„Mały słowniczek niezrozumiałych słów” współczesnej literatury polskiej, czytanej w transkulturowym kontekście: Ojczyzna
p. 41-51
Texte intégral
1W końcu ubiegłego wieku Edward Said, broniąc swojej tożsamości narodowej, zauważył, że bycie Palestyńczykiem oznacza „konieczność ciągłego udowadniania własnego istnienia i historii”1. Próba zdyskredytowania pozycji Saida jako reprezentanta własnego narodu oparta była na założeniu, że trzeba mieć stabilną tożsamość (wspólnotową czy narodową), aby móc wypowiadać się w imieniu innych członków tej samej grupy (czy narodu). Interesująca i pouczająca na wiele sposobów jest wymiana zdań między Edwardem Saidem i Justusem Weinerem, który kwestionował prawo Saida do reprezentowania Palestyńczyków i argumentował, że stając się intelektualistą wykształconym i osadzonym w kolonialnej kulturze Zachodu, Said stracił stabilną, jednorodną tożsamość palestyńską, a zatem również wiarygodność niezbędną do reprezentowania grupy, z której wyszedł. Jednak szczególnie ważna z mojego punktu widzenia wydaje się uwaga o ciągłej potrzebie „dowodzenia istnienia i posiadania historii” (przez podmioty o losach podobnych do Saidowego), gdyż z łatwością odnieść ją można także do mieszkańców Europy Wschodniej. Region, w którym leży Polska, terytorium pomiędzy Niemcami i Rosją niezmiennie musi udowadniać swoje istnienie i historię, niezależnie od tego, czy twierdzi się, że jest częścią Europy, Mitteleuropą czy też Europą Wschodnią. Dlatego dyskusja wokół sytuacji Saida może się okazać pożyteczna dla studiów nad „Inną” Europą, prowadzonych w perspektywie postkolonialnej.
2John Randolph LeBlanc2, referując próby zdyskredytowania poglądu Saida, powiada, iż z opinii Weinera wynika, że „spójna, sprawdzalna tożsamość stanowi warunek konieczny autentycznej akcji politycznej”3 (s. 239). I tu właśnie ujawnia się podstawowy problem, gdyż – zdaniem krytyka – pytanie, czy takie tożsamości są w ogóle możliwe, pozostaje bez odpowiedzi. Współczesny świat, z charakterystycznymi dla niego migracjami i globalizacją, faworyzuje i konstruuje tożsamości płynne (a nie ustabilizowane), wiążąc je z postępowymi, a tym samym „lepszymi” społecznościami. Ponadto postkolonialne teorie kulturowe interesuje zagadnienie hybrydyczności, więc i studiują przede wszystkim przestrzenie niewypowiadalności (aby posłużyć się pojęciem Homi Bhabhy4), które wspierają formowanie takich właśnie (hybrydycznych) tożsamości.
3W eseju poświęconym dylematowi, przed jakim staje podmiot o cechach Saida, gdy zaczyna mówić o domu, LeBlanc podkreśla, że poczucie „prawdziwej” przynależności narodowej Saida zostało zdestabilizowane i zakłócone przez jego obecność (zarówno fizyczną, jak i intelektualną) w przestrzeni Zachodu. W związku z tym jego wypowiedź zawiera w sobie – gdy mówić o tym w kategoriach postkolonialnych – zarówno autorytatywność sądu zachodniego intelektualisty, jak i głos, słabo reprezentowanego, (post)kolonialnego Innego. Z tego względu stał się podatny na takie ataki, jak ten autorstwa Weinera. Dodajmy, że sytuacja Saida jest charakterystyczna dla emigracyjnych intelektualistów, którzy zgodnie z tradycyjnym modelem wygnania zachowują lojalność w stosunku do miejsca pochodzenia i nie traktują kraju, do którego przybyli, jako tego, który miałby wpłynąć na przeformułowanie ich tożsamości narodowej. Idea kraju rodzinnego jako bezpiecznego miejsca w sensie fizycznym, które zapewnia też poczucie przynależności intelektualnej, jest istotna dla formowania poczucia tożsamości narodowej człowieka. Pozwala również postrzegać kraj rodzinny jako miejsce, z pozycji którego można mówić w imieniu wszystkich tych, którzy ciągle muszą „udowadniać swoje istnienie i historię”.
4Dla mieszkańców Europy Wschodniej, z której wywodzili się emigranci-dysydenci stanowiący grupę stojącą u podstaw nowoczesnych zachodnich podejść do kategorii wygnańca5, ojczyzna oznacza miejsce geograficzne, które – jak znakomicie pokazał Bogdan Czaykowski w eseju Middle Europe. Between History and Teleology6 – zmieniło swoje usytuowanie w stosunku do „centrum”. Dom/ojczyzna mieszkańców tej części świata zajmował/a zmienną pozycję w stosunku do tego, co oni sami uznawali za „europejskie” (czyli za emanację „centrum”). Choć Polska geograficznie leży w Europie Środkowej, w połowie XX wieku poeci i pisarze pod wpływem sytuacji politycznej zaczęli uważać ją za usytuowaną na wschodniej granicy europejskiej kultury (powracając w pewnym sensie do mitu „przedmurza Europy”), czyli w miejscu, z którego w poszukiwaniu centrum można patrzeć wyłącznie na zachód, jak mówi Czaykowski, odwołując się do utworu Świat. Poema naiwne Czesława Miłosza. Z kolei Milan Kundera, co sugeruje jego polemika z Josifem Brodskim, szuka wyznaczników „europejskości” regionu, nie stosując kryterium położenia geograficznego, lecz akcentując różnice kulturowe i ich religijne korzenie. Powiada więc na przykład, że podczas gdy Rosjanie kierują się w działaniu emocjami, Europa wydaje się szczególnie cenić rozum i buduje swoje kultury na fundamencie racjonalności7, z czego należałoby wnosić, iż przynależność Rosji do kręgu kultur europejskich może wydawać się dyskusyjna.
5Wspominani tu pisarze i krytycy, niezależnie od różnych tożsamości narodowych, są członkami tej samej grupy emigrantów intelektualistów. Ich aspirowanie do tego, by mówić w imieniu własnego narodu, wynika przede wszystkim z potrzeby potwierdzenia przynależności do „rodzimej” wspólnoty wyobrażonej8. Jednocześnie wszyscy cytowani tu autorzy włączyli się do grupy zachodnich intelektualistów, narażając się na zarzuty podobne do tych, jakie Weiner postawił Saidowi. Dyskredytowano ich głosy, twierdząc, że intelektualistom emigrantom brak wiarygodnego statusu czy stabilnej tożsamości narodowej. Szukając rozwiązania problemu, LeBlanc sugeruje, że
trudność dostrzeżona przez teorię postkolonialną [...] to zagadnienie domu/ojczyzny9, szczególnie problem transformacji domowej/ojczystej „przestrzeni” w przestrzeń obcą, i vice versa.10
6Znane miejsce, kojarzone z poczuciem bezpieczeństwa, jak „dom”, winno więc być postrzegane w tym kontekście w swoich dwu wymiarach: jako symbolizujące fizycznie rozumiane miejsce pochodzenia, z którym zazwyczaj się identyfikujemy, a także jako przestrzeń umiejscowienia intelektualnego (psychologicznego i duchowego) – źródło naszego głosu. Zdaniem LeBlanca najlepiej reprezentuje je „umiejscowienie” (location), termin używany przez Homi Bhabhę11 dla określenia źródła i substancji głosu, którym mówimy – niezależnie od faktu, czy jesteśmy tego świadomi czy nie. Badacz dodaje także, że „zawłaszczanie tej przestrzeni jest zawsze częścią procesu formowania tożsamości człowieka”12. Dla społeczności postkolonialnych „dom” jest także (lub przede wszystkim) przestrzenią, która została pogwałcona i zawłaszczona, nazwana kolonialną i przekształcona w nieznane/obce terytorium. W przypadku Polski kolonizacja, zdaniem Czaykowskiego, oznaczała zmianę kierunku, w jakim spoglądali polscy intelektualiści, formując swoją tożsamość. Podsumowując swoje rozważania na temat Miłoszowskiego Świata, Czaykowski pisze, że
Choć w tym wierszu Warszawa jest wspomniana, Polska jako kraj już się w nim nie pojawia; patriotyzm tego wiersza, jeśli można w tym przypadku posłużyć się tym słowem, dotyczy w nim nie tyle ojczyzny narodowej, ile szerzej zdefiniowanej „wspólnoty wyobrażonej” – [...] Europy.
7Choć cały region doświadczył
podbojów, rozbiorów, obcej władzy, prób wynarodowienia, zdrady oraz zwykłego braku zainteresowania wschodnimi peryferiami ze strony Europy Zachodniej [...], identyfikacja z kulturą Europy przeważała13
wśród intelektualistów. Natomiast polskie (a także inne wschodnioeuropejskie) utwory literackie stanowią świadectwo stałej potrzeby udowadniania własnego „istnienia i historii” oraz przynależności do „wspólnoty wyobrażonej” Europy. Zmiana kierunku oznaczała, zdaniem Czaykowskiego, że polskie kręgi intelektualne (a przynajmniej znaczna ich część) zaczęły postrzegać Związek Radziecki jako model nie tylko polityczny, ale także kulturalny. Chociaż, jak zauważył krytyk, sowiecka dominacja w zakresie dyktowania modelu kultury trwała w Polsce zaledwie dziesięć lat (1945‒1955), jej skutki dawały o sobie znać dużo dłużej. W rzeczywistości polskie społeczeństwo mogło zacząć przepracowywać własną powojenną „sowiecką” przeszłość dopiero po 1989 roku.
8Zauważmy tu, że procesy dekolonizacyjne, którym zazwyczaj towarzyszą ruchy nacjonalistyczne, nie są zdolne do całkowitego wymazania zmian, które przyniosła kolonizacja. Kolonizatorzy na trwałe zmieniają przestrzeń, którą władali, i jej skolonizowane społeczeństwo. Usunięcie ich obecności nie powoduje automatycznej likwidacji szkód, które wyrządzili, a każda kolejna próba formowania „oryginalnej” (czyli przedkolonialnej) społeczności, której „tworzywem” jest społeczność wcześniej poddana długotrwałemu zdominowaniu, stanowi złożony proces. W praktyce zawsze prowadzi to do dyskusji nad zagadnieniem „czystości” narodowej i do pytania o „współpracę” z kolonizatorami. Chodzi więc w pewnym sensie o ten sam zestaw pytań i wątpliwości, które ujawniły się w dyskusji na temat tożsamości Edwarda Saida jako jednocześnie palestyńskiego wygnańca i zachodniego intelektualisty. By wyrwać się z błędnego koła, należy poddać refleksji zagadnienie domu/ojczyzny, jednego z kluczowych pojęć teorii postkolonialnych. Można bowiem z łatwością dowieść, że idea „domu” czy „ojczyzny” w społeczeństwach poddanych obcej dominacji i tych, które się z niej wyzwoliły, blisko łącząca się z koniecznością „udowadniania własnego istnienia i historii”, stała się w rzeczywistości postkolonialnej jednym z centralnych zagadnień.
9W przypadku pokomunistycznej Polski literatura powstająca po 1989 roku zaczęła zarysowywanie pola zainteresowań, dzięki czemu możliwe staje się rozpoznawanie i odwzorowywanie procesów, które zachodziły po II wojnie światowej w związku z przesunięciem polskich granic w kierunku zachodnim, a zatem geograficzną relokacją „ojczyzny”. Owa (kolejna) destabilizacja lokacji, charakterystyczna zresztą dla geopolitycznego położenia krajów Europy Środkowo-Wschodniej, sprawia, że szczególnie ciekawe wydają się uwagi i przemyślenia tych, którzy doświadczyli dyslokacji w sposób szczególny – emigrantów intelektualistów wywodzących się z tego regionu. Nieprzypadkowo więc cytuję w tym tekście głównie pisarzy emigrantów, ich myślenie na temat domu/ojczyzny prezentuje bowiem w najbardziej wyczerpujący sposób interesujące mnie zagadnienia. Dodam tu, że dla emigrantów ojczyzna jest nieomal z założenia pojęciem intelektualnym – zarówno gdy traktują ją jako symboliczne miejsce stanowiące źródło ich głosu, jak i wówczas, gdy występuje w ich dyskursie w charakterze przestrzeni umiejscowionej geograficznie, która jednak nie zawsze jawi się jako konkretne miejsce. W obu przypadkach to konstrukcja symboliczna, wyobrażona, karmiąca się pamięcią przeszłości i nadziejami na przyszłość. Bardziej idea miejsca niż miejsce fizyczne, choć jego geopolityczne parametry odgrywają w całej konstrukcji kluczową rolę.
10Taką właśnie „intelektualizację” ilustrują znakomicie obserwacje Stefanii Kossowskiej zaprezentowane w książce Mieszkam w Londynie. Pisząc o wystawie obrazów Canaletta w powojennym Londynie, Kossowska zauważa, że obrazy Bellotta przedstawiają Warszawę, która dla polskich wygnańców jest „równie bliska i równie mało znana, jak Warszawa dzisiejsza”14. I choć stolica Polski miała dla londyńskiej Polonii znaczenie symboliczne, niewidziana po wyzwoleniu Warszawa stała się dla polskich emigrantów miejscem nieznanym. Kossowska opisała reakcje polskich londyńczyków na pytanie, które z miejsc namalowanych przez Canaletta zobaczyć można we współczesnej Warszawie.
W której współczesnej Warszawie? Jak w złożach geologicznych odsłaniają się jego oczom zagrzebane warstwy jedna nad drugą: Warszawa sprzed wojny, która jest dla niego jedynie rzeczywista, i Warszawa ruin, i równie nieznana, nowa, trudna do wyobrażenia Warszawa dzisiejsza. (s. 267)
11Mimo że niektóre z zabytków architektury ocalały (lub zachowały się ich ruiny), jak na przykład kolumna Zygmunta, emigranci nie byli pewni
czy można wiedzieć, co się stało z domem na rogu pl. Zamkowego, tak dobrze zachowanym od czasów Bellotta [...]. Albo, jak wygląda ta perspektywa, co zastąpiło ten plac, w co zamienił się ten widok? (s. 267)
12Zdaniem Kossowskiej jeszcze bardziej skomplikowane było zagadnienie patriotyzmu Polaków, którzy pochodzili z ziem przyłączonych po wojnie do Związku Radzieckiego, z takich miast jak na przykład Lwów czy Wilno. Wielu polskich emigrantów utożsamiało się tylko z regionami swojego pochodzenia, a nie z całym krajem, co skłoniło Kossowską do obserwacji, że patriotyzm łączy się przede wszystkim z ideą narodu, a nie z geograficznym miejscem. Obserwację tę wspierają w swoich pracach literackich, choć w większości nieświadomie, także Danuta Mostwinowa i Janina Surynowa-Wyczółkowska. Zajmując się losami młodych matek na emigracji, obie pisarki zwróciły uwagę na rozumienie pojęcia „dom/ojczyzna” przez następną wygnańczą generację. Ilustruje to dobrze Lanczeneta Danuty Mostwin:
– Boziu, daj zdrowie mamusi, tatusiowi, babci i dziadkowi i daj, żebyśmy wrócili do Polski...
– Mamusiu – odwraca się Marek – co to znaczy „żebyśmy wrócili”?
– Wracać – tłumaczy Boga – no to jak ty z Pawełkiem wracacie z przedszkola do domu.
– Ja nie mogę wracać!
– Dlaczego nie możesz?
– Ale mamusiu, przecież ja tam nigdy nie byłem, ja tam nigdy nie byłem w tej Polsce.15
13Zofia Romanowiczowa natomiast, opisując emigracyjne macierzyństwo, mówi o powodach, dla których w domu rozmawiała z córeczką po polsku:
Dookoła obcy świat. Dom nasz jak łupina na oceanie. Mamy sami w tej łupinie drążyć dno, żeby pogrążyła się, żeby nie było domu? Żeby, wracając kiedyś, za parę lat, z jakiejś szkoły, z jakiejś wycieczki, nasza córka Barbara zwalniała kroku na schodach na myśl, że za drzwiami czeka na nią para cudzoziemców?
I to miałoby być dla jej dobra? Przecież i tak nauczy się tego drugiego języka od dzieci na skwerku, od przechodniów na ulicy, od ekspedientki w sklepie, z powietrza. Nie będziemy jej przeszkadzali, nie będziemy jej zamykali uszu, przeciwnie. To miasto, dla nas gościnne tylko, jest jej własnością, jest przecież miastem jej dzieciństwa.
Ale najpierw musi mieć dom. I w tym domu wszyscy musimy być u siebie. My – i ona.16
14Tak więc literatura polska powstająca po 1945 roku poza granicami kraju, tworzona przez pisarzy nieulegających sowietyzacji związanej z radziecką dominacją i niebędących świadkami kolonizacji swojej ojczyny, pokazuje przemianę Polski (domu i ojczyny) w ogólną ideę, symboliczne miejsce, z którego się mówi i które jest źródłem głosu.
15Jeśli chodzi o literaturę powstającą w kraju, to należy raz jeszcze przypomnieć, że dekolonizacji towarzyszy zazwyczaj rozwój idei nacjonalistycznych, stąd spojrzenie prezentowane przez kobiety jest tu szczególnie interesujące. Postrzegane jako dawczynie życia i kojarzone z trwaniem raczej niż z postępem, matki znajdują się zazwyczaj w centrum dyskusji postkolonialnych. Co więcej, rozszerzanie się idei feministycznych w postzależnościowym społeczeństwie, jakim jest społeczeństwo polskie po 1989 roku, sprawiło, że kobiety coraz częściej przerywają milczenie i zaczynają osiągać pozycję pozwalającą na mówienie o sobie własnym głosem. W literaturze po roku 1989 ujawniła się wyraźnie hybrydyczna pozycja kobiet, umożliwiająca wokalizację niesłyszalnych wcześniej głosów. Zagospodarowywana przez pisarki przestrzeń niewypowiadalności ujawniła się dzięki szczelinom, które rysowały się między symboliczną ideą domu/ojczyzny przekazywaną przez matki dzieciom a opresyjną praktyką oficjalnej sfery życia, na przykład narzucającą w powojennej Polsce (szczególnie w latach 50.) zsowietyzowaną wersję lojalności internacjonalistycznych raczej niż narodowych albo urzeczywistniającą się w formie „oczyszczania” Polski z Innych (Żydów, Niemców, Mazurów), by uzyskać homogeniczny konstrukt ojczyzny jednolitej etnicznie. Na tę opresyjność o charakterze politycznym nakładały się wielorakie nierówności społeczne, między innymi różne traktowanie kobiet i mężczyzn. O sowieckiej wersji tego problemu tak pisze Jill Owczarzak:
Pomimo retoryki równości płci, rewolucji socjalistycznej i mobilizacji kobiet do wejścia na rynek pracy, mężczyźni utrzymali przewagę, wyższy status zawodowy i najlepiej płatne pozycje we wszystkich sferach społecznych.17
16W sytuacji postzależnościowej, ujawniającej i problematyzującej wspomniane wyżej napięcia, musiało dojść do rekonfiguracji retoryki używanej w narracjach kobiecych dotyczących domu/ojczyzny. Zainteresowania literatury polskiej tworzonej przez kobiety po 1989 roku skoncentrowały się między innymi na obszarze tak zwanych Ziem Odzyskanych, gdzie w przeszłości skumulowało się bardzo wiele problemów wymagających współcześnie adekwatnej opowieści. Olga Tokarczuk, Inga Iwasiów i Joanna Bator, by wymienić tylko najważniejsze autorki tego okresu, opisały w swoich utworach powojenne kształtowanie się społeczności na pograniczu polsko-niemieckim. Choć każdą z pisarek zajmuje inne miejsce i każda opisuje je na swój, niepowtarzalny sposób, to dla każdej z nich „jej” miejsce stanowi centrum wszechświata. Tak właśnie Olga Tokarczuk rozpoczyna powieść Prawiek i inne czasy: „Prawiek jest miejscem, które leży w środku wszechświata”18. W podobny sposób Iwasiów mogłaby opisać swój Szczecin czy Bator – Wałbrzych (a zwłaszcza Piaskową Górę), jako centrum uniwersum. Tak więc, w odróżnieniu od perspektywy ukazanej w wierszu Miłosza, mieszkańcy tych miejsc nie poszukują centrum na zewnątrz i nie rozglądają się za nim w żadnym kierunku. Dom/ojczyna jako miejsce, z którego mówią postsocjalistyczne kobiety, to przestrzeń, która uformowała ich tożsamość, mimo że same do owej przestrzeni nie należą. Taki dom/ojczyzna składa się z fragmentów lokalnych historii, opowieści tkwiących w pamięci, a przyniesionych przez repatriantów i migrantów z innych części kraju. To miejsce może być odbierane również jako nieoferujące poczucia bezpieczeństwa. Może skłaniać swoich mieszkańców do opuszczenia go, jeśli zostanie uznane za zawłaszczone i ostatecznie rozpoznane jako „nie swoje” terytorium. Skonstruowane w opowieściach migrantów i pozbawione solidnej, stałej tożsamości, nowo „spolonizowane” miasta nie stały się domami dla wielu bohaterek nowej prozy. W przestrzeniach z polsko-niemieckiego pogranicza było coś takiego, co wypychało z nich postacie takie jak Magda Ingi Iwasiów czy Dominika Joanny Bator, które nie potrafiły uznać za własne nowo powstających na tych terenach obyczajów i tradycji. Można by dopatrywać się w ich problemach z tożsamością i stosunkiem do problematycznego miejsca (trudnego do zdefiniowania w prosty sposób jako dom/ojczyzna) dalekiego podobieństwa do kłopotów emigracyjnych intelektualistów (zwłaszcza tych wywodzących się z kultur, które niezmiennie muszą udowadniać swoje istnienie i historię). Pojawia się pytanie, czy w postawach bohaterek wspomnianych utworów słychać echo refleksji Saida nad wielowymiarowymi sensami znanych miejsc:
Uniwersalna praktyka desygnowania w umyśle ludzkim znanej przestrzeni, która jest „nasza”, i nieznanego miejsca poza nią, które jest „ich”, to sposób tworzenia geograficznego rozróżnienia/wyróżnienia (distinction), które może być całkowicie arbitralne. […] Wystarcza „nam” wytyczenie tych granic w naszych umysłach; „oni” stają się odpowiednio „nimi”, a ich terytorium i ich mentalność zostają określone jako inne od „naszych”.19
17Hybrydyczne, pełne nieciągłości i wewnętrznych barier działania tożsamościotwórcze reprezentantów nowo tworzonych po wojnie społeczności Ziem Odzyskanych to rezultat połączenia historii tych, którzy przybyli tam z innych części Polski (lub dawnej Polski), i tych, których dyskurs PRL-u nazwał Niemcami, chociaż powinni byli być postrzegani raczej jako miejscowi niż Inni. Odkrywając historie poprzednich generacji, polskie autorki zapisały proces formowania tożsamości lokalnych, które najlepiej charakteryzują przymiotniki „płynne”, „wielokulturowe”, „hybrydyczne”. Co szczególnie interesujące, proza ta zaprezentowała wielokulturowość rozumianą nie jako mozaika różnych kultur, ale jako tygiel kultur i narodowości, w którym, podobnie jak w modelu meksykańskim czy argentyńskim, lokalni mieszkańcy („tutejsi”, autochtoni) mają przyjąć za swój model kulturowy imigrantów20. Tak więc na posłużenie się instrumentarium postkolonialnym w analizie tych narracji pozwala fakt, że zawierają one głosy jednocześnie wypowiedziane z miejsca formowania nowej tożsamości własnej i przestrzeni pustki pozostawionej przez proces zdominowania lokalnej społeczności. Taka sytuacja nie umożliwia jednak potraktowania owego miejsca jako ojczyzny w znaczeniu łączącym ją z narodem; to raczej jednocześnie bezpieczne terytorium własne i terytorium Innego. Literatura pokazuje je zatem jako „lokalną ojczyznę”, symboliczną ideę domu, reprezentowaną przez krajobraz i naturę (a więc wyznaczniki geograficzne, nie polityczne). Obraz rodzinnego krajobrazu staje się układem odniesienia dla wszystkich innych krajobrazów. Na tej zasadzie wzorem wszystkich innych gór są dla Petera Dietera, jednego z bohaterów Domu dziennego, domu nocnego Olgi Tokarczuk, Sudety, u podnóża których przeżył wczesną młodość.
18Niemiec, Peter Dieter, zmarł na Dolnym Śląsku, w swojej prywatnej ojczyźnie, kraju dzieciństwa, patrząc na znane sobie widoki górskie. Pisarka decyduje, by, umierając, symbolicznie upadł na linię graniczną, dzielącą Polskę i Niemcy. Jego ojczyzna, miejsce dziecięcej pamięci i marzeń starości, zostało ukazane jako przestrzeń w różnych czasach należąca do dwu różnych narodów, a więc symbol raczej niż miejsce definiujące przynależność narodową. W opowieści Tokarczuk polskie służby graniczne, by nie robić sobie problemów, przesuwają ciało zmarłego na stronę niemiecką, pozostawiając czytelników bez ostatecznej odpowiedzi na pytanie o znaczenie tożsamości narodowej dla mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej, konstruujących swoją narodową tożsamość w postkolonialnym kontekście wielu współczesnych europejskich intelektualnych, politycznych i geograficznych rzeczywistości.
Notes de bas de page
1 E. Said, Defamation, Zionist Style, „Al-Ahram”, 26 August 1999.
2 J.R. LeBlanc, Camus, Said, and the Dilemma of Home: Space, Identity, and the Limits of Postcolonial Political Theory, „Strategies” 2002, Vol. 15, No. 2.
3 Ibidem, s. 239 „a consistent, verifiable identity is a necessary antecedent to authentic political action”.
4 Por. D. Kołodziejczyk, Literatura porównawcza i studia postkolonialne – nowe otwarcie dla komparatystyki, „Porównania” 2008, nr 5, repozytorium. amu.edu.pl/.../Kołodziejczyk%20D..pdf (dostęp 27.06.2013).
5 Por. H. Stephan, Introduction, w: The Last Exiles, w: Living in Translation. Polish Writers in America, ed. H. Stephan, Amsterdam‒New York 2003.
6 B. Czaykowski, Middle Europe. Between History and Teleology, w: Literature and Politics in Central Europe; Studies in Honour of Marketa Goetz-Stankiewicz, ed. L. Miller at al., Columbia 1993, s. 1‒18.
7 Por. P. Petro, Apropos Dostoevsky; Brodsky, Kundera and the Definition of Europe, w: Literature and Politics in Central Europe..., s. 76‒90.
8 Por. B. Anderson, Imagined communities: reflections on the origin and spread of nationalism, London 1983. Wydanie polskie: Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Kraków 1997.
9 Badacze i krytycy anglojęzyczni używają pojęć home i homeland nieomal wymiennie, gdyż obydwa (w odróżnieniu od polskich „kraj rodzinny”, „ojczyna”) odnoszą się do „domu” jako źródłosłowu „ojczyzny” (homeland).
10 J.R. LeBlanc, op.cit., s. 240. „The difficulty raised by postcolonial theory, […] is the problem of home, specifically the transformation of home «space» into alien space and vice versa”.
11 H.K. Bhabha, The Location of Culture, London 1994. Wydanie polskie: Miejsca kultury, przeł. T. Dobrogoszcz, Kraków 2010.
12 J.R. LeBlanc, op.cit., s. 240, „Claiming this space is part of the process of human identity formation”.
13 B. Czaykowski, op.cit., s. 3 „although Warsaw is mentioned in the poem, Poland as a country is not: the patriotism, if one may call it that, of the poem, is directed not so much towards the national homeland, but towards a more broadly defined «imagined community» [...] conquest, partition, foreign rule, attempts at denationalization, betrayal or plain lack of interest By Western Europeans in their Eastern periphery [...] the identification with European culture persisted”.
14 S. Kossowska, Mieszkam w Londynie, Londyn 1964, s. 266. Kolejne cytaty odnoszą się do tego wydania, lokalizuję je bezpośrednio w tekście, podając numery stron w nawiasach.
15 D. Mostwin, „Lanczeneta” przy Alei Północnej, „Kultura” 1959, Paryż, nr 12 (146), s. 60.
16 Z. Romanowiczowa, Baśka i Barbara, Paryż 1956, s. 51.
17 J. Owczarzak, Introduction. Postcolonial studies and postsocialism in Eastern Europe, w: The East speaks back: Gender and sexuality in postsocialist Europe, ed. A. Kościańska, J. Owczarzak, specjalna sekcja „Focal‒European Journal of Anthropology” 2009, No. 53, s. 8; „Despite the socialist revolution’s rhetoric of gender equality and efforts to facilitate women’s entry into the labor force, men retained the most power, highest status, and best remunerated positions in all spheres of society”.
18 O. Tokarczuk, Prawiek i inne czasy, Warszawa 1996, s. 5.
19 E.W. Said, Orientalism, New York 1978, s. 54. Wydanie polskie: Orientalizm, przeł. W. Kalinowski, wstęp Z. Żygulski jun., Warszawa 1991; „universal practice of designating in one’s mind a familiar space which is «ours» and an unfamiliar place beyond „ours” which is «theirs» is a way of making geographical distinctions that can be entirely arbitrary… It is enough for «us» to set up these boundaries in our own minds; «they» become «they» accordingly, and both their territory and their mentality designated as different from «ours»”.
20 Por.http://www.hichumanities.org/AHproceedings/Graciela%20S%20M%20Slepoy.pdf (dostęp 15.05.2013).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021