Miejsca nieistnienia (wypisy)
p. 491-510
Dédicace
– dla Dariusza Czai
Texte intégral
1
1Są takie miejsca, które sytuują się i trwają tylko w imaginacyjnej topografii – podpowiada je nam wyobraźnia i dzięki niej te miejsca, których nie ma, istnieją niekiedy mocniej niż realna, otaczająca nas rzeczywistość. W dziwną realność i osobliwą topografię tych miejsc wprowadza marzenie. Wiedzą coś o nich nasze sny. Z niezwykłą siłą takie miejsca ustanawia sztuka. Ale istnieją też inne miejsca, których nie ma. Słowo „istnieją” jest tutaj na miejscu, choć myślę o miejscach nieistnienia.
2
2Miejsca nieistnienia to miejsca rany, nieme blizny pamięci, usunięte z żywej świadomości, ale wciąż ropiejące gdzieś na jej obrzeżach, rzucające głęboki, niepokojący cień, bolesne i dlatego omijane. Myślimy o nich niechętnie. Zahaczającą o nie myśl powierzamy truizmom. W najlepszym razie zasłaniamy je gestem upamiętnienia. Zmieniamy je w coś, czym nie są. Odmawiamy im istnienia.
3
3Te miejsca o zachwianej ontologii, wyrugowane z naszego świata, zepchnięte w niebyt, są w istocie dojmująco realne, rzeczywiste, prawdziwe, bo utwierdzone zostały w poniżeniu i śmierci ludzi z krwi i kości – takich samych, jak każdy z nas. Ci ludzie – ogołoceni z godności, ograbieni z istnienia, bestialsko zgładzeni – żyli kiedyś tą samą miłością, którą raz po raz odnajdujemy w sobie, i tą samą nadzieją, która trzyma nas przy istnieniu. To właśnie ta miłość i ta nadzieja sprawiają, że jesteśmy ludźmi. Są jednak takie miejsca – bliskie, na wyciągniecie ręki – w których ludzkie istnienie obraca się przeciwko sobie. W tych nieludzkich miejscach jest coś z piekła. Wieje od nich otchłanią. Spełnia się w nich ostateczna zatrata, która w nieoczywisty, niepokojący sposób zagarnia i nas.
4
4Tak, myślę o takich miejscach, jak warszawski Muranów, lubelski Majdanek, podkrakowski Płaszów. Ale też o opuszczonych kirkutach i synagogach, o pustych ulicach Leska, o ulicy Miodowej w Krakowie, a więc o tych wszystkich miejscach, jakie pozostały po śladach dawno już zatartych, a mimo to nadal prowadzących tam, gdzie otwierała się przepaść i – jak pisze Różewicz – „ciała spadały w dół”1. Warto rozmawiać o tych miejscach, w których – dalej powtarzam za autorem Warkoczyka – „barwy nasiąkały jadami / i jabłko gniło w dłoniach”2. Warto wciąż na nowo podejmować próbę zbliżenia się do tych wytrawionych z realności miejsc nieistnienia – nieistnienia, które znalazło dla siebie miejsce pośród nas3.
5
5O boleśnie dojmującej i wewnętrznie pękniętej realności tych miejsc – o ich realności wywróconej na nice, wypłukanej z rzeczywistego znaczenia, odartej z sensu – pisał Marcin Świetlicki:
W czerwcu 1986
często przechodzę obok Majdanka.
Jest upał, ludzie opalają się
w trawie przy ogrodzeniu, niektórzy przełażą
za ogrodzenie – i tam – wewnątrz –
czują się jeszcze bezpieczniej.4
6Obecności takich miejsc w naszym świecie niełatwo jest sprostać. Ich niepewna ontologia jest na wskroś paradoksalna – są zarazem przeklęte i święte, w najwyższym stopniu przerażające i całkowicie zwyczajne. W oczywisty sposób istnieją, ale jednocześnie na różne sposoby ich nie ma. Nie ma ich, choć przecież byliśmy w nich. Patrzyliśmy na nie. Dotykaliśmy ran, które po nich pozostały. I wciąż niesiemy je w sobie. To dlatego niekiedy jeszcze krwawią. Dlatego wychylają się w nasz świat. Dlatego bolą.
5
7Te miejsca odebrane istnieniu, miejsca stojące pustką, żyją życiem umarłych – jak trawa porastająca groby. Trwają w upiornym stuporze – wewnętrznie wypalone, przenicowane, pogrążone w demencji. Ale zarazem okrywa je – jak pisze Roma Sendyka – „trudna do zracjonalizowania aura afektywna”5. Jest w nich coś ćmiącego – jakaś bolesna niewygoda, trwająca w utajeniu potencjalność, która niekiedy chwyta za gardło, podchodzi wzruszeniem, rozładowuje się w dreszczu, łatwo przechyla się w afektację, jeszcze łatwiej postaciuje się w sieci zatarć i zaprzeczeń, w spiętrzeniach fantazmatów, ale w każdej chwili może też odsłonić swoje realne, przeszywające do żywego ostrze. I właśnie to ćmienie sprawia, że miejsce nieistnienia pracuje jak pryzmat o zaburzonej dyspersji – rozszczepia i zarazem mąci własne widmo, stanowi bowiem „obiekt dekonstruujący wszelkie wyobrażenia homogenizujące jego jakości” i tym samym „rozprasza, komplikuje pozorną monologiczność dyskursu”, w którym te konstytutywne dla miejsc nieistnienia jakości próbujemy uchwycić i powiązać6.
6
8Jak uobecniać te obrócone w nieistnienie miejsca? W jaki sposób ich martwe obszary otwierać dla żywej myśli? Jaka forma pozwala uniknąć dyktatu homogenizujących wyobrażeń i monologiczności dyskursu? Ernst Bloch przypomina w Śladach, że „dobrze jest łączyć myślenie z narracją”, że wręcz „należy myśleć, opowiadając”, i dodaje, że trzeba przy tym „zważać na małe rzeczy i za nimi podążać” – podążać, „szukając w opowiadaniu sensu, a wykładając go, mieć na względzie opowiadanie”7. Dla historyka literatury taką opowieścią – zawsze wielogłosową, otwartą na różnorodność wyobrażeń – jest każda sekwencja rezonujących ze sobą tekstów. Dlatego zestawiam wypisy i układam z nich opowieść o miejscach, których nie ma.
7
9Jednym z takich miejsc jest zwielokrotniona pustka Muranowa opisana przez Jerzego Ficowskiego w Odczytaniu popiołu:
Muranów góruje
na warstwach umierania
fundament wsparty o kość
piwnice w wyrwach
opróżnionych z krzyku
Było nie było jest jak jest
Jest spokój jęków uprzątniętych
czarna łuna zdechłego ognia
mocno stoi Muranów
na pochówku pamięci
większość listów dochodzi
Było nie było jest jak jest
I ja jak on wydźwignięty
na powierzchnię popiołu
pod gwiazdy z tłuczonego szkła
Było nie było jest jak jest
chciałbym tylko milczeć
a milcząc kłamię
chciałbym tylko iść
a idąc depczę8
10To miejsce po miejscu, miejsce getta, którego nie ma – całe w wyrwach, uprzątnięte do nagiej kości, opróżnione do cna – jest obszarem pogrzebanej pamięci. Jej popioły spoczywają pod warstwami umierania. Bije od nich „czarna łuna zdechłego ognia”. Ale zarazem właśnie te popioły – wydźwignięte wierszem pod „gwiazdy z tłuczonego szkła” – są pismem, które domaga się odczytania, bo zapisane zostało w nim coś, co ma fundamentalne znaczenie dla naszego istnienia na sposób ludzki. Muranów „wydźwignięty / na powierzchnię popiołu”, górujący na miejscu niegdysiejszego getta, przyświadcza prostej prawdzie, że żywi są przeciwko umarłym, że idąc, zawsze depczemy, że „jest jak jest”. Muranów pisany popiołem mówi o nieistnieniu, którego nie można niczym unieważnić i nie sposób go odwrócić. Do tych ziejących pustką obszarów definitywnego nieistnienia nie mamy dostępu. Zawsze będą wymykać się konceptualizacji. Niekiedy jednak wyczuwamy ten zimny powiew, który ciągnie od zwielokrotnionej pustki – od meandrujących w jej stronę odwróceń i zaprzeczeń. Również te meandry – zwłaszcza pod piórem Ficowskiego – stają się pismem nieistnienia. Naprowadzają na jego ślad. Dają nam coś o nim do zrozumienia. I dzieje się tak zwłaszcza tam, gdzie ich widmowy ślad urywa się nagle – na samej krawędzi tego, co jest.
8
11Jedną z tych krawędzi – a jest to zarazem granica warszawskiego getta – opisał Ludwik Hering w Śladach:
Brama cmentarna i brama wachy naprzeciw raz po raz stykały swoje rozwarte skrzydła. Za ich przejrzystą stalową ochroną pędzono na stracenie partie struchlałych ludzi.
Nocami nie ustawał tam na chwilę turkot – rano policjanci żydowscy zmywali konwiami jezdnię zlaną krwią wyciekłą z wozów i sypali na bruk grubą warstwę piasku, który prędko nasiąkał czerwoną cieczą.
I tędy wypuszczano czasem mniejsze oddziały przeznaczone na transport.
Raz od takiej gromady pędzonych szybko kobiet Niemiec z wachy oddzielił drepcące przy matce dziecko. Matkę szarpnięto do grupy gnanej prędko w głąb Okopowej.
Od bramy getta wzdłuż muru jest może sto kroków prostej linii – potem mur odchyla się lekko i zamyka perspektywę.
Ta kobieta szła tyłem – patrząc na dziecko. Potknęła się, upadła. Kopnięta przez Niemca zgarnęła się z ziemi i szła dalej, tyłem, w rytm kroku pędzonego oddziału, nie odrywając oczu od bramy. Sto kroków – potem mur skręca.9
12Ociekające krwią furgony martwych ciał – przecinające ulicę Okopową w drodze na cmentarz. I biegnące wzdłuż Okopowej spojrzenie matki – ostatnie spojrzenie na dziecko. Te krzyżujące się linie wyznaczają topografię miejsca, które jest raną. Miejsca porzuconego przez istnienie. Ale też w jakiś tajemniczy sposób powierzonego pismu – drżącym duktom druku, które biegną po „rozsypującej się karcie”10. Wolno chyba tak rzecz ująć, bo to samo miejsce – widziane być może już po wojnie, a na pewno po ostatecznej likwidacji getta – zjawia się w Śladach również tak oto:
Pada śnieg. Biały, płaski pejzaż getta faluje chropowatą różowością skruszonych rumowisk. Sterczą gdzieniegdzie złamane piszczele szyn i żelaznych konstrukcji. Przy Stawkach rudzieje uśnieżony okiścią rdzawy łan wywleczonych z nieistniejących domów łóżek. Niżej barwią się ślisko przywalone osypującym się śniegiem zagony garnków i miednic. W ciszy cyka odskakująca na mrozie jaskrawa emalia. Słychać chrobot blaszanych wieńców: to człowiek wyszarpuje z plątaniny badylów wózek dla dziecka.
Mur i brama naprzeciw cmentarza leżą zwalone pod śniegiem. Przez duży wyłom na boisko przycmentarne widać dzieci zjeżdżające saneczkami ze wzgórków ziemi, która się nie zmieściła do zasypanych rowów.
Od murów skaleczonych rozstrzałami odbijają się jak piłki słowa i śmiech.
Milczą groby, które przez trzy dni falowały, trzy dni krzyczały, nim zastygły.
Przestrzeń – zraniona spojrzeniem matki oderwanej od dziecka – nie krwawi.
Pada drobny, gęsty śnieg. Niebo, ziemia i zrównane z ziemią getto drżą jak druk na rozsypującej się karcie.11
13Rozsypującą się kartą, o której tu mowa, jest prószący śnieg. Drżący druk to zarysy świata prześwitujące przez śnieżną zasłonę. W ten sposób topografia rany staje się topografią pisma. To przeniesienie dokonuje się z siłą metafory – wydobywa z ciszy i powierza nam tamto cykanie emalii odskakującej na mrozie od „blaszanych wieńców”. Nastraja słuch. Wyostrza spojrzenie. Pozwala dotknąć zranionej przestrzeni. Ale jest też w tym metaforycznym przeniesieniu coś boleśnie niepokojącego – ślad napierającej zewsząd trywialności, ślad poczucia, że każda metafora zamazuje okrucieństwo istnienia i zagłusza jego grozę. Okryte śniegiem martwe rumowisko – „rdzawy łan (…) łóżek”, „zagony garnków i miednic” – niebawem zacznie porastać życiem. Na grobach – w których przez trzy dni życie dogasało i zgasło ostatecznie – już teraz bawią się dzieci. To przewrotne zmartwychwstanie nie jest triumfem życia. Ale nie jest też oskarżeniem. Mówi na swój zimny, ironiczny sposób: „Było nie było jest jak jest”.
9
14Saneczkujące na cmentarzu dzieci są negatywowym odwróceniem dzieci getta, o których mówią Ślady. Te żydowskie dzieci wychodzą przed świtem na ulice Warszawy, by na noc wrócić za mur. Hering napisze o nich:
Zlepki błota i strachu. Zatajony w mroku sens nadchodzącego dnia: żebrzące, szczute dzieci. (…) Ciągną pod wieczór ulicami z różnych stron miasta – kulejące, niezdarne, jak okaleczone ptaki wracające do gniazd.12
15Jednym z tych dzieci jest Dawidek, który – jak zaświadcza Ludmiła Murawska – rzeczywiście pojawił się pewnego dnia w mieszkaniu przy ul. Częstochowskiej 44 w Warszawie, gdzie Hering mieszkał przez pewien czas z rodziną siostry13. To żydowskie pisklę już za życia jest martwe – przypomina królewską mumię daremnie czekającą na zmartwychwstanie:
Ma może sześć lat. Siedzi na stołku, obejmując sinymi rączkami parujący kubek. Jest owinięty jak mumia zniszczoną chustką zawiązaną na plecach w staranny węzeł. Odchylił w tył zbyt ciężką głowę młodziutkiego faraona na cienkiej szyjce, z odstającymi dużymi uszami. Wypukłe długie powieki łatwo opadają na niepotrzebne teraz oczy. Dwie delikatne rysy wzdłuż nosa aż do ust precyzują przezroczystą twarzyczkę wyniosłym, wtajemniczonym wyrazem dojrzałego cierpienia.14
16W tej przezroczystej twarzy umęczonego dziecka odnajduje swoją formę dojrzałe, czyste cierpienie – nieświadome swojej królewskiej godności, obeznane z grozą i trywialnością umierania, wtajemniczające w śmierć, która ostatecznie zaciera wszelkie ślady istnienia. Dawidek jest mlecznym bratem innego żydowskiego chłopca – „sarniego braciszka”, który w opowiadaniu Leo Lipskiego chwieje się na granicy nieistnienia. Ktoś, komu autor Piotrusia powierza swoją opowieść – zaczynającą się od słów: „Było to tuż przed wojną w Krakowie” – mówi o tym chłopcu z ulicy Miodowej tak:
Wiem o nim mało. Ale wiem, że jego powinien by malować Velasquez, bo on jest królewiczem wszystkich czasów. Gdy usiłuję go przypomnieć sobie, nie mogę. Jest zbyt nieokreślony, jakby podlegał prawu Heisenberga: o drgających konturach, przezroczysty, wąska ręka, szara, jak u dwuletniego dziecka. Jego opowiadania o systemie kar w chederze: najpierw należało wejść pod stół, potem pod łóżko; fantastyczne plany – zamiana części fajki na cukierki.
Mówił mi też, że uczą się modlitw „Szema Izrael” – Słuchaj Izraelu; „Mode ani” – Ja dziękuję; i różnych „Brachot” – błogosławieństw przy jedzeniu owoców z drzew, owoców z ziemi. Tą drogą doszliby w ciągu roku do Ksiąg Królów i Ksiąg Proroków.
On już odchodzi ode mnie, zasnuwa się mgłą. Gdy jemu się coś stało, to nie mamy prawa istnieć, ani ja, ani Ty.
I działo się to na rogu ulicy Bożego Ciała, koło kościoła Bożego Ciała, niedaleko Skałki.15
17Te zanikające portrety zaznaczają miejsca, których nie ma. Są śladem po rzeczywistej obecności. Obrysowują jej nieobecność. Wydobywają z nieistnienia miejsce pustki i zarazem zjawiają się w jej miejsce. Widziane w taki sposób, mają w sobie coś z tych punktów osobliwych fizyki, gdzie załamują się prawa rządzące znaną nam rzeczywistością. Wybłyskują na moment z martwej ciemności. Przemazują się z nieistnienia. Jakby właśnie w nich istnienie szukało dla siebie miejsca. Jakby ustanawiające je spojrzenie trwało bez tego, kto patrzy – powierzone słowom wywiedzionym z popiołów. Nie umiem tego dobrze ująć. Dlatego zestawiam te dwa lustrzane portrety – w poczuciu, że trwa w nich coś dojmująco realnego i zarazem nieokreślonego, jakaś obecność pozbawiona oparcia, pozostająca w drodze, zjawiająca się w naszym świecie jako niejasne uczucie, ślad intuicji, afekt pamięci, który niekiedy staje się prześwitem na coś, co jest jak szmugiel i szuka dla siebie miejsca po tamtej stronie muru. O tej kontrabandzie w nieistnienie, o jej stricte literackiej naturze, Ludwik Hering pisze tak:
Podawano wszystko, co mogło umożliwić życie. Bo wszystko, co było śmiercią, objął mur – nawet cyjanek trzeba było przemycać stamtąd. Korczak prosił o najstarsze, najbardziej znane tradycjonalne nowenny i litanie katolickie. Chciał napisać utwór, którego wypróbowany przez wiele pokoleń rytm ułatwiłby umieranie z nadzieją. Mówił: „Może to wiara – a może (zastanawiał się ze smutnym, cynicznym uśmiechem), może tylko skleroza?”.16
10
18Portrety żydowskich chłopców – Dawidka i sarniego braciszka – zaznaczają miejsca nieistnienia mocno osadzone w otaczającej nas rzeczywistości i zarazem niepokojąco atopiczne. Przywołuję je jednak nie tylko dlatego. Zjawiają się w tej opowieści jako przedtakt lektury jednego z najbardziej wstrząsających – i poetycko najlepszych – wierszy, jakie napisano po Auschwitz. Myślę o Rzezi chłopców Różewicza –
Dzieci wołały: „Mamusiu!
ja przecież byłem grzeczny! Ciemno! Ciemno!
Widzicie ich Idą na dno Widzicie małe stopy
poszli na dno Czy widzicie
ten ślad
drobne nóżki tu i tam
w kieszeniach pełno sznurków i kamyków
i małe koniki z drutu
Wielka równina zamknięta
jak figura geometryczna
i drzewo z czarnego dymu pionowe
martwe drzewo
bez gwiazdy w koronie. [Rzeź chłopców, UZ 247]
19Ewangeliczna „rzeź niewiniątek” jest tu nie tylko figurą – przypomina pomordowane betlejemskie dzieci, wydobywa je z cienia rzucanego przez jasełkowe wyobrażenia, ale przede wszystkim wskazuje na realną rzeź Zagłady17. Trzeba ten wiersz czytać w kontekście Warkoczyka. Oba utwory tworzą bowiem dyptyk – oparty na lustrzanych podobieństwach i odwróceniach. Różewicz dbał o to, by drukowane były obok siebie. Łączy je miejsce i czas powstania: „Muzeum – Oświęcim, 1948”. Mocno spina je również zgrzytliwy – na swój sposób ironiczny i okrutny – ostatni wers Warkoczyka, w którym pojawiają się „niegrzeczni chłopcy” [UZ 246]. Lekturę respektującą ten lustrzany układ warto wciąż ponawiać – odkładam ją na inną okazję. Teraz jedynie dopowiem, że Rzeź chłopców można – i zapewne trzeba – czytać również w zestawieniu z wierszami innych poetów.
11
20W przedostatniej strofoidzie Rzezi chłopców słychać – tak sądzę – echo wiersza napisanego na początku XX wieku przez Leopolda Staffa, którego – jak wiemy – łączyła z Różewiczem niezwykła, poruszająca przyjaźń. Myślę o sonecie Kieszeń – stanowiącym ostatnie ogniwo cyklu Mali ludzie. Oto odpowiedni fragment:
O, bajeczna poezjo kieszeni chłopięcej,
Co kryje w sobie dziwów drogocennych więcej
Niż dno morza, rupieci różnych skarbce całe:
Kamyki, sznurki, szkiełka, pióra zardzewiałe
I kredki kolorowe, gdzie snom jeno znane
Śpią stubarwne pejzaże nie namalowane.18
21W Rzezi chłopców ta „bajeczna poezja” świata ukrytego „w biednej kieszeni” zapadnie się w otchłań – „stubarwne pejzaże” na zawsze pozostaną „nienamalowane”, konstelacje „sznurków i kamyków” i „małe koniki z drutu” już nigdy nie wybudzą się z nieistnienia. Wszystko pójdzie na dno – po śladach zostawionych przez „drobne nóżki tu i tam”. I nie zostanie nic. Nic, prócz słów kogoś, kto w innym wierszu powie: „ocalałem / prowadzony na rzeź” [Ocalony, UZ 21–22].
12
22Wśród śladów pozostawionych w Rzezi chłopców są również i takie, które prowadzą w stronę tekstów napisanych i opublikowanych podczas wojny. Jednym z tych śladów jest „drzewo z czarnego dymu” – zjawiające się w utworze Różewicza nad miejscem nieistnienia, nad pustym miejscem śmierci, pod którym zieje otchłań. To „martwe drzewo / bez gwiazdy w koronie” jest negatywowym odwróceniem drzewa z głośnego wiersza Baczyńskiego – napisanego w kwietniu 1943 roku w obliczu powstania w warszawskim getcie. Wiersz zaczyna się tak:
Byłeś jak wielkie, stare drzewo,
narodzie mój jak dąb zuchwały,
wezbrany ogniem soków źrałych
jak drzewo wiary, mocy, gniewu.
I jęli ciebie cieśle orać
i ryć cię rylcem u korzeni,
żeby twój głos, twój kształt odmienić,
żeby cię zmienić w sen upiora.
23I tak się kończy:
Lecz kręci się niebiosów zegar
i czas o tarczę mieczem bije,
i wstrząśniesz się z poblaskiem nieba,
posłuchasz serca: serce żyje.
I zmartwychwstaniesz jak Bóg z grobu
z huraganowym tchem u skroni,
ramiona ziemi się przed tobą
otworzą. Ludu mój, Do broni!19
24Dwa lata później Różewicz nie będzie miał złudzeń. Napisze:
widziałem:
furgony porąbanych ludzi
którzy nie zostaną zbawieni [Ocalony, UZ 21]
25Zobaczone przez Baczyńskiego „wielkie, stare drzewo” narodu – a jest to również naród Różewicza – w oczach kogoś, kto mówi w Rzezi chłopców, będzie już przede wszystkim martwym drzewem „z czarnego dymu”20.
13
26Naród żydowski, o którym mówi wiersz autora Białej magii, jest „jak martwa chmura za kratami”21. Ten dziwny obraz odsyła między innymi do obsesyjnie powracającej w literaturze tamtych lat figury dymu, który łącząc ziemię z niebem, oskarża niebiosa, ale jest też innym sposobem istnienia tych, których nie ma. U Heringa, w opowiadaniu Meta, którego akcja toczy się w dniach powstania w getcie, rolę pasażu łączącego niebo z ziemią pełni komin – „potężny pień wrastający w skłębione dymem niebo”22. Za sprawą takiego ujęcia ziemia staje się koroną drzewa, które zapuszcza korzenie w niebiosach wypełnionych duszącym dymem otchłani. Krok dalej odsłania się rzeczywistość ostateczna – „pełen wrzenia «stan ostateczny» we wszystkim, co istnieje”23.
14
27W konspiracyjnym tomie Z otchłani – wydanym w roku 1944 nakładem Żydowskiego Komitetu Narodowego – ukazał się wiersz Mieczysława Jastruna zatytułowany Pogrzeb:
Trumną był piec krematorium:
Z powietrza przejrzyste wieka,
I dym z żywego człowieka,
Wywiany kominem historii.
Jakże nam uczcić śmierć twoją, Jak iść za twoim pogrzebem?
Bezdomna garstko popiołu
Pomiędzy ziemią a niebem!
Jak rzucić wieniec zielony
Na grób wykopany w powietrzu?
To arka na cztery strony
Świata – pod ogniem najeźdźców!
Nie spłynie z armat milczących
Nieistniejąca twa trumna,
Tylko powietrzna kolumna
Oświeca śmierć twoją słońcem.
I jest milczenie olbrzymie
Na ziemi jak sztandar zdeptany,
W trupów zadusznym dymie
I w krzyku ukrzyżowanym.24
28Ten pogrzeb jest obrzędem symbolicznym – dokonuje się w słowie i poprzez słowo. Ale pojawiający się w wierszu motyw grobu w przestworzach – tak ważny później dla Paula Celana – jest figurą na wskroś realistyczną. To właśnie w otchłani nieba, w jego prószącym śniegu, w bezdomnej chmurze, w oparze świtu, w przestworzu – biorę obrazy od autora Fugi śmierci – kłębił się tamten duszny dym umarłych. I dopiero przemieniony w zaduszne egzekwie wiersza staje się rzeczywistym pogrzebem i grobem.
15
29Takim wierszem zadusznym jest Rzeź chłopców. Różewicz zrobił wiele, byśmy sądzili, że miejscem tego wiersza jest Auschwitz. Ale głos z otchłani, który słychać w pierwszej strofoidzie utworu dobiega w istocie skądinąd. To prawda, każda komora gazowa jest tą samą otchłanią, ale dziś już wiemy – odkrył to Arkadiusz Morawiec – że pogrążona w głębokiej ciemności otchłań, z której słychać te wstrząsające słowa: „Mamusiu! ja przecież byłem grzeczny!”, odnalazła swoje miejsce w Bełżcu25.
16
30Rzeź chłopców – podobnie jak Warkoczyk – rozpoczyna się cytatem. Oba wiersze Różewicz otwiera fragmentem wyjętym z relacji Rudolfa Redera – więźnia obozu zagłady w Bełżcu, przymusowo wcielonego do Sonderkommando, które pracowało przy technicznej obsłudze eksterminacji. Początek ostatniego fragmentu tej relacji brzmi tak:
Nie umiem określić, w jakim nastroju żyliśmy, my, więźniowie skazańcy, i cośmy odczuwali słysząc te straszliwe skargi duszonych co dzień ludzi i wołania dzieci. Trzy razy dnia widzieliśmy tysiące ludzi, bliskich utraty zmysłów. I my byliśmy bliscy obłędu. Posuwaliśmy dzień za dniem, sami nie wiedząc jak. Nie mieliśmy ani chwili złudzenia. Umieraliśmy co dzień po trochu, wraz z całymi transportami ludzi, którzy przez krótką chwilę przeżywali jeszcze mękę złudzenia. Apatyczni i zrezygnowani, nie czuliśmy nawet głodu ani zimna. Każdy czekał na swoją kolej, wiedział że musi zginąć i musi nieludzko się męczyć. Tylko kiedy słyszałem jak dzieci wolały: – Mamusiu! ja przecież byłem grzeczny! Ciemno! Ciemno! – szarpało się w nas serce na strzępy. A później znowu przestawaliśmy czuć.26
31To z tych zdań bierze swój początek Rzeź chłopców. Również w wygłosie wiersza – we fragmencie uobecniającym „martwe drzewo (…) z czarnego dymu” – można usłyszeć echo słów Redera, który pod koniec swojej relacji powie:
W 1944 roku rozkopano doły, benzyną polewano trupy i palono je. Ciemne, gęste dymy unosiły się kilkadziesiąt kilometrów wokół olbrzymich palenisk. Smród i zaduch bardzo długo rozchodził się wraz z wiatrem po dalekiej przestrzeni. Przez długie dnie i noce, przez długie tygodnie.
A potem – opowiadają okoliczni mieszkańcy – mielono kości i wiatr rozdmuchiwał pył po polach i lasach.27
17
32Nie potrafię skomentować tych filiacji. Mam poczucie, że nic z tego, co umiałbym powiedzieć, nie jest w stanie udźwignąć przepaści, którą otwiera gest Różewicza. Wszystkie słowa, wszystkie możliwe strategie lektury wydają mi się zbyt naiwne, nazbyt tkliwe, lub przeciwnie – nie dość czułe. Nie mam jednak nic, prócz tej ćmiącej naiwności, będę więc trzymał się jej afektowanej dykcji, w nadziei, że zdołam w ten sposób uchwycić coś z tego afektu pamięci, który przenika miejsca nieistnienia wpisane w topografię otaczającego nas świata i sprawia, że miejsca te „drżą jak druk na rozsypującej się karcie”28.
18
33Optyka tej naiwnej lektury pozwala dostrzec, że zapisane w Rzezi chłopców miejsce nieistnienia jest miejscem wiersza, że ktoś, kto w tym wierszu mówi, uwalnia z cudzysłowu i bierze na siebie tamto – usłyszane przez Redera – wołanie z otchłani: „Ciemno! Ciemno!”29. W ten sposób polska poezja zaczyna się na nowo – po Auschwitz – od wołania żydowskich dzieci, które nie ocalały z rzezi. Jak wiemy, Różewicz wybiera realizm widzenia – prawdę oka. Stąd to mocne „widziałem” w Ocalonym. Ale powie też: „«Oko poety» ma pewną specjalną właściwość. Mianowicie oko poety opowiada”30. W tym dwutakcie przenikliwość spojrzenia łączy się z ruchem myśli podążającej w głąb, ścigającej zwłaszcza to wszystko, co spada „w dół” – grobu, otchłani, nicości. A jeśli myśl wiersza istotnie bierze na siebie ciemność otchłani, jeśli wiernie i wytrwale podąża za tymi, którzy „poszli na dno”, to jej ruch nigdy nie ustaje, bo miejsce nieistnienia nie ma dna.
19
34Miejsca nieistnienia pozbawione dna są też miejscami wyzbytymi miejsca. Śladem po nich – ich rzeczywistym miejscem – są podawane z ust do ust słowa. To w tych podjętych słowach trwają miejsca, których nie ma. Choćby w ten sposób:
Tuż po zakończeniu wojny obóz na Majdanku oglądała młoda dziewczyna. Weszła do baraku, gdzie – jak mówiono – żydowskie dzieci spędzały ostatnią noc w swoim życiu.
Na jego ścianach zobaczyła rysowane paznokciami albo kawałeczkami kredy motyle. Nie potrafiła zrozumieć, dlaczego skazane na śmierć dzieci, pozbawione wszystkiego – rodziców, bezpieczeństwa, domu, szkoły – rysowały właśnie to.
Barak, w którym być może znajdowały się te rysunki, już nie istnieje. Wspomnienie dziewczyny o widzianych tam motylach jest jedynym, jakie znamy. Czy jest prawdziwe? Tego się już nie dowiemy.31
35Albo tak:
To było już po wojnie. W czasie sortowania obozowego obuwia z Majdanka znaleziono małą kartkę papieru. Ktoś ukrył ją w dziecięcym buciku. Można było na niej przeczytać krótki wierszyk i kilka słów o jego autorce:
Była sobie raz Elżunia
Umierała sama
Bo jej tatuś na Majdanku
W Oświęcimiu mama
Nazywam się Elżunia, mam 9 lat i śpiewam tę piosenkę na melodię „Z popielnika na Wojtusia iskiereczka mruga”.
Karteczka zaginęła i zachował się tylko jej opis. O Elżuni nic więcej nie wiemy.32
20
36Nie ma tych dzieci. Nie ma motyli wydrapywanych przez nie nocą na ścianach nieistniejącego już baraku. Nie ma karteczki zapisanej dziewczęcym pismem. Została tylko opowieść podnoszona z ciemności przez nietrwałe usta – opowieść i jej kruchy naiwny sens. Zostały słowa, w których odnajduje swoje miejsce przestrzeń – jak mówi Hering – „zraniona spojrzeniem”33. To za sprawą takich słów literatura jest sposobem istnienia tego, co niemożliwe. Wydobywa z nieistnienia rzeczywistą obecność. I tylko tak wydarza się prawdziwie – „staje się szczególnym indeksalnym śladem, znakiem bolesnego zetknięcia się człowieka z rzeczywistością nie do pojęcia i nie do wyrażenia”34. Na tym polega jej urzeczywistnienie, które jest otwartym horyzontem czegoś pozbawionego nazwy, czegoś, co zawsze pozostaje „nieznalezione”, choć jest obecne „w każdym pytaniu i każdej próbie znalezienia odpowiedzi”35. W ten sposób urzeczywistnia się również prawda miejsc nieistnienia – tych okrytych głębokim cieniem, wydrążonych miejsc, w których ćmiący afekt pamięci staje się niekiedy formą naszego doświadczenia.
Notes de bas de page
1 T. Różewicz, Żywi umierali, w: tegoż, Utwory zebrane, t. 7: Poezje, t. 1, Wrocław 2005, s. 29. Dalsze cytaty z tegoż wydania oznaczone w tekście skrótem uz i numerem strony.
2 Tamże.
3 Ważnym dla mnie głosem w tej rozmowie jest głośna książka Giorgio Agambena Co zostaje z Auschwitz. Archiwum i świadek (przeł. S. Królak, Warszawa 2008). Mam też w pamięci poruszający esej Nadine Fresco Śmierć Żydów. Fotografie (przeł. M. Kamińska-Maurugeon, Wołowiec 2011). Ale w kontekście namysłu nad „miejscami nieistnienia” równie istotne wydają mi się – po pierwsze – pisane w „miejscu po miejscu” teksty polskich badaczy: Jacka Małczyńskiego Drzewa – „żywe pomniki” w Muzeum-Miejscu Pamięci w Bełżcu („Teksty Drugie” 2009 nr 1–2) i Romy Sendyki Pryzma – zrozumieć nie-miejsce pamięci (w: Inne przestrzenie, inne miejsca. Mapy i terytoria, wybór, red. i wstęp D. Czaja, Wołowiec 2013) oraz – po drugie – artystyczne i społeczne działania z obszaru „teatru pamięci” uprawianego przez Tomasza Pietrasiewicza (myślę zwłaszcza o tych „gestach pamięci”, które znalazły formę w usytuowanym na terenie Majdanka Elementarzu, w misteriach Jedna Ziemia – Dwie Świątynie i Poemat o Miejscu oraz w takich działaniach, jak Listy do Getta i Listy do Henia czy zrealizowany na Majdanku Dzień Pięciu Modlitw; informacje na temat tych przedsięwzięć znaleźć można w: T. Pietrasiewicz, Kręgi pamięci: 2000–2008, Lublin 2008).
4 M. Świetlicki, W czerwcu 1986, w: tegoż, Wiersze, Kraków 2011, s. 84.
5 R. Sendyka, dz. cyt., s. 281.
6 Tamże, s. 296.
7 E. Bloch, Sens, w: tegoż, Ślady, przeł., oprac. i wstępem opatrzyła A. Czajka, Kraków 2012, s. 8, 9.
8 J. Ficowski, Muranów góruje…, w: tegoż, Gorączka rzeczy, wybór wierszy J. Ficowski, posłowie J. Ekier, Warszawa 2002, s. 195.
9 L. Hering, Ślady, w: tegoż, Ślady. Opowiadania, Warszawa 2011, s. 27–28.
10 Tamże, s. 29.
11 Tamże, s. 28–29.
12 Tamże, s. 20, 22.
13 Imię chłopca nie pada w opowiadaniu – podaje je Ludmiła Murawska-Péju (zob. taż, Posłowie, tamże, s. 111).
14 Tamże, s. 22–23.
15 L. Lipski, Sarni braciszek, w: tegoż, Śmierć i dziewczyna. Opowiadania, Lublin 1991,
s. 150; cytat wyżej: s. 149. Opowiadanie dedykowane jest „Panu Jerzemu Ficowskiemu z podziękowaniem za wiersze Schulza i wiele innych rzeczy” i poprzedzone zostało odautorską notą: „«Dzień i noc» nazywa się tom moich szkiców sowieckich; tym tekstem pragnę zmniejszyć poczucie winy, że nie byłem także z drugiej strony” (tamże).
16 L. Hering, Meta, w: tegoż, Ślady…, dz. cyt., s. 38.
17 Inną realną rzezią, o której przypomina wiersz Różewicza, jest opisane w Księdze Wyjścia uśmiercanie żydowskich chłopców podczas niewoli egipskiej – w zgodzie z rozkazem Faraona: „Każdego syna, który się urodzi, w rzekę go wrzućcie” (Wj 1,22; cyt. za Biblią gdańską). Taki – między innymi – kontekst przywołują frazy: „Idą na dno”,„poszli na dno”.
18 L. Staff, Mali ludzie: IV. Kieszeń, w: tegoż, Poezje zebrane, red. L. Michalska, t. 1, Warszawa 1967, s. 894.
19 K. K. Baczyński, Byłeś jak wielkie, stare drzewo…, w: tegoż, Utwory zebrane, oprac. A. Kmita-Piorunowa, K.Wyka, Kraków 1961, s. 435, 436.
20 Nie sposób dziś jednoznacznie orzec, czy Różewicz znał wiersz Baczyńskiego, gdy pisał Rzeź chłopców, ale nie jest to też kwestia zasadnicza dla mojej lektury. Wiadomo natomiast – a zawdzięczam tę informację Małgorzacie Różewicz – że wiersze swojego rówieśnika (obaj poeci urodzili się w roku 1921) autor Niepokoju poznał za pośrednictwem Kazimierza Wyki już w roku 1946.
21 K. K. Baczyński, dz. cyt., s. 435.
22 L. Hering, Meta, dz. cyt., s. 34.
23 E. Bloch, Zdziwienie, w: tegoż, Ślady, dz. cyt., s. 198.
24 Wiersz przytaczam za: Pieśń ujdzie cało… Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką, oprac. i szkicem wstępnym poprzedził M. M. Borwicz, Warszawa–Łódź–Kraków 1947, s. 98 [reprint: Lublin 2012, nakładem Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie].
25 Swoje ustalenia Arkadiusz Morawiec prezentował m.in. w referacie Tadeusza Różewicza wycieczka do muzeum – wygłoszonym na konferencji „Czytanie Różewicza” (konferencja odbyła się w dniach 11–12 października 2012 w Radomsku, a współorganizowały ją Katedra Literatury Polskiej XX i XXI w. Uniwersytetu Łódzkiego i Miejski Dom Kultury w Radomsku). Materiały konferencji ukazały się w poświęconym Różewiczowi tomie łódzkiego „Czytania Literatury” (2013 nr 2).
26 R. Reder, Bełżec, Kraków 1946, s. 63 (w nocie otwierającej książkę czytamy: „W Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej w Krakowie zeznania świadka Redera odebrała dr Nella Rostowa i zeznanie to ogłaszamy w niniejszej publikacji”). Początek Warkoczyka – nieznacznie zmodyfikowany w stosunku do oryginału – pochodzi z akapitu otwierającego czwartą część Bełżca: „Wszystkie kobiety golono przed zamordowaniem. Zagnano je do baraku, reszta kobiet czekała na swoją kolejkę przed barakiem nago, boso, nawet w zimie i na śniegu. Płacz i rozpacz panowała wśród kobiet. W tej chwili zaczynały się krzyki i lamenty, matki przyciskały do siebie dzieci. odchodziły od zmysłów. Serce mi się krajało za każdym razem, nie mogłem znieść tego widoku. Partię ogolonych kobiet pędziło się dalej, a inne stąpały po włosach różnego koloru, którymi zasłały, jakby puszystym i wysokim dywanem, całą podłogę baraku. Kiedy już wszystkie kobiety z transportu ogolono, czterech robotników, miotłami zrobionymi z lipy, zmiatało i gromadziło wszystkie włosy na jeden wielki stos różnokolorowych włosów, wysoki na pół pokoju, rękami ładowali je do worków z juty i oddawali do magazynu” (tamże, s. 48).
27 Tamże, s. 64.
28 Tamże, s. 28–29.
29 U Redera czytamy:„dzieci wołały: – Mamusiu! ja przecież byłem grzeczny! Ciemno! Ciemno!”. Różewicz napisze: „Dzieci wołały: »Mamusiu! / ja przecież byłem grzeczny!« / Ciemno! Ciemno!”.
30 T. Różewicz, Oko poety (notatka z roku 1964), w: tegoż, Przygotowanie do wieczoru autorskiego, Warszawa 1971, s. 41.
31 Motyle, w: Opowieści zasłyszane, [spisał i zestawił] NN [Tomasz Pietrasiewicz], Lublin 2013, s. 15.
32 Elżunia, tamże, s. 16.
33 L. Hering, Ślady…, dz. cyt., s. 29.
34 R. Nycz, Trzy głosy o nowoczesności, doświadczeniu i literaturze, w: tegoż, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa 2012, s. 257.
35 E. Bloch, Motywy białej magii, w: tegoż, Ślady, dz. cyt., s. 196.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019