Wydarzenie bez świadka. O Zagładzie, oprawcach, ofiarach i narracji literackiej
p. 99-109
Texte intégral
1Będąc jednym z najważniejszych wydarzeń XX wieku, Zagłada nie należy wyłącznie do historii zamkniętej wymierzalnymi datami pierwszej połowy ubiegłego stulecia. Pamięć tego, co się wydarzyło, bezustannie aktualizuje konieczność obecności tej tematyki we współczesnych dyskursach społecznych. I nie chodzi tu o powszechnie powtarzane stereotypowe formuły o konieczności pamiętania o zbrodniach, aby nigdy więcej się nie powtórzyły, ale o wprowadzenie na mapę pojęć odnoszących się do ludzkości kategorii przekraczających tradycyjne myślenie w ramach opozycji binarnych, szczelnie zamykających doświadczenia w świecie ich werbalnych reprezentacji i niepozostawiających miejsca na to, co niedefiniowalne, nieokreślone, nie(wyp)owiadalne. Jednym z takich właśnie pojęć wykreowanych wiele lat po Zagładzie, a umożliwiających nazwanie i opisanie związanych z nią procesów i zjawisk jest kategoria „wydarzenie bez świadka”.
2Omawiając wydane w 1992 roku studia Shoshany Felman i Dovi Laub Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History, Lawrence Normand1 zauważa, że zdaniem obu badaczek Zagłada jest wydarzeniem bez świadka, „ponieważ z jednej strony Naziści otoczyli swoje żydowskie ofiary fikcyjnym obrazem zakrywającym rzeczywiste wydarzenia”, uniemożliwiając tym samym powstanie „społeczności tych, którzy widzieli”, czyli wspólnoty umożliwiającej świadectwo, a sami „zniszczyli świadectwa swoich zbrodni, z drugiej zaś strony Żydzi nie mieli ramy konceptualnej czy światopoglądu, w ramach którego można było pokazać to, co się wydarzyło”2. Co niezwykle istotne, ramą taką nie dysponował także odbiorca. Autorki studium wychodzą z założenia, że historia podlega w tekście „przepisaniu, przekładowi, zasadniczemu przemyśleniu i fundamentalnemu przepracowaniu”3, oraz podkreślają istotność kontekstów dla czytania tekstów o Zagładzie. W takim postrzeganiu tekst nie tyle odzwierciedla czy reprezentuje historię, ile współtworzy jej rozumienia, a przy tym, z samej zasady funkcjonowania procesów recepcji, nie może zaistnieć bez aktywnego odbioru czytelniczego. Procesy komunikacji z kolei podlegają wielu uwarunkowaniom, dzięki którym łączność między tekstem a jego publicznością staje się realna4. Brak ramy konceptualnej umożliwiającej pokazanie tego, co się wydarzyło, i pozwalającej na odbiór informacji wykluczał więc jakąkolwiek szansę przekazu. W tej sytuacji Zagłada dla autorów (czyli tych, którzy chcą pozostawić po sobie tekstowe świadectwo) jest – zdaniem Normanda – wydarzeniem o historycznym znaczeniu, którego oddziaływanie na powojenną historię ograniczają warunki, w jakich jej dokonywano. Świadek – a pozostawienie po sobie świadectwa przeżytych i zaobserwowanych zbrodni jest dla wielu ocalałych uprawomocnieniem życia po Zagładzie5 – znajduje się w sytuacji odbierającej mu możliwość werbalnej ekspresji doświadczenia, zostaje pozbawiony zdolności stworzenia tekstu, opowieści, narracji. Jak podkreślają Laub i Felman, sytuację ocalałych komplikował fakt, że świadectwa powstałe w okresie wojny i okupacji zostały niejako unieważnione przez to, że świat zewnętrzny odnosił się do nich z nutą braku wiary w ich wiarygodność. Co istotne, podobnie jak w procesach kolonizacyjnych6, nie można wykluczyć (ani wiarygodnie ocenić) zniszczenia przez nazistowską propagandę poczucia własnej wartości u samych ofiar. O skutkach pozbawienia żydowskich ofiar Zagłady przywilejów związanych z pozycją ofiary7 pisał (jeszcze przed wprowadzeniem na mapę dyskursów akademickich pojęciowości postkolonialnej) w Pogrążeni i ocaleni Primo Levi. Uczynienie więźnia współwinnym zbrodni przez stworzenie systemu, w który ofiara staje się oprawcą, pozbawiło go „niewinności”, a zatem utrudniło (o ile wręcz nie uniemożliwiło) werbalizację doświadczenia obozowego. Normand podsumowuje swoje uwagi, konstatując, że „[p]rawdziwe dawanie świadectwa staje się więc wyartykułowaniem niewyobrażalnego i pokonaniem wstydu uciszającego ludzi podczas procesów wiktymizacji”8. Dla tych z ocalałych, którzy podjęli się próby wydobycia głosu, proces odzyskiwania mowy okazał się zadaniem niebezpiecznym9 – pozostawiając świadectwo dla świata, sami poznawali rozmiar i głębie zbrodni, których stali się (współodpowiedzialnymi?) świadkami, i świadectwo to okazywało się dla nich zbyt ciężkie.
3Uniemożliwienie powstania społecznej wspólnoty tych, „którzy widzieli”, czemu służyły choćby cykliczne eksterminacje kolejnych grup więźniów z Sonderkommando, prowadziło do niewytworzenia ram pojęciowych uprawomocniających generalizacje. Mimo że eksterminacji podlegali wszyscy Żydzi, trudno mówić w przypadku Zagłady o wspólnocie doświadczenia, uniemożliwia to brak wspólnoty ofiar. Łatwiej w tej sytuacji mówić o takim samym doświadczeniu lub o żydowskim losie, a nie o doświadczeniu wspólnym, gdyż oprawca uniemożliwił powstanie wspólnoty. Nic więc dziwnego, że badacze zajmujący się świadectwami Zagłady często zauważają, iż ogólnej prawdy dotyczącej doświadczeń obozowych nie da się wyrazić. Jak podkreśla Ruth Klüger,
widzenie obozu, tego samego obozu, niekoniecznie jest za każdym razem jednakowe. Zmienia się w zależności od czasu, i nawet ta sama osoba nie zawsze może być zdolna do zdecydowanej oceny własnych wrażeń.10
4Tak więc – cytując raz jeszcze Klüger – zadaniem krytyki jest nie „generalizowanie, ale szanowanie każdego odrębnego przypadku”11.
5Sara Horowitz pokazuje istotę problemu, omawiając jednoaktówkę Idy Fink Stół, która powstała jako reakcja na procesy zbrodniarzy wojennych. Dzięki opisowi czterech zasadniczo zgodnych świadectw tych samych wydarzeń, różniących się jednak w wielu szczegółach, uniemożliwiających sądowi ustalenie prawdy, a zatem także winy, a zatem ukaranie winnych, Fink pokazuje nieadekwatność powojennych procesów prawnych do sytuacji, w jakich odbywała się Zagłada. Podobne pytania, przypominając różnicę pomiędzy świadkiem jako tym, który doświadczył (supertestes), i jako tym, który obserwował z zewnątrz (testis), postawił także w swoich rozważaniach na temat Auschwitz Giorgio Agamben12. Horowitz zauważa jednak, że nawet jeśli przyjmiemy, że Zagłada jest „wydarzeniem bez świadka”, to
jest to wydarzenie, a dokładniej – seria wydarzeń – powszechnie widzianych i zaświadczonych. [...] W rzeczywistości Zagłada jest być może najlepiej udokumentowanym wydarzeniem w całej historycznej pamięci.13
6Zdaniem badaczki problemem jest przede wszystkim sam proces stawania się świadkiem, związany z tworzeniem świadectwa i konstruowaniem narracji, którą nazwać można „pisaniem historii”. Stanowiąc wyzwanie dla literatury, którą doświadczenia Zagłady, wojny i okupacji zmieniły, świadectwa przeżyć związanych z eksterminacją przyjmują formę literacką nie bez powodu i nie bez konsekwencji.
7Zauważmy tu, że wprawdzie badacze często podkreślają wyjątkowość i unikalność każdej historii zagładowej opartej na doświadczeniu własnym osoby, która je utrwaliła w formie narracji, ale niektóre wydarzenia opisane są (lub wspomniane) w wielu tekstach. Jednym z nich jest pojawiająca się w licznych wspomnieniach dotyczących Auschwitz, a właściwie Auschwitz II, czyli obozu Birkenau, historia śmierci Josefa Schillingera, oficera SS odpowiedzialnego za masowe uśmiercanie Żydów, zabitego na terenie obozu przez Żydowską więźniarkę. Niewiele jest wiarygodnych historycznie informacji na temat tego wydarzenia.
8Strona internetowa Muzeum Auschwitz-Birkenau zawiera tylko krótką notatkę:
W październiku 1943 r. przywieziono z KL Bergen-Belsen transport Żydów, których esesmani zaraz po selekcji skierowali do komór gazowych. W rozbieralni krematorium nr II KL Birkenau, poprzedzającej wejście do komory gazowej, jedna z kobiet wyczuła grożące niebezpieczeństwo, wyrwała pistolet esesmanowi, Josefowi Schillingerowi i oddała z niego kilka strzałów, ciężko go raniąc. Postrzeliła też drugiego esesmana, Wilhelma Emmericha. Stało się to sygnałem dla innych kobiet, które również rzuciły się na swoich oprawców. Bunt jednak został stłumiony, a wszystkie Żydówki zginęły. Schillinger zmarł w drodze do szpitala. Emmerich wprawdzie przeżył, ale pozostał kaleką.14
9Co prawda z punktu widzenia wiedzy historycznej nie można było do tych informacji dodać nic więcej, ale sam fakt jej zamieszczenia w dziale poświęconym ruchowi oporu i buntom więźniów ma spore znaczenie. Wzmianki o śmierci Schillingera pojawiają się w wielu tekstach wspomnieniowych; niektórzy autorzy opisują szczegółowo wydarzenia, inni skupiają się na efekcie, jaki wywarło na nich zabójstwo oficera SS przez więźniarkę, oceniają znaczenie, a nawet budują wokół narrację literacką. Do czternastu świadectw, na których Haya Bar-Itzhak oparła swoje studium The Story of a Jewish Woman Who Killed a Nazi in a Concentration Camp: A Folkloristic Perspective, dodać można jeszcze choćby opowieść Sofki Zinovieff i Michaela Mielnickiego. Najbardziej znanym zapisem jest jednak bez wątpienia opowiadanie Tadeusza Borowskiego Śmierć Schillingera, opublikowane w zbiorze dostępnym także w anglojęzycznym przekładzie.
10Zainteresowanie, jakie w obozie wzbudziło zabicie Schillingera, i nieomal legendarny status tego wydarzenia nie wynikają wyłącznie z faktu, że osoba z transportu do miejsca zagłady zdobyła się na akt oporu. Przypomnieć trzeba, że w całej historii Auschwitz nie istnieje świadectwo jakiegokolwiek buntu zakończonego zwycięstwem15, wszyscy więźniowie, którzy uczestniczyli w próbach aktywnego oporu, zostali zabici. Śmierć Schillingera to jedyny znany więźniom przypadek, kiedy oficer SS zapłacił życiem za swoje zachowanie w stosunku do więźniów Auschwitz-Birkenau. Choć kobieta, która go zaatakowała, nie uszła z życiem, odniosła sukces, zabijając swojego oprawcę, odpowiedzialnego za śmierć wielu transportowanych do obozu Żydów. Fakt ten był dla więźniów tak istotny, że obecny jest w licznych wspomnieniach, chociaż ich autorzy nie byli świadkami wydarzeń, a dowiedzieli się o nich od innych, którzy z kolei słyszeli opowieści jeszcze innych. Niektórzy z ocalałych więźniów nawet odwoływali się w swoich wspomnieniowych tekstach do narracji wcześniejszych lub do źródeł, które określali jako prace o walorach historycznych.
11Dla badaczy Zagłady, zwłaszcza historii i opowieści z Auschwitz-Birkenau, jest dość oczywiste, że nie ma bezpośrednich (i wiarygodnych) świadków zabójstwa Schillingera. To, co się wydarzyło, możliwe było tylko i wyłącznie przy całkowitym zaskoczeniu, a zatem pamięć/ obserwacje/historie hipotetycznych świadków musiałyby być różne, prawdopodobnie wręcz sprzeczne. Ci, którzy przeżyli, opisują obóz jako przestrzeń zatłoczoną, co z pewnością ograniczało więźniom pole obserwacji. Dodatkowe elementy to strach, zmęczenie i dezorientacja, które również musiały wpłynąć na zdolność postrzegania otoczenia przez potencjalnych świadków wydarzeń. Rozważania na temat wiarygodności hipotetycznych świadków unieważnia jednak całkowicie fakt, że wszyscy, którzy mogli cokolwiek widzieć, zostali natychmiast uśmierceni. Wiele źródeł, włączając w to wspomnienia Miklósa Nyiszli16, podaje, że członkowie Sonderkommando (prawdopodobnie tylko oni nie zostali natychmiast zabici) nie mieli styczności z innymi więźniami, a poszczególne grupy tego komanda zaczynały pracę od uśmiercenia swoich poprzedników. Także więc i w ich przypadku prawdopodobieństwo, że pozostawili po sobie świadectwo tego, co się wydarzyło, jest bardzo niewielkie. W tej sytuacji, pomimo istnienia wielu narracji skonstruowanych wokół śmierci Schillingera, nie istnieje historycznie wiarygodne świadectwo i zabójstwo oficera SS jest znakomitym przykładem tego, co nosi nazwę „wydarzenia bez świadka”.
12Choć kobieta z transportu, która zabiła oficera SS, zyskała dzięki swojemu czynowi sławę, pozostała jednak bezimienna. Żydowskie ofiary nie podlegały obozowej rejestracji (lub takie rejestracje i informacje o nich się nie zachowały). Idący wprost z platform kolejowych do komór gazowych ludzie oglądani przez więźniów obozu zachowali się w ich pamięci (i późniejszej narracji) jedynie jako tłum, w którym pojawiały się od czasu do czasu znajome twarze. Narracje wspomnieniowe uwieczniły ich, w najlepszym wypadku, jako anonimowe postacie, a nie jako konkretnych ludzi. Natomiast oficer SS, który nie zasłużył na to, aby jego nazwisko historia przekazała następnym pokoleniom, został unieśmiertelniony przez opowieści dotyczące wydarzeń prowadzących do jego śmierci. Jeśli chodzi o to, kim była kobieta z transportu, to zachowało się kilka sprzecznych informacji na ten temat. Podkreślę jednak wyraźnie, że z punktu widzenia informacji historycznie wiarygodnych jej tożsamość nie została nigdy jednoznacznie ustalona.
13Jednym z tekstów, w których podano nazwisko dzielnej buntowniczki, jest Białystok to Birkenau Michaela Mielnickiego17. Tym, co Mielnicki określa „jednym z niewielu prawdziwie jasnych plam”18 podczas jego pobytu w Birkenau, jest „śmierć pewnego wyjątkowo zdziczałego oficera SS z rąk uwodzicielskiej tancerki z Warszawy o nazwisku Horowitz”19. Historia ta z pewnością wyrasta z potrzeby uwiecznienia żydowskiej ofiary zamiast jej oprawcy, którego zabiła. Przywołanie nazwiska kobiety pozwala na pominięcie nazwiska hitlerowskiego kata, przy jednoczesnym utrzymaniu konstrukcji opowieści jako odnoszącej się do jednostkowej, konkretnej sytuacji. Ale pokazuje także (typowe również dla innych wersji opowieści) kulturowo konstruowane odwrócenie siły w genderowych relacjach społecznych. Piękna, młoda kobieta mogła uwieść mężczyznę (a nawet oficera SS) w stopniu zagrażającym jego pozycji społecznej, a nawet wręcz życiu20. Mielnicki, który unieśmiertelnił zabójczynię jako „smukłą tancerkę z Warszawy”, nie był jedynym autorem wspomnień podkreślającym jej kobiecą urodę.
14Zwróćmy tu uwagę na samo określenie „ofiara”, które wskazuje na pozycję płynną. Jak zauważyła Judith Butler, nie sposób przyjąć, że „Żydzi zmonopolizowali pozycję ofiary. «Ofiara» jest pojęciem ewoluującym bardzo szybko: może zmieniać się z minuty na minutę”21. W kontekście Zagłady i transportów do Auschwitz ofiarami bezsprzecznie są wiezieni na śmierć Żydzi. W przypadku zabójstwa, niezależnie od okoliczności, ofiarą jest osoba zabita, nie zaś ten, kto zabił, tym samym to Schillinger, a nie żydowska więźniarka, znalazł się w pozycji ofiary. Dodajmy tu, że owa łatwość transpozycji łączy się ze zmianą (lub niestałością) czytelniczych sympatii. Niebezpieczeństwa z tym związane zauważyła Ewa Domańska, zastanawiając się nad skutkami uprzywilejowanej pozycji ofiary. Wprowadzenie (lub podkreślenie) silnego elementu genderowego służyć tu więc może także uniemożliwieniu (lub znacznemu utrudnieniu) przeniesienia pojęcia ofiary, a zatem również czytelniczej empatii, na Schillingera. W tradycyjnej kulturze stosunki pomiędzy kobietą i mężczyzna są zawsze oparte na stosunkach siły i władzy, gdzie dominującą stroną jest mężczyzna i kobieta niejako automatycznie zajmuje pozycję ofiary.
15Mielnicki nie był jedynym autorem nadającym konkretną tożsamość dzielnej kobiecie. W dalszej części pisze:
przed przeczytaniem bardzo krótkiego opisu tego wydarzenia w książce Sir Martina Gilberta z 1985 roku zatytułowanej The Holocaust: The History of Jews of Europe During the Second World War, nie wiedziałem nawet, jak się Pani Horowitz nazywa [...]. W historii, jak usłyszałem ją początkowo, bohaterka była belgijską aktorką występującą w westernach hollywoodzkich w latach trzydziestych – co wydawało się wystarczającym wytłumaczeniem jej umiejętności, które pozwoliły jej na wyrwanie Schillingerowi broni. (s. 151)
16Opowiadając historię, Mielnicki przyznaje otwarcie: „nie było to coś, czego byłem świadkiem”. Następna informacja – „Przyjaciele z Sonderkommando powiedzieli mi, co się stało”22 – połączona z ogólną wiedzą na temat warunków, w jakich przebywali więźniowie przydzieleni do bezpośredniej eksterminacji Żydów, może podważać prawdziwość opowieści byłego więźnia, choć snucie rozważań na ten temat nie jest istotne dla dalszego wywodu. Ważne jest przede wszystkim to, że zapisana w wielu tekstach wspomnieniowych opowieść o śmierci Schillingera zaczęła żyć własnym życiem, a narracje zbudowane wokół tych wydarzeń zaczęły tworzyć ciekawy schemat.
17Autorzy zapisujący swoje wspomnienia w języku angielskim częściej podają nazwisko Franciszki Mann (o pseudonimie artystycznym Horowitz?) jako zabójczymi Schillingera niż ci, którzy narrację wspomnieniową napisali po polsku23. Co ciekawe, nawet informacje na temat Schillingera (i jego śmierci) w polskiej i anglojęzycznej wersji Wikipedii różnią się od siebie. W wersji angielskiej czytamy:
Josef Schillinger (21 stycznia 1908 – 23 października 1943), strażnik SS w Auschwitz, który został zastrzelony przez Franczeskę Mann, polską Żydówkę, której rozkazano rozebrać się przed wejściem do komory gazowej.24
18W wersji polskiej nie ma szczegółowych informacji na temat śmierci Schillingera, ale czytelnik otrzymuje link do hasła poświęconego Franciszce Mann25. W haśle tym (w obu wersjach językowych)26 napisano o prawdopodobnej roli Mann w zabiciu Schillingera, ale wersja polska zawiera także wspomnienie na ten temat jednego z ocalałych więźniów z Sonderkommando, Shlomo Dragona, który zakończył swoją opowieść uwagą: „Chodziły pogłoski, że była aktorką, ale jej prawdziwej tożsamości nigdy nie ustaliliśmy”27.
19W obu wersjach językowych powtarza się jednak ta sama, ciekawa dla nas, informacja. Autorzy hasła o Franciszce Mann piszą, że „W wielu publikacjach wspomina się ją jako osobę kolaborującą z Niemcami”28. Tak jak w przypadku większości zagładowych historii, trudno jest znaleźć bliższe, wiarygodne informacje na ten temat i wolno wątpić, czy ustalenie prawdy będzie kiedykolwiek możliwe. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że inna słynna w warszawskim getcie artystka, Vera Gran, która całe swoje powojenne życie spędziła, broniąc się przed plotkami i bezpodstawnymi oskarżeniami o kolaborację z Niemcami, często mylona była właśnie z Franciszką Mann. Niektóre źródła w tym myleniu obu artystek upatrują powodu oskarżeń pod adresem Gran, dodając przy tym, że kolaboracja Mann była powszechnie znana i udowodniona poza wszelkimi wątpliwościami. Czy oznacza to, że kobieta, która zabiła Schillingera przed transportem do Auschwitz była kolaborantką? Pytanie, na ile ta informacja (a nawet samo pytanie) zmienia patrzenie (współczesnego?) odbiorcy na obozową opowieść, pozostawię tu bez odpowiedzi.
20Całą sprawę gmatwają dane dotyczące warunków ocalenia i powojennego życia Wiery Gran oraz fakt, że w gronie jej oskarżycieli znajdował się Adolf Berman, polsko-izraelski polityk, komunista i brat owianego infamią Jakuba Bermana, znanego z prześladowań więźniów politycznych w początkowym okresie tworzenia systemu władzy PRL-u. Samą zaś Wierę podczas okupacji ocalił jej późniejszy mąż, także niesławny komunista, doktor Kazimierz Jezierski, obecny podczas egzekucji rotmistrza Pileckiego, jedynego dobrowolnego więźnia Auschwitz, który stworzył w obozie pierwsze struktury organizacji podziemnej, a po udanej ucieczce starał się szeroko informować międzynarodowe ośrodki o sytuacji w Auschwitz29.
21Poszukiwania prawdy historycznej i próby ustalenia tożsamości ofiary, która przemieniła się w zabójczynię stały się opowieścią idącą w dość upolitycznionym kierunku.
22W 2010 roku Waltraud Schwab30 napisał, że Schillinger został pochowany w swojej wsi, w części cmentarza przeznaczonej dla żołnierzy, którzy oddali swoje życie za honor i ojczyznę. Dopiero po opublikowaniu studium Andreasa Meckela mieszkańcy miejscowości musieli uznać prawdę o przeszłości Schillingera i zdjąć z jego nagrobka napis odnoszący się do chwalebnej śmierci. Wiera Gran zmarła w Paryżu w 2007 roku, do końca życia walcząc z zarzutami o kolaborację, które zniszczyły jej powojenne życie i karierę artystyczną. Franciszka Mann zaopatrzona przez przedstawicieli Trzeciej Rzeszy w zagraniczny paszport i obietnicę wyjazdu do Drezna, gdzie miała zostać wymieniona na niemieckich więźniów wojennych, wybrała się w podróż pociągiem, który zamiast w Dreźnie zatrzymał się w Auschwitz.
23Kolejne opowieści mnożą pytania, komplikują jasny, zdawałoby się, obraz wydarzeń i ich dość jednoznaczną ocenę. Podejścia historyczne – podobnie jak postępowanie sądowe – przyjmujące za fakt tylko to, co nie pozostawia wątpliwości i jest dobrze udokumentowane, nie pozwalają nam opowiedzieć historii „wydarzeń bez świadków”. Narracja literacka przekazała jednak następnym pokoleniom obraz wydarzeń, a zatem napisała historię, nawet jeśli w niepełnej i tylko jednej z możliwych (i prawdopodobnych) wersji.
Notes de bas de page
1 L. Normand, recenzja Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History by S. Felman, D. Laub, „The Review of English Studies. New Series” 1995, Vol. 46, No. 181, s. 135‒136.
2 Ibidem, s. 135: „because on the one hand the Nazis enveloped their Jewish victims in delusions as to what was actually happening and also destroyed the evidence of their genocide, and on the other hand Jews had no conceptual frame or world-view in which the truth of what was happening might appear”.
3 Sh. Felman, D. Laub, Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History, New York 1992, s. xv.
4 Por. S. Lynn, Texts and Contexts: Writing About Literature with Critical Theory, New York 1998.
5 Por. wspomnienia Ch. Delbo, Żaden z nas nie powróci, przeł. K. Malczewska-Giovanetti, Oświęcim 2002; P. Levi, Czy to jest człowiek, przeł. H. Wiśniowska, Kraków 2008 i E. Wiesel, Noc, przeł. M. Kozłowska, Kraków 2007.
6 Pisze o tym w swoim słynnym eseju G. Spivak, Can the Subaltern Speak, in: Marxism and the Interpretation of Culture, ed. C. Nelson, L. Grossberg Urbana 1988.
7 Por. E. Domańska, O poznawczym uprzywilejowaniu ofiary (uwagi metodologiczne), w: (Nie)obecność. Pominięcia i przemilczenia w narracjach XX wieku, red. H. Gosk, B. Karwowska, Warszawa 2008, s. 19‒36.
8 L. Normand, op.cit., s. 136.
9 Przywołać tu można samobójczą śmierć Primo Leviego, Paula Celana, Bruno Bettelheima czy Tadeusza Borowskiego.
10 Cyt. za: A. Reiter, „Ich wollte, es wäre ein Roman”. Ruth Klüger’s feminist survival report, „Forum for Modern Language Studies” 2002, Vol. 38, Issue 3, s. 336.
11 Ibidem, s. 36.
12 G. Agamben, Co zostało z Auschwitz, przeł. S. Królak, Warszawa 2008.
13 Ibidem, s. 53.
14 http://www.auschwitz.org/historia/ruch-oporu/bunty-wiezniow (dostęp 15.09.2015).
15 Jako wyjątek może tu posłużyć przygotowanie do obrony w obozie Roma i Synti, opisane przez Waltera Wintera w jego wspomnieniach Winter’s Time (ed., transl. S. Robertson, Hertfordshire 2004) – choć zwycięstwo było raczej ograniczone, a do aktywnego buntu nie doszło.
16 M. Nyiszli, Byłem asystentem doktora Mengele: wspomnienia lekarza z Oświęcimia, przeł. T. Olszański, Oświęcim 2000. Por. także I. Bartosik, Bunt Sonderkommando. 7 października 1944 roku, Oświęcim 2014.
17 M. Mielnicki, Bialystok to Birkenau. The Holocaust Journey of Michael Mielnicki as told to John Munro, Vancouver 2000.
18 Ibidem, s. 149.
19 Ibidem.
20 Przypomnijmy tu model, na jakim opiera się opowieść o pięknej Małgorzacie Gautier (Dama Kameliowa i operowa Traviata).
21 J. Butler, No, it is not anti-semitic, „London Review of Books” 2003, Vol. 25, No. 16, 25 August, s. 19‒21, http://www.lrb.co.uk/v25/n16/judith-butler/no-its-not-anti-semitic (dostęp 12.02.2014).
22 M. Mielnicki, op.cit., s. 149.
23 Języki opowieści sygnalizują tu różnice kultur właściwych czytelnikom.
24 https://en.wikipedia.org/wiki/Josef_Schillinger (dostęp 19.09.2014): „ Josef Schillinger (21 January 1908 – 23 October 1943) was an SS-guard at Auschwitz, who was shot dead by Franceska Mann, a Polish Jew ordered to undress before entering the gas chamber”.
25 https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszka_Mann (dostęp 15.09.2014).
26 Wersja angielska: https://en.wikipedia.org/wiki/Franceska_Mann (dostęp 15.09.2014).
27 Ibidem. Por. również G. Greif, „...płakaliśmy bez łez...”: relacje byłych więźniów żydowskiego Sonderkommando z Auschwitz, Warszawa‒Oświęcim 2001, s. 149‒150.
28 Ibidem.
29 Życie i „sprawę” Wiery Gran opisała Agata Tuszyńska w książce Oskarżona Wiera Gran, Kraków 2010.
30 http://www.taz.de/1/archiv/digitaz/artikel/?ressort=a2&dig=2010%2F01%2F23%2Fa0006&cHash=439400df41 (dostęp 12.02.2015).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021