Wstęp
p. 7-15
Texte intégral
1„Kobiety stanowią mniej więcej połowę kilkumiliardowej ludności Ziemi, podobnie jest z mężczyznami, i z tego absolutnie nic dla poezji nie wynika”1 – napisała Małgorzata Baranowska w znakomitym eseju poświęconym poezji Anny Świrszczyńskiej i Wisławy Szymborskiej. „Płeć nie determinuje kształtu dzieła”2 – zauważyła Grażyna Borkowska, rozważając generalnie właściwości pisarstwa kobiet. W początkach trzeciego milenium powszechnym staje się przekonanie, że dla literatury nie jest istotna płeć pisarza, ale to, czy i na ile wyraża ją językiem literatury. I tu właśnie zaczyna się problem, bo tak naprawdę nie do końca wiadomo, na czym właściwie polega wyrażanie kobiecości językiem literatury i czym jest lub być powinna kobiecość w literaturze. Pomimo upływu lat nadal zgodzić się należy ze zdaniem Borkowskiej, że
Stoimy [...] trochę bezradni wobec zjawiska literatury/poezji kobiecej w przekonaniu, że definicje paradoksalnie nie zaspokajają wpisanej w każdą wypowiedź potrzeby jasności, a wypowiedzi jasne nie są do końca prawdziwe.3
2Problem jest zresztą znacznie większy, bo dotyczy generalnie pojęcia kobiecości i różnic w jego definiowaniu. I tak na przykład kobiecość definiowana w ramach tradycyjnie męskiego porządku świata oznaczała całkowite (lub nieomal całkowite) podporządkowanie się stereotypom i wzorom, które dla kobiet stworzyli mężczyźni, a na straży których stały częstokroć kobiety. Krytyka feministyczna natomiast stara się uporać z obiegowymi (patriarchalnymi) użyciami tej kategorii i na wiele różnorodnych sposobów dostosować jej znaczenia do własnych potrzeb. Nie pomaga również fakt, że to, co nazywamy kobiecością, obejmuje dwa pojęcia – przynależność biologiczną ( female) oraz zbiór właściwości/wartości ( feminine), a zdeterminowany kulturowo stosunek ich znaczeń stanowi jeden z przedmiotów feministycznej analizy4. Znaczące jest zresztą nawet to, że nie są one w języku polskim rozróżniane, a nakładając się na siebie, naturalizują kobiecość przez nierozłączne wiązanie cech biologicznych z kulturowymi, „kobiecymi” zachowaniami.
3Problemy z pojęciem (a może raczej pojęciami) kobiecości wyraźnie przekraczają ramy kłopotów terminologicznych. I tak na przykład Cynthia Griffin Wolff w końcu ubiegłego stulecia zauważyła, że w literaturze
zdefiniowanie najistotniejszych problemów kobiecych oraz proponowane rozwiązania... są... tak przykrojone, aby zaspokoić potrzeby problemów fundamentalnie męskich... kobiety pojawiają się w literaturze... jako wygodne rozwiązania męskich dylematów.5
4W opinii Wolff w XX wieku nie zaistniała jeszcze dostatecznie „antystereotypowa” literatura kobieca, co jej zdaniem wiąże się z faktem, że również kobiety w swojej twórczości podporządkowywały się zbyt mocno modelom stworzonym przez mężczyzn. Zdaniem Germana Ritza6 zdominowany przez męską wyobraźnię głos kobiecy w poezji polskiej musiał torować sobie drogę w świecie stereotypowych wizerunków kobiet i kobiecości, które budowane były w ramach męskiego porządku symbolicznego.
5Pomimo wszystkich wspomnianych trudności pisarstwo kobiet nie tylko pojawiło się na mapie literatur narodowych (oraz literatury światowej), ale także zmieniło obraz współczesnej kultury i dziedzin naukowych, które kultury badają i opisują. Przeglądając sylabusy kursów uniwersyteckich (oraz nowości wydawnicze oficyn akademickich), łatwo zauważyć zmiany, jakie zaszły w zainteresowaniu zagadnieniami łączącymi się z codziennością, zwyczajnością, życiem „przeciętnych” mieszkańców określonego czasu i przestrzeni. Dotyczy to bardzo wyraźnie zmian w podejściu do historii, która nie ogranicza się już do rozważań na temat procesów politycznych i „wielkich dokonań wielkich mężczyzn”. History uzupełniana coraz wyraźniej przez herstory prowadzi do przemian metodologicznych i przesuwania się pola zainteresowań historyków w stronę tego, co powtarzalne i codzienne, a zatem symbolicznie kobiece.
6Wiele współczesnych podejść akademickich wyrasta z emancypacyjnych ruchów społecznych. Nietrudno zauważyć, że zanotowane przez Alicję Iwańską7 pilne przestrzeganie w początkach lat 50. tego, aby w szkołach amerykańskich uczyć historii USA jako historii (mężczyzn) białej klasy średniej, nie wytrzymało naporu ruchów wyzwoleńczych lat 60. Marginalizowane grupy społeczne (a więc między innymi kobiety) domagały się nie tylko równych praw ekonomicznych, ale także równości w reprezentacji symbolicznej, a zatem zmiany perspektywy patrzenia na społeczeństwo i jego historię. Przywołany tu przykład ma jedynie ograniczone odniesienia do sytuacji polskiej, ale pozwala uświadomić sobie, że procesy emancypacyjne także podlegają historycznym i narodowym uwarunkowaniom8. W Polsce okresu PRL-u emancypacji klas i grup wcześniej marginalizowanych dokonano niejako odgórnie9, uniemożliwiając tym samym (i przerywając wcześniejsze próby) upodmiotowienie w procesie emancypacyjnym grup mniejszościowych, a także ograniczając przemiany w reprezentacji symbolicznej. Procesy emancypacyjne prowadzące do takich przemian ujawniły się wyraźnie dopiero w okresie transformacji, w latach 1989‒2004, a na polu literatury wyraźną rolę odegrało w nich właśnie pisarstwo kobiece10.
7Choć historyczne uwarunkowania procesów społecznych wydają się nieomal oczywiste, związki historii i kobiecości należy widzieć jako co najmniej skomplikowane. Zacznijmy od uwagi, że historia nie jest łatwym terytorium dla krytyki feministycznej, gdyż tradycyjnie wiele grup feministycznych przyjmuje, że ucisk kobiet ma źródło nie tylko w biologii, ale także w historii11. Przy tym niektóre orientacje feministyczne (i postfeministyczne) dowodzą, że podział na kobiety i mężczyzn jest sztuczny. Potrzebny jest przede wszystkim dla stworzenia iluzji, którą nazywamy „naturą” lub – inaczej mówiąc – która pozwala nam na naturalizowanie historii, a także naturalizowanie stosunków i właściwości społecznych, charakteryzujących i wyrażających ów ucisk, a tym samym niepozwalających na zmiany12. Tak więc homoseksualizm z wpisanym w niego brakiem tradycyjnej przynależności płciowo-genderowej13 (a zatem odrzuceniem bycia „kobietą” lub „mężczyzną”) jest również odmową uczestniczenia w historii, która jest jedną z podstaw (i jednym z obszarów) genderowo nacechowanych prześladowań. Szczegółowe rozważania na ten temat przekraczają ramy niniejszej pracy, ponieważ wchodzą w dziedzinę obejmującą także gender oraz LGBT studies, zarysowane tu zagadnienia istotne są jednak dla zrozumienia, że orientacja seksualna niejako wyznacza również stosunek do historii. Pozwalają też zrozumieć, dlaczego współczesne dyskursy feministyczne14 nie koncentrują się już wyłącznie na pytaniach dotyczących organizacji i instytucjonalizacji heteroseksualności15 (związanej z patriarchatem), rozumianej przede wszystkim jako relacja zależności kobiety od mężczyzny, i nie przyjmują, że podział genderowy i płciowy przebiegają równolegle16, a zaczęły coraz częściej zadawać pytania dotyczące cielesnej strony genderu (seksualności), formowania płciowych tożsamości (identity) i podmiotowości (subjectivity).
8Zgodnie z obserwacją poczynioną przez Stevi Jackson17 często przyjmowane założenie, że bycie gejem lub lesbijką jest tożsamością18, podczas gdy bycie kobietą niekoniecznie, częściowo wynika z faktu, że kobiety heteroseksualne w znacznie mniejszym stopniu zajmują się własną tożsamością niż ich homoseksualne koleżanki. Prowadzi to do przekonania, iż dla feminizmu nie jest interesujące zagadnienie, że wybierając bycie kobietą, wybierają funkcjonowanie w systemie, który pozbawia kobiety tożsamości i podmiotowości, dając im w zamian funkcje (podległości) rodzinne.
9Można przyjąć, że z wymienionych wyżej względów właśnie zagadnienie rozumienia historii jest elementem kluczowym dla formułowania i manifestowania tożsamości kobiecej. Wróćmy bowiem do poczynionej na wstępie uwagi, że historia jest jednym ze źródeł ucisku kobiet, ale jest jednocześnie jedną z podstaw istnienia kategorii ludzi nazwanych kobietami. Kobieta, jako kategoria genderowa, została stworzona (między innymi) przez historię i dla historii, a tym samym, mówiąc w skrócie, historia staje się elementem istotnym w budowaniu tożsamości kobiet (heteroseksualnych) choćby tylko dlatego, że poprzez proces wyzwalania się z narzucanych przez historię genderowych podległości kobieta manifestuje swoją siłę sprawczą (agency), prowadzącą do oporu i zmian19. Sytuacja polska jest tu zresztą wspaniałym przykładem i punktem odniesienia, bo modele genderowe mężczyzn i kobiet w literaturze polskiej (jak zresztą i w życiu) wynikały z historycznie uwarunkowanego, specyficznie polskiego pojęcia patriotyzmu, polegającego z jednej strony na gotowości oddania życia dla ojczyzny (model męski) i przeniesienia polskości na następne pokolenia, czyli wychowanie dzieci w duchu patriotyzmu, znajomości języka i kultury (oraz religii) polskiej (model żeński)20.
10Zebrane w niniejszym tomie studia, pisane na przestrzeni ostatnich lat, składają się w ciąg myślowy służący pokazaniu takich właśnie procesów wpisywania kobiet w historię, a właściwie ich reprezentacji w literaturze i kulturze polskiej. Procesów i praw nimi rządzących nie da się wyraźnie i wyczerpująco pokazać w opisie linearnym. Nie sprzyja temu również metodologia studiów zorientowanych genderowo, stąd każdy z tekstów skupia się na innym aspekcie problematyki powstającej na styku kategorii kobiecości i historii oraz ich reprezentacji w symbolicznej warstwie współczesnej literatury i kultury polskiej. Wszystkie zgromadzone tu teksty, przecinając się i dopełniając, rzucają światło na wielowarstwowość podjętych w nich zagadnień.
11Część pierwsza książki zawiera szkice wprowadzające w tematykę oraz podejścia badawcze związane z kobiecymi (a także z feministycznymi) widzeniami historii, a przede wszystkim kłopotami z definicją kobiecości w jej historycznych i narodowych odmianach, wersjach (lub wariantach). Literatura polska, ze swoimi silnymi związkami z historią, okazuje się znakomitym i ciekawym terytorium, umożliwiającym obejrzenie i opisanie wielu zagadnień ważnych dla bardziej uogólniających uwag, ale przede wszystkim dogłębniejsze zrozumienie komplikacji powstających na przecięciu literatury kobiecej i historii. Kobiece widzenia historii, jako alternatywne dla tradycyjnego patrzenia określanego przez nieprzychylne feminizmowi kręgi, jako ogólne, nienacechowane genderowo, znakomicie egzemplifikuje poezja Wisławy Szymborskiej. Analiza wierszy polskiej noblistki pozwala na pokazanie, jak niezwykle ważne jest wpisywanie kobiet w historię. Zarysowanie specyfiki kobiecego widzenia historii umożliwia także odmówienie podejściom tradycyjnym prawa do reprezentowania ludzkości we wszystkich jej genderowych odmianach. Wspiera prawo do takiej odmowy również przedstawienie podejścia kobiet, które cieleśnie i empirycznie „doświadczyły” historii i zostały przez jej zawirowania wygnane z ojczyzny. Już sam fakt istnienia i funkcjonowania w kraju literatury emigracyjnej, marginalizowanej, ale jednocześnie obdarzanej w PRL-u statusem wyrażania głosu wolności, wyraźnie podkreśla zarówno istotność literatury dla procesów społecznych w Polsce, jak i ich narodowe uwarunkowania. Podlegające (znanej dobrze Afroamerykankom) podwójnej marginalizacji emigracyjne pisarki polskie i ich twórczość okazały się w okresie transformacji niezwykle ciekawym łączem z tradycją właśnie. Natomiast, o ile procesy transformacyjne i rola, jaką odegrało w nich pisarstwo kobiece, weszły już stosunkowo dobrze w pole zainteresowań krytycznych, o tyle dużo do życzenia pozostawia sprawa (nie)obecności emigracyjnych pisarek w świadomości czytelników i znawców. Destabilizacja wynikająca ze zmiany miejsca i przestrzeni społecznej pozwala na zadanie pytań związanych z genderowymi, klasowymi i narodowymi aspektami reprezentacji symbolicznej. Takie właśnie refleksje i pytania przywołują pozostałe rozdziały pierwszej części książki.
12Na część drugą składają się teksty zorientowane na kobiece bohaterki utworów literackich odwołujących się do wydarzeń historycznych. Dramaty Mariana Pankowskiego i opowiadania Tadeusza Borowskiego stanowią znakomity materiał do pokazania, jak skupienie uwagi krytyków na postaciach kobiecych i zastosowanie kategorii akademickiego feminizmu (w jego różnych odmianach) i studiów genderowych do analizy tekstów pozwala na wydobycie ciekawych, choć nie zawsze zauważanych, aspektów twórczości obu pisarzy. Pankowski w swoich dramatach nie tylko wskazuje na alternatywne perspektywy oglądu przeszłości historycznej. Wychodząc w przeszłość i stawiając w centrum przemian historycznych kobietę, ukazuje wartość, jaką dla przemian społecznych mają ruchy emancypacyjne, ale też jak bardzo widziane są one jako zagrożenie dla tradycyjnych, patriarchalnych instytucji opartych na modelu wartości tradycyjnych i symbolicznie męskich. Czytanie Śmierci Schillingera Borowskiego za pomocą narzędzi genderowych pokazuje siłę, jaką obdarzone są genderowe stereotypy kulturowe. Przekraczając i w znacznym stopniu unieważniając myślenie i wzorce kulturowych zachowań społeczeństw przedwojennej Europy, polityka i praktyka eksterminacyjna nazistowskich Niemiec nie zmieniły jednak stereotypów genderowych, co wyraźnie widać w różnych wersjach narracji odnoszących się do „wydarzenia bez świadka”.
13Trzecia część książki poświęcona jest kobietom, które znalazły się nie tylko symbolicznie, ale także fizycznie w przestrzeni hybrydycznej – polskim powojennym emigrantkom. Ich historie różnią się od siebie znacznie. Alicja Iwańska, jedna z nielicznych polskich emigrantek, która znalazła swoje miejsce w amerykańskim świecie akademickim, nadal pozostaje nieomal nieznana, podczas gdy Elżbietę Czyżewską i jej losy opisują dwie, nie zawsze spójne narracje, powstałe po dwóch stronach Atlantyku. Próba opisu emigracyjnej twórczości kobiet przynosi nie tyle panoramę ich dokonań, ile wiele pytań odnoszących się do kategorii opisu procesów historycznoliterackich, nie zawsze i nie do końca adekwatnych do sytuacji i warunków, w jakich tworzyły emigrantki. Pytanie o ich status finansowy jest w znacznym stopniu także pytaniem o to, co za Judith Butler określa się terminem „władzy nazywania” („the power of naming”) – kto i w jaki sposób staje się pisarzem oraz jakie procesy decydują o nadaniu piszącym emigrantkom miana pisarek.
14W części czwartej znajdują się szkice związane z kobiecymi relacjami literackimi odnoszącymi się do ważnych momentów historycznych. Dzienniki siedleckiej nastolatki Anny Kahan, opisujące życie żydowskiej rodziny w czasach pierwszej wojny światowej, pokazują kolejne pogranicza (wynikające z płci, wieku, klasy społecznej oraz przynależności etniczno-religijnej) i związaną z nimi perspektywę oglądu historii oraz w niej uczestniczenia. Po przeciwnej stronie spektrum pojawia się natomiast opowieść Poli Gojawiczyńskiej o początkach powojennej odbudowy Warszawy, którą można opisać w kategoriach „opowieści założycielskiej” kulturowych narracji PRL-u. Kolejne teksty odnoszące się do literatury kobiecej w jej różnych wersjach gatunkowych – poezji, dramacie oraz prozie wspomnieniowej – rzucają światło na zagadnienia takie jak pytanie o wartość kobiecego doświadczenia i jego literacką reprezentację, genderowe aspekty humoru oraz kobiecą opowieść autobiograficzną związaną z narodowotwórczym momentem historycznym.
15W tym roku mija 30 lat od mojego przyjazdu do Kanady. Gdy wyjeżdżałam w 1986 roku z paszportem emigracyjnym, który nie pozwalał mi na powrót do kraju, o pracy naukowej w nowym miejscu mogłam jedynie marzyć, a o publikowaniu w Polsce nawet nie myślałam. Zebrane w tym tomie teksty powstawały w większości niejako z potrzeby zrozumienia i opisania za pomocą narzędzi akademickich niezwykle mi bliskich sytuacji poczucia inności i (emigracyjnego i imigracyjnego) wykluczenia oraz sposobów i taktyk radzenia sobie z otaczającą mnie, coraz mniej obcą rzeczywistością, a następnie zawieszeniem pomiędzy dwoma, bardzo różnymi światami – Kanadą i Polską. Przywilej obecności w życiu naukowym w kraju, chociaż mieszkam poza jego granicami, zawdzięczam moim najbliższym oraz wielu wspaniałym koleżankom i kolegom, często już wychowankom mojego pokolenia polonistów i kulturoznawców. To dzięki nim wiele aspektów wykluczenia i braku przynależności nie dotknęło mnie osobiście, za co im wszystkim z całego serca dziękuję.
Notes de bas de page
1 M. Baranowska, Szymborska i Świrszczyńska – dwa bieguny codzienności, w: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Kontynuacje, red. A. Brodzka, L. Burska, Warszawa 1996, s. 17.
2 G. Borkowska, Metafora drożdży. Co to jest literatura/poezja kobieca, „Teksty Drugie” 1995, nr 3/4, s. 38.
3 Ibidem.
4 Zob. T. Moi, Feminist, Female, Feminine, w: The Feminist Reader. Essays in Gender and the Politics of Literary Criticism, ed. C. Belsey, J. Moore, Blackwell 1997, s. 104‒116.
5 C. Griffin Wolff, A Mirror for Men: Stereotypes of Women in Literature, w: Woman: An Issue, ed. L.R. Edwards, M. Heath, L. Baskin, Boston 1972, s. 207‒208, 217; „[t]he definition of women’s most serious problems and the proposed solutions… are… covertly tailored to meet the needs of fundamentally masculine problems… women appear in literature… as conveniences to the resolution of masculine dilemmas”. Jeśli nie zaznaczono inaczej, teksty obcojęzyczne w tłumaczeniu własnym.
6 G. Ritz, Dyskurs płci w ujęciu porównawczym, „Teksty Drugie” 1999, nr 5, s. 117‒123.
7 A. Iwańska, Potyczki i przymierza. Pamiętnik 1918‒1985, Warszawa 1993.
8 Por. K. Krasuska, Płeć i naród: Trans/lokacje, Warszawa 2012.
9 A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014.
10 A. Mrozik, Akuszerki transformacji. Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2012.
11 Por. Cz. Karkowski, Świat według Paglii, „Teksty Drugie” 1993, nr 4/5/6, s. 206‒112 oraz L. Adkins, V. Merchant, Introduction, w: Sexualizing the Social: power and the organization of sexuality, ed. L. Adkins, V. Merchant, New York 1996, s. 1‒15.
12 M. Wittig, One is not Born a Woman, w: Identities. Race, Class, Gender and Nationality, ed. L.M. Alcoff, E. Mendieta, Malden 2003, s. 158‒162 (esej Wittig ukazał się po raz pierwszy w 1978 r.).
13 Przyjmując taką perspektywę, wiele feministek (szczególnie tych związanych z materialistycznym feminizmem) uważa, że – cytując M. Wittig – „odmowa stania się (lub kontynuacji bycia) heteroseksualnym zawsze oznacza odmowę stania się kobietą lub mężczyzną”, choć ta druga decyzja nie zawsze podejmowana jest w pełni świadomie; M. Wittig, One is not Born a Woman, http://www.oocities.org/saidyoungman/wittig01.htm#fnF12 (dostęp 18.02.2016).
14 Por. Sexualizing the Social...
15 Pojęcie heteroseksualizmu stosowane jest w krytyce feministycznej często w rozumieniu przekraczającym orientację seksualną, jako system stosunków społecznych. Por. A. Rich, Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence, „Signs: Journal of Women in Culture and Society” 1980, Vol. 5, No. 4, s. 631‒660.
16 Wielu krytyków podkreśla, że pojęcia „gej” i „lesbijka” wychodzą poza określenie tożsamości (lub orientacji) seksualnej, a zatem nie są
równoznaczne z pojęciem „homoseksualista”, które odnosi się wyłącznie do orientacji seksualnej. Coraz częściej przyjmuje się również, że bycie lesbijką nie musi oznaczać obowiązku współżycia seksualnego z inną kobietą, tak jak nie oznacza bycia feministką. Por. Jo VanEvery, Sinking into his arms... Arms in his sink: Heterosexuality and Feminism Revisited, w: Sexualizing the Social..., s. 35‒55.
17 S. Jackson, Heterosexuality as a Problem for Feminist Theory, w: ibidem, s. 15‒35.
18 Choć nadal homoseksualizm powszechnie uważany jest za tożsamość (a właściwie coraz częściej tożsamości), podczas gdy heteroseksualizm pozostaje systemem społecznym opartym na nierówności i prowadzącym do opresji, coraz częściej zaczyna się zwracać uwagę, że ten ostatni badany i opisywany jest głównie przez krytyków homoseksualnych, a zatem postrzeganych przez tenże system jako Innych, Obcych i spychanych przez niego na margines.
19 S. Jackson, op.cit.
20 Por. K.R. Jolluck, Introduction, w: Exile and Identity: Polish women in the Soviet Union during World War II, Pittsburgh 2002, s. XI‒XXI.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021