Do dziś nie wiem, dlaczego z sąsiadów staliśmy się wrogami… Czystki etniczne na Wołyniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944 w narracjach biograficznych
p. 411-428
Texte intégral
1Na zbiorowej pamięci Polaków i Ukraińców szczególnie ciąży historia konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 1943–1947, przede wszystkim zaś punktem spornym w dyskusji jest eksterminacja polskiej ludności na terenie Wołynia i Galicji Wschodniej. W artykule nie porównuję tych dwóch pamięci, nie zajmuję się także genezą ataków i przedwojennymi stosunkami polsko-ukraińskimi. Nie rozważam, czym były wydarzenia z lat 1943–1944: ludobójstwem, „drugim Holokaustem”, efektem długotrwałego konfliktu socjalnego, dalszą częścią wojny polsko-ukraińskiej czy może walką o niepodległość Ukrainy1. Ogólnie odnoszę się do tych wydarzeń jako do „czystki etnicznej”. W roku 2013 minęła siedemdziesiąta rocznica eksterminacji polskiej ludności na Wołyniu i w Galicji Wschodniej, popełnionej przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1943–19442. Już na poziomie różnic w terminologii wykorzystywanej w polskich i ukraińskich opisach tych wydarzeń możemy zauważyć, jak bardzo traumatyczne i niejednoznaczne w interpretacji jest to doświadczenie. Grzegorz Motyka szacuje, iż w porachunkach polsko-ukraińskich w latach 1943–1947 zginęło od 80 do 100 tysięcy Polaków, natomiast Ukraińców 10–20 tysięcy3. Jednak nie o rachunki chodzi, nie o „porównywanie piekła” bądź degradację cierpienia poprzez szachowanie liczbami, lecz o doświadczenie czystki etnicznej i jej wpływ na narracje biograficzne osób urodzonych na terenach dotkniętych antypolską akcją4.
2W tekście chcę zwrócić się do „źródeł”, więc do osób pochodzących z tych terenów, przesiedlonych w ramach pojałtańskiej zmiany granic. Wśród nich grupą wyjątkową są ci, którzy ocaleli z antypolskiej akcji. Staram się przedstawić ich interpretacje biegu historii i strategie radzenia sobie z bolesnymi wspomnieniami. Artykuł jest próbą przedstawienia głównych tematów wspomnień z ataków nacjonalistów ukraińskich w 1943–1944 roku. Interesować mnie będzie wpływ tych wydarzeń na identyfikację i pamięć osób pochodzących z Galicji Wschodniej i Wołynia. Celem tekstu jest problematyzacja narracji o wydarzeniu, które scala pamięć wspólnotową osób pochodzących z tych terytoriów. Przedstawiane wnioski są oparte na dwudziestu sześciu biograficznych narracjach osób urodzonych przed wojną na terenach objętych czystką etniczną; dziewięć z nich to biografie ocalonych. Pierwsza część artykułu dotyczy pojęcia doświadczenia granicznego, a także traumy i jej wpływu na życie jednostki. Kolejna zawiera opracowanie wspomnień osób pochodzących z Wołynia i Galicji Wschodniej i opis wpływu antypolskiej akcji na ich identyfikację w ramach wspólnoty pamięci. Trzecia część przedstawia narracje osób, które przeżyły ataki nacjonalistów ukraińskich.
3Rozumiem, jak trudnym zadaniem, obciążonym obostrzeniami natury etycznej, są badania prowadzone na osobach ocalonych z ludobójstwa. W relacjach chwila napadu jest przedstawiana jako doświadczenie graniczne, które rzutuje na całą biografię. Ocalenie stanowi centralny punkt opowieści i źródło dalszych interpretacji, dotyczących wcześniejszych okresów życia, a także współczesności. Jest to wydarzenie, które, jak wspominają ocaleni: „nie da się zapomnieć, nawet gdy się tego chce”, „powraca w snach i w dniu codziennym”.
Trauma i doświadczenie graniczne
4Wszelkie badania terenowe dotyczące pamięci o doświadczeniach II wojny światowej łączą się z koniecznością pracy z osobami w podeszłym wieku, które zbliżają się do etapu podsumowania swojego życia. Wywiad biograficzny stanowi w takiej sytuacji również swoistą, rozbudowaną narrację tożsamościową. Dodatkowo pamięć starszych osób charakteryzują reminiscencje − częstokroć przypadkowe, zaskakujące przypominanie sobie o szczegółach z dzieciństwa czy młodości5. Badacze są zgodni, że nie można testować wspomnień pod względem wiarygodności, jeśli nie istnieją dokumenty, potwierdzenia innych osób, nośniki umożliwiające ukazanie innej bądź tej samej narracji. Jednak wiarygodność nie jest w przypadku moich badań najważniejsza. Istotne jest to, że w pamięci świadków istnieją siły retrospektywne, spełniają one rolę, jednak nie do końca jesteśmy dziś w stanie odpowiedzieć na pytanie: jaką?6 Niewątpliwie wspomnienia dotyczą czegoś, co leży poza teraźniejszością, dotyczą przeszłości, a ta się nie zmienia. Jednak samo opowiadanie o wydarzeniach z przeszłości dzieje się w teraźniejszości. Jak pisze Draaisma: „Wspomnienia zmieniają się w trakcie używania. To samo wydarzenie można odczuć w różny sposób, w zależności od chwilowego nastroju”7.
5Według Kosellecka przeżycia wojenne stanowią cezurę w społecznej historii Europy, ponieważ stanowiły przełom w dotychczasowych doświadczeniach indywidualnych i zbiorowych. Kategoria doświadczenia, wraz ze związanymi z nim pojęciami zaświadczenia, dawania świadectwa i cielesnego uczestnictwa, jest dobrym narzędziem do omawiania relacji wojennych. Natomiast pojęcie śladu stanowi instrument badania tego, co po przeżytym wydarzeniu zostało. Dorota Krawczyńska zauważa swoisty paradoks we wspomnieniach osób, które przeżyły doświadczenia graniczne. Mianowicie wspominają one poczucie nierealności osobistego udziału w zdarzeniach. Ta wątpliwość dotycząca obecności określana jest przez badaczkę jako „votum nieufności wobec rzeczywistości”, w której miało miejsce tragiczne wydarzenie, ale także jako wyraz niemożliwości przekazania „tamtych chwil”, które nie dają się ująć za pośrednictwem języka8. Świadkowie traumatycznych zdarzeń w relacjach mówią zazwyczaj: „Tego nie da się opisać…”, „Ktoś, kto nie przeżył, nie zrozumie tego nigdy”. Mówiąc o przeżyciach trudnych, przełomowych sami opowiadający zaznaczają, iż ich opowieść będzie chaotyczna i nie odda w pełni przeżycia. Jak pisał Koselleck:
Istnieją doświadczenia, które wdzierają się w ciało niczym żarząca się lawa i tam zastygają. Nieruszone z miejsca dają się później wywołać, w każdej chwili, niezmienione. Niewiele z takich doświadczeń można przekształcić w prawdziwe wspomnienia (…) Zapach, smak, dźwięk, uczucie i widoczne otoczenia, krótko mówiąc wszystkie zmysły (…) budzą się i nie potrzebują żadnej pracy pamięci, by być i pozostać prawdziwymi.9
6Takie doświadczenie staje się tożsame objawieniu, które w sposób bezpośredni i autentyczny ujawnia przeszłość,„jaką naprawdę była”. Jest ono pozbawione kontekstu i stanowi wyrwę w ciągu całej biografii10. Pojęcie traumy11 najczęściej jest używane w kontekście Holokaustu, jednak doznania ciała w czasie wojny: odczuwanie bólu, chłodu, głodu, ocieranie się o granice istnienia, pozwalają na użycie w kontekście przeżyć wojennych kategorii doświadczenia granicznego, a także w niektórych wypadkach traumy. Ciało jest szczególnym nośnikiem pamięci o wydarzeniu tragicznym, ponieważ pozwala je wpisać w kontekst zarówno indywidualny, jak i zbiorowy, umożliwia jego „umiejscowienie”, pozwala umieścić dane doświadczenie w dyskursie powszechnym12.
7Jak pisze Piotr Filipowski, każda z narracji biograficznych zawiera w sobie wspomnienia doświadczeń niepowtarzalnych i indywidualnych, jednak nie każda zawiera w sobie elementy mówiące o doświadczeniu granicznym. Te fragmenty nie podlegają refleksji, stają się opowieściami same w sobie. Dystans między rozmówcami przestaje istnieć, ponieważ są to opisy wydarzeń, które w perspektywie całej biografii muszą się pojawić, gdyż stanowią zwrot biograficzny, „odciskają się” na życiu rozmówcy, zmieniają jego świat13.
Antypolska akcja w latach 1943–1944 w narracjach osób pochodzących z Wołynia i Galicji Wschodniej
8Wspomnienia o czystce pojawiały się zazwyczaj już w pierwszej chwili wywiadu, kiedy prosiłam, by rozmówcy powiedzieli, gdzie się urodzili. Ich opowieść o pochodzeniu powodowała, że musieli zaznaczyć najbardziej tragiczny moment w polskiej historii regionu. W szczególności Wołyń, z perspektywy polskiej pamięci, jest wręcz tożsamy z wydarzeniami czystki etnicznej. W narracjach pojawiały się jednak nie tyle opisy wydarzeń, co jednozdaniowe wzmianki, które ujawniały słuchającemu tożsamość i charakter „małej ojczyzny” opowiadającego. Później następowało przerwanie traumatycznej opowieści na rzecz swobodnej, chronologicznej narracji o czasach przedwojennych, życiu codziennym i stosunkach międzyetnicznych panujących na tzw. Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej. Okres ten jest w opowieściach czasem wieloetnicznej, wieloreligijnej sielanki, w której dominuje narracja o zapraszaniu Polaków na święta przez ukraińskich sąsiadów, a także o mieszanych małżeństwach, będących w opinii rozmówców przykładem i dowodem na zgodę panującą między nacjami. Teren wschodnich ziem II RP przedstawiany był jako miejsce życia w zgodzie i przyjaźni Ukraińców, Polaków, Żydów i innych nacji. Międzywojenna Rzeczpospolita w narracjach przesiedlonych pamiętana jest jako państwo biedne, o dużym bezrobociu, analfabetyzmie, z drugiej strony obok takich wspomnień pojawiają się te sentymentalne, nostalgiczne. Po idealizujących opowieściach zazwyczaj następuje porównanie życia codziennego przed wojną do czasu początku wojny. Wybuch wojny i działania z nią związane niszczyły sielankowy obraz. Rozmówcy opowiadali o ucieczkach, wygnaniu. Jedna z kobiet – lwowianka – opisuje swoje refleksje dotyczące pierwszego wrażenia po przyjeździe na Dolny Śląsk, przyrównując go do poprzedniego miejsca zamieszkania:
Bardzo skrzywdzili tych Polaków, bo na przykład te nasze ziemie, te wschodnie ziemie, to bardzo dobre, urodzajne. My jak przyjechali tutaj, na zachód, nam owoce nie smakowały. Jeżyny też − bo kwaśne, niedobre, bo tam my nie znali tych sztucznych nawozów, naturalne [wszystko] było. Nam było trudno się przystosować.
9Czas przeżyty na wschodnich ziemiach II Rzeczpospolitej, w rodzinnych domach, był wspominany jako najlepszy czas w życiu, czas dzieciństwa i młodości. Według rozmówców nic nie zapowiadało zbliżającego się nieszczęścia, czyli ataków nacjonalistów ukraińskich na polską ludność. Początek wojny rujnował w narracjach spokój tej wielokulturowej krainy, ponieważ dzielił ludność lokalną ze względu na nacje. Oto jedna z opowieści dotycząca radykalizacji poglądów i zmiany stosunków polsko-ukraińskich:
Przed wojną były mieszane małżeństwa. Na przykład Polak ożenił się z Rosjanką albo z Ukrainkami się żenili. Nawet rozpoznać nie było jak, bo po polsku lepiej mówiła niż po ukraińsku, bo chodziła od dziecka do polskiej szkoły. Było zgodnie i sąsiedzi w zgodzie wszyscy byli. Później coś się takiego stało. Jak przyszli ci… To było za Niemców, jak przyszli, zaczęli buntować, napuszczać tych Ukraińców na te polskie wsie. Te polskie wsie były w mniejszości, więc musiały się bronić. Normalnie napadali, palili te wsie, a nawet i mordowali. (…) O właśnie, nawet w mieście zauważyłem tą zmianę… To było w Boże Narodzenie 1943 roku, przed Bożym Narodzeniem, szedłem po rybę do miasta, ale sobie taki skrót polami zaśnieżonymi [zrobiłem], z powrotem patrzę − idzie mój kolega Ukrainiec, z którym bardzo dobrze, w zgodzie żyłem, ale on poszedł inną drogą, dalej. To znaczy, ja szedłem tą drogą, a on szedł i się oddalił ode mnie na jakieś dziesięć metrów (…) Myślę: „Co on zwariował?” [śmiech – dop. M.J.] Ja tam do niego macham, a on nic, tylko szybciej i poszedł. Już coś tam było… Zresztą u niego później też zamordowali, z rodziny [kogoś] nawet spalili. W małżeństwach ojciec Ukrainiec matkę Polkę musiał zabić, dzieci rodziców [swoich] (…) Jeżeli on nie poszedł do UPA, to… On był zmuszony, musiał iść tam, bo inaczej go zabijali. Do tej armii UPA tam musiał iść. Oni zaczęli od tego, żeby oczyścić teraz z Polaków, z Czechów, z innych [nacji] te tereny.
10Fragment narracji ukazuje proces radykalizacji stosunków polsko-ukraińskich, zawiera w sobie elementy, które powtarzają się w każdej z opowieści i które są dowodem zaskoczenia polskiej ludności agresją sąsiadów. W cytowanej wypowiedzi małżeństwa mieszane są ukazane na początku jako argument dowodzący, że przed wojną panowała zgoda między nacjami. Natomiast w narracjach o okupacji ten sam przykład małżeństw międzyetnicznych wykorzystywany jest, by ukazać radykalną zmianę w nastawieniu Ukraińców wobec polskiej ludności, zilustrować nagłą, podsycaną nacjonalizmem nienawiść. Rozmówcy stawiali regularnie pytanie, jak w ciągu kilku lat mogło tak radykalnie zmienić się podejście do konkretnego człowieka, zwłaszcza w tak małej jednostce społecznej, jaką jest rodzina.
11Wśród dwudziestu sześciu rozmówców każdy w swojej biografii zawarł wspomnienia o antypolskiej akcji w latach 1943–194414. Wszystkie opowieści wyznaczały ramy narracyjne pamięci wspólnotowej dotyczącej czystki etnicznej, układały się w większą, wspólną historię. Na uwagę zasługuje fakt, że narracje były do siebie podobne, jeśli chodzi o strukturę wewnętrzną i ramy sekwencyjne, sugerowały też podobny moralny osąd. Rozmówcy, nawet mimo braku doświadczeń związanych z przeżyciem napadów, opowiadali o atakach. Często w wypowiedziach tych, którzy urodzili się na terenach Wołynia, a z różnych względów nie znajdowali się tam w chwili czystki, znajdujemy opisy bestialskiego mordowania ludności polskiej. Niekiedy były to tak bardzo dramatyczne narracje, iż słuchający miał wrażenie, że dana osoba była jedną z ocalonych. Opowiadający wykorzystywali bogactwo środków symbolizacji cudzej traumy. Opis tragicznych przeżyć członków wspólnoty, do której należeli rozmówcy, zawierał się w „opowieściach o innych”. Narratorzy starali się oddać ogrom cierpień doznanych przez ludność dotkniętą czystką, solidaryzując się z innymi15. Włączali część historii w obręb własnej tożsamości, ponieważ większość z nich utraciła w antypolskiej akcji członków swoich rodzin czy sąsiadów. Opowiadanie o cierpieniu innych było przedstawiane jako moralny obowiązek żyjących, jako dawanie świadectwa. Za pomocą tych historii narratorzy wskazywali, iż czystka mogła stać się elementem także i ich biografii.
12Bardzo często przy wywiadach pojawiały się refleksje dotyczące stopnia okrucieństwa ataków, opisywano sposób zabijania i bestialstwo oprawców, którzy „nie chcieli tylko zabijać, lecz okrucieństwem zbrodni zastraszyć Polaków”. „To byli mordercy, bawili się tymi morderstwami jak na polowaniu”. W narracjach rozmówcy zadawali retoryczne pytania, podkreślając w ten sposób stopień niedowierzania w okrucieństwo i skalę ataków na ludność polską: „Wojna ma swoje prawa, ale żeby tak ludzi rżnąć?”, „Co to się stało, że kiedyś sąsiedzi, a potem wrogowie?”. Podobną funkcję miały eksklamacje: „Ja wszystko jestem w stanie zrozumieć, gwałty, morderstwa na wojnie, ale nie takie!”. W wypowiedziach osób urodzonych na Wołyniu dotyczących napadów niezwykle często powtarzały się dwa motywy. Pierwszy z nich to opis bestialskiego mordowania ludności polskiej, przełożony na stereotyp Ukraińca – rezuna. Drugi – wzajemnego mordowania się sąsiadów bądź małżonków w małżeństwach mieszanych.
13Obecnie nikt nie podważa faktu, iż Polacy również atakowali ukraińską ludność w odwecie za antypolską akcję na Wołyniu. Jednak, co ciekawe, w narracjach o wydarzeniach wołyńsko-galicyjskich często była stosowana strategia racjonalizacji ataków polskiej partyzantki na ukraińską ludność. W większości rozmówcy uważali, że to Polacy zostali sprowokowani bestialstwem ukraińskich nacjonalistów do działań odwetowych. W trakcie badań wielokrotnie słyszałam argumentację, iż polska samoobrona i oddziały Armii Krajowej chroniły polskich mieszkańców, którzy bez tej ochrony zostaliby zamordowani. Zachowanie nacjonalistów podczas ataków przedstawiane było jako zwierzęce, zaprzeczające człowieczeństwu i świadczące o wynaturzeniu. Z kolei zaznaczano, że polskie ataki były motywowane jedynie względami militarnymi, a ofiary wśród ludności cywilnej były tylko tragiczną pomyłką. Była to strategia modulacji, w ramach której podkreślane były winy innych i minimalizowane albo w ogóle wykluczane drastyczne działania przedstawicieli własnego narodu. W dyskursie pamięci odwoływano się do strategii minimalizacji własnych zbrodni, a podstawową kategorią była racjonalizacja przyczyn wydarzeń, poprzez ukazanie determinujących okoliczności, które z dzielnych partyzantów państwa podziemnego i spokojnych cywilów uczyniły ludzi posługujących się przemocą16. Jak pisała Susan Sontag:
Pamiętanie jest czynem etycznym, samo z siebie ma wartość moralną. Pamięć to – niestety – jedyna relacja, jaką możemy utrzymywać ze zmarłymi. Zatem wiara, że wspominanie jest czynem etycznym, tkwi głęboko w naszej ludzkiej naturze, gdyż wiemy, że umrzemy, i opłakujemy tych, którzy zwykłą koleją rzeczy umierają przed nami – dziadków, rodziców, nauczycieli i starszych przyjaciół. Brak serca i amnezja zdają się iść ze sobą w parze. Lecz historia wysyła sprzeczne sygnały co do wartości wspominania w dłuższej zbiorowej historii. W świecie jest po prostu zbyt wiele niesprawiedliwości. A nadmiar wspominania prowadzi do zgorzknienia. Zawrzeć pokój to zapomnieć. By doszło do pojednania, pamięć musi być wybrakowana, ograniczona.17
14W narracjach o napadach oprawcy charakteryzowani są jako „potwory”, „ludzie bez zasad”, „nie partyzantka, tylko zwykła banda”. Ich okrucieństwo rzadko kiedy bywa racjonalizowane, staje się „złem samym w sobie”, „złem dla zabawy”. W wypowiedziach niektórych rozmówców brakło rozróżnienia na organizacje nacjonalistów i resztę społeczeństwa. Często cechy morderców były uogólnianie na całe społeczeństwo. Nacjonaliści ukraińscy byli przedstawiani jako mściwi i okrutni także dla samych siebie, przykładem tego jest opowieść jednej z kobiet:
Sąsiedzi Ukraińcy mieli chorą babkę w domu, obłożnie chorą. I później ni stąd, ni stamtąd babka nie żyje. Powiesiła się, na drzewie, na takim grubym, wysokim. Babka het w środku, tam wisi. No i co? No jak wszyscy stanęli: „No diabeł jej pomógł, diabeł!”. Jak taka chora, a potrafiła tak wleźć wysoko? A tam, u tej Hani, to cała wieś wiedziała… Spotkania tej bandy [były], bo ona [babka] przekazywała wszystko, co się tam dzieje. I babka przeszkadzała, przekazywała, i wzięli te bandziory sznurek na szyję i… No to nic, że to [babka] Ukrainka, to byli jej dzieci zrobili. I powiesili babkę na drzewie, a wszyscy: „Jaką moc miał diabeł. Taka babka stara, schorowana, taką moc miał, tak wysoko wlazła”.
15Drugim motywem, niezwykle często powtarzającym się w opowieściach, było morderstwo jednego z małżonków bądź mordowanie własnych dzieci, identyfikowanych jako polskie18, w małżeństwach mieszanych. Owe opisy wspierały sugestie nieprawdopodobnej skali zbrodni, zwyrodnienia, pozbycia się wszelkich uczuć przez oprawców. Mimo że tylko jeden z moich rozmówców był świadkiem takiego morderstwa (żona Ukrainka zabiła męża Polaka), podczas badań niezwykle często opowiadano o podobnych przypadkach, zazwyczaj z ogromną emocjonalnością, wskazując na szczegóły morderstwa. Pochodzący z terenów doświadczonych przez antypolską akcję traktowali opowieść o mordach w małżeństwach mieszanych jako konieczny element narracji. Można powiedzieć, że na skutek opowieści o tragicznych przeżyciach innych osób wytworzyła się swoista sieć powiązań narracyjnych. Ponieważ, jak pisze Cappelletto:
Osoby niebędące świadkami przywracają do życia wydarzenie wykrystalizowane w ich odczuciu, które nie jest ani emocją wytworzoną przez coś co przeżyli, ani prostym wyobrażeniem. (…) Świadkowie i osoby niebędące świadkami zdają zatem być połączone przez pamięć emocjonalną, która ma jeden wspólny mianownik: emocjonalne znaczenie wydarzenia.19
16Dzięki temu pamięć i tradycja nie są odrębnymi pojęciami − przeżycia i odczucia pojedynczych osób mogą stać się przeżyciami i odczuciami wszystkich utożsamiających się z przeszłością danej grupy. Obraz dawnych zdarzeń w oczach tych, którzy nie doświadczyli danego wydarzenia, jest produktem nie bezpośredniego doświadczenia, ale udziału w przekazie i utożsamiania się z narracją o tym wydarzeniu20.
Narracje ocalonych
17Pamięć o wydarzeniach wołyńsko-galicyjskich jest interesującym przykładem splatania się pamięci indywidualnej i pamięci wspólnotowej, ponieważ te zdarzenia w pamięci zbiorowej stanowią element generujący narrację i fundujący tożsamość grupy. Natomiast dla ocalonych czystka etniczna stanowi punkt zwrotny biografii, który jest doświadczeniem granicznym, rzutującym na całą biografię. Rozmówcy podczas prowadzonych badań zwracali uwagę na słownictwo określające charakter ich przejazdu na ziemie Dolnego Śląska. Nie zgadzali się na określanie ich przeniesienia na tereny Polski powojennej jako wysiedlenie, przesiedlenie bądź repatriacja. Większość ocalonych określała opuszczenie Wołynia jako ucieczkę. W tej części narracji mniejsze znaczenie miała kwestia nostalgii za pozostawioną ojcowizną. Ocaleni, opuszczający wschodnie tereny II Rzeczpospolitej podczas fali wysiedleńczej, zwracali uwagę na pozostawione dobra materialne, z żalem opisywali ich utratę, jednak stale powtarzali kwestię pozytywną: okoliczność „ujścia z życiem” z napadów.
18Wszystkie osoby z grupy ocalonych rozpoczynały od wspomnień związanych z napadami czy też rabunkami. Nie skupiały swoich opowieści na sentymentalnym wizerunku Wołynia jako przestrzeni wieloetnicznej sielanki, tak jak przesiedleńcy pochodzący z tych terenów. Rozmówcy, którzy przeżyli ataki, zaczynali swe relacje opowieściami dotyczącymi chwili ocalenia, historiami najważniejszymi z perspektywy ich biografii. Następnie wspominali o życiu codziennym, rodzinie, wybuchu wojny. Po narracji o kolejnych okupacjach ocaleni bardzo szybko powracali do czystki, częstokroć powtarzając opowieść o ataku i rozwijając ją. Przytoczę przykład początku narracji jednej z ocalonych kobiet:
Monasterzyska, urodziłam się 2 grudnia 1936 roku. Jako dziecko już znałam smak wojny, w 1940 roku… Druga sprawa to jeszcze trzeba było wrócić do tego, że to są Kresy Wschodnie. A tam u nas to później UPA było. To pamiętam jak dziś i nie zapomnę tego nigdy. Siedziałam na łóżku rozebrana, w koszuli takiej na ramiączkach, a siostra moja jako dziecko leżała na becie i fikała nogami, a ja koło niej siedziałam. Mama coś gotowała w kuchni, bo to w kuchni najlepiej… Wpada starsza siostra i mówi: „Mamo, na naszej ulicy już mordują!”. Tak mama… [cisza – dop. M.J.] Tą siostrę moją zawija w taką kapę z łóżka, w bet taki, zawija i ucieka z nią. A mama mnie, jak ja siedziałam w koszulce, nakłada brata buty na nogi. Zawiązuje pod kolana i brata marynarkę [nakłada]… Nie szukała mama już żadnych płaszczów, marynarek, nic… A śnieg był, wiem tylko tyle, i uciekali wszyscy do fabryki (…). Z miasta wszystko pchało się do tej fabryki, na teren fabryki, tam się chroniło. I mama ze mną biegnie, ja co chwila wpadam, pamiętam, potąd w śnieg. Goła dupa za przeproszeniem, mokra, śnieg wszędzie. Mama mnie wyciąga: „No chodź. Nie płacz, nie płacz”. W końcu dobiegłyśmy do tej fabryki. To był pierwszy napad Ukraińców na nasze ulice.
19Pierwsze wzmianki o napadach w celach rabunkowych pojawiały się w opowieściach dotyczących przełomu 1942/1943 roku, i tylko w jednej spośród zebranych opowieści nacjonaliści ukraińscy zostali ukazani jako ludzie, a nie jako „barbarzyńcy” czy „potwory”:
Ja pamiętam, że u nas były bandy ukraińskie i już przychodzili do babci rabować. Byli jedenaście razy – było co zabierać, skoro jedenaście razy byli. I jedenasty raz jak przyszli, zabrali krowę. (…) I zabrali krowę, i babcia mówi tak: „Jak zabraliście już krowę, to zabierzcie już i mnie”. I szła gdzieś z kilometr za nimi, a oni w końcu wzięli i zdenerwowali się, i mówią: „A puśćcie tą starą”. I dali jej tą krowę i babcia krowę przyprowadziła do domu. Ale pozabierali wszystko z domu, co było, takie pamiętam, mama miała taki ładny kożuszek, takie kapy były, nakrycia na łóżka, takie ładne koronkowe. To wszystko pozabierali.
To chodzili po różnych domach?
Wybierali, przeważnie po polskich domach. No i mordowali… Nie pamiętam, jaki to był okres, wiem, że ja tam nocowałam u dziadków w kuchni, na takim bambetlu. I ja spałam w kuchni, a dziadek z babcią w pokoju. I jak oni przyszli i zobaczyli mnie w nocy, to dziadek z babcią uklękli przed nimi, żeby mnie nie robili krzywdy. W sąsiedztwie jakoś tam parę dni wcześniej dziecko mniejsze z polskiej rodziny wzięli za nóżki i o ościeżnice główkę rozbili. Babcia potem mi opowiadała, że klęczeli oboje. Nie znało się ich, a pamiętam, jak wujek opowiadał, co oni wyrabiali, jak męczyli innych.
20Przytoczona wypowiedź rozmówczyni wyróżniała się, ponieważ nie zawierała dokładnego opisu mordowania ludności polskiej, jaki pojawiał się w większości narracji ocalonych21. Inni udzielający wywiadu tłumaczyli chęć wyeliminowania Polaków podburzeniem przez okupanta niemieckiego, który za oczyszczenie terenu miał obiecywać wolną Ukrainę. Często relacje o atakach poprzedzone były opowieściami o wymordowaniu Żydów. Rozmówcy dostrzegali analogie tych dwóch wydarzeń, bardzo często zestawiali obie tragedie:
Jak już wystrzelali Żydów, byli Polacy. To znaczy Żydów i Polaków było tyle, ile samych Ukraińców we wsi. Ponieważ to była Ruś Czerwona. Oni zaczęli upominać [Ukraińców], więc Niemcy powiedzieli:„Zrobiliśmy porządek z Żydami, więc wy zróbcie z Polakami”. I stąd zaczęła się właśnie ta nienawiść między Polakami a Ukraińcami, a jeszcze skontaktowali się z tą… organizacją UPA, tak i tutaj oni zaczęli działać. (…) Więc oni z początku zaczęli Polaków rabować, a dopiero potem się zaczęło [cisza – dop. M. J.].
21Podatność danych doświadczeń na przekształcenie w opowieść uwarunkowane jest ich charakterem22. Doświadczeniem, które nie sprzyja narracji, jest trauma, jest ona doświadczeniem skrajnym, właściwie uniemożliwiającym narrację. Przeżycia bliskie wydarzeniom traumatycznym były ujmowane w osobiste i nieschematyczne narracje, które były najbliżej rekonstrukcji chwili, której dotyczą23. Bardzo często, gdy podczas rozmów ocaleni powracali do wspomnień z ataku, opowieść przestawała być płynna, rwała się. Emocje spowodowane tragicznymi wspomnieniami powodowały, iż rozmówcy płakali, mówili głośniej, gestykulując przy tym, albo po prostu milczeli. Opowieści dotyczące doświadczeń granicznych były trudne do wypowiedzenia, a jednak, gdy rozmówcy podejmowali opowieści, stawało się jasne, że były one niezbędne do zrozumienia biografii. Przykładem tego jest jedna z relacji mężczyzny z dawnego województwa stanisławowskiego, który jako jedyny z rodziny ocalał z napadu partyzantki ukraińskiej i pożaru rodzinnego domu:
Zaczynam uciekać… Ale gdzie? Tu już krowy leżą spalone, przez krowę upadłem, zaczął ten dym mnie… W tym ogniu pali mnie się wszystko, twarz piecze. Rękami zaczynam zasłaniać sobie usta, żeby płomienie, żebym nie oddychał… I tak mi znów, znów mam na myśli, że ten anioł stróż mnie wyrzucił stamtąd. Bo po prostu tak mnie się zdaje, że coś mnie złapało za plecy i na dwór mnie wyrzuciło z tego ognia! I ja leżałem na śniegu, zacząłem jeść śnieg, bo strasznie mnie w piersiach piekło. A tu twarz mam spaloną całkiem, głowę… Włosy to całkiem wiatr zwiał, popiół tylko, skóra została. A to było 24 marca w 1944 roku, a mróz był taki siarczysty, mróz… Leżę na tym śniegu i jem ten śnieg, ale patrzę: idzie kto… Myślę… A to nasz, z sąsiadów jeden.
22Często w opowieściach o tragicznych wydarzeniach rozmówcy wspominali o doznaniach sensualnych. Były to obrazy, jakie utkwiły im w pamięci, powiązane z innymi zmysłami: dźwiękiem, smakiem, zapachem. We wspomnieniach pierwsze ujawniały się doznania wzrokowe, będące jakby furtką do „spojrzenia głębiej”, zanurzenia się w pamięć o danej sytuacji.
23Jak wspomina Barbara Engelking, w metodzie biograficznej nierzadko dotyka się spraw trudnych, zmuszających do zaangażowania się emocjonalnego opowiadającego, ale także słuchacza. Nieetyczne jest więc pozostawienie dystansu w wywiadzie, wymagana jest empatia i współuczestniczenie. Opowieść o życiu powinna być współodczuwana przez badacza. Celem badań biograficznych jest odnajdywanie sensu w przeżyciach zwykłych ludzi, którzy częstokroć są ignorowani przez inne dziedziny wiedzy. Dlatego też, jak pisze Engelking:„W analizie biograficznej znaczenie musi mieć pierwszeństwo przed metodą”24. Kilkoro rozmówców prosiło o wyłączenie dyktafonu na czas opowieści o chwili ocalenia, potrzebowali przerwy na uspokojenie bądź nie chcieli, by opowieści zostały nagrane. Co ciekawe, wszyscy, którzy przeżyli czystkę, opowiedzieli swoje historie. W grupie ocalonych większość zaznaczała rolę, jaką wywarło na ich życie doświadczenie ocalenia. Jest to niekiedy bezpodstawny, jak mówią rozmówcy, strach. Tylko kilka osób odwiedziło swoje domy rodzinne po wojnie: „Ja dalej nie pojechałabym tam, nie mam po co, a poza tym boję się, ci ludzie nadal żyją”. Język ukraiński nie kojarzy się ocalonym z ataków jako język ich przedwojennych sąsiadów, lecz jako ten związany z konkretnym wydarzeniem, jakim były napady. Pytaniem retorycznym pojawiającym się przy każdym spotkaniu było: „Dlaczego?”.
Zakończenie
24Opowiadanie rozmówców o doświadczeniach wojennych jest opisem tamtego, związanego z przedwojennymi ziemiami wschodnimi II Rzeczpospolitej świata i wpływem, jaki wywarł on na budowanie tożsamości narratorów. Świat ten, ożywiony na potrzeby czasu rozmowy, łączy teraźniejszość z przeszłością, służy określaniu korzeni, ale nie po to, by dokonać historycznej rekonstrukcji, ale po to, by zaprezentować tożsamość, której źródło tkwi w przeszłości25. Urodzeni na Wołyniu i w Galicji Wschodniej kształtują swoją pamięć wspólnotową wokół antypolskiej akcji, wokół najważniejszego, najtragiczniejszego wydarzenia historycznego dla polskiej ludności tych terytoriów.
25Indywidualne doświadczenia przywoływane są w ścisłym związku z ogólną, historyczną narracją na temat danych wydarzeń. Tak podczas badań dotyczących pamięci osób urodzonych na terenie Wołynia i Galicji Wschodniej dyskurs powszechny o antypolskiej akcji w narracji biograficznej nierzadko na tyle miesza się ze wspomnieniami, iż osoba słuchająca nie jest w stanie oddzielić tych dwóch narracji. Pochodzący z terenów Galicji Wschodniej i Wołynia często opowiadali o wydarzeniach napadów ukraińskiej partyzantki tak, jakby byli ocalonymi.
26Pomieszanie obu narracji jest nieuniknione, wiedza o doświadczeniu jest późniejsza od niego, ale ściśle z nim zespolona, stanowi sieć interpretacyjną nakładaną na nie26. Dzięki takiemu zabiegowi każdy rozmówca umieszcza swój los w historii zbiorowości, z którą się utożsamia, identyfikuje się ze swoją grupą. Oczywiście nie wszyscy rozmówcy mają równy poziom wiedzy na temat dyskursu powszechnego dotyczącego zdarzeń. Utożsamianie się z tak tragicznym elementem historii grupy, jakim jest czystka etniczna na polskiej ludności terenów Wołynia i Galicji Wschodniej, powoduje, iż nawet osoby, które nie doświadczyły ataków, opowiadają o nich jak o swoim własnym doświadczeniu. Dla ocalonych to przeżycie stanowi doświadczenie najważniejsze, definiujące ich całą interpretację życia. Jest ono graniczne, niekiedy traumatyczne, do dziś oddziałuje. Jest także rodzajem blizny przeszłości, która mówi o przeszłości i obecności jednocześnie, jak gdyby to, co było, jeszcze trwało. Bo jak pisze Barbara Skarga: „Ze wszystkich blizn, jakie człowiek nosi, te zostawione przez prześladowanie są zapewne najboleśniejsze i najtrudniej się goją27”.
Bibliographie
Bibliografia
E.Aronson, Człowiek istota społeczna, przeł. J. Radzicki, Warszawa 2006.
B. Bettelheim, Schizofrenia jako reakcja na sytuacje skrajne, „Odra” 1990 nr 9.
E. Domańska, Miejsce Franka Ankersmita w narratywistycznej filozofii historii, w: Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii. Frank Ankersmit, red. E. Domańska, Kraków 2004.
D. Draaisma, Fabryka nostalgii. O fenomenie wieku dojrzałego, przeł. E. Jusewicz-Kalter, Wołowiec 2010.
B. Engelking, Zagłada i pamięć, Warszawa 1994.
R. Kapuściński, O pamięci i jej zagrożeniach, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2003 z. 3–4.
K. Kaźmierska, Doświadczenia wojenne Polaków a kształtowanie tożsamości etnicznej. Analiza narracji kresowych, Warszawa 1999.
D. Krawczyńska, Doświadczenie niemożliwego, w: Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. Nycz, A. Zeidler-Janiszewska, Kraków 2006.
L. Ratkowska-Widlarz, Narracje i relacje świadków w warsztacie antropologa kultury. Pamięć i antropologia, „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej” 2011, t. 1, s. 35–56.
B. Skarga, Ślad i obecność, Warszawa 2002.
S. Sontag, Widok cudzego cierpienia, przeł. S. Magala, Kraków 2010.
G. Motyka, Cień Kłyma Sawura, Gdańsk 2013.
G. Motyka, W kręgu „Łun w Bieszczadach”. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad, Warszawa 2009.
P. Filipowski, Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych, Wrocław 2010.
L. M. Nijakowski, Kiedy krwawa plama staje się białą. Polityka pamięci związana z masakrami XX wieku, w: Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, red. A. Szprociński, t. 4, Warszawa 2009, s. 167–188.
Notes de bas de page
1 Za: G. Motyka, W kręgu „Łun w Bieszczadach”. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad, Warszawa 2009, s. 13.
2 Za rozpoczęcie antypolskiej akcji uważa się napad 9 lutego 1943 roku na wieś Parośla na Wołyniu. Celem akcji było „usunięcie” polskiej ludności ze wszystkich ziem uznawanych przez nacjonalistów za etnicznie ukraińskie. W pierwszej kolejności ta akcja ogarnęła przedwojenne województwo wołyńskie, by następnie na przełomie 1943–1944 objąć też Galicję Wschodnią i ziemie dzisiejszej Polski. Jak pisze Grzegorz Motyka, różnice w interpretacji wydarzeń wołyńsko-galicyjskich przebiegają wzdłuż linii narodowej, choć w dyskursie o rzezi wołyńsko-galicyjskiej zauważany jest także spór polsko-polski, który koncentruje się wokół kwestii moralnych. Zob. G. Motyka, Cień Kłyma Sawura. Polsko-ukraiński konflikt pamięci, Gdańsk 2013, s. 6–8.
3 Tamże, s. 13–14.
4 Badania prowadzone były w ramach grantu Ośrodka Pamięć i Przyszłość z siedzibą we Wrocławiu w latach 2011/2012, na terenie Dolnego Śląska, w miastach: Jawor, Legnica i Jelenia Góra, a także okolicznych wsiach. W ramach badań zebrałam trzydzieści pięć relacji osób przesiedlonych z terenów tzw. Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej, które osiedliły się na Dolnym Śląsku. W tej grupie znalazło się dwadzieścia sześć narracji biograficznych osób urodzonych przed wojną na terenie Wołynia i Galicji Wschodniej, które to relacje są podstawą artykułu. Wśród nich znajduje się dziewięcioro ocalonych z antypolskiej akcji, którzy bezpośrednio doświadczyli czystki etnicznej. Narzędziem badawczym był wywiad biograficzny. Na prośbę rozmówców pozostają oni anonimowi.
5 D. Draaisma, Fabryka nostalgii. O fenomenie wieku dojrzałego, przeł. E. Jusewicz-Kalter, Wołowiec 2010, s. 9.
6 Tamże, s. 82–83.
7 Tamże, s. 151–152.
8 D. Krawczyńska, Doświadczenie niemożliwego, w: Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. Nycz, A. Zeidler-Janiszewska, Kraków 2006, s. 210–211.
9 M. Saryusz-Wolska, Spotkania czasu z miejscem. Studia o pamięci i miastach, Warszawa 2011, s. 202.
10 E. Domańska, Miejsce Franka Ankersmita w narratywistycznej filozofii historii, w: F. Ankersmit, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, red. E. Domańska, Kraków 2004, s. 20.
11 Życie osób cierpiących z powodu traumy po ogromnym wstrząsie psychicznym naznaczają następujące doświadczenia: lęk przed śmiercią, poczucie winy (tzw. wina ocalałych), otępienie psychiczne, apatia; podejrzewanie fałszywego pocieszenia, brak zaufania wobec osób chcących pomóc; potrzeba zrozumienia, potrzeba poczucia sensu, chęć sprawiedliwości i budowania nowego porządku. Za: B. Engelking, dz. cyt., s. 225–227.
12 M. Saryusz-Wolska, dz. cyt., s. 208–209.
13 P. Filipowski, Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych, Wrocław 2010, s. 81.
14 Wywiad rozpoczynałam od pytania o pierwsze wspomnienie z dzieciństwa bądź prośby o opowiedzenie o miejscu swojego wychowania. Pierwszą częścią wywiadu w badaniach antropologicznych jest spontaniczna narracja rozmówcy, w tym czasie badacz nie powinien ingerować w tok narracji, natomiast w drugiej części to badacz zadaje pytania dotyczące tego, co wcześniej usłyszał. Jest to także czas na rozmowę, wyjaśnienia, niedopowiedzenia, dyskusję.
15 K. Kaźmierska, Doświadczenia wojenne Polaków a kształtowanie tożsamości etnicznej. Analiza narracji kresowych, Warszawa 1999, s. 147.
16 L. Nijakowski, Kiedy krwawa plama staje się białą. Polityka pamięci związana z masakrami XX wieku, w: Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, red. A. Szpociński, t. 4, Warszawa 2009, s. 180.
17 S. Sontag, Widok cudzego cierpienia, przeł. S. Magala, Kraków 2010, s. 136.
18 Zgodnie z „Concordią” – porozumieniem podpisanym w 1862 roku między obrządkiem grekokatolickim a łacińskim w Galicji Wschodniej, dzieci z małżeństw mieszanych miały być wychowywane w obrządku rodziców wedle płci. Wraz z wzrostem napięć polsko-ukraińskich pojawiały się tendencje do zrywania z zasadą i tradycją pozostawania małżonków przy swoim obrządku i chrztu dzieci w kościele lub w cerkwi.
19 F. Cappelletto, Long-Term Memory of Extreme Events: From Autobiography to History, „The Journal of the Royal Antopological Institute” 2003 nr 2, s. 256.
20 M. Głowacka-Grajper, Społeczna i indywidualna kontynuacja pamięci ojczyzn kresowych, w: Pamięć utraconych ojczyzn, red. E. Nowicka, A. Bilewicz, Warszawa 2012, s. 174.
21 Prawdopodobnie duży wpływ na wizerunek nacjonalistów przedstawianych w narracji rozmówczyni ma fakt, iż jest ona jedyną osobą, która dopiero podczas tzw. II fali repatriacyjnej przyjechała na Dolny Śląsk, ze względów losowych była zmuszona rozpocząć edukacje w Ukraińskiej Srr w czasie, kiedy większość ludności polskiej na wsiach i małych miasteczka już w 1944 roku wyjechała na tzw. ziemie odzyskane. Musiała nauczyć się funkcjonować w szkole ukraińskiej, uczyć się języka, radzić sobie z brakiem akceptacji u młodzieży ukraińskiej. Biografia kobiety wyraźnie różni się od innych narracji osób pochodzących z terenów dziś należących do Ukrainy Zachodniej. Odpowiedzialnością za śmierć polskiej ludności rozmówczyni obarcza organizacje nacjonalistyczne, zaznaczając iż ludność ukraińska była także zastraszana i rabowana.
22 K. Kaźmierska, dz. cyt., s. 22.
23 E. Domańska, dz. cyt., s. 20.
24 B. Engelking, dz. cyt., s. 12.
25 K. Kaźmierska, dz. cyt., s. 48.
26 P. Filipowski, dz. cyt., s. 79. B.
27 Skarga, Ślad i obecność, Warszawa 2002, s. 99.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019