Kobieca perspektywa w poezji Szymborskiej – próba refleksji
p. 64-78
Texte intégral
1„Kobiecość” Szymborskiej1 nie wzbudziła specjalnego zainteresowania feministycznej krytyki2, być może dlatego, że jej poezja ani nie koncentruje się na problemach kobiecych, ani nie atakuje męskiego porządku świata – innymi słowy, w tradycyjnym rozumieniu poezja Szymborskiej nie jest poezją feministyczną. Wiele kategorii feministycznych3 – zwłaszcza te podkreślające polityczne oblicze literatury i krytyki literackiej – po prostu do niej nie pasuje, mało z poezji Szymborskiej wydobywa, nie potrafi nawet jej dogłębnie opisać. Nie jest to przypadek, że przy próbie zdefiniowania literatury/poezji kobiecej – przyjmując, że
wszędzie tam, gdzie akcentuje się płciowość podmiotu mówiącego, wszędzie tam, gdzie ujawnia się związek między ciałem a tekstem – mamy do czynienia z przypadkiem literatury/poezji kobiecej
2– Borkowska nie posłużyła się ani jednym przykładem z wierszy Szymborskiej4. Próba zastosowania feministycznych kategorii „strategii terapeutycznych” doprowadziła badaczkę do konkluzji, że „Szymborska odrzuciła w rezultacie feministyczne strategie zastępcze”5. Ale jednocześnie fakt, że jest to poezja pisana przez kobietę, ma decydujące znaczenie dla jej wierszy.
3Nie są to zresztą jedyne kategorie opisu poezji, których krytyka nie przywołuje w stosunku do Szymborskiej. „Obca jest też jej postawie romantyczna wiara w siłę i moc poezji”6, zauważa Borkowska. Warto sprecyzować – Szymborska nie jest wieszczem, poetą patriotycznym, nie wie i nie rozumie więcej niż jej czytelnicy, a więc także ich nie poucza, nie jest wybrańcem bogów itp. Rodzaj męski pojawia się tu nieprzypadkowo, Szymborska bowiem po prostu nie odznacza się cechami, które w polskiej tradycji literackiej kojarzą się z poetą – rolą właściwie zarezerwowaną dla mężczyzn – to znaczy nie wpisuje się w zastany porządek patriarchalnego świata, nie akceptuje modeli poety romantycznego. Jednoczenie jej poetycka persona nie ma nic wspólnego ani z platoniczną (lub demoniczną) kochanką, ani z uczącą patriotyzmu matką Polką, ani z żadną inną rolą wyznaczoną dla kobiet przez tradycję. Celnie ujęła to Borkowska:
Poetycka propozycja Szymborskiej jest zdumiewająca. Stanowi konsekwentną krytykę myślenia uniwersalistycznego, abstrakcyjnego, narzuconego przez porządek restryktywny, „patriarchalny”. W tym sensie jest bliska praktykom dekonstrukcyjnym – i feminizmowi. Żadna jednak formuła – ani dekonstrukcyjna, ani feministyczna – nie wyczerpuje jej bogactwa.7
4Głos poetycki Szymborskiej, jakkolwiek całkowicie i bezsprzecznie kobiecy, wymaga opisu kobieco-feministycznego wychodzącego poza kategorie i formuły nastawione na walkę o uznanie wartości i miejsca kobiet w literaturze/kulturze. Jest więc poezja Szymborskiej wyzwaniem dla krytyki feministycznej, choć przecież jednocześnie stanowi spełnienie wielu jej postulatów.
5Poezja Szymborskiej nie walczy z zastaną tradycją dyskursu płci, bo jej jakby po prostu nie zauważa. Przechodzi ponad nią. Nie odrzuca, ale jednocześnie nie akceptuje. Dotyczy to zresztą również nowinek kulturowych, jak na przykład skierowanych głównie do kobiecego odbiorcy tak zwanych talk shows, budujących kulturę słownego roztrząsania problemów zwanych kiedyś intymnymi. Tak jakby poetka nie zauważała, że role kobiety i mężczyzny są określone bardzo dokładnie i na wielu płaszczyznach, a ich hierarchie uwarunkowane są kulturowo. Innymi słowy, poezja Szymborskiej nie wchodzi w bezpośrednią dyskusję ani z tradycją, ani ze współczesnością, chociaż powstaje w ramach tworzonych przez nie dyskursów.
Chwilami wydaje się, że poezja Szymborskiej przybywa z czasów przyszłych, kiedy walka o miejsce kobiety, tym samym także miejsce człowieka – mężczyzny i kobiety – nie będzie już potrzebna
6– pisze Małgorzata Baranowska8. A może po prostu stanowisko Szymborskiej bliskie jest stanowisku, jakie zajmuje Kristeva, gdy odrzuca dychotomię męski‒kobiecy jako metafizyczną?9 Tworzenie modelu niepodlegającego kategoryzowaniu przyjętemu w ramach dychotomicznie zorientowanych dyskursów społeczeństwa patriarchalnego jest jedną z najciekawszych cech kobiecości Szymborskiej. Hierarchizowanie ignorujące zastany porządek, patrzenie na świat przez pryzmat tego, co domowe i prywatne i co przez wieki wiązano ze światem będącym domeną kobiet, w rezultacie nie kojarzy się w poezji Szymborskiej ani z czymś niższym, ani z walką, ale jest nieantagonizującym dekonstruowaniem stereotypów, które na co dzień gloryfikują tradycję męską.
7Poetycka persona Szymborskiej nie określa się przez przeciwstawienie kobiety mężczyźnie, ale jest przede wszystkim człowiekiem niepodlegającym podziałowi wzdłuż linii seks‒gender. Człowieczeństwo jest zresztą w jej wierszach zdefiniowane przez oczywistość, odróżnienie od Innego. Inność uzmysławia różnice, ale może również przeistoczyć się w normę, jak na przykład w wierszu Cebula z tomu Wielka liczba (1976):
Co innego cebula.
Ona nie ma wnętrzności.
Jest sobą na wskroś cebula
do stopnia cebuliczności.10
8Pojęcie „ludzie” samo w sobie jest zresztą dychotomiczne – ten i inny, stereotypowy wytwór kultury i zwyczajny, żyjący człowiek – jak w wierszu Pomyłka (z tomu Wszelki wypadek 1972), gdzie przedstawieni na obrazach wielcy ludzie:
Wyniośle nieobecni, w szatach albo nago,
zbywają nocny alarm z nieuwagą,
[...]
A to, że ktoś tam w mieście już od dłuższej
chwili trzyma naiwnie słuchawkę przy skroni nakręciwszy zły numer? Żyje, więc się myli.11
9Różnice mogą zresztą być nie tylko biologiczne (naturalne), ale również sztuczne, skonstruowane przez ludzi, często dla ich własnej wygody i spokoju.
Dla naszego spokoju, śmiercią jakby płytszą
nie umierają, ale zdychają zwierzęta
tracąc – chcemy w to wierzyć – mniej czucia i świata,
schodząc – jak nam się zdaje – z mniej tragicznej sceny.
Widziane z góry (z tomu Wielka liczba)12
10Pełne dystansu spojrzenie na człowieka uwydatnia jego (biologiczną) jednorodność gatunkową, pomijając (kulturowe) różnice rodzajowe. Kobiece „ja” Szymborskiej jest człowiekiem w takim samym stopniu jak każdy Inny – czyli mężczyzna. Mężczyzna w jej poezji ustawiony jest bowiem nie w centrum świata, ale w pozycji Innego, a stworzone przez niego kategorie z jedynych zmieniają się w jedne z wielu. W centrum stoi zaś nie – jak można byłoby się spodziewać zgodnie z logiką patriarchalnych dychotomii – kobieta, ale pojedyncza istota, „w ludzkim chwilowo rodzaju”. I ważna jest tu głównie właśnie owa pojedynczość czy indywidualność. Jak podkreśla w wierszu W zatrzęsieniu z tomu Chwila (2002):
Ja też nie wybierałam,
Ale nie narzekam.
Mogłam być kimś
O wiele mniej osobnym.
Kimś z ławicy, mrowiska, brzęczącego roju,13
11Będąc zawsze przede wszystkim człowiekiem, indywidualną istotą, poetycka persona Szymborskiej nie jest prawie nigdy mężczyzną14, mimo że bywa – i to nawet dość często – kobietą. W swojej „bezrodzajowej” postaci jest osobą lub istotą (użycie form żeńskich jest tu zresztą dość znamienne) świadomą swoich poprzednich wcieleń, choć jak sama mówi w wierszu Przemówienie w biurze rzeczy znalezionych z tomu Wszelki wypadek:
Nie wiem nawet dokładnie, gdzie zostawiłam pazury,
kto chodzi w moim futrze, kto mieszka w mojej skorupie.15
12Nie ma w tym różnicy między płciami – formy czasu przeszłego wskazują zarówno na rodzaj żeński, jak i męski – „ledwie wystrugał ręką z płetwy rodem”, ironicznie mówi Szymborska o człowieku w wierszu Sto pociech. Podział pojawia się na innej płaszczyźnie. W niedopowiedziany sposób proces ewolucji i stopniowego stawania się – przejściowo – postacią ludzką zawdzięczamy w wierszu Szymborskiej działaniom, które są (w potocznym, przenośnym znaczeniu) charakterystyczne bardziej dla kobiet niż dla mężczyzn: wyskakiwaniu ze skóry, odchodzeniu od zmysłów, przymykaniu oka, machaniu ręką czy też wzruszaniu ramionami. Innymi słowy, staliśmy się i jesteśmy ludźmi wcale nie dzięki temu, co męskie, wielkie i bohaterskie, nie dzięki temu, co racjonalne (męskie), ale za sprawą tego, co histeryczne (kobiece). Nie zaplanowane, naukowo poznawalne procesy, ale przypadek – który jest zresztą jednym z kluczowych dla poezji Szymborskiej pojęć – stanowi najlepsze i najpełniejsze wytłumaczenie historii ludzi i ludzkości. Ten właśnie niedopowiedziany, ale bardzo jednoznacznie implikowany, odważnie feministyczny, a jednocześnie jakby dla wszystkich oczywisty opis świata widzianego przez kobiece, „domowe” mądrości jest perspektywą charakterystyczną dla poezji Szymborskiej. Raz jeszcze zacytujmy tu Grażynę Borkowską:
Tym, co przynajmniej na pierwszy rzut oka decyduje o oryginalności poezji Szymborskiej, jest specyficzne usytuowanie podmiotu lirycznego. Głos poetki często zadziwia i zaskakuje, ponieważ dochodzi z miejsc nieprzewidzianych – z kąta sali, zza kulis, z muzealnej gabloty, z rynsztoków wielkiego miasta, z wnętrza snu, z głębokiej wody. Poezja Szymborskiej to skromna glosa na marginesie wielkiej księgi świata, szósty akt dramatu, rewers malarskiego obrazu.16
13Inaczej mówiąc, to głos dochodzący z miejsc marginalizowanych przez patriarchalną tradycję, a więc przyporządkowanych symbolicznie kobiecie. I – być może paradoksalnie – okazujących się perspektywą chyba nawet ciekawszą niż symboliczne przyporządkowane mężczyźnie „centrum”.
14Zadając pytanie „Gdzie ona jest?”, Helene Cixous przywołała liczne opozycje:
Aktywność / Pasywność
Słońce / Księżyc
Kultura / Natura
Dzień / Noc
Ojciec / Matka Głowa /
Serce Struktura / Miazga
Logos / Pathos
[...] Zawsze ta sama metafora: podążamy za nią, ona nas niesie, pod wszystkimi jej postaciami, gdziekolwiek organizowany jest dyskurs. [...] Wszędzie podwójne, hierarchizujące opozycje. Wyższy / Niższy.17
15Kobieta w poezji Szymborskiej nie czuje owej niższości, która jest wynikiem przyjęcia męskiego porządku symbolicznego, nie pragnie zamiany miejsca z mężczyzną, nie uważa go za lepszego. Tak więc, nie negując ani swojego miejsca, ani samego zestawienia metafor, neguje lub co najmniej kwestionuje hierarchiczne nacechowanie przywołanych par. Stąd kobieca persona wierszy Szymborskiej często odnosi się do mężczyzn ironicznie.
Ten dorosły mężczyzna. Ten człowiek na ziemi. Dziesięć miliardów komórek nerwowych.
Pięć litrów krwi na trzysta gramów serca.
Taki przedmiot powstawał trzy miliardy lat.
Film – lata sześćdziesiąte z tomu Sto pociech
(1967)18
16Ironia w tej poezji wydaje się tak bardzo zorientowana na mężczyzn, że ilekroć Szymborska mówi ironicznie o ludziach w ogóle, to nie tylko pojawia się rzeczownik rodzaju męskiego „człowiek”, ale również sposób obrazowania wskazuje raczej na osobnika płci męskiej:
Z tym kółkiem w nosie, w tej todze, w tym swetrze. Sto pociech, bądź co bądź.
Niebożę.
Istny człowiek.
Sto pociech z tomu Sto pociech19
17A oto jak jest widziany mężczyzna z perspektywy domowej:
Jutro wygłosi odczyt o homeostazie
w kosmonautyce metagalaktycznej.
Na razie zwinął się, usnął.
Powroty z tomu Wszelki wypadek20
18Kobieca ironia (bo taka właśnie charakteryzuje poezję Szymborskiej) rodzi się na styku domu i oczekiwań, z którymi mężczyzna musi się mierzyć w świecie zewnętrznym. Obejmują one w cytowanym wierszu status i sukcesy zawodowe, ale potrafią także wyjść poza ich granice – w Uśmiechach męskość kojarzy się nie z litością, ale z rozbawieniem powodowanym zachowaniami sztucznymi, odgrywanymi na pokaz
Mężowie stanu muszą się uśmiechać.
Uśmiech oznacza, że nie tracą ducha.
Choć gra zawiła, interesy sprzeczne,
wynik niepewny – zawsze to pociecha,
gdy uzębienie białe i serdeczne.
Uśmiechy z tomu Wielka liczba21
19To, co publiczne i wysokie (a więc męskie), jest więc również zwyczajnie śmieszne. Nie sposób przecież nie zgodzić się z niezbyt poważną (choć prawdziwą) obserwacją, że „Stomatologia w służbie dyplomacji – spektakularny gwarantuje skutek”. Inaczej mówiąc – nie sposób świata mężczyzn traktować do końca poważnie.
20Nie można jednak tego świata lekceważyć, gdyż wpływa on na całą ludzkość – w modelu męskości mieści się przecież również bohaterstwo, za które później, jak w wierszu Pieta, płaci kobieta stająca się czymś w rodzaju eksponatu w muzeum poświęconym wielkiemu mężczyźnie. Szymborska nie kwestionuje istoty męskości ani bohaterstwa, które jest naturalną konsekwencją bycia mężczyzną, zwłaszcza w ramach patriotycznie zorientowanej tradycji polskiej. Od czytelników oczekuje znajomości owej tradycji i rozumienia jej reguł, ale jednocześnie pokazuje ją z zaskakującej nieco perspektywy codzienności istnienia. I tak na przykład w wierszu W biały dzień z tomu Ludzie na moście (1986) bohaterska śmierć użyta jest do podkreślenia powszechnego braku zrozumienia dla niezwykłości cudu, jakim jest zwykłe, codzienne życie.
Czasem ktoś od progu wołałby
„panie Baczyński, telefon do pana”
i nic dziwnego w tym nie byłoby,
że to on, i że wstaje obciągając sweter
i bez pośpiechu rusza w stronę drzwi.
Rozmów na widok ten nie przerywano by,
w pół gestu i w pół tchu nie zastygano by,
bo zwykłe to zdarzenie – a szkoda, a szkoda –
jako zwykłe zdarzenie traktowano by.
W biały dzień z tomu Ludzie na moście22
21Dla Szymborskiej życie to codzienność, ale także, jak w wierszu Muzeum, obecność uczuć oraz zdolność do błędu, jak w wierszu Pomyłka (z tomu Wszelki wypadek) – „Żyje, więc się myli”23. To wszystko, co tradycja patriarchalna ustawia po stronie nieracjonalnego, a zatem reprezentującego kobietę. Jeśli nawet – jak w Muzeum – synonimem życia staje się walka, to jest to po prostu wyścig z suknią:
Korona przeczekała głowę
Przegrała dłoń do rękawicy.
Zwyciężył prawy but nad nogą.
Co do mnie, żyję, proszę wierzyć.
Mój wyścig z suknią nadal trwa.
Muzeum z tomu Sól (1962)24
22W wierszach, w których persona poetycka wyraźnie identyfikuje się z kobietą, ironię zastępuje „wesoła litość”. Nie jest to jedyna różnica między sposobem, w jaki Szymborska z jednej strony odnosi się do człowieka w ogóle, a z drugiej – do jego kobiecej postaci. Człowiek jest tu przede wszystkim stworzeniem biologicznym, kobieta natomiast pamięta nie tylko poprzednie stadia swojego biologicznego rozwoju, ale jest również świadoma uwarunkowań kulturowych własnego istnienia. Jest piękną Heleną odwiedzającą Troję, rozumie żonę Lota czy po prostu jest Kasandrą. Pamięta postacie, które uczyniły z niej stereotyp kulturowy, a więc którymi „była” jako konstrukcja kulturowa, rozumie je na tyle, że potrafi wejść w kobiecą postać z przeszłości. W wierszu Pejzaż (Sto pociech) – już jako namalowana na obrazie „niewiasta pod jesionem” – mówi:
Nie znam zabawy w serce.
Nie znam nagości ojca moich dzieci.
Nie podejrzewam Pieśni nad pieśniami
o pokreślony zawiły brudnopis.
To, co pragnę powiedzieć, jest w gotowych zdaniach.
Nie używam rozpaczy, bo to rzecz nie moja,
a tylko powierzona mi na przechowanie.
Pejzaż25
23Kobieca persona wierszy Szymborskiej pamięta również postacie, którymi była bezpośrednio, jak chociażby samą siebie w dzieciństwie. Potrafi spojrzeć na nie z dystansem, traktować jak Innego – na przykład w wierszu Śmiech (z tomu Sto pociech):
Dziewczynka, którą byłam –
znam ją oczywiście.
Mam kilka fotografii
z jej krótkiego życia.
Czuję wesołą litość
dla paru wierszyków.
Pamiętam kilka zdarzeń.26
24W wierszu Ze wspomnień z tomu Chwila (2002) spojrzenie na siebie samą z przeszłości jest jednocześnie refleksją nad – uwarunkowanymi przez związki z mężczyznami – stosunkami pomiędzy kobietami różnych generacji:
Ja pomyślałam: zadzwonię do ciebie,
jeszcze na razie – powiem – nie przyjeżdżaj,
zapowiadają właśnie kilkudniowe deszcze.
Tylko Agnieszka, wdowa,
powitała piękną uśmiechem.27
25O ile opis „samej siebie w dawnej postaci” to stosunkowo częsty motyw wierszy Szymborskiej i dość podobny w tonie do sentymentalno-ironicznego stosunku do innych „przyszłych kobiet” – jak na przykład trzynastolatek (Chwila w Troi) czy małych dziewczynek (Mała dziewczynka ściąga obrus), o tyle niewiele – wydawać by się mogło – jest w poezji Szymborskiej patrzenia na kobietę jako Innego. Wspomniany powyżej wiersz Ze wspomnień stanowi pod tym względem wyjątek, choć również może być zapowiedzią czegoś dla poezji Szymborskiej nowego. Natomiast ton, z jakim kobiety potrafią mówić o potencjalnej rywalce czy po prostu o każdej nieakceptowalnej Innej, pojawiał się od dawna w jej wierszach, choć wręcz po mistrzowsku wykorzystany jest dopiero w wierszu Nienawiść z tomu Koniec i początek (1993). „Spójrzcie, jaka wciąż sprawna, / jak dobrze się trzyma”28 – brzmi nieomal jak cytat z zasłyszanej gdzieś złośliwej rozmowy. Złośliwość i plotkarstwo, przypisywane kobietom w ramach patriarchalnych stereotypów, nie są charakterystycznym tonem wypowiedzi kobiecej persony wierszy Szymborskiej, nie pojawiają się również nigdy w stosunku do innych kobiet. Są jedynie głosem, chwytem literackim, kolejną grą, która obnaża i ośmiesza patriarchalny stosunek do kobiet.
26Charakterystyczny dla Szymborskiej przyjaźnie ironiczny ton w odniesieniu do Innych wyrasta nie z przyjęcia „zewnętrznych” czy zastanych stereotypów, ale jest przedłużeniem stylu mówienia o sobie samej „w dawnej postaci”. Używa go poetka zresztą nie tylko w stosunku do ludzi, ale także wobec wielu elementów otaczającego ją świata, włącznie z zastaną tradycją i otaczającą ją współczesnością.
Najlepiej, gdybyś wróciła
skąd przyszłaś.
Nic ci nie jestem winna,
zwyczajna kobieta,
która tylko wie,
kiedy
zdradzić cudzy sekret.
Śmiech z tomu Sto pociech29
27Określając siebie jako „zwyczajną kobietę”, zaznacza w tym wierszu, w paradoksalnie oczywisty sposób, bycie na marginesie „wysokich” modeli kultury. Jednocześnie dość trudno byłoby zdefiniować pojęcie zwyczajnej kobiety w poezji Szymborskiej. Kobieta to przecież zmienność bez zmian, ktoś, kto „musi być do wyboru”, jak w wierszu Portret kobiecy (z tomu Wielka liczba):
Naiwna, ale najlepiej doradzi.
Słaba, ale udźwignie.
Nie ma głowy na karku, to będzie ją miała.
Czyta Jaspersa i pisma kobiece.
Nie wie po co ta śrubka i zbuduje most.
Młoda, jak zwykle młoda, ciągle jeszcze młoda.30
28Kobieta to również ktoś, kogo ciało podlega modzie i kto podlega obowiązującym stereotypom piękna. W wierszu Kobiety Rubensa z tomu Sól, zauważając nieobecność „chudych sióstr” na obrazie, Szymborska pisze:
Trzynasty wiek dałby im złote tło.
Dwudziesty – dałby ekran srebrny.
Ten siedemnasty nic dla płaskich nie ma.
Albowiem nawet niebo jest wypukłe,
wypukli aniołowie i wypukły bóg ‒31
29Kobieta i jej rola zależą w tym wierszu od fizyczności, a ciało kobiece podlega tym samym kategoriom oceny estetycznej co sztuka. Dostrzeżenie takiego sposobu patrzenia na ciało kobiece ma oczywiście wiele wspólnego z poglądami feministycznymi – tyle tylko, że u Szymborskiej nie jest oceniane jednoznacznie negatywnie, skoro w sztuce dotyczy również postaci niebiańskich, a więc szczególnie honorowanych. Takie właśnie zauważanie zagadnień podnoszonych przez feminizm i (nie)rozwiązywanie ich w (nie)konwencjonalny sposób jest dla Szymborskiej dość typowe.
30Typowe jest również koncentrowanie się na tym, czego nie ma – i nie ma w tym nic dziwnego, skoro zdaniem Lacana „kobieta nie istnieje”32. Cóż jest bowiem niezwykłego w fakcie, że w świecie „nieistniejącej kobiety” to, co się nie wydarzyło, ma takie samo znaczenie jak to, co nastąpiło. Dobrym tego przykładem jest wiersz Dworzec, poświęcony „nieprzyjazdowi do miasta N”, choć również początek wiersza *** – „Nicość przenicowała się także i dla mnie” wart jest przywołania w tym kontekście. Owo nieistnienie rozprzestrzenia się dalej – na nieistnienie pojedynczych realizacji stereotypów. Stąd rodzina opisana w wierszu Album (Sto pociech 1967) składa się z ludzi owym stereotypom niepodlegających, a kiedy po latach sentymentalny stereotyp pojawi się w wierszu Szymborskiej w opisie fotografii, będzie to Pierwsza fotografia Hitlera (Ludzie na moście 1986). Stereotyp nie pozwala zarówno widzieć rzeczywistości, jak i jej opisać, a często wręcz sprzeciwia się zdrowemu rozsądkowi. „Miłość szczęśliwa” – jak pisze Szymborska – „Przenigdy nie zdołałaby zaludnić ziemi / zdarza się przecież rzadko”. Tak więc dla naszego istnienia ważna jest rzeczywistość, a nie stereotyp używany do jej opisu. Podobnie w wierszu Pierwsza miłość, o której po latach – niezgodnie ze stereotypem – poetycka persona Szymborskiej może powiedzieć tylko, że „Coś między nami było i nie było / działo się i podziało”. I wcale nie stereotyp wieczności pierwszej miłości sprawia, że jest ona szczególnie ważna, ale to, że całkowicie minęła:
[…] właśnie taka, jaka jest,
potrafi, czego tamte nie potrafią jeszcze:
niepamiętana,
nie śniąca się nawet,
oswaja mnie ze śmiercią.
Pierwsza miłość z tomu Chwila33
31Ciekawe, że gra ze stereotypami pojawia się szczególnie w wierszach o tematyce miłosnej, w których Szymborska niemal całkowicie zrywa z zastaną, patriarchalną tradycją poezji kobiecej. We wczesnych utworach Szymborskiej miłość ukazywana jest właściwe jako jej brak, niemożność dorównania ideałowi:
Jestem za blisko, żeby mu się śnić.
Nie fruwam nad nim, nie uciekam mu
pod korzeniami drzew. Jestem za blisko.
Nie moim głosem śpiewa ryba w sieci.
*** z tomu Sól34
32W późniejszych wierszach uczucie to wyrażone jest bez wielkich słów, nie przez niezwykłość, ale właśnie przez cud codzienności:
A mnie tak się złożyło, że jestem przy tobie.
I doprawdy nie widzę w tym nic
zwyczajnego.
*** z tomu Wszelki wypadek35
33Miłość nie jest więc przywilejem młodości, stereotypową burzą namiętności, ale spokojnym byciem z drugim człowiekiem, jest dojrzałym uczuciem dojrzałego człowieka. W wierszach miłosnych Szymborska używa lirycznego „ty”, które – w odróżnieniu od „my” – pozwala na utrzymanie własnego „ja”, zaznaczenie „osobności” oraz szacunek dla „ja” ukochanego, a zarazem – w odróżnieniu od „on” – nie ustawia go w pozycji Innego. Zresztą „ty” liryczne pojawia się w poezji Szymborskiej stosunkowo późno, a wyrażone jest pełnym głosem tak naprawdę dopiero w wierszach pisanych po śmierci kochanego mężczyzny:
Na tyle Cię przeżyłam
i tylko na tyle,
żeby myśleć z daleka.
Pożegnanie widoku
z tomu Koniec i początek36
34Głos kobiety w poezji Szymborskiej to nie krzyk walki ani nie szept poddania. To głos kobiety, która czuje się – nie tylko jako jednostka, ale również kulturowo – równa mężczyźnie, „jeśli ten podział pozostaje w mocy” (Rachunek elegijny z tomu Koniec i początek), nie musi więc o nic walczyć, ani nikomu się poddawać. Głos kobiety, która wie, że nawet jeżeli historia należy do bohaterów, to przecież „Po każdej wojnie / ktoś musi posprzątać” (Koniec i początek). Głos kogoś, kto – być może paradoksalnie – wywodząc się z niezwykle patriotycznej kultury polskiej, godzi się na zapomnienie patriotyzmu przodków, zamiast agitować za powstaniem kolejnej organizacji kombatanckiej.
Ci, co wiedzieli
o co tutaj szło,
muszą ustąpić miejsca tym,
co wiedzą mało.
I mniej niż mało.
I wreszcie tyle co nic.
Koniec i początek37
35I co najbardziej chyba dla kobiet charakterystyczne – głos kogoś, kto nie musi rzeczywistości zmieniać, może w niej po prostu – jako postać nieistniejąca – nie uczestniczyć, tak jak przez wieki kobiety nie uczestniczyły w tworzeniu kategorii opisu zamieszkiwanego przez nie świata i jedyne, co im pozostawało – poza przystosowaniem się – to cicha, spokojna niezgoda. No i rzecz jasna dbanie o trwałość codziennego życia wtedy, gdy męscy bohaterzy wyruszali, aby wypełniać ważniejsze role społeczne i historyczne. I pewnie między innymi dlatego tak trudno jest uchwycić i opisać istotę pewnej swego kobiecości – w końcu przecież uhonorowanej literacką Nagrodą Nobla.
Notes de bas de page
1 Jedyną znaną mi próbą zastosowania kategorii feministycznych do analizy poezji Szymborskiej jest artykuł Grażyny Borkowskiej Szymborska ex-centryczna, do którego poniżej się odwołuję. Pamiętać jednak należy, że od jego publikacji zarówno krytyka feministyczna, jak i twórczość Szymborskiej wzbogaciły się o nowe aspekty.
2 Ciekawe, że nazwisko Szymborskiej, jedynej polskiej poetki noblistki, pojawiło się tylko raz – i to w przypisach – w wydanej niedawno książce poświęconej feminizmowi jako metodzie i perspektywie badawczej – Krytyka feministyczna. Siostra teorii i historii literatury, red. G. Borkowska, L. Sikorska, Warszawa 2000.
3 C. Belsey, J. Moore, Introduction: The Story So Far, w: The Feminist Reader. Essays in Gender and the Politics of Literary Criticism. Second Edition, ed. C. Belsey, J. Moore, Blackwell 1997, s. 1‒15.
4 G. Borkowska, Metafora drożdży. Co to jest literatura/poezja kobieca, „Teksty Drugie” 1995, nr 3/4, s. 31‒44; cyt. s. 44.
5 Eadem, Szymborska ex-centryczna, „Teksty Drugie” 1991, nr 4, s. 58.
6 Ibidem, s. 46.
7 Ibidem, s. 58.
8 M. Baranowska, Szymborska i Świrszczyńska – dwa bieguny codzienności, w: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Kontynuacje, red. A. Brodzka, L. Burska, Warszawa 1996, s. 8.
9 J. Kristeva, Women’s Time, w: The Feminist Reader..., s. 201‒217.
10 W. Szymborska, Wiersze wybrane, Kraków 2012, s. 229.
11 Ibidem s. 165.
12 Ibidem, s. 211.
13 Ibidem, s. 330.
14 Jedynym chyba wierszem, w którym Szymborska używa formy męskiej w pierwszej osobie liczby pojedynczej, jest Relacja ze szpitala z tomu Sto pociech (Warszawa 1967). Wiersza tego zresztą nie zamieściła Szymborska w swoim obszernym wyborze Widok z ziarnkiem piasku (Poznań 1996).
15 W. Szymborska, Wiersze wybrane, s. 184.
16 G. Borkowska, Szymborska ex-centryczna, s. 51.
17 H. Cixous, Sorties: Out and Out: Attacks / Ways Out / Forays, w: The Feminist Reader..., s. 91.
18 W. Szymborska, Wiersze wybrane, s. 144.
19 Ibidem, s. 158.
20 Ibidem, s. 177.
21 Ibidem, s. 215.
22 Ibidem, s. 258.
23 Ibidem, s. 165.
24 Ibidem, s. 66.
25 Ibidem, s. 119.
26 Ibidem, s. 122.
27 Ibidem, s. 343.
28 Ibidem, s. 296.
29 Ibidem, s. 122.
30 Ibidem, s. 224.
31 Ibidem, s. 87.
32 Zob. J. Lacan, The Feminine Sexuality, London 1982.
33 W. Szymborska, Wiersze wybrane, s. 345.
34 Ibidem, s. 76.
35 Ibidem, s. 199.
36 Ibidem, s. 306.
37 Ibidem, s. 294.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021