządkowanie.

    7Po drugie, fikcja zaprojektowana przez autora Krytyki czystego rozumu wskazuje na świat, w którym rozgrywa się etyczna opowieść. Ten świat to utopia polityczna – państwo celów, do którego wstęp mają tylko istoty rozumne. Po trzecie, pojawia się też fikcjonalna klamra, prawie niezauważalna: „jak gdyby”, wpisująca interpelacyjny gest ustanowienia podmiotowości w porządek opowieści o nowym świecie. W ten sposób służy ona jako formuła jednocząca etykę z politykę, a jednocześnie wpisująca obie sfery w porządek tego, co racjonalnie możliwe i przewidywalne („Moralność polega więc na odnoszeniu się wszelkiego czynu do prawodawstwa” 11).

    8Opowieść Kanta jest nie tylko stanowcza wobec etycznych powinności podmiotu, ale tak jak każda ideologia określa utopijny horyzont (zgodny z krytycznym projektem Oświecenia), który chce stworzyć przy pomocy upodmiotowionej jednostki – nie może w nim pojawić się żadne wydarzenie etyczne, które wymykałoby się wizji politycznej. Z drugiej strony polityka nie może rościć sobie prawa do dowolnego posługiwania się upodmiotowionym człowiekiem, na straży czego ma stać etyka: „istota rozumna jako cel z natury swej, a więc jako cel sam dla siebie, musi służyć każdej maksymie za ograniczający warunek wszystkich względnych tylko i dowolnych celów” 12.

    9Obie sfery powinny się zatem zbiegać w idei świata podporządkowanego racjonalności. Innymi słowy, u Kanta wszystko, co może się wydarzyć, potencjalnie daje się oswoić jako ludzkie i ogólnoludzkie, a w dalszej perspektywie zrealizować jako cel społeczny. W podobny sposób można opisać Kantowski model etycznej i politycznej interpretacji – jako lekturę, w której dwa sposoby ujęcia ludzkiego doświadczenia różnią się perspektywą, ale prowadzą do jednego celu. Etyka i polityka mogą tutaj po pierwsze stanowić oddzielne spojrzenia na bohaterów i wydarzenia, przy czym oba gesty mają utwierdzić spójność świata, którym rządzi rozum. Celem takiej interpretacji jest osadzenie tego, co w tekście indywidualne, idiomatyczne, wydarzeniowe, w kontekście wyższego porządku – kanonu, syntezy historycznej czy archiwum. Z drugiej strony, lektura etyczna i polityka na wzór Kantowski to nie tylko sposób czytania, ale również forma relacji świata i bohatera. Wizja racjonalnej spójności osobistego poczucia dobra i wspólnotowej sprawiedliwości głęboko przeniknęła do literatury oświeceniowej 13. Jej głównym narzędziem krytycznym stała się kategoria błędu, często prezentowanego jako karykaturalna głupota, jako jednoczesne przekroczenie porządku etycznego i politycznego, dobra i sprawiedliwości. Toposem moralnego uzdrowienia jest natomiast zgodnie z tym modelem przezwyciężenie indywidualnego błędu (uprzedzeń) i przyswojenie politycznego ideału racjonalnej utopii.

    10Warto zauważyć, że literatura znacznie częściej komplikowała i komplikuje ten harmonijny, Kantowski obraz, szukając napięć między tym, co prywatne, i tym, co polityczne. Również Derrida, chociaż podziela z Kantowskim Oświeceniem wiele krytycznych ideałów (o czym świadczy zwłaszcza Mochlos), to zdecydowanie nie ufa ideałowi utopii. Jego zdaniem, co zaznacza w Uniwersytecie bezwarunkowym, odnosząc się do Kanta, „»jak gdyby« nie powinno odsyłać ani do utopii czy nieprawdopodobnej przyszłości science-fiction, ani do mitologicznego marzenia o niepamiętnej przeszłości czy mitologicznego in illo tempore” 14. Odsyła natomiast do teraźniejszości procesu emancypacji, ciągłego realizowania wizji politycznych i równoczesnego dekonstruowania ich. Etyka dla Derridy nie jest czymś podporządkowanym racjonalnemu projektowi przyszłości, ale z drugiej strony nie jest absolutną wartością, zależną tylko od podmiotu, czystą fikcją, którą podmiot snuje sam dla siebie. Tym samym autor Ostróg Nietzschego dystansuje się od drugiego filozofa mającego ogromny wpływ na nowoczesne rozumienie relacji między polityką a etyką – Nietzschego.

    Nietzsche

    11Ścisły związek etyki, polityki i fikcji był jednym z głównych tematów Nietzscheańskiej krytyki. Autor Poza dobrem i złem bardzo wyraźnie podkreślał napięcie między tym, co dobre dla indywiduum, a tym, co społecznie sprawiedliwe. Wymagało to wprowadzenia nowej zasady etycznej, regulującej moment przejścia od jednostkowej egzystencji do zasad życia zbiorowego. W miejsce imperatywu kategorycznego Nietzsche wprowadził własną fikcję – opowieść o wiecznym powrocie rzeczy. Definiuje ona nową podmiotowość, nadczłowieka, w miejsce podmiotu kierującego się uniwersalną racjonalnością:

    A gdyby tak pewnego dnia lub nocy jakiś demon wpełznął za tobą w twą najsamotniejszą samotność i rzekł ci: „Życie to, tak jak je teraz przeżywasz i przeżywałeś, będziesz musiał przeżywać raz jeszcze i niezliczone jeszcze razy; i nie będzie nic w nim nowego, tylko każde małe i wielkie twego życia wrócić ci musi, i wszystko w tym samym porządku i następstwie […]”. […] czy przeżyłeś kiedy ogromną chwilę, w której byś był mu rzekł: „Bogiem jesteś i nigdy nie słyszałem nic bardziej boskiego!”. Gdyby myśl ta uzyskała moc nad tobą, zmieniłaby i zmiażdżyła ciebie jakim jesteś. 15

    12Podobnie jak imperatyw kategoryczny, ten fragment również posługuje się fikcjonalną ramą. Tworzy też analogiczny imperatyw: postępuj tylko tak, jak gdyby twoje przeżycia miały stać się częścią wiecznie powracającego cyklu. Ten ostatni element wywraca Kantowski porządek – polityczny punkt odniesienia wcale się nie pojawia, a jedynym ograniczeniem etyki jest sam podmiotowy wybór postawiony wobec nieskończonej natury. Nadczłowiek tworzy świat dla samego siebie, ale wciąż jego egzystencja ma być zdaniem Nietzschego na wskroś etyczna. Wymaga odpowiedzialności przed samym sobą, każdy moment ma znaczenie, każde przeżycie staje się wydarzeniem.

    13Tej fikcji odpowiada sposób interpretacji, który można określić jako „krytykę etyczną przeciw polityce” – a więc czytanie skupione na indywidualności zjawiska literackiego, odrębności języka i zachowaniu idiomatyczności tekstu za wszelką cenę. Polityka stanowi tutaj negatywny punkt odniesienia, zagrożenie dla wydarzeniowego potencjału literatury, jej autonomii i wyjątkowości czytelniczego doświadczenia. Przywilejem zaś jest możliwość niezajmowania się nią, a tym samym niewchodzenia w rolę „człowieka stadnego”, którym pogardzał Nietzsche – czy tym stadem będzie akademia, czy rola urzędowa, czy inna narzucona pozycja.

    14Od strony relacji między bohaterem literackim a światem Nietzscheański model etyczny można dostrzec tam, gdzie występuje niemożliwy do przezwyciężenia konflikt między jednostką a zbiorowością, radykalna niemożliwość uzgodnienia indywidualnych i zbiorowych interesów. Z jednej strony może oznaczać to krytykę dominującej narracji, opresyjnego porządku narzuconego przez państwo. Z drugiej – mieści się w nim także ucieczka od zainteresowania polityką. Ten drugi casus dotyczy na przykład zjawiska, na którego istnienie w polskiej kulturze literackiej po zakończeniu okresu PRL wskazywał Przemysław Czapliński:

    nadejście roku 1989 uznaliśmy za zwieńczenie procesu, który członkom społeczeństwa przywracał wolność do polityki, a obywatelom republiki literackiej od polityki. […] Literatura od tego momentu zdobywała więc […] suwerenny obszar, na którym mogła pomijać kwestie ideologiczne, wybierać raczej samotność niż solidarność, raczej metafizykę życia indywidualnego niż fizykę życia politycznego. 16

    15Jak zauważa Czapliński, sytuacja zmieniła się radykalnie – a literatura nie mogła długo utrzymywać się w przestrzeni bezinteresownej autonomii, skupiona na własnych możliwościach i kreacjach. Stąd również tak silny późniejszy zwrot ku politycznym odczytaniom literatury, refleksji nad jej dyskursywnymi uwikłaniami i oddziaływaniem na zbiorowość.

    Derrida – horyzont etykopolityczny

    16Model Kantowski stara się zneutralizować napięcie między etyką a polityką, Nietzscheański stawia je zaś w nieprzezwyciężalnej opozycji. Te dwie perspektywy różni także spojrzenie na problem wydarzenia jako zerwania zwyczajnego biegu egzystencji. Kant stara się wyeliminować wymiar wydarzeniowy, konstruując racjonalność uniwersalną, obejmującą z wyprzedzeniem wszystkie doświadczenia ogólną formułą, w jakiej mają się potencjalnie znaleźć. Autor Poza dobrem i złem prezentuje tymczasem skrajnie odmienną wizję: być podmiotem w sensie właściwym to nie tylko odnosić każde przeżycie do własnego pragnienia w teraźniejszości, ale również projektować utopię dla samego siebie w nieskończonych powrotach wszechrzeczy.

    17Wobec tych dwóch typów krytyki/lektury Derrida sytuuje się gdzieś pośrodku. Po pierwsze, zdaje sobie sprawę z fikcjonalności samej etyki, stwarzającej podmiot wraz z opowieścią, stanowiącą dla jednostki moralny punkt odniesienia. Kant tej fikcjonalności nie dostrzegał, natomiast z całą wyrazistością wyeksponował ją Nietzsche. Dekonstrukcja wykorzystuje ją natomiast bardzo chętnie, podważając samooczywistość kategorii etycznych i eksponując warstwę retoryczną. Jak stwierdził Jacek Gutorow:

    18Moment retoryczny nie jest w dekonstrukcji naddatkiem czy próbą sprowadzenia filozofii do literatury. Francuski filozof jest przekonany, że retoryka przenika każdą refleksję. Każda refleksja jest deformowana przez efekty językowe. Jest tak również w przypadku refleksji etycznej 17.

    19Sposób, w jaki Derrida podejmował się lektury charakteryzuje oczywiście niezwykła waga przywiązywana do retorycznej warstwy tekstu. Pierwszeństwo ma dla niego indywidualne doświadczenie spotkania danego tekstu, podejście do tekstu jako gościnne przyjęcie jego inności, idiomatyczności, traktowanie go jako wydarzenia przerywającego ciągłość potocznego doświadczenia. Niewątpliwie można tutaj dostrzec rys Levinasowski. Jednocześnie ta etyczna gościnność prowadzi do krytyki porządku politycznego – co Derrida za Levinasem nazywa „przekroczeniem przez to, co etyczne, politycznego, »etyką poza politycznym«” 18– tak jak w Szibbolecie dla Paula Celana, gdzie szibbolet pojawia się jako kategoria interpretacyjna wyrażająca idiomatyczność poezji Celana, indywidualne znamię, ale również sprzeciw wobec totalitarnych mechanizmów politycznych, które tę inność tłumią. W O gramatologii głębokie przejęcie się wartością Wyznań Rousseau jako osobistym projektem egzystencjalnym, realizowanym poprzez pismo, było dla Derridy punktem wyjścia dla krytyki dyskursu filozoficznego i antropologicznego. Podobnie stało się (i wciąż się dzieje) z takimi „kategoriami” jak różnia, pharmakon, ślad, wrogościnność – które wywodzono przede wszystkim z horyzontu etycznego spotkania z innym, a które dzisiaj uzyskują nowe polityczne znaczenia 19. Wiele jest w tym interpretacyjnej gry, która jednak nie jest uprawiana dla samego efektu estetycznego, ale stwarza przestrzeń dla zaistnienia tej inności. Ruch odwlekania, pójścia dłuższą drogą, do którego często nawiązuje Derrida, jest potrzebny, ponieważ, jak pisze:

    bez zamilknięcia, przerwy, które nie są nieobecnością reguł, ale koniecznością związaną z przeskokiem w momencie etycznej, politycznej, czy sądowej decyzji, po prostu rozwijalibyśmy wiedzę w program albo plan działań. Nic nie byłoby z naszej strony bardziej nieodpowiedzialne, bardziej totalitarne. 20

    20Literatura, będąca zdaniem francuskiego filozofa „dziwną instytucją, która pozwala powiedzieć wszystko”, ale także instytucją służącą „wyrwaniu się z instytucji”, to przestrzeń ruchu emancypacji podmiotu, przekraczania polityki przez etykę. Dzięki niej możliwa jest mediacja między nimi – eksperymentowanie, testowanie w ramach fikcji różnych projektów egzystencjalnych, towarzyszących im wizji wspólnoty, a jednocześnie badanie polityki, której śladem w tekście jest dana opowieść.

    21Z Kantem, jako filozofem krytycznym, wiele Derridę łączy, jak pokazała wspomniana już La Caze. Równocześnie jednak:

    Derrida […] stwierdza, że etyka zawsze musi mieć pierwszeństwo czy też: polityka musi być wyprowadzana z etyki. Jakkolwiek, dla Kanta etyka czy moralność są oparte na tym, co możliwe, zaś dla Derridy etyką z konieczności kieruje to, co niemożliwe. Dla Derridy etyka składa się z bezwarunkowych roszczeń, a polityka ze strategii, które trzeba wypracować, by odpowiedzieć na możliwe konsekwencje i efekty naszych decyzji. 21

    22Derrida reinterpretuje więc fikcję zaproponowaną przez Kanta w imperatywie kategorycznym, zachowując jej radykalnie etyczny wymiar. Wydobywanie z tekstów idiomatyczności z całą jej wyrazistością, która wielu krytykom wydaje się przesadą, jest odpowiedzią na to, co jawi się jako roszczenie niemożliwego, a jednocześnie stanowi podstawę dla formułowania żądań, które przekraczają możliwości systemu politycznego. Rozdźwięk między tym, co możliwe, a tym, co niemożliwe, sferą aktualnych interesów a przestrzenią etycznego zobowiązania, to dystans, który ma sens polityczny – jest napięciem między horyzontem teraźniejszości a tym, co Derrida nazywa niekiedy „demokracją, która ma nadejść”. Dlatego również jego interpretacje literackie są pełne niemożliwych żądań, których nie jest w stanie spełnić żaden dyskurs literaturoznawczy czy krytyczny.

    23Co więcej, specyficzną cechą francuskiego myśliciela jest wyraźne skupianie się na pierwszym, etycznym momencie lektury, i przede wszystkim formułowanie roszczeń (o gościnność, przebaczenie, przyjaźń, dar), nie zaś proponowanie konkretnych rozwiązań, co La Caze wskazuje jako słabość jego projektu. Skupienie na marginalnych, ale symptomatycznych elementach tekstu zdaje się stanowić odbicie Nietzscheańskiego dążenia do odzyskania przez podmiotowość znaczenia każdego momentu, każdego aspektu życia. Jednak pomimo podobieństw Derrida nie porzuca polityki tak jak Nietzsche. Chociaż wspólnota nie jest w stanie spełnić wymagań, jakie wynikają z Derridiańskich spotkań z tekstami, podobnie jak społeczeństwo nie jest w stanie udźwignąć ciężaru fikcji nadczłowieka, nie jest to dla filozofa powód, by zrezygnować z dekonstrukcyjnej pracy podejmowanej w imię „nowego Oświecenia”. Lektura etykopolityczna Derridy jest zatem zawsze przede wszystkim etycznym podejściem do tekstu – próbą przyjęcia jego inności gościnnie, uznaniem jej, zamilknięciem i podejmowaniem z nim rozmowy. Dopiero w przestrzeni, jaką stwarza etyczne czytanie, wyłania się to, co może stać się politycznym efektem interpretacji. Wywrotowe sensy, ślady pisania wbrew językowi, paradoksy nabierają wymiaru niemożliwych roszczeń, którym często nie towarzyszą propozycje rozwiązań, przez co Derrida dla wielu jest powodem rozczarowania. Tymczasem krytyczny wymiar pisarstwa Derridy leży we wzmacnianiu w ramach analiz różnicy między tym, co wynika z etycznego otwarcia na tekst, a mechanizmami politycznymi, które go wytworzyły. Podobną drogę przechodzi dekonstrukcja – pozornie sofistyczne interpretacje tekstów kultury stanowiły i stanowią zalążki dalszych, już bardziej politycznie zorientowanych analiz, na przykład z zakresu takich dziedzin jak studia nad pamięcią (nawiązujące często do Derridiańskiej koncepcji archiwum), gender (czerpiące współcześnie na każdym kroku z filozofii różnicy) i animal studies (w które Derrida mocno wpisał się np. książką L’animal que donc je suis). Każdy z tych nurtów chętnie sięga po Derridiańskie inspipracje, a kategorie wprowadzone do języka filozoficznego przez autora Pisma i różnicy stają się częścią nowych porządków dyskursywnych – które znów będą wymagały krytyki, by zachować swój krytyczny potencjał. Polityczny potencjał dekonstrukcji nie wyczerpał się wraz z zamilknięciem Derridy, ale niejako wciąż powraca, niczym widmo przypominające o etycznym obowiązku ciągłej relektury opowieści, które nie tylko mówią o człowieku, ale wytwarzają go w jego podmiotowej egzystencji.

    Notes de bas de page

    1 J. Derrida, Adieu to Emmanuel Levinas, przeł. P.-A. Brault, M. Naas, Stanford University Press 1999, s. 115.

    2 R. Bernstein, Serious Play: The Ethical-Political Horizon of Jacques Derrida, „The Journal of Speculative Philosophy” 1987, t. 1, nr 2, s. 94.

    3 M. P. Markowski, „Przed prawem”. Interpretacja, literatura, etyka, „Teksty Drugie” 2002, nr 1–2, s. 32–50; A. Burzyńska, Dekonstrukcja i interpretacja, Universitas, Kraków 2001; J. Gutorow, Na kresach człowieka. Sześć esejów o dekonstrukcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2001.

    4 Dlatego też większego sensu nabiera zajmowanie się „etyką dekonstrukcji” mimo zastrzeżenia Gutorowa, że „Formuła ta nie bierze pod uwagę efektów retorycznych, które w każdym momencie podważają jednoznaczność komunikowanych treści. Jest ona równoznaczna z ustawieniem filozofa na określonej pozycji, a w pewnym sensie z odebraniem mu głosu, już bowiem wiadomo, o co chodzi, znamy definicję etyki, a zatem dalsze zastanawianie się nad jej sensem nie jest już potrzebne” (J. Gutorow, Na kresach człowieka, s. 52–53).

    5 Deconstruction: Omnibus Volume, red. A. Papadakis, C. Cooke, A. Benjamin, Academy Editions, London 1989, s. 75, cyt. za: Ch. Norris, Dekonstrukcja przeciw postmodernizmowi, Universitas, Kraków 2000, s. XII.

    6 I. Kant, Do wiecznego pokoju, w: tenże, Rozprawy z filozofii historii, przeł. M. Żelazny, Antyk, Kęty 2005, s. 190.

    7 M. La Caze, At the Intersection: Kant, Derrida, and the Relation between Ethics and Politics, „Political Theory” 2007, t. 35, nr 6, s. 783.

    8 Por. I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Antyk, Kęty 2001, s. 50.

    9 Tamże, s. 62.

    10 L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa. Wskazówki do badań, przeł. A. Staroń, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article374#nb24 [dostęp: 12.12.2016 r.].

    11 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Antyk, Kęty 2001, s. 50.

    12 Tamże, s. 53.

    13 Współdziałanie etycznej i politycznej racjonalności we wzorcowy sposób można pokazać np. poprzez opowieść zawartą w utworze Wojciecha Bogusławskiego, którego pełny tytuł brzmi: Cud (mniemany), czyli Krakowiacy i Górale – rzecz o możliwości pojednania.

    14 J. Derrida, Uniwersytet bezwarunkowy, przeł. K. M. Jaksender, Eperons-Ostrogi, Kraków 2015, s. 36.

    15 F. Nietzsche, Wiedza radosna, przeł. L. Staff, Zielona Sowa, Kraków 2006, s. 179, pkt 341.

    16 P. Czapliński, Polityka literatury, czyli pokazywanie języka, w: Polityka literatury. Przewodnik krytyki politycznej, red. K. Dunin, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 16.

    17 J. Gutorow, Na kresach człowieka, s. 52.

    18 J. Derrida, Adieu to Emmanuel Levinas, s. 61.

    19 W sferze artystycznej realizacją przeniesienia kategorii etycznych na realia polityczne jest np. projekt artystycznych działań „Wrogościnność. Podejmowanie obcych”, zorganizowany w Muzeum Sztuki w Łodzi w 2010 r. Strategię rozwijania pojęć dekonstrukcjonistycznych w ramach projektu politycznego konsekwentnie realizuje dzisiaj Chantal Mouffe, odwołując się do Derridy zwłaszcza jako krytyka esencjalizmu. Ikonicznymi przykładami przejmowania politycznego potencjału Derridy mogą być postacie Judith Butler, jednej z najważniejszych postaci queer studies, a zarazem autorki wstępu do angielskiego wydania O gramatologii, oraz Gayatri Chakravorty Spivak, autorki posłowia i jednocześnie wybitnej przedstawicielki myśli postkolonialnej.

    20 J. Derrida, Adieu to Emmanuel Levinas, s. 117.

    21 M. La Caze, At the Intersection: Kant, Derrida, and the Relation between Ethics and Politics, s. 782.

    Auteur

    Michał Koza

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de chapitres

    „Historia jest zawsze przeciwko ludziom”. Sońka Ignacego Karpowicza jako narracja etyczna

    Michał Koza

    Voir plus de chapitres

    „Historia jest zawsze przeciwko ludziom”. Sońka Ignacego Karpowicza jako narracja etyczna

    Michał Koza

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 J. Derrida, Adieu to Emmanuel Levinas, przeł. P.-A. Brault, M. Naas, Stanford University Press 1999, s. 115.

    2 R. Bernstein, Serious Play: The Ethical-Political Horizon of Jacques Derrida, „The Journal of Speculative Philosophy” 1987, t. 1, nr 2, s. 94.

    3 M. P. Markowski, „Przed prawem”. Interpretacja, literatura, etyka, „Teksty Drugie” 2002, nr 1–2, s. 32–50; A. Burzyńska, Dekonstrukcja i interpretacja, Universitas, Kraków 2001; J. Gutorow, Na kresach człowieka. Sześć esejów o dekonstrukcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2001.

    4 Dlatego też większego sensu nabiera zajmowanie się „etyką dekonstrukcji” mimo zastrzeżenia Gutorowa, że „Formuła ta nie bierze pod uwagę efektów retorycznych, które w każdym momencie podważają jednoznaczność komunikowanych treści. Jest ona równoznaczna z ustawieniem filozofa na określonej pozycji, a w pewnym sensie z odebraniem mu głosu, już bowiem wiadomo, o co chodzi, znamy definicję etyki, a zatem dalsze zastanawianie się nad jej sensem nie jest już potrzebne” (J. Gutorow, Na kresach człowieka, s. 52–53).

    5 Deconstruction: Omnibus Volume, red. A. Papadakis, C. Cooke, A. Benjamin, Academy Editions, London 1989, s. 75, cyt. za: Ch. Norris, Dekonstrukcja przeciw postmodernizmowi, Universitas, Kraków 2000, s. XII.

    6 I. Kant, Do wiecznego pokoju, w: tenże, Rozprawy z filozofii historii, przeł. M. Żelazny, Antyk, Kęty 2005, s. 190.

    7 M. La Caze, At the Intersection: Kant, Derrida, and the Relation between Ethics and Politics, „Political Theory” 2007, t. 35, nr 6, s. 783.

    8 Por. I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Antyk, Kęty 2001, s. 50.

    9 Tamże, s. 62.

    10 L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa. Wskazówki do badań, przeł. A. Staroń, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article374#nb24 [dostęp: 12.12.2016 r.].

    11 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Antyk, Kęty 2001, s. 50.

    12 Tamże, s. 53.

    13 Współdziałanie etycznej i politycznej racjonalności we wzorcowy sposób można pokazać np. poprzez opowieść zawartą w utworze Wojciecha Bogusławskiego, którego pełny tytuł brzmi: Cud (mniemany), czyli Krakowiacy i Górale – rzecz o możliwości pojednania.

    14 J. Derrida, Uniwersytet bezwarunkowy, przeł. K. M. Jaksender, Eperons-Ostrogi, Kraków 2015, s. 36.

    15 F. Nietzsche, Wiedza radosna, przeł. L. Staff, Zielona Sowa, Kraków 2006, s. 179, pkt 341.

    16 P. Czapliński, Polityka literatury, czyli pokazywanie języka, w: Polityka literatury. Przewodnik krytyki politycznej, red. K. Dunin, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 16.

    17 J. Gutorow, Na kresach człowieka, s. 52.

    18 J. Derrida, Adieu to Emmanuel Levinas, s. 61.

    19 W sferze artystycznej realizacją przeniesienia kategorii etycznych na realia polityczne jest np. projekt artystycznych działań „Wrogościnność. Podejmowanie obcych”, zorganizowany w Muzeum Sztuki w Łodzi w 2010 r. Strategię rozwijania pojęć dekonstrukcjonistycznych w ramach projektu politycznego konsekwentnie realizuje dzisiaj Chantal Mouffe, odwołując się do Derridy zwłaszcza jako krytyka esencjalizmu. Ikonicznymi przykładami przejmowania politycznego potencjału Derridy mogą być postacie Judith Butler, jednej z najważniejszych postaci queer studies, a zarazem autorki wstępu do angielskiego wydania O gramatologii, oraz Gayatri Chakravorty Spivak, autorki posłowia i jednocześnie wybitnej przedstawicielki myśli postkolonialnej.

    20 J. Derrida, Adieu to Emmanuel Levinas, s. 117.

    21 M. La Caze, At the Intersection: Kant, Derrida, and the Relation between Ethics and Politics, s. 782.

    Widma Derridy

    X Facebook Email

    Widma Derridy

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Widma Derridy

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Koza, M. (2018). „Politykę i prawo należy wydedukować z etyki” Jacques Derrida i lektura etyczno-polityczna. In A. Bielik-Robson & P. Sadzik (éds.), Widma Derridy (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6905
    Koza, Michał. « „Politykę i prawo należy wydedukować z etyki” Jacques Derrida i lektura etyczno-polityczna ». In Widma Derridy, édité par Agata Bielik-Robson et Piotr Sadzik. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6905.
    Koza, Michał. « „Politykę i prawo należy wydedukować z etyki” Jacques Derrida i lektura etyczno-polityczna ». Widma Derridy, édité par Agata Bielik-Robson et Piotr Sadzik, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6905.

    Référence numérique du livre

    Format

    Bielik-Robson, A., & Sadzik, P. (éds.). (2018). Widma Derridy (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6596
    Bielik-Robson, Agata, et Piotr Sadzik, éd. Widma Derridy. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6596.
    Bielik-Robson, Agata, et Piotr Sadzik, éditeurs. Widma Derridy. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6596.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement