Kobiety – Historia – Tożsamość. Kilka uwag o powojennych emigrantkach polskich
p. 31-40
Texte intégral
1W opublikowanym w 1979 roku słynnym eseju Czas kobiet Julia Kristeva, wyznaczając przyszłość kobiet i ruchów kobiecych, zauważyła, że badaczki młodego pokolenia łączą dwa podejścia: wpisywanie się w historię i całkowite odrzucenie podporządkowujących ograniczeń narzuconych przez czas tej historii na eksperyment przeprowadzany w imię nieredukowalnej różnicy1.
2Kristeva, jakkolwiek doceniała feministyczne ruchy wyzwoleńcze skupiające się na akcjach politycznych, starała się zaznaczyć swoją od nich niezależność, jako obszar działań przyszłych pokoleń kobiet wskazała przede wszystkim historię. Przy tym o ile myśl feministyczna krytykowała tradycyjne podejścia do historii, podkreślając jej rolę jako patriarchalnego narzędzia wykluczania kobiet, o tyle w ujęciu Kristevej historia zmienia się w obszar, w który kobiety powinny wpisywać swoją tożsamość, jednocześnie poszukując w nim jej źródeł. Możemy przyjąć, że gdy Kristeva, której stosunek do feminizmu jest zresztą bardzo złożony, wyraża nadzieję, iż w przyszłości różnica między mężczyznami i kobietami – jako metafizyczna – zatrze się lub zniknie, to w gruncie rzeczy chodzi jej nie o zniesienie różnic, ale o uchylenie hierarchiczności i zależności, przenoszonych w sferze symbolicznej przez kulturowo osadzone systemy wartości. Takie założenie jest uprawomocnione choćby faktem, że innym z zaobserwowanych (w latach 80.) przez nią trendów było żądanie uznania „nieredukowalnej tożsamości” kobiecej, niemającej odpowiednika w płci przeciwnej, „pozostającej poza linearnie rozumianym czasem tożsamości przejawiających się w rewindykacjach i wyobrażeniach”2. Różnice pomiędzy kobietą i mężczyzną, jakkolwiek nadal istnieją, w rozumieniu Kristevej przestają mieć hierarchiczny charakter, co w połączeniu z obserwacją, że polegają one na różnym rozumieniu historii i odmiennym w niej umiejscowieniu, prowadzi także do innego niż tradycyjne podejścia do historii.
3Wpisując swoją tożsamość w zastane modele historii, kobiety wzbogacają tradycyjne narracje wcześniej marginalizowaną optyką. I tak na przykład tradycyjny model historii narodowych opierał się na geograficznym terytorium3, które dla członków społeczności narodowej stanowiło wielowarstwowe i wielofunkcyjne centrum. Prowadziło to do włączenia do narodowej historii narracji jedynie tych członków wspólnoty przebywających poza jej granicami, którzy skoncentrowani byli na kulturowych, społecznych i politycznych aspektach życia w miejscu, które – zmuszeni niezależnymi od nich okolicznościami – opuścili. Poza zainteresowaniami polskiej historii narodowej pozostawały więc opowieści poświęcone losom rozrzuconych po świecie Polaków, którzy nawet jeżeli żyli wspomnieniem utraconej ojczyzny, to przede wszystkim starali się znaleźć dla siebie miejsce w krajach osiedlenia. W cieniu oficjalnych narracji, będąc niejako ich „urozmaiceniem”, pozostawały między innymi opowieści żon emigracyjnych polityków4 i pisarzy działających w sferze publicznej dla dobra (dalekiej) ojczyzny, a znaczna część oddalonych od spraw wielkiej polityki polskich emigrantek (i emigrantów) znalazła się całkowicie poza obszarem objętym zainteresowaniami historii, a także jej akademickimi możliwościami, związanymi z opieraniem się na oficjalnych dokumentach jako jedynym miarodajnym i naukowo dopuszczalnym historycznym świadectwie.
4Emigracyjne pisarki polskie podjęły jednak niezwykłą (choć w dużej części nieświadomą) próbę wyjścia naprzeciw postulatom, o których pisała Kristeva. Historia, szczególnie ta związana z okresem po 1939 roku, nie oznaczała dla nich sytuacji politycznej, ale prywatną konieczność zmierzenia się z wyzwaniem utraty domu – w sensie materialnym i symbolicznym – i odbudowania go na obcym, lecz stopniowo oswajanym terytorium. Proza kobiet, które II wojna światowa i spowodowane nią zmiany polityczne w Europie rozrzuciły po świecie, przynosi szeroki obraz problematyki związanej z sytuacją Polaków po upadku II Rzeczypospolitej i jest znakomitym przykładem nierozdzielności sfery prywatnej i politycznej (publicznej), co w polskim kontekście ma długą tradycję. Warto przypomnieć, że wiktoriański genderowy podział przestrzeni tylko w ograniczonym stopniu odnosił się do społeczeństwa polskiego, co wynika z historycznego kontekstu kulturowej i ekonomicznej sytuacji dziewiętnastowiecznej Polski5. W okresie rozbiorów prywatna przestrzeń domowa była najistotniejszą przestrzenią polskiego patriotycznego wychowania i walki politycznej. Nie ulega natomiast wątpliwości, że wielkie wydarzenia polityczne, które tradycyjny (a szczególnie przedpostkolonialny) dyskurs akademicki umiejscawiał w centrum zainteresowań historii jako dziedziny badań naukowych, spychały na margines oficjalnych zainteresowań naukowych prywatne wybory i codzienne życie Polaków6.
5Wiele uznanych już w okresie międzywojnia pisarek, które wojenna zawierucha pozbawiła domu, w swoich utworach literackich opisało doświadczenia pierwszych wojennych lat – ucieczkę z kraju i tułaczkę, często związaną z próbami przedostania się do Francji i Anglii. Wystarczy tu przywołać Ostatnie notatki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej7, Niewczesne wynurzenia Kazimiery Iłłakowiczówny8 i Klucze Marii Kuncewiczowej9, aby wskazać typowe okołowojenne losy polskich kobiet. Ucieczka z kraju, który został zaatakowany – przez Niemcy i ZSRR, ówcześnie państwa sojusznicze – z dwu stron, doświadczenia związane z towarzyszeniem mężom i przejazdem przez kolejne kraje w drodze do Francji, a następnie Anglii, lub internowaniem w Rumunii. Przy tym na przykład notatki Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej10 pokazują, że sytuacja historyczna powodująca zakłócenie porządku domowego zbliża kobiety różnych klas społecznych. To zbliżenie, a właściwie rosnące zrozumienie stało się możliwe dzięki wymuszonej przez historię zmianie perspektywy i zauważeniu warunków, w jakich kobiety niższych klas funkcjonowały w przedwojennym świecie, który dla wyższych warstw społecznych nosił miano „normalnego”, a zatem także związanego ze stanem niezbyt interesującym dla tradycyjnej historii. Świadectwo przemian zapisane przez autorkę Egipskiej pszenicy jest tym istotniejsze, że pokazuje zjawiska umykające oficjalnym dokumentom będącym głównym źródłem tradycyjnych badań historycznych, a tym samym stanowi wyzwanie również dla historii jako dziedziny badań. W części Szkicownika poetyckiego poświęconej przeżyciom wojennym Pawlikowska-Jasnorzewska, komentując dawną (przedwojenną) finansową niefrasobliwość rodziny, zwraca uwagę na zmianę podejścia kobiet z jej środowiska do kupowanych dla siebie ubrań.
Przygodna towarzyszko wygnania, przypominasz sobie, jak to w małym miasteczku rumuńskim kupowałyśmy pierwsze najpotrzebniejsze przedmioty, mające nam służyć w ostrym, cudzoziemskim grudniu? Podobały nam się tylko rzeczy najtańsze i możliwie najcieplejsze
6– pisała w 1940 roku11. Wspomnienie to było punktem wyjścia do refleksji na temat różnic klasowych pomiędzy kobietami. Poetka zauważyła, że w początkowych dniach wojny to jej służąca z trudem zdobywała dla niej (i jej rodziny) najpotrzebniejsze produkty, podczas gdy ona sama słuchała wiadomości radiowych i nowych doniesień o wojnie.
Jedni mieli ułatwienia, drudzy ograniczenia i trudy. Dzisiaj my dla odmiany stoimy […] w poniżającej kolejce i chwalimy sobie trzeciorzędne pończochy nasze i szale nasze bawełniane…12
7Wspomina także nieco później swój niepokój o dalsze losy pomocy domowych, które pozostały na miejscu, podczas gdy ich „państwo” uciekali z ogarniętego wojną kraju. Opisując swoje refleksje na temat ucieczki z wojennej, Polski Pawlikowska-Jasnorzewska wpisała więc w historię nie tylko perspektywę kobiecą, ale także pomijane w tradycyjnych narracjach kobiety niższych warstw – służące i pomoce domowe. Ale przede wszystkim historyczna tragedia spowodowana napaścią na Polskę od zachodu i wschodu stała się w jej opowieści prywatnym doświadczeniem głodu, zimna i niepewności, które nawet jeśli nie przekształcało jeszcze przedwojennych stosunków klasowych, zdecydowanie wpływało na zmianę myślenia kobiet, pokazując przy tym procesy, które Kristeva nazwała poszukiwaniem tożsamości w historii.
8Narracje migrantek tej generacji wprowadzają do historii Polski okresu wojny i okupacji oraz pierwszych lat powojennych, poza dobrze w niej osadzonymi członkami Wojska Polskiego, podziemnej Armii Krajowej i Armii Andersa, także problematykę znacznie mniej znaną, politycznie motywowaną emigrację na Wschód, do ZSRR. Chodzi tu nie tylko o Wandę Wasilewską, ale także o pisarstwo i dzieje Elżbiety Szemplińskiej i Zuzanny Ginczanki13. Dodać do tego trzeba opowieści i literackie narracje wysiedlonych przez władze ZSRR Polaków, którzy opuścili miejsca przymusowego osiedlenia, przyłączając się do Armii Andersa14. Nieprzypadkowo więc w wydanej w 1980 roku powieści Janiny Kowalskiej Pogranicze15 narratorka z perspektywy lat potwierdza, że typowe przedmigracyjne doświadczenia kobiet związane są z traumą. Jej obserwacje zgadzają się ze zdaniem badaczy zajmujących się kobiecymi świadectwami literackimi wygnania, którzy twierdzą, że e/imigrację poprzedzają przeważnie traumatyczne wydarzenia, które wpływają w znaczący sposób na sytuację (również rodzinną) kobiet16. I choć polska literatura – szczególnie w jej „męskiej” części – wydaje się w zasadzie odgraniczać tematykę wojenno-okupacyjną od emigracyjnej, to proza kobiet wyraźnie przywołuje doświadczenia wcześniejsze, jako mające wpływ na sytuację bohaterek literackich. Teresa, narratorka cyklu powieści Gringa Janiny Surynowej-Wyczółkowskiej17, przeżyła zbiorowy gwałt; Hanka, główna postać Spotkań na galerii Halszki Guilley-Chmielowskiej18, została rozdzielona z synem, a potem cudem przeżyła niemiecki obóz koncentracyjny; mąż pani Dubielowej, jednej z bohaterek Pogranicza Janiny Kowalskiej, „gdzieś się zawieruszył w Sowieckim Sojuzie”19 – te przykłady prezentują najbardziej typowe z doświadczeń.
9Pisarstwo kobiece pokazuje także, że to nie tylko przemieszczenia spowodowane działaniami wojennymi stały u podstaw migracji. Powojenny już wyjazd z Polski Zofii Kossak-Szczuckiej, umożliwiony jej przez Jakuba Bermana w podziękowaniu za uratowanie członków jego rodziny20, potwierdza, że opisane przez Janinę Surynową-Wyczółkowską dzieje Teresy, która opuszcza Polskę po wyzwoleniu, nie są tylko literacką fikcją, opartą być może na pojedynczym, wyjątkowym wydarzeniu. Przy tym brak wspólnego, „tułaczego”, wojennego doświadczenia sytuuje powojenne migrantki poza narracją wspólną polskiej, patriotycznej (wojennej), wygnańczej diaspory, umiejscawiając je na przecięciu kolejnych kategorii prowadzących do wykluczania, i ofiarowuje kolejną niezwykłą perspektywę21 obserwowania zarówno wydarzeń historycznych, jak i tradycyjnej o nich opowieści. W ich sytuacji nieobecność wspólnej „wygnańczej” historii łączy się bowiem także z brakiem doświadczenia walki w organizacjach podziemnego ruchu oporu i niepojmowaniem specyfiki konspiracyjnej walki środowisk emigracyjnych z okupantami, a zatem z niezrozumieniem przedemigracyjnej sytuacji powojennych emigrantek22.
10Dobrym przykładem jest tu bohaterka powieści Teresa, dziecko nieudane23, w następnych częściach autobiograficznego cyklu Surynowej-Wyczółkowskiej przemieniająca się w Gringę, która zapisała dwa modele podejścia do historii, reprezentowane w jej opowieści (i personalizowane) przez jej ojca i matkę. Teresa spędziła okupację w Warszawie, z patriotycznie nastawioną matką, która zginęła w powstaniu warszawskim. Po wyzwoleniu natychmiast, choć nie bez trudności, wyjechała do Czech, do ojca dorabiającego się na różnych podejrzanych transakcjach, z którym następnie przemieszczała się po powojennej Europie, aby znaleźć się w końcu w Argentynie. Sama o swojej pozycji światopoglądowej, o miejscu kulturowym, w którym się znalazła i z którego obserwowała, odczuwała i opisywała otaczającą ją rzeczywistość, wyrażała się w następujący sposób:
jako szczeniakowi, w Warszawie chodziło mi o ocalenie miasta i ludzi nawet kosztem oportunizmu, zdrowego rozsądku, nagięcia karków. Mama mojego sposobu myślenia nie mogła przeboleć. A teraz przy ojcu zrozumiałam, że ten oportunizm, zdrowy rozsądek i włożony dobrowolnie w jarzmo kark, jest zaprzeczeniem człowieczego piękna. Nie umiałam uzgodnić moich zapatrywań ani z mamą, ani z ojcem, ani z samą sobą. I [...] właściwie nie wiedziałam, czego mam się trzymać.
(s. 185)
11Ta właśnie nieustabilizowana pod wieloma względami, chciałoby się powiedzieć płynna, pozycja narratorki i głównej bohaterki powieści, usytuowanej pomiędzy dyskursem romantycznym i ekonomicznym dyskursem neoliberalnym, zmuszają ją do ciągłego zadawania pytań, zamiast prezentowania jednoznacznych osądów i ocen, co stanowi zresztą cechę charakterystyczną migracyjnej opowieści kobiecej. Za sprawą sytuacji politycznej pisarki migrantki wyraźnie zauważyły, że uprawomocniane przez wielkie narracje, statyczne podejście do historii nie zdawało egzaminu w starciu z prywatnie doświadczaną rzeczywistością. Tak więc, konfrontując ze sobą różne, często nieprzystawalne do siebie podejścia – ideologiczne i „praktyczne” – pisarki migrantki pokazują, w jaki sposób określony moment historyczny sprawił, że znalazły się poza oficjalnymi narracjami, na przecięciu kategorii, z których żadna nie stanowiła ich własnej narracji, choćby tylko ze względu na to, że były kobietami. Polski romantyczny dyskurs wyzwoleńczy ustawiał w najwyższej pozycji mężczyznę, podobnie jak spychający kobiety na margines, ekonomicznie zakotwiczony dyskurs „praktyczny”, gdyż o pieniądzach decydowali i rozmawiali wyłącznie mężczyźni.
12Narracja Teresy znakomicie tę sytuację odzwierciedla. Narratorka powieści Surynowej widzi bowiem w martyrologicznych rolach elementy „człowieczego piękna”, ale widzi także realne, katastroficzne rezultaty kulturowo projektowanego bohaterstwa, które ignoruje rzeczywistość polityczną i historyczną. Nie waha się przy tym wskazać tych, którzy przekazują tak rozumiany dyskurs patriotyczny, wychowując w nim następne pokolenia i włączając go w wydarzenia niezwykle prywatne. Oglądając ślubne zdjęcia rodziców, Terasa mówi:
ślub musiał być piękny! Słowa rektora wspaniałe! Tylko szkoda, że księdza rektora rozstrzelano w r. 1939! Wuja Aleksandra – w 1942! Ciebie, ciociu, zbito w Gestapo w 1943! Wuja Janka aresztowano w kwietniu 1944, a mamę zabito w tym samym r. 1944, tylko w sierpniu. I setki akademików zginęło w roli bohaterów i krzyżowców! Dzięki naukom zasłyszanym w kościele św. Anny! I tysiące ich zginęło dzięki naukom zasłyszanym w kościele Zbawiciela! Czy w innych kościołach całej Polski! (s. 91)
13Jednak Teresa również podlega (przynajmniej od czasu do czasu) tym samym, motywowanym patriotycznie procesom, jak choćby patetycznemu wzruszeniu chwili, kiedy w londyńskim Royal Albert Hall uczestniczy w spotkaniu z polskimi dowódcami wojskowymi – generałem Andersem, Borem-Komorowskim i Kopańskim.
Nie słyszałam nic. Bór-Komorowski mówił tak cicho i był taki blady. Andersa też nie mogłam zrozumieć, ale przecież zwycięstwo mówiło za niego. Jedna z najpiękniejszych bitew świata mówiła za niego!
14Emocjonalna reakcja Teresy wzmożona została przez cyniczne uwagi ojca na temat polskich bohaterów, a szczególnie ich nieumiejętności wyciągnięcia korzyści (politycznych) z odniesionych zwycięstw. Jej ojciec bowiem, podobnie jak wielu innych ludzi spotykanych w drodze, ponad wartościami symbolicznymi stawia wartości materialne24, jest wyznawcą kapitalizmu, uznającym supremację pieniądza (oraz towarów wymiennych) nad wszystkim innym. Opis londyńskiego spotkania wyraża cały skomplikowany proces myślenia narratorki, w którym istotnym elementem jest również refleksja na temat winy, jaką za śmierć żołnierzy ponoszą ich romantycznie bohaterscy dowódcy.
Kochałam ich, tak jak kochałam mamę! Ale miałam do nich żal za to, że byli pozbawieni intuicji politycznej! Że unosili się entuzjazmem! Że narażali życie tysięcy żołnierzy na śmierć! (s. 265)
15Ciekawy i symptomatyczny jest fakt, że Teresa nie potrafi uwolnić się od utożsamiania podejścia do bohaterstwa ze swoim stosunkiem do matki i ojca oraz ich zdaniem na temat walki w obronie wolności. Świadomie rozpatrując aporię wynikającą z zestawienia patriotycznego ideału i rzeczywistości, Teresa ucieka w tożsamość rodzinną, jest przede wszystkim córką swoich rodziców, nawet jeśli w Argentynie ucieka (fizycznie) od ojca. Także już jako dorosła kobieta, w cyklu powieściowym Gringa, o dyskursach historycznych w odniesieniu do Polski mówi przede wszystkim jako matka usiłująca wychować w duchu polskości swoje dzieci.
16Oparte na własnych doświadczeniach opowieści pisarek migrantek tego pokolenia są wynikiem świadomego zajęcia pozycji narracyjnej, stworzonej, jak pokazałam powyżej, przez przecięcie wielu kategorii. Podkreślę tu, że samo znalezienie się w takiej pozycji było wynikiem wielu okoliczności niezależnych od samych kobiet, umiejscowienia w historii, a ich decyzja ograniczała się często niemal wyłącznie do wyborów artystycznych, w tym właśnie do wyboru pozycji narratora. Pozycja taka nie jest25 wynikiem nakładających się na siebie niższości, a więc nie wiąże się ze stworzeniem płaszczyzny do walki politycznej, tym samym narrator relacjonuje bardziej niż agituje. Jest to przestrzeń, którą Homi Bhabha określa jako „przestrzeń enuncjacji”, obdarzoną potencjałem hybrydyzacji, pozwalającą na „temporalnie rozłączne pozycje, które mniejszości zajmują ambiwalentnie wewnątrz przestrzeni narodu”26. Rezultatem sytuacji powojennych przemieszczeń, jaką opisały polskie migrantki, było nie tylko pojawienie się pisarstwa wyrastającego z perspektywy owej szczeliny powstającej na przecięciu różnych kategorii, ale też wyraźne reakcje „tożsamościowe” kobiet. Sytuacja historyczna i wygnanie sprawiły, że na przykład, całe życie starannie chroniąca tożsamości poetki i kobiety niezależnej, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w pisanych przed śmiercią Ostatnich notatkach odnalazła się w tożsamości żony27. Można by było się więc pokusić o stwierdzenie, że w odróżnieniu od społeczeństw zajmujących pozycję imperium (takich jak amerykańskie, angielskie czy rosyjskie), gdzie udział mężczyzn w wojnie sprawił, iż kobiety poznały swoją wartość i siłę na rynku pracy, co prowadziło do procesów emancypacyjnych, w sytuacji krajów w pozycji peryferyjnej emigrantki uciekają raczej w role rodzinne, a przede wszystkim w rolę żony. Narracje polskich emigrantek pokazują też, że wychodzące poza przestrzeń domową Angielki i Amerykanki były w okresie powojennym otwarcie krytykowane przez Polki – a przynajmniej przez postacie kobiece stworzone choćby przez Danutę Mostwin i Janinę Kowalską. Polki w tej emigracyjnej fali szukały swojej tożsamości w rolach rodzinnych – stawały się przede wszystkim żonami i matkami, nawet na przekór wcześniejszym wartościom i swojemu wcześniejszemu życiu. Hanka ze Spotkań na galerii wychodzi za mąż za, jak się okazuje, nieudacznika właśnie dlatego, że zaopiekował się nią po wyjściu z obozu, umożliwił ucieczkę od podejmowania decyzji. Teresa-Gringa w Argentynie porzuca marzenia i plany o studiowaniu, wychodzi za mąż i staje się matką całej gromadki dzieci. Nawet wyjątkowa w swoim dążeniu do osiągniecia stabilizacji zawodowej Boga z Ameryko, Ameryko Mostwinowej (oraz pozostałych opowiadań i powieści jej emigracyjnego cyklu) łączy tożsamość żony i matki z próbami odnalezienia swojej zawodowej przyszłości w nowym kraju. Nieprzypadkowo przecież, pisząc o polskim Londynie, Stefania Kossowska wspomina przede wszystkim sklepy z polskimi produktami i zapach koperku. Narracje polskich migrantek pozwalają pokusić się o tezę, że historia sprawiła, iż podczas gdy żony i córki powołanych do wojska mężczyzn zajęły ich miejsca pracy w „nieokupowanych” krajach alianckich, a zatem poznały swoją wartość i swoje możliwości, gnane wiatrem historii Polki z trudem starały się wpisać swoje dzieje w polską historię II wojny światowej i jej skutków. Tożsamość zaś, którą w owej historii odnalazły, raz jeszcze postawiła je przede wszystkim w roli instytucji społecznej Matki Polki.
Notes de bas de page
1 J. Kristeva, Women’s Time, w: The Feminist Reader. Essays in Gender and the Politics of Literary Criticism, ed. C. Belsey, J. Moore, Blackwell 1997, s. 202.
2 Ibidem.
3 Chodzi tu także o tradycyjne rozumienie narodu, związane z geograficznym terytorium. Por. B. Anderson, Imagined Communities, London 1991.
4 Dobrym przykładem są tu wspomnienia żony Józefa Becka, Jadwigi Beck, Kiedy byłam Ekscelencją, Warszawa 1990.
5 M. Fidelis, Participation in the Creative Work of the Nation Polish Women Intellectuals in the Cultural Constructions of the Gender Roles, 1864‒1890, „Journal of Women’s History” 2001, Vol. 13, No. 1.
6 Por. Prywatne/publiczne. Gatunki pisarstwa kobiecego, red. I. Iwasiów, Szczecin 2011.
7 M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Ostatnie notatki. Szkicownik poetycki II, Toruń 1993.
8 K. Iłłakowiczówna, Niewczesne wynurzenia, Warszawa 1958.
9 M. Kuncewiczowa, Klucze, „Nowa Polska” 1943, Londyn.
10 M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Ostatnie notatki...
11 Ibidem, s. 70.
12 Ibidem.
13 Por. B. Czaykowski, Antologia poezji polskiej na obczyźnie. 1939‒1990, Warszawa 2002.
14 Przemianom tożsamościowym Polek wysiedlonych w głąb ZSRR poświęcona jest praca K.R. Jolluck, Exile and Identity: Polish Women in the Soviet Union during World War II, Pittsburgh 2002.
15 J. Kowalska [Alina Świderska], Pogranicze, Paryż 1980.
16 Por. B. Karwowska, Druga płeć na wygnaniu. Doświadczenie migracyjne w opowieści powojennych pisarek polskich, Kraków 2013.
17 J. Surynowa-Wyczółkowska, Gringa, Londyn 1968.
18 H. Guilley-Chmielowska, Spotkania na galerii, Paryż 1960.
19 J. Kowalska [Alina Świderska], op.cit., s. 43.
20 M. Pałaszewska, Wstęp, w: Z. Kossak, Na emigracji, opr. M. Pałaszewska, Warszawa 1998, s. 6. Warto tu także dodać wyjazd z Polski w 1947 r. Alicji Iwańskiej.
21 P.H. Collins, Reflections on the Outsider Within, „Journal of Career Development” 1999, Vol. 26, Issue 1.
22 Taką różnicę perspektyw zauważyły m.in. Maria Kuncewiczowa w powieści Tristan 46 oraz Halszka Guilley-Chmielowska w Spotkaniach na galerii.
23 J. Surynowa-Wyczółkowska, Teresa, dziecko nieudane, Londyn 1961. Wszystkie cytaty odnoszą się do tego wydania, lokalizuję je bezpośrednio w tekście, podając numery stron w nawiasach.
24 Warto zestawić tu krytykę postawy ojca z zarzutami, jakie polskie środowiska emigracyjne stawiały po wojnie rządom krajów alianckich, oskarżając je o zdradę Polski.
25 Nie jest pozycją umożliwiającą walkę polityczną czy też na jej potrzeby stworzoną. W odróżnieniu od pozycji outsidera wewnątrz, jak zdefiniowała ją Patricia Hill Collins.
26 H.K. Bhabha, The Location of Culture, London 1994, s. 37.
27 Zresztą w jej sytuacji trudno mówić o emigracji, gdyż zmarła w Anglii jeszcze przed demobilizacją polskiego wojska.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021