Emigracyjne pisarki polskie – próba panoramy
p. 123-140
Texte intégral
1Pomimo silnie obecnego w historii literatury polskiej mitu emigracyjnego literatura i kultura polska nie wytworzyły modelu emigracji kobiecej podobnego do patriotycznie motywowanego romantycznego etosu wygnańca, który wprowadziła Wielka Emigracja (szczególnie środowiska paryskie) i który urzeczywistniały późniejsze wygnańcze i tułacze pokolenia. Choć Klementynę z Tańskich Hoffmanową nazywano Matką Wielkiej Emigracji, pisarka nie wytyczyła specyficznie kobiecej wygnańczej drogi i odzwierciedlającej ją kobiecej narracji1. Także dziewiętnastoi dwudziestowieczna emigracja zarobkowa zapisała się przede wszystkim jako wychodźstwo mężczyzn, choć trudno byłoby ją ograniczyć tylko do wyjazdów mężczyzn. Przy tym sienkiewiczowski model „za chlebem”2 nie obejmował wykształconych warstw wyższych, a zatem ślady przeżyć ekspatriantów ekonomicznych przedstawione są nie w osobistej opowieści tych, którzy sami emigrację zarobkową przeżyli, ale przede wszystkim w tekstach paraliterackich lub literackich pisanych przez obserwatorów. Autorka emigracyjnego eposu tej generacji, Maria Konopnicka, która prawie dwadzieścia lat spędziła poza krajem, często borykając się z różnymi problemami, nie tylko finansowymi, także nie opisała wygnańczego doświadczenia kobiet. Bohaterem opowieści Pan Balcer w Brazylii uczyniła mężczyznę3, zachowując prywatność w stosunku do tułaczego okresu własnego życia. Powrót po latach do kraju, a także okazjonalne odwiedziny z pewnością wpłynęły na nazywanie Konopnickiej turystką i podróżniczką, a nie emigrantką. Jeśli więc stworzyła nowy model życia, przemieszczając się latami nieustannie z miejsca na miejsce (wspólnie z Marią Dulębianką), to – jak zauważyła, odwołując się do książki Leny Magnone, Agnieszka Gajewska – dzięki zawartemu w opowiadaniach Na Normandzkim brzegu
opisowi dostrzegamy, że obu artystkom udało się na przełomie wieku XIX i XX odnaleźć sposób na życie, którego pragnęły: przemieszczanie się, kostiumy turystek i wolny zawód umożliwiły im unikanie plotek, szykan i lęku.4
2W tej sytuacji z łatwością można przyjąć, że pierwsza grupa Polek, których twórczość literacka zapisała ich własne doświadczenia, to pisarki wygnane z kraju przez zawieruchę spowodowaną II wojną światową. Ich przeżycia znacznie się różniły, dość przypomnieć, że emigrantką wojenną stała się między innymi Wanda Wasilewska, która po 1939 roku nie wróciła już do Polski i resztę życia spędziła w ZSRR. Oczywiście trzeba również pamiętać, że wychodźstwo w polskim kontekście niezbyt często łączy się ze wschodnią granicą kraju i sytuacja Wasilewskiej jest raczej wyjątkowa5. Nieprzypadkowo w stosunku do Rosji i ZSRR zazwyczaj posługujemy się terminem „zesłanie”, nieadekwatnym do sytuacji i wyborów autorki Pokoju na poddaszu. Przypominam tu Wasilewską przede wszystkim po to, aby zwrócić uwagę, że w tradycji polskiej (niezależnie od jej genderowej odmiany) pojęcie emigracji funkcjonuje właściwie automatycznie w odniesieniu do przemieszczeń na Zachód6. Dodajmy też, że choć wiele zostało powiedziane o emigrantach, wygnańcach, dysydentach i uciekinierach i różnie byli oni definiowani, w tradycji polskiej na pierwszy plan w ubiegłym milenium wysuwały się zadania i postawa ideowa i polityczna rodaków znajdujących się poza Polską oraz ich zdecydowane nastawienie na ojczyznę, a nie na kraj osiedlenia.
3Wojenne (a właściwie okołowojenne) ucieczki i wyjazdy, niezależnie od drogi i specyficznej sytuacji, sprawiły, że po 1939 roku poza granicami Polski znalazły się uznane już w kraju pisarki (jak choćby Maria Pawlikowska-Jasnorzewska czy Maria Kuncewiczowa), a także autorki mniej znane lub przedwojenne debiutantki (Janina Surynowa-Wyczółkowska czy Danuta Mostwin). Jednak powojenny podział polityczny świata i przynależność Polski przez niemal pół wieku do obozu wschodniego sprawiły, że wielu Polaków pozostało poza krajem, a w środowiskach emigracyjnych na przestrzeni lat pojawiły się piszące kobiety, które debiutowały już na wygnaniu (np. Zofia Romanowiczowa czy Janina Kowalska).
4W odniesieniu do autorek, które uznanie wśród krytyków i czytelników zyskały jeszcze w międzywojniu, stosunkowo łatwo jest posługiwać się określeniem „pisarki”. Maria Kuncewiczowa, Zofia Kossak-Szczucka czy Maria Pawlikowska-Jasnorzewska to autorki, dla których emigracja jest tylko jednym z okresów w ich pisarskiej karierze, który zresztą nie dla każdej z nich miał takie samo znaczenie, szczególnie w wymiarze artystycznym. Pawlikowska-Jasnorzewska, która zmarła w dwa miesiące po zakończeniu II wojny światowej, pozostawiła po sobie napisane poza krajem Ostatnie notatniki i Szkicownik poetycki, będące artystycznym zapisem wychodźstwa bardziej niż emigracji7; choroba przerwała życie poetki przed demobilizacją polskiego wojska w Anglii, trudno więc w jej wypadku mówić o doświadczeniu emigracyjnym. Dla dorobku Marii Kuncewiczowej przeżycia emigracyjne mają natomiast znaczenie niezaprzeczalne, czego z kolei nie da się powiedzieć o pisarstwie wspomnianej powyżej Zofii Kossak-Szczuckiej (z wyjątkiem uprawianej przez nią w emigracyjnym okresie publicystyki). Odmienne sytuacje i niejednakowe drogi, które przywiodły każdą z nich do Wielkiej Brytanii, miały swój udział w formowaniu owych różnic, dzięki którym jednak polska literatura kobieca stworzyła wielostronny i kompleksowy obraz wygnańczych i emigracyjnych doświadczeń powojennych Polaków.
5Dużo trudniejszym zadaniem jest posługiwanie się kategoriami i terminologią tożsamości zawodowej (pisarka to przecież zawód) w stosunku do autorek, które rozwinęły się artystycznie dopiero po wyjeździe lub debiutowały na emigracji, szczególnie jeśli nie publikowały także w Polsce. Zofia Romanowiczowa, debiutująca wydanym w „Orle Białym” w 1945 roku w Rzymie opowiadaniem Tomuś (zamieszczonym w tomie Próby i zamiary8), była pod tym względem w sytuacji uprzywilejowanej, na co niewątpliwie wpłynęło małżeństwo z Kazimierzem Romanowiczem, z którym współtworzyła wydawnictwo Libella. Co ciekawe, we wczesnym okresie powojennym wspierała ona finansowo wydawnictwo i rodzinę, pisząc powieści popularne dla belgijskiego wydawnictwa nastawionego na czytelników wywodzących się z niewykształconej emigracji robotniczej, tym samym powielała wzory autorek epoki wiktoriańskiej, dla których chwytanie za pióro było bardziej sposobem utrzymania niż działalnością artystyczną9. Po 1956 roku powieści Romanowiczowej zaczęły się także ukazywać w Polsce, tym samym weszły w szerszy obieg czytelniczy i krytyczny (a sama pisarka otrzymywała za swoją twórczość honoraria).
6Brak (lub poważne ograniczenia w działalności10) społecznych instytucji artystycznych i wydawniczej infrastruktury, wynikający między innymi z rozsiania Polaków po świecie, sprawił, że stosunkowo często pojawiały się autorki, których dostępna twórczość sprowadza się do jednej, przeważnie wyraźnie autobiograficznej, książki. Kilku emigrantkom udało się opublikować powieści w uznanych wydawnictwach emigracyjnych, żeby wspomnieć tu choćby Janinę Kowalską (pod tym pseudonimem wydała w 1980 roku powieść Pogranicze Alina Świderska11) czy autorkę opublikowanych w 1960 roku Spotkań na galerii, Halszkę Guilley-Chmielowską, których powieści wydała paryska „Kultura”. Jeśli chodzi o mniej scentralizowane ośrodki (np. w Australii), to książki publikowane siłami miejscowymi i przez oficyny o lokalnym zasięgu z zasady nie trafiały do szerszego obiegu wydawniczego i dziś są już przeważnie niedostępne – pojedyncze egzemplarze zachowały się w prywatnych zbiorach, a także między innymi w Archiwum Emigracji w Toruniu (w posiadaniu Archiwum są również maszynopisy niepublikowanych utworów autorstwa kobiet). Polonijny teatr londyński wystawiał pisane przez kobiety (niepublikowane) sztuki12, co jeszcze bardziej komplikuje sytuację i utrudnia odpowiedź na pytanie, kogo można w sytuacji emigracyjnej nazwać pisarką. Dla potrzeb innych opracowań13 kobiecej literatury pisanej poza krajem przyjęłam, że teksty literackie ogłoszone przez wydawnictwa tej miary co Paryski Instytut Literacki, Libella czy Polska Fundacja Kulturalna w Londynie przez sam fakt publikacji są utworami artystycznymi, a tym samym ich autorki są pisarkami. Jasnym kryterium jest także przynależność do związków literatów, choć z wielu względów nie wszystkie piszące kobiety do nich należały14.
7Omawiając fenomen twórczości kobiecej na wychodźstwie, nie można pominąć problemu ograniczeń wydawniczych, jakie napotykały szczególnie autorki oddalone od kulturalnych centrów Polonii (Londynu i Paryża). Trzeba również podkreślić nieadekwatność instrumentów krytycznych uformowanych na potrzeby opisu zjawisk literatury emigracyjnej, opartych na upolitycznionym, symbolicznie „męskim” modelu. Koncentracja uwagi na politycznych zadaniach emigracji spowodowała, że nie wytworzono języka odpowiedniego do opisu twórczości powstającej niejako na marginesie codziennego życia, sprowadzającego się do prowadzenia domu, wychowywania dzieci, a nierzadko także niesatysfakcjonującej intelektualnie pracy (albo dorywczych prac fizycznych). Biogramy emigrantek nagrodzonych za swoją twórczość stosunkowo często zawierają informacje typu „Trudności finansowe zmusiły ją do podjęcia pracy fizycznej” (Irena Bączkowska) czy „Początkowo utrzymywała się z pracy fizycznej, ale kontynuowała twórczość literacką” (Marta Reszyńska-Stypińska)15. Dodajmy jeszcze Zofię Chądzyńską, prowadzącą w Argentynie pralnię16, a także Marię Kuncewiczową, prowadzącą w Anglii pensjonat i pracującą w USA jako pomoc domowa17. Opis emigracyjnej (lub imigracyjnej) twórczości kobiet nadal oparty jest na niepełnym obrazie pisarstwa kobiecego tworzonego poza krajem i ogranicza się przeważnie do utworów, do których badacze są w stanie dotrzeć.
8Historia sprawiła, że literatura polska powstająca po wojnie poza granicami kraju znalazła się (niezależnie od materialnej sytuacji jej twórców) w niezwykłej sytuacji, zwłaszcza jeśli chodzi o osiągnięcia artystyczne i możliwości pisarskie jej przedstawicielek, a także różnorodność doświadczeń stojących u podstaw ich literackiej narracji. Szczególnie ciekawe w tym kontekście są właśnie pisarki pierwszej (po)wojennej18 fali polskiej emigracji, bo należały one do pokolenia, które w okresie międzywojennym zmieniło obraz literatury kobiecej. Oddalenie od kraju i pozostawanie poza wpływami kultury spod znaku PRL sprawiło, że nawet pisarki debiutujące już na wychodźstwie należy zaliczyć do tego właśnie pokolenia, wyrastają one bowiem kulturowo i literacko z doświadczeń kobiecego pisarstwa międzywojnia. Swoje emigracyjne przeżycia i obserwacje wykorzystały w narracji zarówno pisarki znane i cenione już przed wojną, jak i te, które nadal jeszcze nie wzbudziły szerszego zainteresowania polskich czytelników i krytyków. Postacie stworzone przez Marię Kuncewiczową, Janinę Surynową-Wyczółkowską, Danutę Mostwin, Janinę Kowalską czy Halszkę Guilley-Chmielowską noszą cechy odautorskie, stanowią literackie odpowiedniki czy wręcz reprezentację tekstową przeżyć samych autorek. Niezależnie od wcześniejszych jednostkowych dokonań i osiągnięć literackich każdej z pisarek wszystkie one należą do pokolenia, które zaczęło posługiwać się „piórem niewieścim”, by sparafrazować tu tytuł książki Ewy Kraskowskiej19. Nastawienie na rozwój intelektualny i osiągnięcie statusu zawodowego sprawiły, że kobiety tej fali emigracyjnej były niezwykle wyczulone na świat wokół nich. Okazały się bacznymi obserwatorkami wszystkiego, co je otaczało, zarówno jeśli chodzi o środowiska polskich współwygnańców (często ludzi znacznie mniej od nich wykształconych), jak i zmieniające się z czasem przed ich oczami społeczności krajów osiedlenia. To, z czego wyrosły kulturowo w kraju wyjścia, miało zdecydowany wpływ na sposób, w jaki odbierały i opisywały wygnańczą tułaczkę i emigracyjne życie w kraju (lub krajach) osiedlenia.
9Poza nielicznymi wyjątkami, jak choćby Kazimiera Iłłakowiczówna, która została internowana w 1939 roku w Rumunii i okres wojny i okupacji spędziła na emigracji w Transylwanii20, polskie pisarki znajdujące się po II wojnie światowej poza granicami to kobiety, dla których ze względów politycznych powrót do kraju nie był możliwy. W praktyce powroty były bardzo nieliczne i trudne. Wspomniana tu Iłłakowiczówna (internowana wraz z innymi pracownikami rządowymi w Rumunii jesienią 1939 roku) wróciła do Polski dopiero w 1947 roku, dzięki pomocy Juliana Tuwima21, natomiast Maria Kuncewiczowa zamieszkała z powrotem w Polsce dopiero w końcu lat sześćdziesiątych. Zofia Kossak-Szczucka, która wyemigrowała z Polski już po wojnie, w 1945 roku, nie odnalazła swojego miejsca w strukturach intelektualno-literackich polskiego Londynu22. Początkowego wsparcia (podobnie jak Marii Kuncewiczowej) udzielił jej przedwojenny wydawca, Marian Kister, a następnie małżeństwo Szatkowskich kupiło gospodarstwo rolne w Kornwalii. Powrót do kraju w 1957 roku jest więc w przypadku Zofii Kossak-Szczuckiej wynikiem zmian politycznych w kraju, ale także nieprzystosowania pisarki do funkcjonowania w niechętnie się do niej odnoszących środowiskach emigracyjnych. Zofia Chądzyńska natomiast decyzję o powrocie podjęła po śmierci męża, którego zły stan zdrowia był jednym z powodów przenosin do Argentyny23. Większość pisarek jednak do kraju nie wróciła, zmarły, zanim stało się to możliwe, lub gdy taka możliwość się przed nimi otworzyła, zdążyły już zapuścić dość głęboko rodzinne korzenie w kraju swojego powojennego osiedlenia.
10Badaczki kobiecego doświadczenia emigracyjnego często zwracają uwagę na charakterystyczną dla opowieści kobiecej przedemigracyjną traumę, stanowiącą jeden z wyróżników migracyjnej narracji kobiet24. Polki rozrzucone po świecie w wyniku wojennej zawieruchy, nim znalazły się na emigracji, przeżyły w kraju traumę okupacyjną, którą zapisały w swoich utworach. Warto tu przywołać Marię Pawlikowską-Jasnorzewską i jej wojenno-wygnańcze notatki, w których zawarła uwagi na temat okropieństw wojennych, konstatując, że „wojnę szatan spłodził”. Tułaczka spowodowana wojną sprawiła, że Maria Kuncewiczowa straciła wszystkie kolejne miejsca zamieszkania, do których pozostały jej tylko stanowiące tytuł wydanej przez nią w 1943 roku książki Klucze. Janina Surynowa-Wyczółkowska w powieści Teresa, dziecko nieudane (1961) podjęła niezwykłą próbę opisania gwałtu zbiorowego i towarzyszącej mu długotrwałej traumy. Jest to jedna z niewielu w literaturze XX wieku pierwszoosobowych narracji kobiecych (wyraźnie autobiograficznych) dotyczących wojennych gwałtów, w których bohaterka otwarcie opisuje własne przeżycia związane z przemocą seksualną. Do wspomnianych powyżej autorek można dodać również okupacyjne, a zwłaszcza obozowe doświadczenia Zofii Kossak-Szczuckiej, która nie była zresztą jedyną emigrantką-autorką wspomnień obozowych25. Tak więc kobieca przedemigracyjna trauma zapisana w narracji literackiej w przypadku pisarek polskich obejmowała cała gamę przeżyć osobistych związanych z wojną, okupacją, przemieszczeniami, a także zbrodniami hitlerowskimi czy zbiorowymi gwałtami. Pojawiło się w literackiej narracji jeszcze inne doświadczenie wyraźnie kobiece – rozdzielenie matki z dzieckiem, prowadzące do trwałego zakłócenia rodzinnych więzi. Ukazane w 1967 roku przez Marię Kuncewiczową w książce Tristan 1946 powojenne losy syna oraz opisane przez Halszkę Guilley-Chmielowską w Spotkaniach na galerii odwiedziny syna w powojennej Francji to literackie odwzorowania niemożności nawiązania przerwanego przez wojnę i okupację kontaktu i przywrócenia bliskości pomiędzy matkami i synami.
11Narracja kobieca opisuje drogi, jakimi Polacy przedostali się z kraju na emigrację, potwierdza także, że zdecydowana większość kobiet znalazła się poza Polską w wyniku akcji i decyzji podejmowanych przez mężczyzn – zarówno w znaczeniu symbolicznym, jak i dosłownym, czyli towarzysząc mężom i ojcom w migracjach26. Warto tu przywołać Zofię Chądzyńską, która po śmierci męża w 1951 roku wróciła z Argentyny do Polski i zamieszkała w niej na stałe od 1960 roku. Opuszczenie kraju było dla Polek początkiem wędrówki – przenosiły się z jednego kraju do drugiego i poszukiwały miejsca na ziemi, które gotowe było przyjąć wygnańców. Za pośrednictwem postaci literackich opisały swoje tułacze i osiedleńcze doświadczenia, koncentrując się nie na patriotycznie zorientowanych obowiązkach wobec kraju, ale na procesach osiedleńczych umożliwiających codzienne funkcjonowanie.
12Na wzór zainteresowań międzywojennych pisarek kobieca literatura migracyjna tej generacji ukazuje przede wszystkim tożsamości rodzinne i zawodowe kobiet. W przestrzeni domowej zdecydowanie preferuje – być może w związku z wiekiem autorek, ale także dzięki upatriotycznionemu stereotypowi matki Polki – macierzyństwo27. Głównym tematem, jeśli chodzi o funkcje społeczne, jest zdobywanie zawodowej pozycji w nowym świecie, często zresztą ograniczające się po prostu do szukania pracy. Stawiając w centrum opowieści codzienność, imigrantki zapisały to, z czym przybysze spotykali się w krajach osiedlenia i jak przebiegał proces przemiany emigrantów w imigrantów. Kronikarką historii demobilizacji, prób znalezienia dla siebie miejsca w Londynie, a następnie przenosin na nowy kontynent, do USA, stała się (szczególnie dzięki wydanej w 1958 roku powieści Dom starej lady) Danuta Mostwinowa, której cykl powieściowy28 zawiera bez wątpienia wiele elementów autobiograficznych. Stąd z jednej strony pisarka wyczerpująco opisuje kursy zawodowe dla byłych wojskowych, z drugiej problemy, jakie sprawiało wychowywanie dzieci na emigracji.
13Poza stosunkowo dobrze wykształconymi i świadomymi środowiskami związanymi z Wojskiem Polskim w Wielkiej Brytanii znaleźli się także Polacy, których na Wyspy Brytyjskie przygnała wojenna zawierucha. Grupę cywili, którzy wyjechali z ZSRR razem z armią dowodzoną przez generała Andersa, opisała w 1980 roku w znakomitej powieści Pogranicze Janina Kowalska (Alina Świderska). Pisarka przy okazji pokazała życie polskich hosteli, a także, niejako w krzywym zwierciadle, procesy prowadzące do asymilacji, a właściwie asymilację uniemożliwiającą. Kowalska w 1980 roku (kiedy Polska pojawiła się na pierwszych stronach gazet) odważnie przypomniała Anglikom antypolskie nastroje w powojennej Wielkiej Brytanii, jednocześnie zdystansowała się od niewykształconych i ksenofobicznych Polaków, zamykających się w kręgu własnych, środowiskowych problemów. Rzeczywistość emigracyjna prowadziła bowiem do zetknięcia grup, które w ojczyźnie niezbyt często się ze sobą komunikowały, choć – ze względu na historię i kierunki emigracji poprzednich pokoleń – w poszczególnych krajach i częściach świata kontakty te znacznie się od siebie różniły. Z upływem lat i rosnącym otwarciem na procesy imigracyjne pisarki wydają się wyraźniej widzieć różnice klasowe wśród polskiej diaspory i ostrzej je oceniać. Z drugiej strony jednak można tu przypomnieć choćby pozytywną rolę, jaką czytelnictwo wśród polskich emigrantów robotników odegrało w powstaniu i zbudowaniu paryskiej Libelli w latach 50. ubiegłego wieku. Również w amerykańskich opowiadaniach i powieści Ameryko, Ameryko (wydanej w 1961 roku kontynuacji losów bohaterów Dom starej lady) Danuta Mostwin opisuje niewykształconą amerykańską Polonię przenoszącą wzorce kulturowe niższych warstw społecznych, mimo że wywodzi się ona głównie z ekonomicznej emigracji przedwojennej. Świadoma trudności, z jakimi zmierzała się poprzednia fala emigracyjna, Mostwinowa opisała między innymi niechętny stosunek innych emigrantów – szczególnie Irlandczyków (zwanych ajriszami) – do Polaków, ich ciężką pracę i trudne kontakty z pozostawionymi w kraju rodzinami. Rozumiejąc różnice kulturowe pomiędzy powojennymi, świadomymi i pragnącymi odbudować swoją pozycję społeczną wychodźcami a niewykształconą przedwojenną emigracją chłopską, Mostwinowa w swoich utworach propagowała współpracę całej Polonii i podkreślała (między innymi w Ameryko, Ameryko) wspólnotę kulturową niezbędną dla zachowania polskości dzieci wychowywanych na wygnaniu.
14Pomimo że wielu Polaków wybrało Amerykę jako miejsce osiedlenia, główne ośrodki kulturalne emigracji pozostały w Europie. Jak zauważyła Stefania Kossowska29 w felietonach pisanych dla londyńskich „Wiadomości”, a następnie zebranych w wydanej w 1964 roku w Londynie przez Wydawnictwo B. Świderski książce Mieszkam w Londynie, stolica Wielkiej Brytanii była miastem, w którym spędziła najdłuższy okres swego życia – z pewnością pod tą deklaracją może podpisać się także wiele innych osób. Z licznych względów to właśnie kobiety opisały kraje i miasta, w których się osiedliły, podkreślały przy tym swoje powolne zadamawianie się w nowej przestrzeni. W narracji Kossowskiej oswajanie Londynu następowało za sprawą wspomnienia entuzjastycznego w nim przyjęcia polskich emigrantów wojennych i ich współuczestnictwo w obronie miasta przed niemieckimi nalotami. Częściej jednak literatura kobieca pokazywała oswajanie nowego kraju przez wychowywanie w nim dzieci. Nieprzypadkowo Gringa (autorska narratorka i bohaterka cyklu powieściowego Surynowej-Wyczółkowskiej) myśli o Buenos Aires „przyszła stolica moich argentyńskich dzieci”30. Opowieść kobieca to zapis wrastania w nowe kultury, a specyfikę sytuacji uświadamiają pisarkom właśnie ich dzieci, które nie zawsze miały oboje rodziców wywodzących się z tej samej, polskiej kultury. Macierzyństwo w polskim kontekście zawsze jednak oznaczało funkcje patriotyczne, tym samym w narracji kobiecej wychowywanie dzieci (niezależnie od narodowości ich ojców) odbywało się w duchu patriotycznym. Stosunkowo często jako jeden z problemów wychowywania polskich dzieci na obczyźnie pojawia się motyw języka, ale nie tylko do niego sprowadza się polskość opisana przez polskie autorki, bo obejmuje ona także kulturę i związany z nią system wartości. Pojawiające się często jako element wychowawczy wątki historyczne i kulturowe miały budzić patriotyzm wśród następnego pokolenia. Kobiece narracje zapisały jednak przede wszystkim rodzącą się przepaść pomiędzy myśleniem powojennych wygnańców i ich wyrastających poza Polską dzieci. Mali bohaterowie opowiadania Mostwinowej najpierw pytają o znaczenie słowa „wracać”, a następnie zauważają, że nie mogą wracać. Ich argument jest zadziwiająco logiczny: „Ale mamusiu, przecież ja tam nigdy nie byłem, ja tam nigdy nie byłem w tej Polsce”31. Najbardziej chyba znana z książek Zofii Romanowiczowej Baśka i Barbara (1956) to opowieść o wychowywaniu córki na emigracji, a właściwie kilku pierwszych latach życia dziecka, gdy narratorka starała się je wychować we Francji, ale jednak w „polskim domu”. Pisarka pokazała jedynie krótki okres dorastania, gdy środowisko zewnętrzne kraju osiedlenia ma ograniczony wpływ na dzieci, ale zarówno Mostwinowa, szczególnie w opowiadaniu Córki, jak i Surynowa-Wyczółkowska opisały konflikty pomiędzy matkami i ich dorastającymi córkami, które odrzucają polskość jako wartość. Także ukochany syn Gringi – Niato, jako dorastający mężczyzna podkreśla, że nie może całego życia poświęcić kultywowaniu polskich ideałów
ja nie mogę być obcym w kraju mojego ojca! Zrozum! Ja jestem dumny z pochodzenia mojej mamy [...], ale nie mogę w kółko słuchać, jak ciotkę Fafę bili w gestapo [...], jak tyś walczył pod Monte Casino. Zrozum, Dios mio, ja mam obowiązki w stosunku do kraju, w którym się urodziłem.32
15Pod koniec życia, myśląc o swoich dorosłych już dzieciach, Gringa przypomina, że jej decyzje o pozostaniu na emigracji nie były motywowane politycznie:
Po prostu chciałam, aby moje przyszłe dzieci były odgrodzone łańcuchami Kordylierów, puszczą brazylijską, i oceanami od wojny mojego dzieciństwa, od nędzy i przemocy, od złego świata.33
16Rzeczywistość PRL-u, która nie ograniczała się tylko do spraw politycznych, ale także coraz wyraźniej pojawiającego się gospodarczego i kulturowego zacofania, w połączeniu z wrośnięciem imigrantek w społeczeństwo kraju osiedlenia i w jego kulturę sprawiły, że w latach 70. myślały one o wychowywaniu dzieci nieco inaczej niż w latach bezpośrednio powojennych. Poczucie osamotnienia i żal Teresy-Gringi, że nie wróciła do kraju, „bo w kraju miałabym dzieci obok – na sąsiedniej ulicy” (s. 145), ustępuje świadomości, że sytuacja w powojennej Polsce nie przypomina ani okresu międzywojennego, ani wolności, jaką daje im Argentyna, że w jej rodzinnym kraju młodzi ludzie pozbawieni są choćby możliwości podróżowania i związanego z tym rozwoju.
17Przemiany kulturowe i doświadczenia własne sprawiły też, że w rozrachunkach życiowych macierzyństwo z czasem usunęło się z roli pierwszoplanowej. W wydanym w 1980 roku Pograniczu Kowalska wyraźnie dystansuje się wobec wzorców macierzyństwa praktykowanych przez Polaków mieszkających w hostelach. Dodajmy tu od razu, że posiadanie i wychowywanie dzieci nie wysunęło się na pierwszy plan również w opowieści pokoleń następnych. W ostatniej części cyklu Surynowej-Wyczółkowskiej, wydanym w drugiej połowie lat 70., Gringa żałuje straconych zawodowych szans. Bohaterka cyklu powieści Mostwinowej osiąga cele zawodowe, Alicja Iwańska, której narratorka ujawnia właściwie wyłącznie swoją tożsamość zawodową, w powieści Inny świat (1968) opisuje meksykańskie społeczeństwo, posługując się narracją naukową dziennika antropologicznego. Podobnie w opublikowanej w Polsce w 1993 roku autobiografii Potyczki i przymierza. Pamiętnik 1918‒1985 tożsamość zawodowa została uwypuklona, a życie prywatne zeszło na drugi plan34. Również w imigracyjnym życiu pisarki coraz wyraźniej przyjmują z czasem role zawodowe – Alina Świderska związała swoje losy z British Library, a Maria Kuncewiczowa wykładała na uniwersytecie w Chicago. Jak podkreśla Halina Stephan35, uniwersytety były instytucjami, które zaoferowały miejsce wygnańcom pisarzom. Choć autorki polskie na emigracji nie osiągnęły pozycji zawodowej Czesława Miłosza czy Stanisława Barańczaka, z uniwersytetami profesjonalnie związane były także Danuta Mostwin, Alicja Iwańska i (obecnie) Anna Frajlich.
18Pisząc o twórczości kobiet na emigracji, trzeba przypomnieć, że trudno posługiwać się w przypadku diaspory narodowej pojęciem generacji. Dzieci (i wnuki) pierwszych powojennych wychodźców wrastają w kulturę i język krajów osiedlenia i nie stanowią kolejnej formacji w rozumieniu, jakie nadajemy pokoleniu literackiemu. Następna emigracyjna fala nie musi być tożsama z dziećmi poprzedniej grupy. Jeśli natomiast chodzi o generacje rodzinne, to warto zwrócić uwagę, że jednym z celów badań nad literaturą polską na emigracji nadal pozostaje zebranie tekstów literackich odwołujących się do doświadczeń dzieci i wnuków polskich emigrantów36, jak choćby ciekawa powieść Pears on a willow tree (Gruszki na wierzbie) Leslie Pietrzyk37. Zapisem doświadczeń polskiej emigrantki należącej do tak zwanej generacji półtora jest powszechnie uznana powieść Evy Hoffman Lost in translation38. Obie wspomniane tu pozycje napisane są po angielsku i stawiają przed badaczem pytanie, czy literatura polska to utwory tylko w języku polskim i czy sytuacja imigracyjna nie stwarza szansy na bardziej pojemne rozumienie literatury narodowej.
19W pracach poświęconych literaturze emigracyjnej generacje (czy pokolenia) zastępowane są przeważnie określeniem „fala”, które pozwala na uchwycenie jedności doświadczenia stojącego u podstaw przemieszczeń, stanowiącego element wspólny członków danej grupy migrantów. Stąd własną i odrębną dynamiką rządzi się fala wygnańców 1968 roku, którzy – jak zauważyła Halina Stephan39 – z wielu względów po opuszczeniu Polski odnajdowali swoją żydowską tożsamość i skupiali się wśród centrów i środowisk żydowskich. Pisarki emigrantki skoncentrowane wokół polonijnych diaspor niezbyt często opisują przybyszów należących do tej emigracyjnej fali, choć nadużyciem byłoby stwierdzenie, że zupełnie ich nie zauważają. W sytuacji polskiej kolejna fala to jednak przede wszystkim emigracja postsolidarnościowa, różniąca się w sposób zasadniczy od opartej na wzorach Wielkiej Emigracji fali powojennych uchodźców.
20Narracja kobieca emigracji początków lat 80. uświadamia nieprzystawalność romantycznego modelu patriotycznego do sytuacji masowego opuszczania PRL-u w tamtym okresie. Wyjazd z Polski to już nie konieczność motywowana politycznie, ale potrzeba wyjścia (czy wyrwania się) poza ekonomiczne i kulturowe ograniczenia narzucane obywatelom przez władze PRL-u. Przemiany polityczne w Europie sprawiły, że na „emigracyjnej” (polskojęzycznej) scenie literackiej pojawiły się autorki piszące w kraju i za granicą – a właściwie migrujące lub podróżujące. Pokolenie pisarek tej grupy – szczególnie w ostatniej dekadzie ubiegłego milenium – zaciera granice pomiędzy twórczością „krajową” i „zagraniczną” – zarówno w tematyce, jak i w stylu narracji – pozostawiając jako główny wyróżnik narodowy (polski) język wypowiedzi literackiej, który z czasem także uległ erozji. Pisarki polskie40 zostawiły w swojej twórczości ślad wpływów, jakie miała na nie e/imigracja, szczególnie jej nieczęsto opisywane w męskiej wygnańczej narracji elementy związane ze sferą prywatną, domową, a także z wieloma genderowo nacechowanymi rolami i aspektami społecznymi. W odróżnieniu od narracji poprzednich pokoleń nie jest to jednak opowieść żon i matek41, ale kobiet szukających przede wszystkim swojej tożsamości zawodowej.
21Przewartościowanie prowadzące do przyjęcia we współczesnym świecie tożsamości zawodowej jako najistotniejszej tożsamości społecznej z pewnością przyczyniło się do zmiany optyki i zwrócenia baczniejszej uwagi na procesy asymilacyjne w kraju osiedlenia. Stąd coraz częściej i wyraźniej wartością emigracyjną staje się nie zaangażowanie polityczne, ale sukces odniesiony w „obcym” kraju, co rzecz jasna musiało prowadzić do schyłku zainteresowania upolitycznioną literaturą powojenną powstającą poza krajem. Narracja kobieca, skupiająca się na procesach osiedleńczych, trudnej codzienności, wychowywaniu dzieci i powolnym odnajdowaniu swojego miejsca w kraju osiedlenia, okazała się natomiast bliska w wielu aspektach narracji najnowszych migrantów. Niezależnie od nastawienia patriotycznego dla matek zawsze istotną kategorią były sukcesy (zawodowe i życiowe) odnoszone przez ich dzieci, co prowadzić miało do szczęśliwszego i spokojniejszego życia.
22Brak (lub ograniczony zasięg) tematyki dzieci i związanych z nimi problemów nie jest w narracji kobiecej przypadkiem. Pokolenie tworzące na przełomie mileniów to kobiety świadome swoich możliwości intelektualnych i starające się ów potencjał wykorzystać. Dobrymi przykładami cech charakterystycznych narracji tego pokolenia są wczesne pisarstwo Manueli Gretkowskiej (która już jako matka42 zaczęła prowadzić życie bardziej osiadłe) i twórczość Brygidy Helbig-Mischewski. Podobnie jak jej dużo bardziej znana rówieśniczka Manuela Gretkowska, Helbig – jakkolwiek pisze (również) w języku polskim – porusza się między kulturami krajów „wyjścia” i „przybycia”, tworząc w rezultacie narratorkę o tożsamości płynnej, hybrydalnej. Już sam fakt usytuowania na pograniczach oficjalnej kultury sprawiał, że pisarki wprowadzały do literatury elementy nowe, decentralizowały ją i nadawały bardziej otwarty (o ile nie wręcz wielokulturowy) charakter. Dla obu – Brygidy Helbig i Manueli Gretkowskiej – z punktu widzenia ich literackiej kariery (i tożsamości zawodowej) najważniejszym momentem była emigracja, ona też stała się „bohaterem” ich twórczości. Podobnie jak w pierwszym powojennym pokoleniu, na scenie literackiej pojawiły się autorki pojedynczych tekstów, których narracja jest wyraźnie autobiograficzna. Zdecydowana różnica w sytuacji wydawniczej i decentralizacja tego rynku nie okazały się jednak pomocne, jeśli chodzi o dostęp do twórczości tych kobiet. Wiele tekstów, które ukazały się w oficynach komercyjnych lub niszowych, nadal znajduje się na marginesie, poza szeroką dystrybucją i dotarcie do nich wciąż zbyt często pozostaje sprawą przypadku. Osobne zagadnienie, wspólne dla obu sytuacji, to pozostawiająca niejednokrotnie wiele do życzenia wartość literacka wielu publikowanych tekstów.
23Dodać też trzeba, że autorki opisujące swoje doświadczenia migracyjne okresu postsolidarnościowego należą do formacji kulturowej ukształtowanej w znacznym stopniu przez męskie schematy frazeologii komunistycznej, nieuznające wartości reprezentowanych przez międzywojenne modele kobiecości. Skupione na sobie i własnym (intelektualnym) życiu autorki te właściwie nie zauważały w swojej opowieści poprzednich wygnańczych pokoleń i nie szukały z nim kontaktów. Manuela Gretkowska, opisując pracę u Józefa Czapskiego, widzi, że ma więcej wspólnego ze swoim (intelektualnym) pracodawcą niż z jego gospodynią, przy czym pamiętajmy, iż funkcję tę sprawowały w Maisons-Laffitte kobiety tej miary co Maria Czapska i Zofia Hertz. Polskie migrantki przełomu mileniów zauważają emigrantki wcześniejszej generacji niezwykle rzadko i odnoszą się do nich zdecydowanie niechętnie, widząc je nieomal wyłącznie jako reprezentantki stereotypu, w którym kobiety spełniały się przede wszystkim w swoich domowych rolach. W razie konfliktu sprowadzają swoje obserwacje do stwierdzenia typu: „[p]oczciwa, zawzięta baba w blasku rondli, majestacie obiadu”43. Będąc świadome uczestniczenia (czasem przez odrzucenie) w polskiej tradycji emigracyjnej, nie widzą jej jako tradycji „kobiecej”, ale przede wszystkim jako tradycję intelektualną, z którą muszą się zmierzyć.
24Choć trudno byłoby w tej sytuacji mówić o ciągłości i wymianie doświadczeń między autorkami należącymi do różnych migracyjnych fal, można się jednak pokusić o znalezienie punktów wspólnych i obszarów pozwalających na uogólnienia. Jeśli wrócimy do cytowanych powyżej przemyśleń Gringi, bohaterki Surynowej-Wyczółkowskiej, na temat warunków, w jakich wyrastałyby jej dzieci w Polsce, łatwo zauważymy, że to właśnie przywoływane przez nią ograniczenia wolności sprawiły, że wielu Polaków zdecydowało się na opuszczenie kraju w tak zwanym okresie Solidarności. Dodajmy tu, że następna fala wyjazdów nastąpiła już po rozebraniu muru berlińskiego i związana była z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej oraz otwarciem zachodnich rynków pracy dla Polaków, a zatem miała charakter przede wszystkim ekonomiczny. Odróżnia ją od poprzednich fal z jednej strony łatwość przemieszczania się i możliwość stałego kontaktu z krajem, z drugiej zaś – brak wygnańczej wizji charakterystycznej dla poprzednich pokoleń, a także politycznych motywacji i potrzeby wpływania na kształt polityki społecznej i ekonomicznej w kraju. Co ciekawe, narracja migrujących pisarek właściwie nie oddziela od siebie ostatnich fal, budując obraz ewolucji i wyzwalania się ze stereotypów i wcześniejszych ograniczeń i wtapiania w światowe procesy globalizacji i transkulturowości.
25Wyraźnie daje się jednak zauważyć, że narracje różnych pokoleń i fal emigracyjnych ujawniają, iż kobiety, choć nieświadomie, jednak w dość podobny sposób reagowały na przemiany w podejściu do imigrantów w krajach Europy. Brygida Helbig-Mischewski, pisząc w Aniołach i świniach w Berlinie!44 w 2005 roku o „kiełboludach”, czyli imigrantach, których ma zjeść nowa kultura, odwołuje się do tych samych obserwacji na temat imigracyjnej polityki państw europejskich, które zawarła w 1980 roku w Pograniczu Alina Świderska. Wyraźne analogie pojawiają się także w dystansowaniu się od traktowania polskości jako niezaprzeczalnej wartości prowadzącej do jednoczenia Polaków na obczyźnie. Odcinając się od niewykształconych środowisk (po)wojennych polskich emigrantów w Anglii i tworząc pozytywny model obejmujący kształcenie się i wchodzenie w środowiska inteligencji kraju osiedlenia, Kowalska wytycza drogę, którą w swoich „paryskich” powieściach zaprezentowała Manuela Gretkowska, odrzucająca przy tym patriotyczno-martyrologiczne wartości kultury polskiej jako podstawę swojej imigracyjnej tożsamości. Motyw patriotyczny nie pojawia się zresztą wcale w opowieściach takich jak Emigracja blues Katarzyny Sierańskiej-Sytej45, Przystupa Grażyny Plebanek46, napisanej po niemiecku Pod niemieckimi łóżkami. Zapiski polskiej sprzątaczki Justyny Polańskiej47 czy też Czy warto było. Odyseja dżinsowych Kolumbów Liliany Arkuszewskiej48. Można się pokusić o generalizację, że o ile narracje emigrantek (post)solidarnościowych (lat 80. i 90.), niezależnie od języka ich literackiej wypowiedzi, prowadzą dyskusję z modelami patriotycznymi, czego przykłady łatwo da się znaleźć w pierwszej powieści Ewy Stachniak Necessary Lies49 czy tekstach Manueli Gretkowskiej, o tyle pisarki migrantki okresu Unii Europejskiej całkowicie poza te modele wychodzą.
26Zmiany polityczne i przemiany społeczne spowodowały, że trudno byłoby naszkicować panoramę współczesnej kobiecej narracji emigracyjnej choćby dlatego, że samo pojęcie emigracji uległo w polskim kontekście erozji (być może nawet poważniejszej niż w innych częściach świata) i przeformułowaniu prowadzącemu do posługiwania się pojęciowością migracyjną, a nie wygnańczą50. Piszące Polki ukazują siebie w pozycji Innego, co niekoniecznie związane jest z tożsamością narodową, jak pokazuje choćby Brygida Helbig, odwołując się do swojego „tureckiego” wyglądu. Co ciekawe, sytuację komplikuje nie tylko dowolność przemieszczania się w świecie i odchodzenie od narodowości jako naczelnej kategorii tożsamościowej (postulowane przecież jeszcze podczas wojny przez Marię Kuncewiczową), ale także przepracowywanie narracji osiedleńczej tak zwanych Ziem Odzyskanych. Obserwacje Stefanii Kossowskiej na temat patriotyzmu i miłości do ojczyzny byłych lwowiaków czy mieszkańców przedwojennego Wilna pozwalają zauważyć, że emigrantki (zwane repatriantkami) z przedwojennej do powojennej Polski nie miały możliwości stworzenia wygnańczej narracji i że powstać ona mogła dopiero jako opowieść imigracyjna trzeciej generacji, w twórczości pisarek tej miary co Inga Iwasiów, Olga Tokarczuk czy Joanna Bator. Sprawiły one, że imigracyjna powojenna narracja kobieca znalazła swoją (nie zawsze świadomą) kontynuację w utworach pisarek widzących w repatriacjach i migracjach powojennych podstawę mitów założycielskich współczesnej Polski, a tym samym wyszły poza wcześniejsze podziały i połączyły literaturę krajową i emigracyjną w jedno.
Notes de bas de page
1 Por. G. Borkowska, M. Czermińska, U. Philips, Pisarki polskie od średniowiecza do współczesności. Przewodnik, Gdańsk 2000, s. 42‒45.
2 M. Czermińska, Kategoria miejsca autobiograficznego w literaturze doby migracji, w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Kraków 2012, s. 41‒56.
3 E. Paczoska, Polska narracja migracyjna na nowy wiek. „Pan Balcer w Brazylii” Marii Konopnickiej, w: ibidem, s. 57‒70.
4 Por. http://pisarki.wikia.com/wiki/Maria_Konopnicka (dostęp 21.07.2013).
5 Warto w tym kontekście wspomnieć także Elżbietę Szemplińską. Por. E. Kraskowska, Femininity and Communism: The Case of Elżbieta Szemplińska, w: Gender and Sexuality in Ethical Context. Ten Essays on Polish Prose, ed. K.A. Grimstad, U. Philips, Bergen 2005, s. 201‒221.
6 Por. B. Czaykowski, Antologia poezji polskiej na obczyźnie, Warszawa 2002. Dla pokolenia Czaykowskiego niezwykle istotne były tożsamościowe podziały związane ze sposobem znalezienia się poza Polską i świadomością tradycji i zadań politycznych środowisk emigracyjnych. We wstępie do Antologii poeta pisze: „«Literatura emigracyjna» definiowana była w poezji, publicystyce i krytyce literackiej jako literatura odznaczająca się pewną wyraźną postawą ideową, polityczną, na wzór Wielkiej Emigracji. [...] Trudno zaliczyć do tej kategorii wiersze [...] dlatego, że nie były to wiersze emigrantów, ale osób wziętych do niewoli, wywiezionych, deportowanych” (s. 8‒9).
7 W stosunku do lat 1939‒1945 posługuję się przede wszystkim terminologią wychodźstwa, gdyż dla wielu pozostających poza krajem Polaków datą kluczową określającą status emigranta były procesy demobilizacyjne i rozwiązanie Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii.
8 Z. Romanowiczowa, Tomuś, w: eadem, Próby i zamiary, Londyn 1965, s. 5‒11.
9 A. Jamrozek-Sowa, Życie powtórzone. O pisarstwie Zofii Romanowiczowej, Rzeszów 2008.
10 W opracowaniach dotyczących poszczególnych autorów dość często pojawiają się uwagi na temat upolitycznienia Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie oraz podobnych organizacji zrzeszających emigracyjnych twórców. Por. A. Szałagan, Maria Kuncewiczowa. Monografia dokumentacyjna 1895‒1989, Warszawa 1995.
11 J. Kowalska, Pogranicze, Paryż 1980.
12 Ponadto np. na zebraniu polskiego PEN Clubu w 1944 r. czytany był dramat Stefanii Zahorskiej Smocza 13. Został on później opublikowany (w „Nowej Polsce”), choć redakcja wprowadziła nieautoryzowane zmiany w tekście, którym autorka była zdecydowanie przeciwna. Por. A. Nasiłowska, Stefania Zahorska i wiek XX, w: S. Zahorska, Wybór pism. Reportaże, publicystyka, eseje, Warszawa 2010, s. 37.
13 Por. B. Karwowska, Druga płeć na wygnaniu. Doświadczenie migracyjne w opowieści powojennych pisarek polskich, Kraków 2013.
14 Np. Maria Kuncewiczowa nie była członkinią Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie i często krytykowała jego zbytnie upolitycznienie, podczas gdy Herminia Naglerowa była wiceprezeską tegoż związku.
15 http://www.zppno.org/index.php/laureaci/81-biogramy-laureatow-nagrod-literackich (dostęp 30.07.2013).
16 Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Zofia_Ch%C4%85dzy%C5%84ska (dostęp 25.07.2013).
17 Por. A. Szałagan, op.cit.
18 Określenia „(po)wojenna” używam dla zaznaczenia wagi doświadczenia II wojny światowej, leżącego u podstaw decyzji migracyjnych. W podobny sposób posługuję się także terminem „(post) solidarnościowy”.
19 E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, wyd. 2 przejrzane i zmienione, Poznań 2003.
20 Swoje wspomnienia z tego okresu zamieściła w zbiorze Niewczesne wynurzenia, Warszawa 1958.
21 Wielkopolski Słownik Pisarek, http://pisarki.wikia.com/wiki/ Kazimiera_I%C5%82%C5%82akowicz%C3%B3wna (dostęp 10.07.2013)
22 Por. M. Pałaszewska, Wstęp, w: Z. Kossak, Na emigracji, oprac. M. Pałaszewska, Warszawa 1998, s. 5‒37.
23 http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,1672248.html (dostęp 30.07.2013).
24 Por. H. Ghorashi, When the Boundaries are Blurred, „European Journal of Women’s Studies” 2005, Vol. 12, Issue 3, s. 363‒375 oraz B. Karwowska, Współczesna kobieca e/imigracyjna opowieść. Na przykładzie „Koniecznych kłamstw” Ewy Stachniak, „Ruch Literacki” 2006, z. 6, s. 627‒638.
25 Warto przywołać również wspomnieniową książkę Auschwitz: True Tales from a Grotesque Land Sary Nomberg-Przytyk (Chapel Hill 1986), ale także Wspomnienia wojenne Karoliny Lanckorońskiej (Kraków 2002).
26 Jednym z nielicznych wyjątków była Zofia Kossak-Szczucka. Por. M. Pałaszewska, op.cit.
27 Por. B. Karwowska, Druga płeć na wygnaniu...
28 B. Wróblewski, Trzecia wartość. Danuty Mostwinowej odkrywanie Ameryki, „Akcent” 2010, nr 1, http://www.akcentpismo.pl/pliki/nr1.10/wroblewski.html (dostęp 8.08.2013).
29 Por. B. Karwowska, Londyn Stefanii Kossowskiej, czyli „moje miasto w obcym kraju”, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2012, nr 3, s. 7‒21.
30 J. Surynowa-Wyczółkowska, Gringa, Londyn 1968, s. 137.
31 D. Mostwin, „Lanczeneta” przy Alei Północnej, „Kultura” 1959, Paryż, nr 12 (146), s. 60.
32 J. Surynowa-Wyczółkowska, Jesień Gringi, Londyn 1976, s. 193.
33 Ibidem, s. 145.
34 Por. Wielkopolski Słownik Pisarek, http://pisarki.wikia.com/wiki/Alicja_Iwa%C5%84ska (dostęp 20.07.2013).
35 H. Stephan, Introduction: The Last Exiles, w: Living in Translation. Polish Writers in America, red. H. Stephan, Amsterdam‒New York 2003.
36 Zob. G.Z. Gasyna, Inscribing Otherness: Polish-American Writers after the Great Divide, w: Living in Translation..., s. 331‒379.
37 L. Pietrzyk, Pears on a Willow Tree, New York 1998.
38 E. Hoffman, Lost in translation, New York 1990.
39 H. Stephan, op.cit.
40 Oprócz Brygidy Helbig i Manueli Gretkowskiej, a także piszącej w języku angielskim Ewy Stachniak, którym poświęcam więcej uwagi, należy wspomnieć tu także choćby Izabelę Filipiak i Nataszę Goerke, a także nieco późniejszą Grażynę Plebanek.
41 B. Karwowska, Of wives and mothers: Women writers telling their own stories in postwar Polish émigré fiction, w: Polish Culture: Private Encounters, Public Affairs, ed. A. Płaczkiewicz et al., Montreal‒Krakow 2011, s. 312‒322.
42 Szczególnie narratorka Polki (2001) i Europejki (2004).
43 M. Gretkowska, Namiętnik, Warszawa 2003, s. 111.
44 B. Helbig-Mischewski, Anioły i świnie w Berlinie!, Szczecin 2005.
45 K. Sierańska-Syta, Emigracja blues, Warszawa 1994.
46 G. Plebanek, Przystupa, Warszawa 2007.
47 J. Polańska, Pod niemieckimi łóżkami. Zapiski polskiej sprzątaczki, Warszawa 2012.
48 L. Arkuszewska, Czy warto było. Odyseja dżinsowych Kolumbów, Gdynia 2012.
49 E. Stachniak, Necessary Lies, Toronto‒Oxford 2000.
50 Zob. A. Mrozik, Akuszerki transformacji. Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2013. Szczególnie rozdział Rozstać się z Pol(s)ką. O kobiecym doświadczeniu (e/i)migracyjnym w prozie Polek po 1989 roku (s. 61‒106), gdzie autorka podsumowuje podejścia krytyczne i literackie do przemian społeczno-kulturowych w odniesieniu do przemieszczeń i migracji.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021