Finansowy status pisarek-emigrantek
p. 141-153
Texte intégral
1W książce Toward an Aesthetic of Reception (1982) Hans Robert Jauss1 argumentował, że brak zainteresowania twórczością kobiet, niezwykle popularną w okresie wiktoriańskim, w początkach XX wieku wiązał się ze zmianą „horyzontu oczekiwań” i przemianami „norm estetycznych”, które w rezultacie doprowadziły do odwrócenia się czytelników od wcześniej uznanych pisarzy i stylów literackich. Dodajmy tu, że chodzi o przełom dotyczący istoty zachodnioeuropejskiego pisarstwa kobiecego, gdyż powieści autorek wiktoriańskich umacniały wzorce rodzinne oparte na genderowym podziale przestrzeni. Dom, jako sfera dominacji kobiet, pozbawiony miał być elementów, z którymi mężczyźni zmagali się w przestrzeni publicznej, a więc ekonomii i polityki. Powieść obyczajowa z jednej strony taki obraz społeczny utrwalała, z drugiej zaś pisanie tekstów literackich, przeważnie widzianych jako artystycznie wtórnych, było często motywowane ekonomicznie, stanowiło bowiem dla kobiet źródło zarobku. W oczach krytyki kobieca narracja miała przede wszystkim utwierdzać dobre obyczaje i nawet jeśli po latach okazało się, że prowadziła także do ich powolnej erozji, z całą pewnością jej zadaniem nie były artystyczne prowokacje.
2Jak zauważyli niedawno Emma Liggins i Andrew Maunder2, żyjące w zapomnieniu popularne niegdyś literatki były w początkach XX wieku obiektem kpin pisarek następnego pokolenia. Po odwiedzinach Lucy Clifford w 1920 roku Wirginia Woolf opisała ją jako starą, śmieszną w swoim przywiązaniu do poprzedniej epoki kobietę, żyjącą nadal w nieistniejącym już świecie odzwierciedlanym w jej własnych powieściach. Woolf posunęła się dość daleko w swoich ocenach, podkreślając wulgarność zapomnianej pisarki, jej obsesje na temat „pieniędzy, honorariów, wydań i recenzji”3. To właśnie zestawienie rzuca interesujące światło na definicję pisarki, określenie jej roli i tożsamości w tradycyjnym społeczeństwie zachodnioeuropejskim4. Pisarka to kobieta pisząca i wydająca teksty (literackie), oceniane, ale i reklamowane w recenzjach, za które otrzymuje honorarium (czyli pieniądze). Pozostawmy tu współczesnym anglistom dywagacje na temat roli pisarek epoki wiktoriańskiej w budzeniu świadomości społecznej i przemianach światopoglądowych Wielkiej Brytanii. Istotne jest dla nas przede wszystkim, że pisarka definiowana jest dość jednoznacznie przez uczestniczenie w dwóch procesach: artystycznym i ekonomicznym. Wartość artystyczna tekstu literackiego, potwierdzona jego publikacją, upoważnia do nazwania autorki pisarką. Wartość ekonomiczna – sprzedaż opublikowanych utworów, pozwala na określenie statusu zawodowego w kategoriach ekonomicznych, ponieważ pisarstwo to nie tylko powołanie artystyczne wiążące pisanie z natchnieniem, ale także praca zawodowa, przynosząca wymierny dochód, obliczany wypłacanymi autorce pieniędzmi. Powieści, bo to one okazały się najpopularniejszą formą pisarstwa kobiecego, były towarem, którego sprzedaż (uzależniona często od pochlebnych recenzji) możliwa była dzięki istnieniu wydawnictw, sieci kolportażu, a także zainteresowaniu czytelników (a dokładniej czytelniczek) posiadających środki nabywcze, czyli pieniądze. Tak widziane pisarstwo to nie artystyczne powołanie, ale praca, której produktem jest tekst literacki wchodzący w procesy wymiany, w rezultacie których autorka/pisarka otrzymuje wynagrodzenie. Literatura kobieca to zatem wymiana wartości i pieniędzy pomiędzy kobietami.
3Sytuacja emigracyjna, którą zajmuję się tutaj, to losy Polaków, którzy znaleźli się przez wojenne zawieruchy poza krajem, oraz wygnanie czy politycznie motywowana decyzja pozostania na obczyźnie. Jej konsekwencją było życie poza strukturami społecznymi, które w sytuacji „krajowej” funkcjonowały nieomal niezauważalnie, a w każdym razie ich istnienie przyjmowano za naturalne. Wydawnictwa i sieć kolportażu książek stanowią infrastrukturę życia kulturalnego narodu, którą dość trudno powiela się lub odtwarza na wygnaniu. Przed demobilizacją w 1947 roku ośrodki wojskowe miały własną prasę i wydawnictwa, dzięki którym ujrzały światło dzienne teksty takie jak choćby Byliśmy w Oświęcimiu, z pierwszymi opowiadaniami obozowymi Tadeusza Borowskiego5, ale żywot oficyn „wychodźczych” okazał się raczej krótki, a dystrybucja ograniczona. Dodajmy przy tym, że wydawnictwa emigracyjne funkcjonujące po 1945 roku nastawione były na literaturę piękną jedynie w ograniczonym zakresie, często podkreślały zaś wagę zadań politycznych. Podobnie zresztą swoją działalność literacką widzieli pisarze emigracyjni, stawiający cele polityczne ponad innymi, włączający tym samym pisarstwo w przestrzeń przypisaną symbolicznie mężczyźnie. Jeśli natomiast chodzi o czytelników, to przesuwani wiatrem historii i polityki polscy powojenni migranci przeważnie dysponowali ograniczonymi środkami i przemieszczali się w celu znalezienia przyjaznego miejsca na ziemi, a tym samym kupowanie książek i tworzenie domowych bibliotek nie stanowiło dla nich priorytetu.
4Emigracja polityczna nie była oczywiście jedyną grupą Polaków mieszkających poza ojczyzną, choć uwaga badaczy skupia się przede wszystkim na niej. Warto jednak zauważyć, że w emigracyjnych środowiskach polskich funkcjonowały także oficyny nastawione na czytelnika mniej wykształconego, które tylko marginesowo pojawiają się w opracowaniach krytycznych poświęconych ruchowi wydawniczemu poza krajem, przez co ich działalność pozostaje niedoceniona. I tak na przykład według danych spisu powszechnego w 1946 roku we Francji przebywało ponad czterysta tysięcy Polaków, z których ponad trzy czwarte stanowili przedwojenni emigranci ekonomiczni, robotnicy pracujący w kopalniach i fabrykach na północy kraju6. Byli oni klientami księgarni wysyłkowych, kolportujących literaturę polską o różnej wartości artystycznej, ale to właśnie ich zamiłowanie do czytania okazało się istotne we wczesnym okresie powojennym. Ciekawie na temat działalności księgarnianej mówił Kazimierz Romanowicz, późniejszy twórca paryskiej Libelli i mąż Zofii Romanowiczowej. Jego obserwacje podobne są do refleksji Izabeli Czajki-Stachowicz na temat jej pracy w polskiej księgarni wysyłkowej w Paryżu7. Jak pisze Anna Jamrozek-Sowa:
Kazimierz Romanowicz przyznawał, że przetrwał najcięższy, powojenny okres Libelli dzięki emigracji zarobkowej. [...] To robotnicy stanowili gros nabywców książek drukowanych w języku polskim.8
5Dla tego właśnie czytelnika Zofia Romanowiczowa, „żeby ratować domowe i rodzinne finanse, pisywała powieści do istniejącego wówczas w Belgii polskiego wydawnictwa «Co tydzień powieść»” – wspominał Romanowicz9. Sama zaś autorka Baśki i Barbary po latach, mówiąc o pisanych pod pseudonimem powieściach kryminalnych, tłumaczy swoją pracę pisarską koniecznością finansową:
Zarabiałam za nie masę pieniędzy. To były takie zeszyty, kolorowe broszurki z atrakcyjną okładką, takie, jakie nabywa się na dworcu albo w kiosku. Polacy, których było masę w Belgii, górnicy różni, namiętnie to kupowali. Żadne moje honorarium nie było tak wysokie. To było na początku lat pięćdziesiątych, gdy urodziła się Basia. Nie mieliśmy pieniędzy, „Libella” bowiem nie przynosiła jeszcze dochodu. Więc chwaliłam się, że zarabiam więcej od mojego męża.10
6Tak więc to nie artystyczne natchnienie, ale konieczność ekonomiczna – podobnie jak w przypadku pisarek epoki wiktoriańskiej – uczyniła z Romanowiczowej zawodową pisarkę. Z czasem jednak jej literacka droga zaczęła bardziej przypominać losy bohaterki Pani Wyroczni Margaret Atwood11. Nie bez znaczenia w tej przemianie były jednak możliwości publikacji tekstów literackich, jakie otwierało jej małżeństwo z wydawcą Libelli. Podkreślić warto raz jeszcze, że bez sieci kolportażu literatury popularnej wśród środowisk robotniczych Libella nie mogłaby rozwinąć swojej działalności i stworzyć płaszczyzny wydawniczej dla artystycznie (i patriotycznie) zorientowanej twórczości.
7Powracając do emigrantów i wychodźców (po)wojennych, zauważmy, że trudności z publikacją tekstów literackich były codziennością uznanych już autorów, z całą pewnością dotykały także debiutantów, pisarzy wchodzących na rynek czytelniczy i z trudem torujących sobie drogę na rynku literackim. Brak swobodnego kontaktu oraz przepływu książek i prasy pomiędzy Polską i tak zwanym Zachodem pogarszał jeszcze sytuację. Oba wspomniane powyżej elementy tożsamościowotwórcze – artystyczne i ekonomiczne – zostały w sytuacji wygnańczej zakłócone, komplikując odpowiedź nawet na podstawowe pytanie o to, kto w sytuacji migracyjnej określany był mianem pisarza. W odniesieniu do piszących kobiet sytuację dodatkowo utrudnia zakłócenie ról genderowych i ich inne widzenie w Polsce i w Europie Zachodniej w okresie powojennym. Jak w opowiadaniu Dwanaście lat opisała Danuta Mostwinowa12, podczas gdy w powojennej Polsce osiągnięcie statusu zawodowego było normą kulturową i społeczną, świadczącą o przynależności kobiety do świata inteligencji, w USA lat 50. pracująca żona i matka potwierdzała niski status społeczny, nieudacznictwo męża i kłopoty finansowe rodziny.
8Sytuacja polityczna i (po)wojenne zawieruchy sprawiły, że zanim na emigracyjnym rynku wydawniczym pojawiły się nowe autorki, poza krajem znalazły się pisarki, które ukształtowały swoją zawodową pozycję w okresie międzywojennym, a tym samym stanęły przed pytaniem o możliwości wykonywania zawodu, który uprawiały jeszcze w kraju. Status zapewniała im wcześniejsza, przedwojenna twórczość, ponieważ pisarzem nie przestaje się być nawet wtedy, gdy nie wydaje się kolejnych utworów, czyli pytanie sprowadzało się właściwie do ekonomicznego aspektu, do dochodu, jaki pisarstwo może przynosić. Warto więc spojrzeć na losy, a przede wszystkim na ekonomiczno-finansowe funkcjonowanie poza krajem uznanych już (i znanych także w kraju) autorek. Pieniądze zarobione pisaniem, a właściwie uzyskane za przekłady wcześniejszych powieści, pozwoliły na przykład Zofii Kossak-Szczuckiej rozpocząć emigranckie życie w Anglii. Zofia Kossak, która z Polski wyjechała już po wojnie, 15 sierpnia 1945 roku13, i została przyjęta przez środowiska emigracyjne co najmniej podejrzliwie, zaraz po przyjeździe do Anglii otrzymała od Mariana Kistera honoraria, za które kupiła dom przy Manor Court Road w Londynie. Jak wspominał Melchior Wańkowicz, dom ten stał się nie tylko miejscem mieszkania pisarki, ale pozwolił na odtworzenie pozycji i atmosfery, w której żyła przed wojną.
W mieszkaniu Szatkowskich grzali się ludzie wyrzuceni na mieliznę. […] Do stołu garnęli się coraz inni. Tak było w tym domu, niby przeniesionym z Górek Wielkich, w których nas przyjmowała przed wojną
9– pisze Wańkowicz14. Przedwojenny współwłaściciel Towarzystwa Wydawniczego Rój w 1939 roku założył w Nowym Jorku Roy-Publishers i w latach 1944‒1951 ogłosił w tłumaczeniu na język angielski pięć powieści Kossak-Szczuckiej, cztery zaś ukazały się w jego oficynie w języku polskim. Decyzja o przeznaczeniu pieniędzy właśnie na kupno domu jest tu dość znamienna, zgodna z powtarzającą się w wielu kobiecych powieściach tego okresu potrzebą budowania na emigracji rodziny i domu15. Dom ten musiał mieć dla pisarki duże znaczenie, jeśli nie pozbyła się go nawet w ciężkich czasach pracy na farmie i do dziś mieszka w nim jej syn.
10Podobnie zresztą w przypadku Marii Kuncewiczowej – kiedy w czasie drogi do Francji wraz z mężem znalazła się w 1939 roku we Włoszech, finansowy kryzys rodziny zażegnało honorarium wypłacone pisarce przez oficynę Mondadori za włoskie wydanie Cudzoziemki16. Także i jej starał się pomóc dawny krajowy wydawca Marian Kister, który starał się doprowadzić do publikacji francuskojęzycznej wersji jej najsłynniejszej powieści. Kiedy po 1947 roku wielu polskich pisarzy znajdujących się poza krajem starało się wejść w obiegi literackie krajów zamieszkania (przede wszystkim Anglii i Francji), prócz podkreślanej głośno misji patriotycznej upowszechniania literatury i kultury polskiej istotnym czynnikiem ich działań były najprawdopodobniej także spodziewane
honoraria.
11Innym podobieństwem losu obu przywołanych tu pisarek była próba zamieszkania na prowincji. W przypadku Kuncewiczowej łączyło się to z prowadzeniem pensjonatu (Penlee Hotel w miejscowości Fowey), co zresztą zakończyło się niepowodzeniem z powodu braku umiejętności biznesowych pisarki. Powrót do Londynu związany był z kupnem domu, remontem (za pieniądze z dotacji rządowych) i odnajmowaniem mieszkań lokatorom, w większości polskim emigrantom. Kupno domu i wynajmowanie mieszkań opisała także w londyńskiej powieści Dom starej lady Danuta Mostwinowa17, upowieściowując doświadczenie nie tylko własne, ale i wielu polskich powojennych migrantów.
12Następny etap swoich przemieszczeń opisała Mostwinowa w powieści Ameryko, Ameryko18, pokazując przy okazji drogę, którą odbyła także Kuncewiczowa. Wyjazd z Europy dla większości Polaków związany był z trudnościami finansowymi i z wiarą w lepszą ekonomiczną przyszłość na nowym kontynencie. Pierwsze lata, uwiecznione przez Mostwinową we wspomnianej powieści, to okres trudności finansowych, nierzadko zmuszających nowych imigrantów do pracy fizycznej. Dla Kuncewiczowej, która przez krótki okres wspierała finansowo rodzinę, pracując jako pomoc domowa, pisarstwo (w znacznym stopniu wykorzystujące elementy autobiograficzne) bez wątpienia miało w okresie emigracyjnym znaczenie tożsamościowe. Chroniło przed deklasacją, nawet jeśli nie było w pełni działalnością zawodową (opłacaną), stanowiło twórczość artystyczną, zapewniało uczestniczenie w kulturze. Z kolei powieści autorek debiutujących poza krajem sugerują, że pisanie jednak nie dawało takiego samego poczucia tożsamościotwórczego bohaterkom będącym literackim alter ego autorek, którym udało się wydać (lub napisać) tylko pojedyncze utwory. Za przykład mogą tu posłużyć choćby Spotkania na galerii Halszki Guilley-Chmielowskiej19 czy Pogranicze Janiny Kowalskiej20. Funkcjonowanie poza obiegiem pisarstwa opartego na zasadach ekonomicznych, a dokładniej brak związku pomiędzy pracą literacką i honorarium, w powiązaniu z oddaleniem od czytelników (łączącym się między innymi z ograniczoną działalnością krytycznoliteracką środowisk emigracyjnych) uniemożliwiały piszącym kobietom patrzenie na siebie inaczej niż tylko przez funkcje rodzinne (żona i matka) i wykonywaną pracę, przeważnie dorywczą i fizyczną. Powieści polskich emigrantek pokazują, że podstawą stanu finansowego rodziny były zarobki męża, a status społeczny kobiety wyznaczała pozycja jej męża. Narratorka Guilley-Chmielowskiej, należąca przed wojną do klasy średniej, w powojennej Francji, gdzie znalazła się razem z poznanym w obozie drugim mężem, pracowała dorywczo jako pomoc domowa, zarabiając w ten sposób na rodzinę, jedzenie i ubrania dla córek. I tak właśnie widziała sama siebie – jako żonę nieudacznika, a nie jako pisarkę zmuszoną warunkami do podjęcia pracy zawodowej innej niż pisarstwo.
13Ciekawą perspektywę oferuje także historia córki, opisane przez Janinę Surynową-Wyczółkowską przekraczanie granic państwowych przez bohaterkę cyklu jej powieści Gringa. Jeszcze na terenie Europy i jeszcze jako Teresa21 młoda dziewczyna z finansami kojarzy ojca, choć to właśnie matka starała się zabezpieczyć córkę i w płócienny woreczek założony na jej szyję włożyła kosztowności, które pozwoliły dziewczynie przeżyć czas powstania warszawskiego. Pieniądze ojca kojarzyła zaś Teresa z „antybohaterskim” podejściem do rzeczywistości. Powojenny dyrektor UNRRA, oszust i malwersant, który przemycił zdobytą na nieuczciwych transakcjach gotówkę do Argentyny, do przewiezienia pieniędzy przez granicę niemiecko-francuską użył właśnie córki. Wysłana została w podróż z nieznajomą kobietą udającą jej guwernantkę, a ojciec nieświadomej niczego dziewczynie ukrył pod podszewką futra (z poplamioną podszewką) pieniądze i papiery wartościowe. Założył, jak się okazało słusznie, że młoda (Teresa miała wówczas 17 lat) panna z „dobrego domu” nie będzie w powojennej Europie kojarzyć się z pieniędzmi. Zadziałały tu dwa równoległe mechanizmy, płeć i wiek mimowolnej kurierki oraz jej (wyższa) klasa społeczna, kulturowo łączona z niechęcią do zajmowania się pieniędzmi. W przypadku Teresy, tak jak opisała ją Surynowa w cyklu powieściowym Gringa22, poświęconym jej późniejszym, argentyńskim losom, poza sytuacją majątkową istotny okazał się także wiek i kolor skóry, gdyż zamożnym rodzinom argentyńskim zależało na „wybieleniu” skóry następnych pokoleń, co można było osiągnąć dzięki małżeństwu z „białą” Europejką.
14Choć to bardziej kobiety niż mężczyźni w swojej twórczości podkreślały imigracyjną konieczność odtworzenia stabilizacji domowej, nie ma wśród polskich pisarek na wygnaniu przykładów porównywalnych do ułatwiających zdobywanie funduszy i zapewniających status społeczny karier małżeńskich Gustawa Herlinga-Grudzińskiego czy Janusza Kosińskiego. Ciekawe są natomiast paralele w sytuacji niezamężnych imigrantek różnych generacji – Zofii Romanowiczowej i Emanueli Gretkowskiej, które początki życia emigracyjnego wiązały ze studiowaniem, a nie z odnajdowaniem się w tożsamościach rodzinno-patriarchalnych. Choć różnica pokoleniowa nie jest jedyną wartą zauważenia – obie okres studiowania spędziły w ciężkiej sytuacji finansowej. Romanowiczowa otrzymała połowę stypendium, które wystarczało na opłacenie pokoju i jedną bułkę dziennie23, Gretkowska wykonywała różnorodne prace, dla których jedyne wytłumaczenie znalazła w chęci studiowania.
Sprzątałam hotele, podmywałam staruszki, kleiłam buty. Musiałam zarobić na studia i na siebie. Studiowałam w Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Paryżu – jest to jedna z najlepszych, półprywatnych szkół europejskich [...]. Wykładali tam za moich czasów Derrida, Kundera24
15– pisała w jednym z emigracyjnych opowiadań (Silikon).
16Choć nieproporcjonalnie często w porównaniu do pisarek krajowych status i tożsamość emigrantki pisarki związany jest z mężem i jego (nie tylko finansową) pozycją, to także – jak pokazują dyskusje finansowo-polityczne kręgów emigracyjnych – pieniądze w aspekcie pisarstwa na wychodźstwie nabierają bardzo wyraźnych aspektów (nie) zależności politycznej. Nie każde pieniądze mają bowiem takie samo znaczenie. I tak na przykład znaczenie, jakie Zofia Kossak-Szczucka przywiązywała do funduszy uzyskanych z pracy literackiej, a chyba nie była w tym wyjątkiem, rzuca ciekawe światło na jej sposób myślenia o pisarstwie. Ciężka fizyczna praca w gospodarstwie rolnym, którym zajmowali się wspólnie z mężem, nie przyniosła spodziewanego dochodu, o czym pisarka ze smutkiem informowała, kiedy likwidowali dobytek w związku z wyjazdem do Polski. Powodem, dla którego po kilku latach ciężkiej pracy sprzedali ziemię praktycznie za tę samą cenę, za jaką ją kupili, była znaczna obniżka cen nieruchomości25. W swoich listach Kossak-Szczucka podkreślała jednocześnie, że udało im się zarobić na sprzedaży zwierząt, których hodowlę rozwinęli (zajmował się nią głównie mąż pisarki). Tym samym wysiłek fizyczny i wyrzeczenia przekładała w swoim myśleniu na dochód finansowy, umożliwiający życie rodziny i niepodlegający ocenie etycznej związanej z powrotem z emigracji. Dla porównania, odesłała natomiast Radiu Wolna Europa honoraria za czytany tam w odcinkach pierwszy tom jej nowej powieści Dziedzictwo, informując Jana Nowaka-Jeziorańskiego, że w zaistniałej sytuacji nie ma prawa korzystać z tych pieniędzy. Pisarstwo nie było więc dla niej tylko pracą zarobkową, ale wiązało się ze statusem społecznym, artystycznym, a przede wszystkim etycznym. Natomiast Maria Kuncewiczowa, piastująca w okresie pobytu poza Polską różne stanowiska w międzynarodowych organizacjach literackich, a zatem w znacznie większym stopniu obeznana ze standardami zachodnimi w podejściu do ekonomicznej strony działalności pisarskich, uważała honoraria za zapłatę za uczciwie wykonaną pracę i nie uzależniała ich od powiązań i układów politycznych26. Wbrew decyzji emigracyjnego Związku Pisarzy Polskich, którego nie była zresztą członkinią, publikowała w kraju i nie akceptowała zakazu współpracy z wydawnictwami krajowymi, a ponadto aprobowała przyjmowanie od nich honorariów, czemu sprzeciwiała się na przykład redakcja paryskiej „Kultury”. Jak zauważyła Alicja Szałagan, Kuncewiczowa
zwracała uwagę, że nawiązanie kontaktu z krajowymi wydawnictwami pozbawiło ją zarobku w Radiu Wolna Europa. Rzeczywiście The Polish Desk zerwało z Kuncewiczową natychmiast umowę, gdy tylko zostało poinformowane o jej zamiarze współpracy z wydawnictwami polskimi, zrezygnowano nawet z nadawania ostatnich przygotowanych odcinków „Kowalskich”.27
17Stosunkową niezależność zapewniły Kuncewiczowej dopiero dochód i status związane z pracą dydaktyczną na University of Chicago. Jak pisze biografka pisarki, przyjęcie propozycji podjęcia pracy zakończyło okres „błogostanu” i pracy literackiej na zasadzie amatorstwa, który badaczka definiuje jako pisanie „tylko wówczas, gdy był po temu nastrój”28. Dodajmy tu, że jak zauważyła Halina Stephan29, uniwersytety zaoferowały wielu twórcom przestrzeń zawodową, dzięki której mogli kontynuować lub odbudować swoją pisarską tożsamość. Choć Polki nie osiągnęły statusu zawodowego porównywalnego z profesorskimi pozycjami Czesława Miłosza czy Stanisława Barańczaka, uniwersytety stały się miejscem pracy również Alicji Iwańskiej czy Anny Frajlich.
18Przy niepowtarzalności doświadczenia każdej piszącej emigrantki, w opowieściach o finansowym położeniu pisarek pojawiają się elementy wspólne. Zaznacza się przy tym wyraźna linia podziału, związana z możliwościami publikowania w obu światach, po obu stronach granicy dzielącej Polskę od Zachodu. Zarówno bowiem Zofia Kossak-Szczucka i Maria Kuncewiczowa, pisarki, które swój literacki status zawodowy zdobyły w przedwojennej Polsce, jak i Danuta Mostwin i Zofia Romanowiczowa, które zaczęły pisać na wygnaniu, nawiązując stosunki wydawnicze z Polską, wchodziły w obieg literacki obejmujący swoim zasięgiem szerokie rzesze czytelników i krytyków. Dostęp do krajowego czytelnika pozwalał na zaistnienie w normalnym procesie wydawniczym, w którym autorka zyskiwała miano pisarki, potwierdzone nie tylko członkostwem w odnośnym związku twórców, ale także funkcjonowaniem w sieci sklepów i bibliotek, nie wspominając już o honorariach wypłacanych za utwory literackie. W sytuacji kobiet piszących i publikujących wyłącznie poza Polską ograniczenia systemu rynku wydawniczego przeważnie uwypuklały ich tożsamości społeczne niezwiązane z pisarstwem, prowadząc do twórczości pośrednio autobiograficznej, fabularyzującej losy autorki i zacierającej granicę pomiędzy fikcją a doświadczeniami własnymi. Co istotne, ich bohaterki portretowane są głównie w innych rolach społecznych niż postać (czy zawód) pisarki. Znakomitym przykładem tego procesu jest współcześnie pisząca w Kanadzie Ewa Stachniak, której pierwsza, wydana w Kanadzie w roku 2000 powieść zacierała granice pomiędzy fikcją i rzeczywistością, a jej główna bohaterka miała wiele cech wspólnych z autorką Koniecznych kłamstw30. Uznanie w krajach anglojęzycznych zaowocowało tłumaczeniami na język polski kolejnych powieści Stachniak i jej skoncentrowaniem się na zawodowym pisarstwie. Choć w swojej twórczości nadal wykorzystuje wątki polskie, nie są one już związane z jej osobistymi przeżyciami, pisarstwo nie stanowi już dla niej płaszczyzny autobiograficznej. Dla porównania autorki publikujące w okresie PRL-u (a więc w okresie podziału na obieg krajowy i emigracyjny) również w kraju w autobiograficznym pisarstwie nie uciekały się do tak daleko idącej „fabularyzacji” przeżyć własnych i chętniej uwypuklały swoje role zawodowe.
19Niezależnie od sytuacji życiowej i zawodowej wszystkie pisarki emigrantki łączyła jednak niechęć do pisania o finansach. Pojawiają się one właściwie wyłącznie na marginesach sfabularyzowanych historii, jako problem zmuszający do podjęcia przeważnie deklasującej pracy. Wydawanie pieniędzy łączy się ze wspomnieniami przedwojennego świata lub kupowaniem tanich ubrań dla siebie i dzieci, ale wtedy nie stanowi tematu literackiego opisu, są to raczej mimowolne uwagi w tekście dotyczące pośledniej jakości posiadanych rzeczy. Refleksje na temat ubrań pojawiają się w drugiej części Szkicownika poetyckiego Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej31. W Ostatnich notatkach poetka wspomina własne przedwojenne stroje, a także wykwintne ubrania i buty matki i siostry, natomiast w części Szkicownika poświęconej przeżyciom wojennym zwraca uwagę nie tylko na dawną finansową niefrasobliwość rodziny, ale także na zmianę podejścia kobiet do kupowanych ubrań.
Przygodna towarzyszko wygnania, przypominasz sobie jak to w małym miasteczku rumuńskim kupowałyśmy pierwsze najpotrzebniejsze przedmioty, mające nam służyć w ostrym, cudzoziemskim grudniu? Podobały nam się tylko rzeczy najtańsze i możliwie najcieplejsze
20– pisała w 1940 roku32. Wspomnienie to wiązało się u Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej z refleksją na temat różnic klasowych pomiędzy kobietami. Poetka zauważyła, że podczas gdy ona słuchała wiadomości radiowych i nowych doniesień o wojnie, jej służąca z trudem kupowała najpotrzebniejsze produkty:
Jedni mieli ułatwienia, drudzy ograniczenia i trudy. Dzisiaj my dla odmiany stoimy […] w poniżającej kolejce i chwalimy sobie trzeciorzędne pończochy nasze i szale nasze bawełniane…33
21Obserwacje Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej bliskie są uwagom Gringi na temat jej „taniego futerka”, na które zwróciła uwagę w Argentynie znacznie bogatsza przyrodnia siostra jej męża.
22Wydając zarobione pieniądze na rodzinę i dzieci, kupując domy i ubrania, emigracyjne pisarki rzadko zwracały uwagę na własne potrzeby, i nawet te, które wspominały przedwojenny dostatek, nie mówiły o tęsknocie do luksusu. Choć raz jeszcze trzeba tu przywołać w kontekście finansów Marię Pawlikowską-Jasnorzewską. Ciężko chora, a właściwie już umierająca poetka zwróciła się o pomoc finansową do Tymona Terleckiego: „Leżę w szpitalu, na ogólnej sali, na bardzo drogą separatkę nie stać mnie, bo dużo jeszcze jest leczniczych rachunków nie zapłaconych”34. Pomimo małżeństwa Pawlikowska-Jasnorzewska pisze o finansach własnych, a nie wspólnych, co szczególnie widoczne jest w jednym z cytowanych przez Terleckiego dopisków do listu: „Mój najlepszy i najofiarniejszy mąż oddał mi już wszystkie swoje oszczędności” (s. 7). Ostatnia korespondencja, jaką otrzymał od niej Terlecki, potwierdza, że przysłane przez niego 50 funtów poetka wydała na siebie.
Dzięki przysłanej pomocy finansowej będę mogła wygodniej się urządzić i już mi obiecano osobny pokój. Byle jak najdalej od ludzi, od ich ciekawości. Zapłacę też rachunki najpilniejsze35
23– pisała Pawlikowska-Jasnorzewska. Dopiero w obliczu śmierci pisarka na emigracji potrafiła wydawać pieniądze na siebie samą, na swój luksus, na osobny, własny pokój, dzięki któremu mogła umierać w prywatności, z dala od ciekawości ludzkiej.
Notes de bas de page
1 H.R. Jauss, Toward an Aesthetic of Reception, Minneapolis 1982.
2 E. Liggins, A. Maunder, Introduction. Reassessing Nineteenth-century Popular Fiction by Women, 1825‒1880, „Women’s Writing” 2004, Vol. 11, No. 1, s. 3‒10.
3 Ibidem, s. 4.
4 Dla porównania warto przywołać tu Karolinę Pavłovą, która w ostatnich latach życia rozmawiała tylko o literaturze i własnej twórczości, nie zwracając uwagi na warunki ekonomiczne. Zob. B. Heldt, Introduction, w: K. Pavlova, A Double Life, Ann Arbor 1986.
5 J.N. Siedlecki, K. Olszewski, T. Borowski, Byliśmy w Oświęcimiu, [Monachium] 1946.
6 Zob. D. Jarosz, M. Pasztor, Robineau, Bassaler i inni. Z dziejów stosunków polsko-francuskich w latach 1948‒1953, Toruń 2001, s. 33.
7 I. Czajka-Stachowicz, Dubo... Dubon... Dubonet, Kraków 1970.
8 A. Jamrozek-Sowa, Życie powtórzone. O pisarstwie Zofii Romanowiczowej, Rzeszów 2008, s. 413.
9 Paryska Libella. Z założycielem paryskiej „Libelli” K. Romanowiczem i M. Jonikasem rozmawiała M. de Hermandez-Paluch, „Tygodnik Powszechny” 1985, nr 48, s. 4.
10 O wojnie, obozach i pisaniu. Z Zofią Romanowiczową rozmawia Arkadiusz Morawiec, „O.pl Polski portal kultury”, http://magazyn.o.pl/2010/o-wojnie-obozach-i-pisaniu-zofia-romanowiczowa-arkadiusz-morawiec/5/ (dostęp 1.04.2013).
11 M. Atwood, Pani Wyrocznia, przeł. Z. Uhrynowska-Hanasz, Warszawa 1989.
12 D. Mostwin, Dwanaście lat, „Kultura” 1960, Paryż, nr 7 (153) – 8 (154), s. 77‒132.
13 M. Pałaszewska, Wstęp, w: Z. Kossak, Na emigracji, oprac. M. Pałaszewska, Warszawa 1998, s. 5‒37.
14 M. Wańkowicz, Wspomnienia o Zofii Kossak, w: Zofia Kossak, [oprac. red. M. Pałaszewska], Warszawa 1992. Cytat za: M. Pałaszewska, op.cit., s. 13.
15 Por. B. Karwowska, Baśka, Barbara, Barbarita... Wygnanie w powojennej emigracyjnej prozie kobiecej, „Teksty Drugie” 2008, nr 3, s. 68‒87.
16 A. Szałagan, Maria Kuncewiczowa. Monografia dokumentacyjna 1895‒1989, Warszawa 1995, s. 72.
17 D. Mostwin, Dom starej lady, Warszawa 1981.
18 Eadem, Ameryko, Ameryko, Warszawa 1981.
19 H. Guilley-Chmielowska, Spotkania na galerii, Paryż 1960.
20 J. Kowalska (Alina Świderska), Pogranicze, Paryż 1980, s. 43.
21 J. Surynowa-Wyczółkowska, Teresa, dziecko nieudane, Londyn 1961.
22 Eadem, Gringa, Londyn 1968.
23 Por. A. Jamrozek-Sowa, op.cit., s. 411.
24 M. Gretkowska, Silikon, Warszawa 2000, s. 172.
25 Por. M. Pałaszewska, op.cit.
26 A. Szałagan, op.cit., s. 103.
27 Ibidem.
28 Ibidem, s. 110.
29 H. Stephan Introduction: The Last Exiles, w: Living in Translation. Polish Writers in America, red. H. Stephan, Amsterdam‒New York 2003.
30 E. Stachniak, Konieczne kłamstwa, Warszawa 2004.
31 M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Ostatnie notatki. Szkicownik poetycki II, Toruń 1993.
32 Ibidem, s. 70.
33 Ibidem.
34 T. Terlecki, Podzwonne, w: ibidem, s. 7.
35 Ibidem, s. 9‒10.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021