Co czytają emigrantki. Alicja Iwańska czyta Amerykę
p. 110-122
Texte intégral
1Na okładce książki Ewy Kraskowskiej Czytelnik jako kobieta1 umieszczona jest fotografia czytającej młodej kobiety. Siedząc w ogrodzie, w przechylonej do przodu taczce, wydaje się całkowicie oderwana od otaczającego ją świata. Okładka ta nie jest przypadkowa, bo współczesne teksty poświęcone czytaniu często zawierają opisy wizerunków czytelnika uwiecznionego na obrazie, rysunku lub fotografii, niejednokrotnie tego typu reprodukcje stanowią aneks lub część książki poświęconej czytaniu. Pokazują one czytelnika zastygłego w bezruchu, siedzącego lub leżącego, niejako odseparowanego od otaczającego go świata. Co ciekawe, nawet w wydawnictwach niepodejmujących tematyki genderowej, jak History of reading2, większość materiałów ilustracyjnych ukazuje czytające kobiety. Można z tego wysnuć wniosek, że kobieta czyta dla przyjemności...
2Zawierucha wojenna Polski 1939 roku, ucieczki wojenne, okupacyjne, powojenne emigracje wywołują inne skojarzenia. Koniec znanego świata, utrata – a często zniszczenie – wszystkiego, co znane; jak napisała o Warszawie września 1939 Maria Kuncewiczowa w powieści Klucze:
ogień zstąpił z nieba i spalił wszystkie piętra. Spalił krzyki nocne, imieniny, bukiety, kurki zakręcone, adresy pomylone, zielone i niebieskie dywany. Wiatr popioły przemieszał, lokatorów rozgonił – pani B., pani K. po świecie nowych adresów szukają, żeby znowu się mijać i od nowych sąsiadów oczy z godnością odwracać.3
3Domowe biblioteki, które również uległy unicestwieniu, nie znalazły się nawet na liście strat zapisanych przez Kuncewiczową.
4Początek wojny to także tylko początek zniszczeń. Spalone, porzucone, skonfiskowane podczas rewizji lub po prostu zostawione książki z domowych zbiorów nie znalazły się w bagażach uciekinierów wojennych czy powojennych wychodźców. Obraz emigranckiego domu (często po prostu zatłoczonego mieszkania) w opowieści kobiecej nie zawiera półki z książkami. I choć pośród znanych postaci kobiecych związanych z powojenną wędrówką Polaków stosunkowo często pojawiają się pracownice bibliotek4, obraz emigrantki, budowany na podstawie biografii i ich literackich odwzorowań, nie kojarzy się z kobietą czytającą. Przytłoczone codziennymi obowiązkami i wkładające wiele wysiłku w zbudowanie w nowym kraju życia, imigrantki – w literackim portrecie, jaki stworzyła emigracyjna literatura polska – zdecydowanie nie są kobietami czytającymi.
5Można tu jedynie spekulować na temat przyczyn takiej sytuacji, zauważając brak dostępu do literatury i prasy kulturalnej w języku polskim w środowiskach powojennych emigrantów, a także ograniczoną znajomość języków i brak zainteresowania kulturą krajów, w których mieszkali po wojnie Polacy. Choć w krajach tych często istniała wcześniejsza polonijna tradycja, łączność obu emigracyjnych fal była bardzo niewielka. Nawet jeśli przedwojenni emigranci stanowili silne środowisko czytelnicze w krajach Europy Zachodniej, na co wskazują choćby autobiograficzne powieści Izabeli Czajki-Stachowicz czy warunki początków literackiej kariery Zofii Romanowiczowej, tak zwana Polonia nie wytworzyła siatki instytucji kultury w rodzaju wydawnictw czy bibliotek, umożliwiającej następnym emigracyjnym falom wpisywanie się w zastane struktury, a następnie przejmowanie ich tradycji.
6Alicja Iwańska brak porozumienia między emigrantami różnych generacji widziała w kategoriach klasowych. Podczas prowadzenia badań wśród byłych więźniów hitlerowskich obozów stwierdziła, że
kacetowcy wynajmowali zwykle pokoje od tak zwanej starej Polonii. Ludzie ci, potomkowie najbiedniejszych chłopów, przeważnie z zaboru rosyjskiego, uważali ich za „dziedziców” lub „rozpieszczonych paniczyków”, którzy do Ameryki przyjechali, aby im „rozkazywać”, tak jak ich przodkowie w „starym kraju” rozkazywali ich dziadkom i pradziadkom. „A co, te fabryki chicagowskie nie dość dla was dobre? Kultury wam się zachciewa? A pracować jak uczciwy człowiek to nie łaska?”5
7Kultura w rozumieniu „starej Polonii” miała bowiem zdaniem Iwańskiej charakter klasowy i dostęp do niej był przywilejem klas wyższych. Tak więc związana z politycznymi wyborami powojenna emigracja doświadczała deklasacji nie tylko za sprawą nieprzystosowania do warunków rynku pracy w krajach osiedlenia, ale także z powodu braku dostępu do instytucji i dóbr kultury.
8Nieliczne wyjątki, czyli pisarze emigracyjni o pozycji, jaką osiągnęli na przykład Czesław Miłosz czy Gustaw Herling-Grudziński, pozostawili po sobie teksty stanowiące świadectwo czytania. Tradycyjny, męski model patriotyczny nie sprzyjał włączaniu w środowiska intelektualne kobiet, nie powinien więc dziwić brak literackich zapisów ich lektur. Nie bez znaczenia dla wizerunku emigrantki jako nie-czytelniczki może być tu także sama literatura, a właściwie gatunki pisarstwa kobiecego – nie tylko zresztą emigracyjnego. Bezskuteczne okazały się poszukiwania wśród emigracyjnej twórczości kobiet rozważań nad lekturami i intelektualnymi inspiracjami analogicznymi (nawet jeśli nieporównywalnymi) do twórczości na przykład Czesława Miłosza. Nawet biograficznie osadzone (o)powieści pisarek takich jak Maria Kuncewiczowa, Zofia Romanowiczowa czy kobiet, które odnalazły swoje zawodowe tożsamości w kraju osiedlenia, jak Danuta Mostwin i Alicja Iwańska, nie pokazują wyraźnie czytelniczych zwyczajów polskich emigrantek. Czytanie kobiece nie budziło zainteresowania, nie zostało zatem zapisane w literackim czy historycznym przekazie.
9Brak literackich wizerunków oznaczać może jednak także, że czytelnicze zwyczaje emigracyjne odbiegały od przyjętych powszechnie wzorców kraju rodzinnego lub kraju osiedlenia, nie wytwarzając jednocześnie własnych standardów uprawomocnionych narracją literacką lub akademicką. I choć wchodząc w nowy świat i utrzymując kontakt z krajem wyjścia (Polską, jakkolwiek byłaby ona w emigracyjnej sytuacji definiowana), migrantki posługiwały się słowem pisanym nie tylko jako autorki swoich, często autobiograficznych, tekstów, ale także jako czytelniczki różnorodnych zapisów otaczającego je świata, tak rozumiane czytanie nie stało się przedmiotem krytycznej refleksji.
10Ciekawym i wartym rozważenia przykładem są uwagi zawarte w spisanych w 1989 roku w Londynie wspomnieniach Alicji Iwańskiej, którym autorka nadała tytuł Potyczki i przymierza. Pamiętnik 1918‒1985. Pozwalają one na spojrzenie na zwyczaje i praktyki czytelnicze wchodzącej w akademicki świat Ameryki Północnej młodej powojennej emigrantki polskiej. Alicja Iwańska to jedna z nielicznych Polek, którym udało się znaleźć miejsce w strukturach akademickich amerykańskich uniwersytetów. Ostrzeżona o grożących jej niebezpieczeństwach w związku z sympatiami i afiliacjami politycznymi, wyjeżdżając z Polski w 1946 roku, Iwańska była przekonana, że wróci niebawem, nawet jeśli nie do kraju, to do Europy. Sytuacja polityczna sprawiła, że powrót nie był możliwy, a tymczasowa wiza studencka i wieloletni proces ubiegania się o prawo do pobytu stałego w USA utrudniły (a nawet uniemożliwiły) jej podróżowanie. Latami utrzymywała się ze stypendiów i krótkoterminowych kontraktów uniwersyteckich, aby po uzyskaniu w 1957 roku doktoratu w dziedzinie socjologii w końcu w 1965 roku objąć stanowisko profesorskie na New York State University w Albany. Wspomnienia spisała wiele lat później, po przejściu na emeryturę i przeniesieniu się do Londynu. Stanowią one – razem z zapisem badań socjologicznych prowadzonych przez nią w Meksyku opublikowanym jako Inny świat oraz Baśnią amerykańską, powieścią przedstawiającą w krzywym zwierciadle stosunki panujące na amerykańskich uniwersytetach – znakomity materiał pokazujący życie emigracyjnej badaczki także jako czytelniczki, choć niekoniecznie czytelniczki książek.
11Zacznijmy od uwagi, że zarówno tworząc wspomnieniowy dziennik, jak i opisując socjologiczne studia w Meksyku, Iwańska przyjęła model narracji skierowanej do szerszych grup czytelniczych i nie odwoływała się do lektur akademickich, nawet jeśli łatwo było zauważyć wpływy, jakie na jej przemyślenia (a w przypadku Innego świata także na sam gatunek pisarstwa) miały czytane przez nią wcześniej teksty naukowe. Wspomnienia z czasów, kiedy dostała pierwszy własny gabinet na uniwersytecie, w późniejszym zapisie w swoisty i dość charakterystyczny sposób połączyła z leżącą na biurku książką Marii Ossowskiej Podstawy nauki o moralności, którą autorka przysłała jej na krótko przed tym wydarzeniem:
Leży teraz przede mną na biurku w rozpadającej się okładce z taką dedykacją: „Pani Alicji Iwańskiej, sojuszniczce w walce o naukę o moralności pozbawioną kaznodziejstwa”. Zastanowiło mnie to wówczas, wzruszyło i chyba podświadomie zobowiązywało, bo moje pierwsze sformułowanie badawczego zagadnienia nawiązywało do problematyki tej książki. (s. 345)
12Choć była dociekliwą czytelniczką prac naukowych Ossowskiej, na co wskazuje choćby „rozpadająca się okładka”, odbiorcom swoich wspomnień Iwańska przedstawia się przede wszystkim jako czytelniczka osobistej dedykacji, którą uznała za zobowiązanie do kontynuowania standardów akademickich wyznaczanych przez podziwianą (nie tylko) przez nią Marię Ossowską.
13Nawet pisząc o życiu akademickim, Iwańska rzadko wspomina o czytaniu czy studiowaniu, mimo że stosunkowo wiele miejsca poświęca opisom badań socjologicznych – zarówno nad Polakami na emigracji w USA, jak i nad różnymi grupami społecznymi w Ameryce Północnej. Niemniej jednak ciekawe jest przyjrzenie się bliżej temu, co czytała, i jak czytane teksty wpływały z jednej strony na jej rozumienie świata (amerykańskiego), z drugiej zaś – na sposób komunikowania się z polskim czytelnikiem. Zacznijmy od uwagi, że pisząc wspomnienia (a zajmuje mnie tu przede wszystkim część emigracyjna, czyli lata 1946‒1985), posiłkowała się zapiskami ojca, notatkami z podróży badawczych, ale przede wszystkim starannie czytanymi własnymi listami do rodziny i przyjaciół. U podstaw narracji autobiograficznej stoją więc w jej przypadku wcześniejsze teksty, których w procesie pisania autobiografii była nie tylko autorką, ale przede wszystkim czytelniczką. Czytanie własnej korespondencji pozwoliło jej na odtworzenie zdarzeń i przywołanie z pamięci szczegółów amerykańskiej przeszłości.
14Zauważmy przy okazji, że pośród czytanych przez Iwańską tekstów listy zajmują miejsce, nawet jeśli nie centralne, to znaczące. Są istotnym elementem jej emigracyjnego życia. Na podstawie listownego zaproszenia z jezuickiego Fordham University w Nowym Jorku uzyskała paszport i prawo wjazdu do USA. Do emigracyjnej walizki zapakowała część listów (nazywanych przez nią „odcinkami”) od nieżyjącego już męża – to list ostrzegawczy spowodował, że poprosiła w Ameryce o status uchodźcy politycznego. Iwańska opisała swoją reakcję na przysłany z Francji anonimowy list, podpisany znanym tylko niewielu osobom jej okupacyjnym pseudonimem „Wiewiórka”. Pomimo rady „powinna pani natychmiast podrzeć ten list”, nie zniszczyła go, ale niezwłocznie udała się do Urzędu Emigracyjnego; „Co za straszne poczucie osamotnienia... Wszystkie moje nadzieje zniszczone i ta świadomość zatrzaśnięcia w nie chcianej Ameryce” (s. 347) – napisała kilka zdań niżej. Jako czytelniczka przyznała natomiast: „Nie miałam pojęcia, kto ten list mógł napisać, nie wątpiłam jednak w prawdziwość tego ostrzeżenia” (s. 346).
15Lektura jej dzienników potwierdza, że czytała listy starannie. Były one jej łącznikiem z rodziną i przyjaciółmi oraz ze światem w ogóle, odczytywała z nich nastroje bliskich jej ludzi, ale też nastroje społeczne. Jeszcze przed otrzymaniem listu ostrzegawczego pisała: „Coraz dłużej wędrowały listy między Polską i Ameryką, coraz mniej w nich pisano” (s. 342). Tym samym ważne stawało się dla niej to, o czym nie mówiono, nie tyko zresztą w korespondencji – pisała: „O żadnej amnestii więźniów politycznych nikt już nawet nie wspominał” (s. 342). Listy czytała uważnie, starając się odgadnąć z nich uczucia i nastroje bliskich jej ludzi: „W listach ojca wyczuwałam lekki smutek i jakby jakieś myślowe zamącenie” (s. 342). Jej obserwacje okazały się słuszne, co potwierdzały wiadomości od matki. „Któregoś dnia przyszedł od Stachny list z wiadomością, że ojciec przechodząc przez ulicę wpadł pod ciężarówkę” (s. 342) – zanotowała w dzienniku.
16Lektura listów wpływała na nastroje Iwańskiej, ale jak zaświadczają jej zapiski, miała także wymiar performatywny – powodowała akcje i reakcje, przeczytane słowa sprawiały, że podejmowała różnorodne decyzje, a nawet zdobywała się na dość zaskakujące (w kontekście jej akademickich aspiracji) postępowanie. „Listy Stachny stawały się coraz bardziej alarmujące, więc starałam się pomagać jak mogłam” (s. 342) – pisała Iwańska po wypadku ojca. Słowa matki przeczytane w liście skutkowały nie tylko wysyłaniem paczek żywnościowych i ubrań, którymi obdarowywały ją „dla Polski” koleżanki: „Zaczęłam się również grzebać w ulicznych śmietnikach i wygrzebałam kiedyś dla Stachny prześliczne okulary w różowej oprawie” (s. 342).
17Czytanie listów z Polski pojawia się we wspomnieniach Iwańskiej także w zupełnie innym wymiarze – towarzyszą jej one w procesie „wrastania” w Amerykę, doświadczania amerykańskiej rzeczywistości na co dzień, stanowią destabilizujące i denerwujące tło trudnej codzienności, która w korespondencji z kraju jest wyśnioną bajką. Adresatka, jako wybranka losu, miała zdecydowane obowiązki moralne w stosunku do, często jej nieznanych, autorów listów z Polski, dzięki którym, jak pisze:
dopierała się do mnie i ta inna, wyidealizowana Ameryka, promieniująca z listów krewnych, przyjaciół i nawet nieznajomych z Polski, którzy jakoś ten mój „rajski” adres zdobyli. Czy mogłabym przysłać chociaż kilka amerykańskich książeczek paszportowych, formularzy wizowych i choćby jedną pieczątkę konsularną jako model? Postarać się o stypendia dla dwóch lekarzy, pięciu architektów i trzech inżynierów? Zaabonować „Time Magazine”? Przysłać Encyclopedia Britannica? A od chłopskiej rodziny z Poznańskiego przyszedł pięknie wykaligrafowany list do „JWP Redaktorki” z prośbą o zakupienie jednej młodej krowy i przesłanie jej statkiem „Batory”. (s. 329)
18Z listów, które otrzymywała, wyłaniała się także kolejna Ameryka, ta widziana oczami europejskich (a właściwie francuskich) środowisk lewicowych:
inna jeszcze Ameryka, karykaturalna i wyidealizowana – Ameryka kolorowych „robociarzy” z obrazów Bena Shahna docierała [...] z listów Rolanda. Kiedyś w liście poprosił [...] o kraciastą, czarno-czerwoną kurtkę wełnianą, „taką jaką noszą amerykańscy robociarze”. (s. 329)
19Z czasem zmieniają się listy i zmienia się reakcja ich czytelniczki, korespondencja zaczyna mieć bardziej tradycyjny charakter wymiany informacji, niknie jej sprawczy (czy performatywny) charakter. Wrastanie w środowisko amerykańskie oznacza, że pojawia się korespondencja od przyjaciół lokalnych, choć ze względu na rozległość kontynentu i częste zmiany miejsca zamieszkania Iwańskiej, utrzymujących z nią kontakty nieomal wyłącznie drogą listowną. W Nowym Jorku, w czasie pracy nad doktoratem, Iwańska zanotowała:
Z Chicago przychodziły często listy od moich dobroczyńców, Sol Taxa i Berta Hoserlitza. Starali się jak mogli znaleźć mi jakąś pracę, ale żadnych widoków nie było. Nie lubiący pisać Zbyszek Kruszewski napisał tylko, abym się koniecznie starała o książkowe wydanie naszej monografii. Hurwicze pisali, żebym „jak najprędzej do Chicago wróciła”. I rozpisał się Philip Wagner. Zdawał mi dowcipne sprawozdania z powrotu do Chicago. O swojej docenturze trochę pisał, o wspólnych znajomych ze Slavic Peoples’ Project i o nowych Polakach, którzy się o mnie dopytują: o filozofie Mehlbergu ze Lwowa i jego żonie, matematyczce. (s. 438)
20Z czasem sytuacja czytelnicza staje się coraz bardziej skomplikowana. Iwańska części listów po prostu nie czyta, i to niekonieczne dlatego, że nie jest ich adresatką. W procesie ubiegania się o azyl polityczny w USA pokazano jej kartotekę pełną anonimowych listów pisanych do urzędu emigracyjnego USA na temat jej osoby, a zatem miała stać się czytelniczką tekstów skierowanych do innego niż ona odbiorcy.
Jeden dobrze po angielsku napisany, oskarżał mnie o kontakty z konsulatem PRL w Chicago, inny, z błędami gramatycznymi, informował o tym, jak z paczkami „o niewiadomej zawartości” chodziłam do nowojorskiego konsulatu. O jakichś „spotkaniach w kawiarni” donosił kolejny, ręcznie napisany anonim. (s. 450)
21Szybko jednak zniechęca się i nie czyta dalej, informując „przesłuchiwacza”, że „to same anonimy, i to anonimy neurotyczne” (s. 450). Tym samym nie tylko podkreśla istotność ustalenia nadawcy dla wartości czytanego tekstu, ale także niechęć do czytania tak znanych anonimów.
22Jeśli chodzi o korespondencję z kraju, w swojej narracji Iwańska wspomina w latach późniejszych („koniec 1958 i początek 1959” – s. 473) pojawiających się w Chicago pisarzy i naukowców z Polski, którzy przyjeżdżali do niej z listami polecającymi od jej „warszawskich profesorów: Ossowskich, Tatarkiewicza, Kotarbińskiego” (s. 473). Owe listy polecające nie przekładały się jednak na ciekawsze dla niej kontakty, gdyż jak zauważa, przyjezdnych interesowały przede wszystkim „adresy gościnnych rodaków i Amerykanów, którzy by ich na nocleg zaprosili, obwieźli po okolicach, pomogli w zakupach” (s. 473). Co ciekawe, jest to w dzienniku Iwańskiej ostatnia wzmianka o listach, poprzedzająca jednocześnie dość istotną uwagę na temat bardziej generalnych trudności z porozumiewaniem się z innymi ludźmi. „W tym samym okresie, pod koniec 1958 i na początku 1959 zauważyłam nagle ze zdumieniem, że nie tylko z nowo poznanymi rodakami z Polski, ale tak właściwie z nikim nie potrafię się tak naprawdę porozumieć” (s. 473).
23Wchodzenie Iwańskiej w świat amerykański odbywa się za pośrednictwem lektur – choć nie jest to ani czytanie książek, ani czytanie korespondencji. Nie wiąże się także z biblioteką, która w jej wspomnieniowej opowieści nie oznacza w kontekście Ameryki księgozbioru. Nie istnieje w jej opowieści biblioteka domowa. Pisząc: „jedną tylko książkę socjologiczną miałam w swojej amerykańskiej «Bibliotece» [...]. Nad innymi książkami coraz dłuższe godziny musiałam spędzać w uniwersyteckiej czytelni” (s. 332‒333), posługuje się słowem „biblioteka” w cudzysłowie, przez co wskazuje, jak bardzo jej własny księgozbiór różnił się od tego, co oznacza biblioteka w tradycji, w której wyrosła. Co ciekawe, biblioteka nie jest również miejscem czytania książek, do tego bowiem służy czytelnia. Biblioteka to miejsce pracy – a więc w bibliotece czytała na mikrofilmach gazety wschodnioeuropejskie, na podstawie których opracowywała samodzielny temat badawczy. W bibliotece także przydzielono jej pierwszy „maleńki gabinecik” po zdaniu egzaminów doktorskich.
Bardzo klasztorna była ta część biblioteki: aż kilka takich anonimowych pięter. Korytarzami przemykali się młodzi, starsi i bardzo już starzy mężczyźni. Mijając się spuszczali oczy. Bez uśmiechów się tak mijali, bez pozdrowień. Na korytarzach obowiązywała zupełna cisza i ciszy tej rzeczywiście przestrzegano. (s. 345)
24W latach późniejszych, podczas przeprowadzania badań socjologicznych w terenie Iwańska niejednokrotnie zwracała się do bibliotekarek szkolnych z prośbą o pomoc we wprowadzeniu w środowisko będące obszarem jej zainteresowań, choć późniejsze wspomnienia dokumentują, że nie zachowała w pamięci ani tych osób, ani tych miejsc. „Nie pamiętam ani bibliotekarki, do której miałam list polecający [...], ani biblioteki szkolnej, gdzie pracowała” (s. 461) – pisała po latach o początkach jednej z wypraw badawczych. Zestawione tu dwie kontrastujące ze sobą przestrzenie: amerykańskich bibliotek, gabinety naukowców i przestrzeń czytelników, są wyraźnie nacechowane genderowo. Uogólniające spostrzeżenie wynikające ze wspomnień Iwańskiej, że biblioteka to miejsce pracy kobiet, bibliotekarek, w którym pracują mężczyźni, naukowcy, stanowi ciekawy kontekst dla emigracyjnych zawodowych biografii kobiet, wśród których stosunkowo wiele pracowało właśnie jako bibliotekarki.
25Chociaż we wspomnieniowej narracji Iwańskiej właściwie nie ma informacji o czytanych przez nią książkach, dawne lektury stanowią wprowadzenie w kraje, w których przebywała. Związana z podjęciem pracy podróż do Atlanty to nie tylko pierwsze bezpośrednie zetknięcie się Iwańskiej z segregacją rasową południowych stanów Ameryki, powodujące skojarzenia z Polską okresu okupacji. „Autobus z Waszyngtonu do Atlanty był już segregowany. Murzyni siedzieli z tyłu. Biali – jak Niemcy – na przodzie” (s. 377). Pierwsza uwaga związana ze stanem Georgia wiąże się z jej literackim obrazem „«Czerwoną ziemię» Georgii pamiętałam z Przeminęło z wiatrem” (s. 377) – zanotowała Iwańska. Bardziej wylewna w odniesieniu do lektur książkowych i ich wpływu na patrzenie na „obce” kraje stała się Iwańska dopiero pod koniec autobiografii, gdy opisywała z perspektywy ostatniego miejsca osiedlenia, Anglii, swoją do niej przeprowadzkę z USA. Wspominając pod koniec życia książki czytane w dzieciństwie, Iwańska pisze:
Nie przez Dickensa, nie przez Conrada jako „dorosła dwunastoletnia” zbliżyłam się znowu do Anglii, lecz przez Sagę rodu Forsyte’ów, w której zaczytywała się wówczas babcia [...]. Była to zamglona, wielkomiejska Anglia nowo wzbogaconych, dopiero co zbiedniałych i próbujących się bogacić. Bankierów, zbieraczy dzieł sztuki, skoligaconych, utytułowanych, ambitnych i bardzo nieszczęśliwych.
Czytając teraz po raz drugi, tym razem w oryginale, Catherine Mansfield i Aldousa Huxleya widzę nadal tę ich Anglię, tak inną od mojej dzisiejszej, postkolonialnej, zbliżonej raczej do Anglii z The Enigma of Arrival V.S. Naipaula. (s. 514)
26Świat powieściowy jest więc dla niej odwzorowaniem społecznej rzeczywistości, której okazuje się bardzo wrażliwą odbiorczynią.
27Chociaż tak dogłębną wrażliwość czytelniczą w odniesieniu do literatury Iwańska odsłania dopiero w refleksji nad końcowym, angielskim okresem życia, umiejętność wnikliwej i inteligentnej lektury ujawnia już znacznie wcześniej. Niemniej jednak najczęstsze wzmianki dotyczące czytania przez wiele „pierwszych” emigracyjnych lat pojawiają się w jej wspomnieniach w kontekście ogłoszeń dotyczących pracy, stypendiów i grantów, co rzecz jasna związane jest z wieloletnim poszukiwaniem stałej posady uniwersyteckiej i podejmowaniem różnorodnych zadań badawczych i akademickich przed 1965, kiedy to osiadła w Albany (jako profesor w State University of New York). Co ciekawe, choć wspomniane anonse stosunkowo często znajdowała w czasopismach akademickich, nie zawarła w Potyczkach i Przymierzach informacji na temat lektury zamieszczonych w nich prac naukowych, pozostawiając wrażenie, że celem były tu właśnie ogłoszenia o stypendiach i pracy. Natomiast czytanie nieakademickiej prasy sprowadza się w zapisie wspomnieniowym Iwańskiej do zamieszczonych w niej zdjęć. Interesujące, że otrzymane z Polski listy i korespondencja od jej „chicagowskiego dobroczyńcy” Sol Taxa okazjonalnie zawierają wycinki prasowe wraz ze zdjęciami, które Iwańska opisuje i pamięta znacznie wyraźniej i lepiej niż teksty artykułów, którym one towarzyszą.
28Społeczeństwo amerykańskie charakteryzuje za pomocą jego czytelniczych zwyczajów. Opisuje je jako „inne”, tym samym rzuca światło na kulturę czytelniczą, z której sama się wywodzi i którą w perspektywie amerykańskiej widziała bardziej jako europejską niż specyficznie polską. Wspominając rok 1947 i swój pobyt w uniwersyteckim International House, Iwańska zauważa:
W Stanach Zjednoczonych rośnie nowe pokolenie encyklopedystów spod znaku Webster’s. Każdy dzień w amerykańskim towarzystwie podobny jest do pogadanki w nowoczesnym przedszkolu. Wiem już doskonale, jaka jest różnica między robakiem a owadem, w jaki sposób powstają perły i że taki doskonały amerykański cukierek to nie cukierek, lecz korzeń jakiegoś dziwacznego drzewa. To wszystko było w Webster’s Dictionary lub innych podręcznych encyklopediach. Wielu jednak rzeczy tam nie było, nie ma i nie będzie: tej całej gorącej wiedzy o prawdziwym cierpiącym i śmiejącym się świecie. (s. 327)
29Słowo pisane niekoniecznie ma dla Iwańskiej zawsze taką samą wartość i takie samo znaczenie jak dla obserwowanych przez nią amerykańskich czytelników, a później także studentów, niezbyt krytycznie podchodzących do swoich lektur. Wspominając pracę na uniwersytecie w Talladega, przywołuje „nową niespodziankę”, jaka spotkała ją podczas sprawdzania rozprawek studentów. „Studenci zaczęli mi przynosić eseje z odnośnikami do komunistycznych broszurek, jakimi zarzucony był kampus” (s. 408) – pisała, dodając uwagi na temat dyskusji dotyczącej propagandy i jej wpływu na studentów i pracowników naukowych uczelni.
30Swoje oczytanie Iwańska pokazuje jednak najlepiej w zupełnie niespodziewanych sytuacjach czytelniczych i życiowych. Przy bezpośrednim zetknięciu się z sytuacją segregacji rasowej w Atlancie i na przykład przymusem zajmowania miejsca w „białej” części komunikacji miejskiej z pomocą przyszła jej staranna lektura konstytucji stanu Georgia. To właśnie cytowane w pamiętnikach fragmenty tego dokumentu były dla Iwańskiej podstawą widzenia rasizmu amerykańskiego przez pryzmat doświadczenia hitleryzmu, kiedy zanotowała: „Czy to zbieg okoliczności? Czy wpływ zwycięstwa Hitlera” (s. 382). Staranne i mądre czytanie przepisów konstytucyjnych posłużyło jest jednak również do przekraczania rasowych barier:
„Szoferzy autobusów i tramwai mają prawo aresztować każdego pasażera, który odmówi siedzenia na miejscu przeznaczonym dla jego kategorii rasowej (27 App. 350.1)”
Z tym paragrafem można było łatwo dać sobie radę. Ważne było tylko, aby go dobrze zapamiętać z numerem włącznie. Bo powiedziane w nim jedynie, że siedzieć nie wolno. I ani słowa o staniu! Więc stojąc, jak najlegalniej stojąc, jeździłam na murzyńskich tyłach tramwai.
(s. 383)
31W stanie Georgia istniał także inny typ dyskryminacji rasowej. Wiązał się on z dostępem do książek, co tak opisała Iwańska:
Murzyni mogli wszystko, co chcieli, kupować w najbardziej nawet luksusowych białych sklepach. Wszystko z wyjątkiem obowiązkowych dla szkół państwowych i stanowych podręczników amerykańskiej historii. Biali z Georgii bronili się przed „zanieczyszczeniem przez Murzynów”. (s. 383)
32Kolejny przykład czytania świata przez Iwańską wiąże się z wizytą w kafeterii gmachu uniwersyteckiego w Pullman (w stanie Waszyngton). Treść „ozdobnego nadruku” na „dużych papierowych serwetkach” zacytowała w Potyczkach i przymierzach: „WITAJCIE W PULLMAN! DUMNI JESTEŚMY Z NASZEGO PRZEMYSŁU: PSZENICZNEGO I OŚWIATOWEGO” (s. 452).
33Zapis przemyśleń Iwańskiej związanych z lekturą nadruku wskazuje na jej niezwykłą umiejętność czytania różnorodnych napisów jako tekstów kultury, pozwalających jej na refleksję antropologiczną, nawet jeśli jest to nie do końca porównywalne z jej czytaniem kultur za pośrednictwem wyprodukowanych przez nie powieści, to z całą pewnością pokazuje porównywalną wrażliwość czytelniczą. „A więc tak: oświata jako przemysł” – konstatuje Iwańska, dodając:
I rzeczywiście: Zakład Socjologii Wsi zapełniony najnowocześniejszymi maszynami i maszynkami. A jego liczny personel zmuszony do fabrycznej rutyny: rano podpisywać się musi w pilnowanej przez urzędnika księdze, potem osiem godzin pracy biurowej i znowu podpis w tej samej księdze przy wyjściu. Produktami socjologicznego przemysłu oświatowego są liczne prace wydawane jako „Biuletyny”... prace indywidualne i zbiorowe [...] ekspertów. (s. 452)
34Współcześni czytelnicy wspomnień Iwańskiej, szczególnie ci pracujący na uczelniach wyższych, mogliby dodać do jej uwag bardziej aktualne obserwacje na temat „przemysłu oświatowego”. Na szczęście jednak autorka ta przeszła do „encyklopedycznej” wersji (nawet jeśli nie jest ona rodem z Webster’s Dictionary) właśnie za sprawą czytania i bibliotek... W internetowym Wielkopolskim Słowniku Pisarek w haśle „Alicja Iwańska” czytamy:
Czy dziś Alicja Iwańska istnieje jakoś w Poznaniu, w tym małym dla niej miasteczku? Już tylko w bibliotekach. Ta jedna, literatura, która – jak Iwańska czuła – była jej przeznaczeniem, spadkiem i pragnieniem, zachowuje ją. Dla kogo? Po co? Trudno tu odpowiedzieć – za siebie, bo za inne osoby odpowiadać nie sposób. Czytam Iwańską w czytelni publicznej Biblioteki Raczyńskich, czytam w Bibliotece Uniwersyteckiej, czytam w domu dzięki wypożyczeniu książek. Tchnie od niej pasją i spokojem; mnie również się jakoś udzielają.6
Notes de bas de page
1 E. Kraskowska, Czytelnik jako kobieta. Wokół literatury i teorii, Poznań 2007.
2 A. Manguel, Moja historia czytania, przeł. H. Jankowska, Warszawa 2007.
3 M. Kuncewiczowa, Klucze, Warszawa 1964, s. 41.
4 Łatwo argumentować, że przykłady kobiet pracujących w bibliotekach, jak na przykład Alina Świderska, Maria Danilewicz-Zielińska czy Wanda Stachiewicz, związane są z dużymi ośrodkami polonijnym – Londynem i Toronto.
5 A. Iwańska, Potyczki i przymierza. Pamiętnik 1918‒1985, Warszawa 1993, s. 372. Kolejne cytaty odnoszą się do tego wydania, lokalizuję je bezpośrednio w tekście, podając numery stron w nawiasach.
6 Wielkopolski Słownik Pisarek, http://pisarki.wikia.com/wiki/Alicja_ Iwa%C5%84ska (dostęp 16.03.2015).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021