Luksusowe przedmioty w obozach zagłady. Luksus, ciało, gender
p. 52-63
Texte intégral
1Zważywszy, że tradycja patriarchalna w centrum uwagi sytuowała mężczyznę i (jego) życie intelektualne, nie powinno być dla nikogo zaskoczeniem, iż nawet doświadczenia niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych widziane i opisywane były przede wszystkim w (męskich) intelektualnych kategoriach1. I tu właśnie powstaje paradoks i problem ponazistowskiej kultury, czyli wpływ, jaki dyskursy charakterystyczne dla „wysokich” patriarchalnych elit miały na sposób opisywania życia w obozach. Ponadto język literacki (a nim posługiwano się, lub aspirowano do niego, w większości obozowych wspomnień) to język tych, których system władzy sytuował w pozycji uprzywilejowanej, a zatem jest nośnikiem wartości tradycyjnych i pozwala na nazywanie miejsc, sytuacji oraz tych, których widzi się jako Innych zgodnie z interesem grup uprzywilejowanych2. W sytuacji obozu pozwalał on na przykład na nazywanie szpitalem miejsca bardzo luźno, i głównie symbolicznie, związanego z opieką medyczną. Język taki to przede wszystkim instrument władzy, pozwalający na manipulowanie rzeczywistością. Oglądając literaturę obozową z takiej perspektywy, łatwiej jest zauważyć, jak ogromny problem stanowi fakt, że twórcy (i w znakomitej większości także wykonawcy) Zagłady należeli do elity kultury patriarchalnej. Jak argumentowałam we wcześniejszych pracach3, posługiwanie się językiem i kategoriami pochodzącymi spoza systemu, który nawet jeśli nie ponosi bezpośredniej odpowiedzialności za Zagładę, to jednak nie sprzeciwił się nazistowskiej władzy, pozwala na uchwycenie spraw, które trudno jest zauważyć i opisać w ramach tradycyjnych podejść4.
2Dwie główne kategorie, które tu przywołuję – gender i luksus, niezbyt często pojawiają się w opracowaniach na temat Zagłady5. Pojęcie luksusu właściwie nie pojawia się w kontekście obozów koncentracyjnych oraz obozów zagłady, nieobecne jest również w refleksji na temat oflagów czy więzień (szczególnie tych wojennych i okupacyjnych). Chociaż luksus objawia się w wielu formach, coraz trudniej go zdefiniować, a kryteria są coraz mniej wyraźne, niezależnie jednak od stosowanej definicji pojęcie luksusu odnosi się do ludzi korzystających z przywilejów wolności6. Niemniej jednak analiza tekstów wspomnieniowych z niemieckich nazistowskich obozów pokazuje, że oba pojęcia – gender i luksus, stanowić mogą ciekawe kategorie patrzenia na rzeczywistość obozową.
3Analizy wspomnień obozowych pokazują, że byli więźniowie zapisali, choć często bezrefleksyjnie, że ludzie kierowani byli do obozów dla kobiet i dla mężczyzn nie na podstawie ich płci biologicznej czy kulturowej, ale na podstawie męskiego lub kobiecego wyglądu ich ciała7. Była więźniarka i pisarka Seweryna Szmaglewska w swojej wspomnieniowej książce Dymy nad Birkenau zauważyła ponadto, że z czasem ciała więźniów traciły charakterystyczne cechy płciowe i stawały się „dziecięce”8.
Gdy ciało wyschło aż do kształtów dziecięcych, gdy ręce i nogi są jak patyczki, gdy usta pełne są tyfusowej suszy, a każdy kęs pokarmu powoduje wznowienie się czerwonki, gdy sam zapach lagrowej zupy budzi mdłości, kiedy nie ma żadnej pomocy, opieki, lekarstw – skąd bierze się, gdzie się rodzi, w jakim zakątku organizmu pęcznieje i rozkwita zaczarowana chęć życia, tak mocna, że potrafi zwyciężyć wielopostaciową śmierć?9
4Odróżnienie ciała kobiecego i męskiego, szczególnie z odległości, stawało się trudne lub niemożliwe. Oprawcy nie patrzyli na więźnia jako kobietę czy mężczyznę, a ponieważ tożsamość płciowa jest jedną z podstawowych tożsamości człowieka, odmawiali im tym samym człowieczeństwa. Więźniowie natomiast, nie mogąc opierać odmienności płciowej w takim samym stopniu jak w świecie pozaobozowym na różnicach fizycznych, zwrócili się w stronę charakterystyki genderowej, z wyraźnie kulturowo i społecznie określonymi zachowaniami i atrybutami wskazującymi na kobiecość i męskość. Pozwalało im to na zachowanie cech ludzkich, a dokładniej poczucia własnego człowieczeństwa10.
5Interesujące podejście krytyczne, które pomaga rzucić światło na obozową rzeczywistość i pozwala na przyjrzenie się sytuacji opisanej przez Szmaglewską i innych byłych więźniów, prezentuje feministyczna krytyka akademicka zajmująca się zagadnieniami czarnych niewolników w Ameryce. Z ukazywanej przez nią perspektywy uwięzienie w obozie widziane jest jako „kradzież ciała”, czyli „celowe i zadane gwałtem pozbawienie zniewolonego ciała motywujących zamiarów, aktywnych pragnień”11. Jedna z konsekwencji takiej właśnie kradzieży to niwelowanie różnic genderowych, gdyż ciała zarówno kobiet, jak i mężczyzn „stają się terytorium tych samych manipulacji kulturowych i politycznych, które nie są ani ukierunkowane genderowo, ani genderowo uwarunkowane”12. Jednocześnie – z punktu widzenia zniewolonych – ciało jest przestrzenią prywatną (często jedynym obszarem prywatności), którą jednak „właściciele” zamieniają w przedmiot. Zdaniem Hortense J. Spillers, w takiej sytuacji „seksualności zniewolonych stanowią fizyczną i biologiczną ekspresję «inności»”13. Wszystko to przebiega w sytuacji, w której „zniewoleni” (w przypadku Zagłady więźniowie obozów) pozbawieni są swoich normalnych (patriarchalnych) ról społecznych – ich pozycja w rodzinie (zapewniająca im miejsce w „normalnym” czy też wolnym świecie) przestaje determinować ich pozycje w rzeczywistości, w której żyją. Muszą natomiast funkcjonować w świecie, którego zasady są im całkowicie obce, a często wręcz niemożliwe do pojęcia. Ich ciała stają się przedmiotami, a ich wartość oceniana jest przez wrogi system, który sprawia, że zniewolony człowiek pozbawiony jest zarówno tożsamości, jak i cech personalnych. Spillers argumentuje, że w takiej sytuacji zniewoleni starają się przeciwdziałać procesom, którym poddaje ich wrogi system, przez choćby śladowe zachowanie znanych (tradycyjnych) funkcji społecznych, włączając w to genderowe role i modele społeczne.
6Fizyczne oddzielenie kobiet i mężczyzn oraz degradacja ciała sprawiają, że seksualność (i właściwie kategoria płci seksualnej) w kontekście obozów koncentracyjnych ma niewielkie zastosowanie. I choć Spillers zauważa, że zniewoleni „tracą genderowe różnice przynajmniej w końcowym oglądzie”, podkreśla jednak, że zniewolone ciało staje się „prywatnym, swoistym obszarem, na którym przecinają się i łączą biologiczne, płciowe, społeczne, kulturowe, lingwistyczne, rytualne and psychologiczne losy”14, Tym samym ciało to terytorium, na którym płeć biologiczna i kulturowa są nierozłączalne, a różnice między nimi – nierozpoznawalne15. Jeśli chodzi o ludzi przybywających do Auschwitz, to właśnie stan ich ciała determinował ich późniejsze losy – młodzi i zdrowi mieli szansę na przeżycie, podczas gdy ludzie starsi lub wyglądający na chorych w trakcie selekcji wysyłani byli na natychmiastową śmierć. Selekcja od czasu do czasu powtarzana była także w obozie i zawsze podstawowym kryterium był wygląd ciała jako odzwierciedlający kondycję fizyczną. Można jednak argumentować, że w procedurze tej istotna była także kategoria genderu, gdyż matki małych dzieci skazywane były na natychmiastową eksterminację, niezależnie od wyglądu ich ciała. Zasadzie tej nie podlegali jednak mężczyźni, a ojcostwo nie stanowiło kategorii, według której prowadzono selekcję.
7Wspomnienia byłych więźniów pokazują, że wielu z nich nie odróżniało w obozie sfery biologicznej i symbolicznej. W sytuacji obozowej zanikały znaki biologicznych różnic pomiędzy płciami, prowadząc w licznych tekstach wspomnieniowych do zapominania o binarnym charakterze płciowym. Podejście autorów wspomnień do zagadnień seksualności bliskie jest myśleniu sprzed XVIII wieku, przyjmującemu istnienie jednej płci (męskie organy płciowe replikowane są u kobiet nie jako komplementarne, ale raczej jako ustanawiające porządek hierarchiczny)16. Tym samym to płeć kulturowa (gender), a nie płeć biologiczna, ciało, stanowiła o binarnej opozycji kobiet i mężczyzn, a zatem definiowała człowieka. Więźniowie przebywający w obozie pozbawieni byli swojej „podstawowej” biologicznej funkcji seksualnej, polegającej na prokreacji, różnili się więc tylko rolami genderowymi. W tej sytuacji odgrywanie tych ról decydowało o zachowaniu „człowieczeństwa” więźnia. Tym samym rzeczywistość obozowa wzmagała wagę hierarchicznie widzianych, kulturowo narzucanych różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami, kategoryzując ich jako dwie dystynktywne płci kulturowe (gender). W tym kontekście szczególnie istotne jest zastąpienie płciowej charakterystyki (seksualnego) ciała przez genderowo określane zachowania, gesty i przedmioty.
8Żydzi wysyłani w transportach do obozów, nie zawsze w pełni świadomi czekającego ich losu, wypełniając rozporządzenia niemieckich władz, zabierali ze sobą najcenniejsze rzeczy, może także wierząc, że luksusowe rzeczy pomogą im ocalić życie lub poprawić jego jakość. Pozbawiani bagażu natychmiast po przyjeździe, na obozowej rampie, z niewieloma wyjątkami wysyłani byli natychmiast do komór gazowych, podczas gdy przywiezione przez nich przedmioty były zbierane, sortowane i składane w obozowej „Kanadzie”. Znaczną większość tak uzyskanych dóbr wysyłano do Rzeszy (dla ludności niemieckiej), ale niektóre pozostawiano dla administracji obozowej, a niektóre były kradzione („zorganizowane”) przez więźniów i stawały się nielegalnym towarem wymiennym.
9Autorzy wspomnień stosunkowo często zauważają, że życie w obozach koncentracyjnych było znacznie cięższe niż w obozach zagłady, co wiązało się z istnieniem w tych ostatnich nielegalnego obiegu dóbr należących do Żydów, których przywieziono do miejsc eksterminacji. Transporty były źródłem dodatkowego ubrania i żywności dla więźniów, w znaczny sposób wpływając na ich szanse przeżycia. Dodajmy tu od razu, że przedmioty przywożone (a następnie wymieniane pomiędzy więźniami na czarnym runku) były stosunkowo wysokiej jakości, a wiele z nich było rzeczami luksusowymi. Co niezwykle interesujące, wartość tych przedmiotów, przywożonych do obozów przede wszystkim przez kobiety, była zupełnie inna niż w wolnym świecie (lub świecie pozaobozowym). Luksus, szczególnie w tym kontekście, bardziej związany jest z ciałem (nie płcią biologiczną czy kulturową, choć luksusowe przedmioty produkowane są w genderowych wersjach), z wygodą, z przyjemnością cielesną niż z satysfakcją intelektualną. Być może właśnie ze względu na takie konotacje z łatwością kojarzony jest z kobietami (i feminizacją), gdyż to one zawsze wchodzą w przestrzeń społeczną cieleśnie17. Odniesienia do luksusowych przedmiotów we wspomnieniach obozowych wręcz sugerują, że to właśnie ciało nadaje luksusowi znaczenie.
10Wzmianki o luksusowych przedmiotach niezbyt często pojawiają się w tekstach wspomnieniowych byłych więźniów obozów męskich. Nieliczne uwagi na temat jedwabnych koszul i bielizny należącej do „chłopców kapo” niosą w sobie ton homoseksualizmu i dezaprobaty. Nie znaczy to, że kultura obozów męskich nie wytworzyła swoistych odmian luksusu. Interesujący „luksusowy” przedmiot opisuje w swoich wspomnieniach Pięć lat kacetu Stanisław Grzesiuk18. I nie chodzi tu o sam przedmiot, ale raczej o materiał, z którego został wykonany i który nadaje mu wyjątkowy charakter. Grzesiuk wspomina dekoracyjną bransoletkę ze swoim numerem obozowym, pisząc o niej w następujący sposób:
Numer ten kosztował dużo papierosów i kilka bochenków chleba. Śliczna rzecz. Numery takie miało w obozie zaledwie kilkanaście osób. Dosłownie taki jak mój, tzn. z ludzkiej kości – to nie wiem, ile osób mogło mieć. Kolega z rewiru [...] postarał mi się z patologii o kawał już wygotowanego ludzkiego piszczela i z tego wykonano numer i bransoletkę. (s. 364)
11We wspomnieniach Grzesiuka luksusowym przedmiotem okazuje się także ludzka skóra, szczególnie ta z tatuażami, ciekawie wyglądającymi jako abażury lamp, których kolekcje były powodem do dumy wielu kapo.
Była to na pewno ludzka, jeszcze nie wyprawiona skóra. Brałem całe kawały do rąk i przyglądałem się z bliska. Były skóry z tatuażami, było kilka skór z całych piersi – owłosienie, brodawki, i włosy pod pachą. Jedną nawet przyłożyłem do piersi, żeby stwierdzić, że się nie mylę. (s. 322)
12Inny przykład pojawia się w wypowiedzi Tadeusza Borowskiego:
Nie walczyliśmy w obozie o pojęcie Ojczyzny albo o przebudowę wewnętrzną człowieka, walczyliśmy o miskę zupy, o miejsce do spania, o kobiety, o złoto i zegarki z transportów.19
13Tak więc, zgodnie ze słowami pisarza, kobiety to nie tylko przedmioty, ale także przedmioty luksusowe. Należałoby je umieścić pomiędzy tymi luksusowym obiektami, które nie mają w obozie wartości związanej z ich użytecznością, a mogą być jedynie wartością wymienną, stają się swego rodzaju walutą. Tym samym Borowski opisuje kobiety przede wszystkim jako przedmioty wymiany pomiędzy mężczyznami, typowe dla społeczeństw patriarchalnych, gdzie wymiana kobiet decyduje o związkach, w jakie dzięki niej wchodzą mężczyźni20. Funkcją kobiet jako dóbr luksusowych było służenie mężczyznom do konstruowania swojej tożsamości genderowej i odgrywania męskości.
14We wspomnieniach pisanych przez byłe więźniarki przedmioty luksusowe zawsze pojawiają się w obozie ze świata zewnętrznego, ale rzeczy, które wiążą się z luksusem w świecie pozaobozowym, często nie pełnią takiej funkcji w obozie. Wiele autorek wspomina kosmetyki Elizabeth Arden i perfumy Guerlain, a także modne buty i sukienki jako rzeczy przywożone do Auschwitz. We wspomnieniowej opowieści Z otchłani Zofia Kossak pisze:
[B]ogate żydówki cudzoziemskie, nie spodziewając się oczekującego ich losu, przyjeżdżały do Oświęcimia z mnóstwem rzeczy. Prócz wykwintnej odzieży i pościeli, wiozły ze sobą perfumy Guerlaina, kosmetyki Eliabeth Arden, suknie balowe, rakiety tenisowe, podręczne apteczki, środki przeciw zapobieganiu ciąży (to ostatnie było specjalnością żydówek francuskich), zabawki dziecinne i... brylanty.
Klejnoty kupców holenderskich, skarbce rodzinne odwiecznych rodów bankierskich z Amsterdamu, przyjeżdżały ukryte we włosach, zaszyte w odzieży, w pluszowym misiu wnuczki, w patriarchalnej peruce babki.21
15Luksusowe przedmioty z bagaży przywiezionych do obozu pojawiają się później we wspomnieniach w najmniej oczekiwanych kontekstach, jak na przykład rozbudowa Birkenau – a raczej jego części, zwanej przez więźniów Meksykiem.
Odcinka tego nie traktuje się jako siedziby na czas dłuższy. Jest to prowizorium. Nie ma tu Blockführerstuby, kuchni ani instalacji higienicznych. Nie otaczają terenu naelektryzowane druty. Meksyk jest traktowany jako filia czy kolonia, rezerwowana na wypadek skrajnego przeludnienia odcinka ,,C” (s. 291)
16– pisze Seweryna Szmaglewska. Z jej uwag wynika, że w 1943 roku w Birkenau przebywały 42 tysiące więźniarek, co powodowało niezwykły tłok w obozie, bo sekcja „C” i Meksyk z trudem mogły pomieścić więcej niż 28 tysięcy kobiet. Nieprzygotowana na taką liczbę więźniarek administracja obozowa nie dysponowała odpowiednią ilością więziennych ubrań dla kobiet. Z wielu relacji wynika, że w podobnych sytuacjach kobietom rozdawano mundury jeńców radzieckich lub cywilne ubrania, na których malowano białą farbą na plecach krzyż. Szmaglewska opisuje dość niezwykłe rozwiązanie problemu:
Dookoła bloku, w jego cieniu i obok na słonecznej spiekocie, leżą postacie nieomal całkiem nagie, szare z wycieńczenia i brudu. Łachmany, w które są odziane, już dawno przestały być wystarczające. Sukienki, jakie im wydano – przepalone w wielu odwszeniach, koronkowe lub jedwabne, czasem wieczorowe z wyciętymi plecami – popękały i nieomal zupełnie opadły. (s. 292)
17Wypowiedź Szmaglewskiej nie jest jedynym opisem wieczorowych strojów i sukni balowych używanych przez władze obozowe jako ubrania dla więźniarek. Uwagi na temat zdumienia ogarniającego kobiety przybywające do obozów na widok wynędzniałych więźniarek ubranych w balowe stroje pojawiają się wielokrotnie, podobnie jak i informacje o ślubnych welonach wydawanych przez władze więźniarkom jako obowiązkowe nakrycia głowy zamiast zwyczajowych chustek. Nadawało to obozowi charakter miejsca nierealnego, widoku niemożliwego do opisania w znanych ze świata zewnętrznego kategoriach i sposobach obrazowania. Koronkowe i jedwabne suknie balowe opisane przez Szmaglewską z pewnością były przedmiotami luksusowymi i drogimi, ale jako dopasowane do ciał swoich poprzednich właścicielek z punktu widzenia wysyłki do Rzeszy były bezużyteczne, a zatem administracja klasyfikowała je w obozie jako „dodatkowe” ubrania dla kobiet. Sytuacja ta rzuca także światło na inne aspekty cielesności, gdyż eleganckie żydowskie właścicielki luksusowych sukien były – według obserwacji autorek wspomnień – drobne, co różniło je zdecydowanie od modelowego wyglądu Niemki w obrazie propagandy Trzeciej Rzeszy.
18Suknie balowe lat 30. projektowane były nie tak, aby zakrywać ciało, ale aby umiejętnie je odkrywać, czyniąc je atrakcyjnym seksualnie22. Ciała więźniarek, pozbawione piękna, bezpłciowe i przypominające szkielety, w najmniejszym stopniu nie były seksualnie atrakcyjne, ale kobiety nadal oceniano zgodnie ze standardami „przyzwoitości” świata zewnętrznego. „Mówi się, że kobiety z Meksyku zatraciły kobiecość i wstyd” (s. 293) – pisała Szmaglewska. Więźniowie wyrażający takie opinie powielali (powtarzali) gest oprawcy, podwajając wiktymizację więźniarek, którym administracja nie zapewniła odpowiednich ubrań. Zauważmy też, że wspominając pierwszy okres pobytu w obozie, kobiety często pamiętają, iż przydzielenie pasiaków wiele zugangów przyjmowało jak element zmiany tożsamościowej. Obozowy uniform pomagał im odnaleźć się w tożsamości więźniarki, przyjąć, że światem obozowym rządzą inne prawa niż te, które wiązały się z „wolnościowym” ubraniem. Dla wielu kobiet pasiak był znakiem, że tożsamość więźniarki stanowiła w otaczającej je rzeczywistości ich główną tożsamość, usuwającą wszystkie inne tożsamości społeczne na drugi plany, w tej sytuacji cywilne ubrania (a szczególnie te związane z luksusowym trybem życia) były mylącym i destabilizującym znakiem wolności. Aseksualny wygląd i zachowanie odpowiadały zasadom modeli genderowych w obozie. Pozbawieni funkcji patriarchalnych (rodzinnych) więźniowie starali się uchronić resztki poczucia własnego człowieczeństwa przez odgrywania ról genderowych w ich najbardziej typowych, ustereotypizowanych formach. W przypadku kobiet była to aseksualna rola matki.
19Nie powinniśmy przy tym ignorować faktu, że znaczna większość tekstów wspomnieniowych, zwłaszcza tych o wartościach literackich, pisana była przez członków elit intelektualnych, którzy sami uznawali wyższość wartości intelektualnych nad cielesnością. Reprezentują oni ten sam nurt myślowy, który krytykował arystokratyczny luksus i burżuazyjny konsumpcjonizm, widząc najwyższe wartości w rozwoju wewnętrznym i intelektualnym23. Nic więc dziwnego, że w ich wspomnieniach korzystanie z luksusowych przedmiotów w obozowej rzeczywistości było przywilejem tych, których system wartości stał co najmniej pod znakiem zapytania, którzy współpracowali z niemieckimi oprawcami, co sprawiało, że ocena moralna ich postaw brzmiała jeszcze bardziej negatywnie, wyraźniej i wydawała się jeszcze bardziej uprawniona. Szmaglewska kontynuuje:
Obok przesuwa się ciepło ubrana funkcyjna w bucikach z cholewami, w barwnej pelerynie gumowej. A tuż przez ścianę, siedzi w swoim pokoiku blokowa. Odziana modnie, w wykwintną bieliznę i doskonale uszytą odzież, w cienkie pończoszki i kształtne pantofelki na korku, pachnąca dobrymi perfumami, ładnie uczesana, zadowolona z siebie i uśmiechająca się do swych zadowoleń. (s. 293)
20W sposób dość charakterystyczny dla intelektualistów krytykujących burżuazyjny konsumpcjonizm i dążenie do luksusu łączy ona to z małomiasteczkowością, gdy pisze:
Pokój urządzony – jak na stosunki obozowe – z przepychem. Oryginalne perskie dywany, makaty i węgierskie tkaniny pokrywają podłogę, ściany i sprzęty. W łóżku czasem kilka kołder puchowych, pokrytych lazurowym, złotym lub kwiecistym atłasem – jedna do przykrywania się, reszta do wścielania pod spód. (s. 293)
21Zofia Kossak-Szczucka w opisach wygodnych pokoików funkcyjnych dodaje uwagi na temat „kobiecych” przedmiotów i drobiazgów, podkreślając, że królującym w nich kolorem był różowy:
Nie mówi się tu o „szarżach”, których przepisy dotyczyły w słabej mierze, i które w swych rozkosznych różowych alkierzyskach posiadały różne schowki, lecz o zwyczajnych häftlingach. (s. 119)
22Nie zapominajmy jednak, że w obozie koncentracyjnym łatwiej było o nowe, oczywiście luksusowe, ubranie niż o igłę i nitkę do zszycia lub zacerowania starej odzieży. Źródło wszystkich „nowych” przedmiotów było zawsze to samo – kolejne transporty Żydów do komór gazowych. Oznacza to, że prawdopodobnie każdy z więźniów, włączając w to autorki i autorów obozowych wspomnień, nosił w jakimś okresie swojego pobytu w obozie luksusowe ubrania przywiezione przez ludzi skazanych na śmierć. Nie widzieli jednak w tych ubraniach i przedmiotach ich „wolnościowego” charakteru związanego z luksusem, co charakteryzowało wspomniane powyżej funkcyjne.
23Zwykły więzień potrzebował ciepłego ubrania, aby ochronić ciało, a nie żeby dać mu poczucie luksus. To samo powiedzieć można o luksusowych kosmetykach (ponieważ tylko takie przywożono do obozów), z których tylko szminka do ust wspominana jest w pozytywnych kontekstach. Podczas gdy perfumy trafiały do pragnących luksusu (i podkreślających swoją kobiecą seksualność) funkcyjnych, szminek do ust więźniarki używały do malowania rumieńców na policzkach podczas selekcji, co miało im nadawać wygląd zdrowszych, a zatem zwiększać szanse na uniknięcie natychmiastowej śmierci.
24W 1945 roku, niedługo po wyzwoleniu z Auschwitz, Henryk Korotyński porównał obóz do wielkiego miasta, z jego życiem społecznym i strukturą opartą na różnicach klasowych. Podczas gdy arystokracja składała się z więźniów funkcyjnych i tak zwanych starych numerów, następna klasa – burżuazja to więźniowie, którzy wzbogacili się na handlu złotem, diamentami i przedmiotami zbytku (luksusu) przywożonymi do Auschwitz w żydowskich transportach.
Oświęcim było to wielkie, ponad sto tysięcy ludzi liczące miasto, w którym toczyło się życie społeczne złożone z tych samych zasadniczych elementów, z jakich składa się życie społeczeństwa kapitalistycznego na wolności. Były tedy klasy społeczne uprzywilejowane i klasy upośledzone: arystokracja obozu, rekrutująca się nie tylko z tak zwanych prominentów, bandytów jak kapowie i blokowi, ale w ogóle ze „starych numerów”, którzy mieli za sobą 3‒4 lata Oświęcimia; była to klasa korzystająca ze szczególnych, choć nie pisanych praw, nieliczni jej członkowie popierali się solidarnie na każdym kroku. Drugą kategorię – burżuazję – stanowili: więźniowie zamożni, którzy dochodzili do bogactwa drogą wielkiego handlu oświęcimskiego. Handlowali dolarami i złotem, spirytusem i tekstyliami, żywnością i przedmiotami zbytku – i tą drogą osiągali przywileje i lepsze warunki bytu. Było drobne mieszczaństwo. Tworzyli je ci, co otrzymywali obfite paczki z domu, funkcyjni niższych stopni, drobni „kupcy obozowi, rzemieślnicy (głównie szewcy i krawcy). Był wreszcie proletariat – doły oświęcimskiego społeczeństwa, który miał tylko prawo do ciężkiej pracy, głodu, zimna, wszy i zdychania.24
25Wielu innych autorów, włączając w to Tadeusza Borowskiego, w podobny sposób opisywało rzeczywistość obozową, w której posiadanie (lub zbieranie) przedmiotów luksusowych służyło głównie osiągnięciu w obozie wyższego, burżuazyjnego, statusu, kojarzonego z brakiem gustu i podejrzaną moralnością. Ale przedmioty luksusowe, w swojej genderowanej różnorodności, grały także wiele innych, skomplikowanych ról w obozach, co mam nadzieję udało mi się tu zarysować. Ponadto kategorie genderu i luksusu pozwalają na ponowne przeczytanie klasycznych już tekstów wspomnieniowych w nowej perspektywie badawczej, która wywodzi się spoza systemu współgrającego z wartościami oprawcy, pozwalając jednocześnie na pokazanie zagadnień usytuowanych na przecięciu kategorii płci, klasy i rasy.
Notes de bas de page
1 Zob. S. Bordo, The Cartesian Masculinization of Thought, „Signs” 1986, Vol. 11, No. 3, s. 439‒456, S. Brodribb, Nothing Ma(t)ters: A Feminist Critique of Postmodernism, Melbourne 1992, s. xv‒xxx.
2 J.W. Scott, On Language, Gender, and Working-Class History, „International Labor and Working--Class History” 1987, Vol. 31, s. 1‒13.
3 B. Karwowska, Ciało. Seksualność. Obozy Zagłady, Kraków 2009.
4 Por. S. Bordo, „Maleness” Revisited, „Hypatia” 1992, Vol. 7, No. 3, s. 197‒207; J. Butler, Response to Bordo’s „Feminist Skepticism and the „Maleness” of Philosophy, „Hypatia” 1992, Vol. 7, No. 3, s. 162‒165.
5 J.W. Scott, Gender: A Useful Category of Historical Analysis, „The American Historical Review” 1986, Vol. 91, No. 5, s. 1053‒1075; J.S. Upin, Applying the Concept of Gender: Unsettled Questions, „Hypatia” 1992, Vol. 7, No. 3, s. 180‒187.
6 Por. Ch.J. Berry, The Idea of Luxury: A Conceptual and Historical Investigation, Cambridge 1999; J. Sekora, Luxury: The Concept in Western Thought, Eden to Smollett, Baltimore 1977.
7 B. Karwowska, Ciało. Seksualność. Obozy zagłady, Kraków 2009.
8 S. Szmaglewska, Dymy nad Birkenau, Warszawa 1963. Kolejne cytaty odnoszą się do tego wydania, lokalizuję je bezpośrednio w tekście, podając numery stron w nawiasach.
9 Ibidem, s. 58‒59.
10 B. Karwowska, Ciało. Seksualność. Obozy Zagłady, s. 61‒81.
11 H.J. Spillers, Mama’s Baby, Papa’s Maybe, w: Feminisms: An Anthology of Literary Theory and Criticism, ed. R.R. Warhol, D. Price Herndl, New Brunswick 1997, s. 386.
12 Ibidem.
13 Ibidem.
14 Ibidem, s. 385.
15 T. Moi, What Is a Woman? Sex, Gender, and the Body in Feminist Theory, w: eadem, What Is a Woman? And Other Essays, Oxford 1999, s. 3‒120.
16 Th. Laqueur, Making Sex: Body and Gender form the Greeks to Freud, Cambridge 1990.
17 Zob. B.J. Carpenter, Re-Thinking Prostitution: Feminism, Sex, and Self, New York 2000.
18 S. Grzesiuk, Pięć lat kacetu, Warszawa 1972.
19 J. Nel-Siedlecki, K. Olszewski, T. Borowski, Byliśmy w Oświęcimiu, wyd. 2, Warszawa 1958, s. 6‒8.
20 Zob. E. Kossofsky-Sedgewick, Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire, New York 1985.
21 Z. Kossak, Z otchłani, Rzym 1946, s. 114. Kolejne cytaty odnoszą się do tego wydania, lokalizuję je bezpośrednio w tekście, podając numery stron w nawiasach.
22 J. Entwistle, The Fashioned Body: Fashion, Dress, and Modern Social Theory, Cambridge 2000.
23 Zob. W.G. Breckman, Disciplining Consumption: The Debate about Luxury in Wilhelmine Germany, 1890‒1914, „Journal of Social History” 1991, No. 24, s. 485‒505.
24 H. Korotyński, Kiedy będziemy znali Oświęcim?, „Odrodzenie” 1947, nr 34, s. 2.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021