• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15573 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15573 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Pamięć i afekty
  • ›
  • HISTORIA AFEKTÓW, AFEKTY W HISTORII
  • ›
  • Poniemieckie cmentarze na Ziemiach Odzys...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Słowem wstępu Wrogość i dewastacja Szacunek i przestrzeń usakralizowana Mit piastowski w przestrzeni cmentarnej Cmentarz jako przestrzeń dialogu Zakończenie Notes de bas de page Auteur

    Pamięć i afekty

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Poniemieckie cmentarze na Ziemiach Odzyskanych jako przestrzeń afektu (na przykładzie polskiej literatury osadniczej)

    Kamila Gieba

    p. 395-409

    Texte intégral Słowem wstępu Wrogość i dewastacja Szacunek i przestrzeń usakralizowana Mit piastowski w przestrzeni cmentarnej Cmentarz jako przestrzeń dialogu Zakończenie Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    Słowem wstępu

    1Problematyka dotycząca przestrzeni cmentarnej była już niejednokrotnie podejmowana na gruncie nauk humanistycznych, w tym badań literaturoznawczych. Warto jednak jeszcze raz przyjrzeć się temu zagadnieniu, tym razem w kontekście polityki pamięci i polityki miejsca, a także procesów translokacji i hybrydyzacji miejsca, charakterystycznych dla kategorii pogranicza. Obok wskazanych perspektyw interpretacyjnych niniejsza refleksja dotyczy przede wszystkim afektów wywoływanych przez narodową i wyznaniową obcość cmentarzy poniemieckich. Szczególna afektywność przestrzeni cmentarza „obcego” w realiach powojennego pogranicza polsko-niemieckiego to konsekwencja procesów migracyjnych, będących efektem postanowień konferencji jałtańskiej. W jej wyniku dokonano przesunięcia granic państwowych Polski i Niemiec – w obrębie polskiego państwa znalazły się terytoria, które dla osadników były zupełnie obce kulturowo. Istotny element takiego krajobrazu kulturowego stanowiły właśnie cmentarze – przestrzenie obce przybyszom zarówno pod względem narodowościowym, jak i (często) wyznaniowym.

    2Przedmiotem niniejszych rozważań jest właśnie motyw poniemieckiego cmentarza w literaturze osadniczej z lat 1948–19891, realizującej tzw. temat zachodni – podejmującej zagadnienia dotyczące procesów tożsamościotwórczych, które zachodziły w latach powojennych na Ziemiach Odzyskanych. Przed przystąpieniem do szczegółowych analiz warto zatrzymać się przy sformułowaniu „Ziemie Odzyskane”.Współcześnie ten termin nadal bywa traktowany jako obciążony ideologicznie2.Wynika to z faktu, że wpisuje się on w oficjalną politykę miejsca doby PRL, w myśl której ziemie przyłączone do Polski na skutek ustaleń poczynionych podczas konferencji w Jałcie miały być traktowane jako „odwiecznie polskie”. Nazwa „Ziemie Odzyskane”, będąca elementem mitologii piastowskiej, sugeruje, że przynależność terytoriów anektowanych do Polski jest prawomocna przede wszystkim ze względu na ich obecność w granicach średniowiecznego państwa polskiego. W myśl takiego podejścia niemiecka historia tych terytoriów miałaby być wynikiem grabieży, natomiast po II wojnie światowej regiony „odzyskane” miały stać się nie łupem wojennym, ale ziemiami przywróconymi ich prawowitemu właścicielowi. Jest to jeden z centralnych elementów powojennej polityki miejsca kształtującej zbiorowe wyobrażenia na temat zachodnich rubieży kraju. Mając świadomość ideologicznych konotacji wynikających z terminu „Ziemie Odzyskane”, stosuję go w tym artykule, wyraźnie dystansując się wobec jego obciążeń politycznych oraz przyjmując, że wszedł on do uzusu językowego w jednym ze znaczeń podawanych przez Roberta Trabę – jako „neutralne określenie, identyfikujące punkt na mapie”3. Przyznaję, że to sporne pojęcie posiada swoje implikacje ideologiczne, ale nie przekreślam jego użyteczności w badaniach humanistycznych. Nie jest to stanowisko odosobnione – używany tutaj zapis jest stosowany również w innych współczesnych pracach literaturoznawczych4.

    3W literaturze dotyczącej terytoriów anektowanych po II wojnie światowej do Polski (będącej w dużej mierze wynikiem zamówienia politycznego, a tym samym mającej realizować odgórnie sterowaną politykę pamięci i politykę miejsca) dochodzi do rekonfiguracji tradycyjnych sensów przestrzeni cmentarnej, która nabiera wymiaru sprawczości, performatywności. Jak pisze Katarzyna Szalewska,„odchodząc od tekstowych modeli ujmowania przestrzeni ku jej wymiarowi performatywnemu, cmentarz będzie polem ścierania się różnorakich tendencji związanych z (…) polityką miejsca”5. W tym miejscu warto dodać, że cmentarz ujmuję jako tekst kultury, który, czytany w aspekcie historycznym i społecznym, wykazuje cechy zawłaszczające przestrzeń. Jacek Kolbuszewski, przywołując sentencję Ferdinanda Focha „ojczyzna to ziemia i groby”, stwierdza, że cmentarz jest zapisem historii narodu6, a zatem elementem krajobrazu kulturowego, o którym Traba pisze: „można go nie tylko chronić i pielęgnować. Można go świadomie zmieniać i interpretować. Można go wreszcie czytać jak żywą księgę historii” 7. Ten historyczny aspekt i związany z nim mechanizm podtrzymywania lokalnej czy narodowej tożsamości to aspekty nekropolii ujmowanej nie tylko jako tekst kultury, ale również jako dziedzictwo kulturowe:

    Każde nasze wejście na cmentarz (…) staje się jakby odczytywaniem kart w księdze historii – zarówno tej wielkiej, ogarniającej dzieje narodu i jego państwowości, jak też obejmującej wycinki mniejsze, mówiącej o losach regionów, miast, miasteczek i wsi, i także zwyczajnych prostych ludzi (…).8

    4Jest więc cmentarz zapisem historii zarówno zbiorowej, jak i jednostkowej.„Chodzi tutaj o historię wypełnioną ludźmi, personalizowaną, nie zredukowaną do haseł, wydarzeń, przełomowych dat”9. Można by przypuścić – mając na uwadze ideologizację literatury osadniczej w okresie PRL, jej silne upolitycznienie – że omawiane przeze mnie narracje wpisują się raczej w oficjalną, czyli monolityczną i antyniemiecką makrohistorię powojennej Polski. Jednak uważniejsza interpretacja wybranych tekstów o Ziemiach Odzyskanych wskazuje na to, że przestrzeń cmentarna staje się właśnie tym elementem powieściowego świata przedstawionego, za pomocą którego dochodzi do głosu historia alternatywna.

    5Skupię się na czterech wybranych aspektach spacjalnej figury cmentarza; aspektach, które uznaję za najbardziej charakterystyczne dla obrazowania poniemieckich nekropolii w literaturze osadniczej. W odniesieniu do postaw względem cmentarza „obcego” wyróżniam (1) postawę wrogości połączoną z dewastacją oraz (2) postawę szacunku dla miejsca usakralizowanego. Natomiast biorąc pod uwagę kształtowanie relacji polsko-niemieckich wskazuję na (3) poszukiwanie śladów polskości na poniemieckim cmentarzu, służące konstruowaniu mitologii piastowskiej, oraz na (4) budowanie dialogiczności wynikające z uniwersalnego charakteru miejsca pochówku jako miejsca pamięci.

    Wrogość i dewastacja

    6Reakcją na obcość krajobrazu nierzadko są akty wandalizmu, często zabarwione nacjonalistycznie, w odniesieniu do cmentarzy obrócone „tyleż przeciwko zmarłym jako próba odarcia ich z okazywanej im czci, ileż przeciwko żyjącym, dla których ów cmentarz ma znaczenie kultowe”10. Niszczenie nekropolii „obcego” staje się „magicznym gestem, mającym zaprzeczyć faktowi, że ziemia ta należała do ludzi w niej pochowanych”11.

    7Takie działania niekiedy posiadają podłoże ideologiczne, przybierają formy planowe i systematyczne, a w przypadku cmentarzy poniemieckich na Ziemiach Odzyskanych – były regulowane przez aparat państwowy12, stanowiły zatem w pewnym stopniu wypełnianie odgórnych dyrektyw. Dewastacja obcych, w większości ewangelickich nekropolii

    była spowodowana tuż po wojnie chęcią odwetu za krzywdy wyrządzone przez hitlerowców (…). Największe jednak zniszczenia były następstwem prowadzonej przez władze centralne i terenowe okresu PRL-u ideologicznej polityki likwidowania wszystkiego, co kojarzyło się z niemiecką historią tych ziem.13

    8Skrajną postacią wandalizmu jest dokonywanie dewastacji sfery sacrum z powodów „praktycznych”, np. używanie poniemieckich nagrobków w charakterze surowca wtórnego (przypadek kamieniarza Łyczywka, postaci z powieści Wszystkie barwy codzienności Eugeniusza Paukszty14, który przerabia niemieckie płyty nagrobne na nagrobki dla Polaków).

    9Postawa wrogości wynika z różnic narodowościowych, ale też wyznaniowych. Za przykład niech posłużą opowiadania Zygmunta Trziszki Wierzbowa niedziela15 oraz Na kirkut16 – ich bohaterowie, przybyli ze Wschodu osadnicy, nie chcą być pogrzebani na ewangelickim cmentarzu. Ich niechęć mija dopiero, gdy zostaje dla nich wydzielone osobne miejsce. Niemcy są więc podobni do tych zmarłych, którzy nie należą do „właściwej” społeczności religijnej. Są jak innowiercy, samobójcy czy nieochrzczone dzieci grzebane w odrębnej części cmentarza lub poza jego granicami, a zatem jak zmarli, którym odmawia się upamiętnienia, którym przysługuje raczej zapominanie17 i na których dokonuje się przemocy symbolicznej.

    10Oddzielanie cmentarzy niemieckich i polskich znajdowało swoje uzasadnienie w ówczesnych regulacjach prawnych. Tak było np. w przypadku Pomorza Zachodniego, gdzie już w lutym 1943 roku wydano zakaz grzebania Polaków i Niemców na tym samym cmentarzu. „Pogrzeby Polaków i Niemców miały odbywać się na odrębnych cmentarzach, a jeśli w danej miejscowości był jeden, to na ogrodzonych specjalnie miejscach”18.

    11Oswojenie obcej ziemi jest możliwe dopiero po złożeniu w grobie pierwszej osoby z grupy przesiedleńców. W opowiadaniu Wierzbowa niedziela osadnicy uznają, że: „jeden z nas musiał umrzeć i zabrać do ziemi wszystko, co nam przeszkadzało, żeby ta darowana ziemia zakwitła od horyzontu do horyzontu”19. Cmentarz zostaje symbolicznie odkupiony, gdyż spoczęło w jego ziemi ciało „swojego” – „droga na wzgórek została przetarta”20.

    12Akty agresji wobec sakralnego charakteru przestrzeni cmentarnej mogą oznaczać „ugodzenie w przestrzeń usakralizowaną: odebranie sacrum, jego wymazanie są tu czy to odebraniem mocy danej grupie (…), czy to oznaką całkowitego zawłaszczania terytorium”21. Warto jednak zauważyć, że dewastacja wynikała nie tylko z odgórnie kontrolowanej akcji repolonizowania ziem anektowanych. Mógł to być także efekt poczucia obcości w nieznanym dotąd otoczeniu – być może doświadczanie obcości było, przynajmniej częściowo, niwelowane poprzez uderzenie właśnie w to, co obce i nieznane. Zdaniem Kolbuszewskiego niszczenie pogranicznych cmentarzy jest w warunkach zmiany granic czymś niemal naturalnym – i tak samo niegodziwym, jak psychologicznie wytłumaczalnym22.

    Szacunek i przestrzeń usakralizowana

    13Pomimo urzędowego nakazu zacierania śladów pozostawionych przez Niemców na Ziemiach Odzyskanych dewastacja cmentarzy często wzbudzała opór, przede wszystkim ze względu na sakralny charakter miejsca23. Przykładowo w sprawozdaniu urzędników szczecińskich z 1948 roku czytamy, że niemieckie napisy prawie całkowicie zniknęły już z krajobrazu miasta, poza niemieckimi cmentarzami, „co tłumaczy drażliwy charakter kultu religijnego”24. Różnice wyznaniowe i narodowe były czynnikami konfliktogennymi w relacjach polsko-niemieckich, ale nie oznacza to, że stanowiły całkowitą przeszkodę w zaakceptowaniu sakralnego charakteru cmentarza „obcego”, czego przykładem jest wypowiedź Szymona Drozda, bohatera dylogii Haliny Auderskiej: „Stydno umarłych okradać, choćby oni byli szkopy”25. Natomiast Jarosław Iwaszkiewicz w opowiadaniu Cmentarz w Toporowie jedynie opisuje zdewastowany krajobraz, nie wskazując na sprawców zniszczenia: „Mogiły były bardzo podniszczone. Pomniki pogruchotano i powywalano, posągi wywrócono, a co cenniejsze kamienie wyniesiono przez wybite przez pociski dziury w murze”26. Sprawcy nie są zdefiniowani, ich figury zostają tutaj przemilczane – wskazanie, że to właśnie Polacy, byłoby czymś wstydliwym. Innym przykładem poszanowania dla cmentarnego sacrum jest przywołana już powieść Paukszty Wszystkie barwy codzienności. Jeden z bohaterów, kamieniarz Łyczywek, zostaje potępiony przez lokalną społeczność za używanie poniemieckich nagrobków jako surowca wtórnego. Obserwujący go Maliniak z jednej strony stwierdza, że „każdy radzi sobie jak może. Umarlaki protestować nie będą…”, ale kiedy wyobraża sobie, że to jego zwłoki mogłyby zostać sprofanowane, myśli:

    Jakże by on, Maliniak, czułby się natenczas w grobie, oszabrowany, obrabowany, zapomniany, pies by go potem kulawy nie znalazł po podłużnym, nienazwanym kopczykiem ziemi. Świnia ten Łyczywek. Niby to grabi stare cmentarze, ale tamci też mieli czy mają swoich.27

    14Sacrum pełni funkcję elementu usuwającego agon i osłabiającego postulat budowania społeczeństwa monolitycznego. Poprzez sakralizację miejsce staje się obszarem bezpiecznym, chronionym mocą religijnych symboli i obrzędów 28, zaczyna więc pełnić funkcję ochronną, protekcyjną, której moc jest na tyle duża, że oficjalnej polityce zapominania przeciwstawiona zostaje osobista polityka pamięci. Tym samym odgórnie sterowane modelowanie przestrzeni poniemieckiej jako całkowicie obcej traci swoją propagandową siłę.

    15Wykorzystywanie fragmentów poniemieckich mogił w celach użytkowych to nie tylko literacka fikcja. Współcześnie można zaobserwować wzrost zainteresowania tym problemem – tak w dyskursie naukowym, jak i na gruncie sztuk wizualnych. Elżbieta Rybicka używa sformułowania „nagrobki jako surowiec wtórny”, opisując projekt Murki i piaskownice Karoliny Freino29, czyli zestaw fotografii przedstawiających szczecińskie ściany, śmietniki, piaskownice, szopy i murki, które zbudowano z fragmentów poniemieckich nagrobków i żydowskich macew. Na stronie internetowej projektu czytamy:

    Śmierć, związane z nią obiekty i miejsca należą do sfery sacrum, niezależnie od kręgu kulturowego (…). Jeśli wskutek politycznych uwarunkowań użyto kiedyś nagrobka jako budulca, to być może nie jest możliwa natychmiastowa zmiana takiego stanu rzeczy, możliwe jest jednak zwiększenie świadomości (…), co przyczyni się do wzrostu poszanowania ogólnego dziedzictwa historycznego naszego miasta.30

    16Podobną inicjatywę podjął też Łukasz Baksik, który w albumie Macewy codziennego użytku31 prezentuje fotografie macew użytych do budowy dróg czy chodników.

    17Postawy względem obcego dziedzictwa związanego ze sferą sacrum bywały zatem ambiwalentne. Figura cmentarza w literaturze osadniczej nie jest przedstawiana wyłącznie jako obiekt ataku, ale też szacunku. Sprzeciw wobec „odniemczania” krajobrazu – by użyć sformułowania Gregora Thuma – wynikał również po prostu ze względów praktycznych:

    akcja odniemczania, która nie oszczędziła nawet cmentarzy, budziła zgorszenie także u wielu Polaków. Nie wszyscy byli w stanie zrozumieć sensu takiej kampanii w czasach, w których mnóstwo ludzi musiało walczyć o przetrwanie, administracja zaś miała pełne ręce roboty z aprowizacją ludności, odbudową zniszczonej infrastruktury i ze zwalczaniem przestępczości.32

    Mit piastowski w przestrzeni cmentarnej

    18Innym aspektem oswajania przestrzeni cmentarnej było wskazywanie na przynależność w zamierzchłej przeszłości poniemieckich terytoriów do Polski, czego dowodem miałyby być m.in. ślady polskości na poniemieckich cmentarzach. W takich powieściach jak Szyld pisany antykwą Janusza Olczaka, Kwartał bohaterów Zdzisława Morawskiego, Ziemia Jana Brzozy czy Wrastanie Eugeniusza Paukszty pojawia się podatny na zabiegi mitotwórcze motyw odnajdowania przez osadników na niemieckich miejscach pochówku nagrobków z polskimi lub polsko brzmiącymi, a zniemczonymi nazwiskami.

    19W wymienionej wyżej książce Olczaka czytamy: „Rysieńko na cmentarzu odnalazł liczne nagrobki z identycznym, jak jego własne, nazwiskiem. Henio zazdrościł mu, że tak szybko odnalazł tu swoich przodków”33. Osadnicy z Kwartału bohaterów też szukają na cmentarzu polskiej przeszłości:

    Patrzcie, tutaj jest napisane „Werner, z domu Kalina”. Tutaj, że nieboszczyk nazywał się „Szepan”. Zniekształcono imię. Nieboszczyk na pewno nazywał się Szczepan. Patrzcie na ten stary nagrobek. Tutaj imię jest niemieckie: „Arnold”, i jeszcze takie słowo niemieckie „von”, ale nazwisko „Majesky”.34

    20Podobnego chwytu używa Jan Brzoza w powieści Ziemia, w której znajduje się wizerunek cmentarza podzielonego na starszą (polską/ autochtońską) i nowszą (niemiecką) część:

    Z pozacieranych napisów trudno było odczytać nazwisko. Na najstarszym widniały tylko ostatnie litery …sky, inne napisy były wyraźniejsze. Oto Friedrich Kaczała, oto Anne Marie Grzibowsky, oto Anton Skowronek, Gertrude Nowa…35

    21Bohaterowie Babiego lata odkrywają natomiast pod niemiecką tabliczką nagrobną polski symbol narodowy: „A tam na tej płycie, pod zerwaną tablicą, wykuty był w szarym kamieniu orzeł. Całkiem do naszego podobny. Łeb miał łysy, bez korony. Nie dziwnaż to historia na szwabskim cmentarzu? Dobra, nie do końca szwabskim, tutejsze tam też gęsto leżeli”36. Podobnie pisze Paukszta: „Niemieckie napisy gotycką czcionką. Ale nazwiska wyraźnie polskie: Marcinsky, Polock, Kapke, jeszcze inne”37. Wskazywanie na polskość Ziem Odzyskanych miało wzbudzić poczucie wspólnoty terytorialno-kulturowej z autochtonami i sprzyjać homogenizacji krajobrazu terytoriów anektowanych.

    22Motyw poszukiwania cmentarnych śladów polskości wpisywał się w kreowanie mitu piastowskiego38, który miał legitymizować pojałtański kształt terytorialny Polski. Mitologia jest w tym przypadku wspierana nie za sprawą opowieści o piastowskich władcach rządzących zachodnimi rubieżami kraju czy o budowaniu podwalin polskiej państwowości na tych rubieżach, ale poprzez szukanie dowodu na trwałą i ciągłą obecność Polaków-autochtonów na przedwojennych terenach Ziem Odzyskanych. Polskie nagrobki miały świadczyć właśnie o ciągłości narodowego ducha, który przetrwał na „zgermanizowanych” terenach. W charakterystycznej dla pogranicza translokacji przestrzeni mit piastowski był sposobem nie tylko na repolonizację poniemieckich terytoriów, ale też na wykreowanie poczucia przynajmniej pozornej stabilności państwowej tych terenów i zatarcie wrażenia, że pogranicze polsko-niemieckie stanowi zhybrydyzowaną „ziemię przechodów”39.

    Cmentarz jako przestrzeń dialogu

    23Do złagodzenia wrogości wobec cmentarza „obcego” przyczyniło się nie tylko wspomniane wcześniej poszanowanie dla sacrum, ale również dostrzeżenie w losach Niemców wysiedlanych z Ziem Odzyskanych swojego własnego, polskiego/kresowego losu – jedni i drudzy byli zmuszeni do opuszczenia mogił swoich bliskich, wobec czego „swoi” i „obcy” stają się do siebie podobni, m.in. pod względem praktyk memoratywnych i sposobów celebrowania przeszłości. Taka postawa doprowadza do zweryfikowania dominujących narracji narodowościowych i do reorientacji sposobów problematyzowania niemieckich znaków przestrzeni.

    24Przykładem są powieści Stanisława Srokowskiego, wydane u schyłku lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy literatura osadnicza zaczęła tracić swoje zideologizowane sprofilowanie. W Płonącym motylu wspomnianego autora osadnicy są świadkami pożegnania Niemców z grobami bliskich. Niemcy w przededniu wysiedlenia

    porządkowali teren wokół grobów, oczyszczali z liści, zdeformowane kopce przywracali do stanu pierwotnego, wyraźnie się przy tym spieszyli (…). Trwali w milczeniu, pochyleni, w magicznym skupieniu. Przygarbione, złamane sylwetki starych ludzi.40

    25Tytułowi repatrianci z powieści Srokowskiego przed opuszczeniem rodzinnej wsi żegnają się ze zmarłymi bliskimi, udają się w pielgrzymkę na cmentarz, żeby „pożegnać kości naszych dziadów”41 (robią więc to samo, co Niemcy przed wysiedleniem w Płonącym motylu). Wojciech Drepla popada wręcz w chwilowe szaleństwo, odwiedzając świeży grób swojego ojca Szymona. Jego pożegnanie z mogiłą ojca przypomina obłęd:

    Wgryzał się w ziemię, połykał ją i palcami, pazurami rozrywał grób (…) jak pies dobierający się do gniazda lisa, zanurza twarz w mogiłę, gryzie ziemię i wyje, jak zwierzę dusząc głos i w końcu, raniąc się, rozszarpuje twarz własnymi pazurami.42

    26Cmentarz (bez względu na lokalizację, przynależność państwową czy wyznaniową) wszędzie spełnia te same funkcje – jest przestrzenią pośredniczącą między żywymi i zmarłymi. Tego typu uniwersalność sprzyja kreowaniu dialogiczności – „obcy” są podobni do nas pod względem stosunku do śmierci i obyczajów funeralnych. Pożegnanie z mogiłami bliskich to „rytualny dialog”43, który znajduje kontynuację przez zapisanie się w pamięci, jak chociażby w poezji Henryka Szylkina, dla którego przedwojenne wschodnie pogranicze Polski, odłączone po II wojnie światowej od kraju, Kresy Wschodnie, jest „miejscem widzianym przez pryzmat grobów i cmentarzy”44. Również w Kwartale bohaterów Morawskiego mamy do czynienia z rekonceptualizacją przestrzeni cmentarnej w realiach pogranicza kulturowego: „po śmierci nie ma piekła polskiego czy niemieckiego, ale jest wspólne: niebo dla wszystkich, a piekło dla hitlerowców i innych jeszcze złych ludzi”45. Pomimo oficjalnego obarczania Niemców zbiorową odpowiedzialnością za hitlerowskie zbrodnie, literackie narracje osadnicze częściowo wyłamują się spod jednoznacznie sprofilowanego sposobu przedstawiania relacji polsko-niemieckich.

    27Afektywność przestrzeni cmentarnej może być tym czynnikiem, który łączy różne nacje – po uświadomieniu sobie, że ci „obcy” są podobni do nas pod względem stosunku do śmierci i potrzeby pielęgnowania mogił swoich bliskich. Świadomość podobieństwa afektywności przestrzeni cmentarnej (bez względu na charakter etniczny czy wyznaniowy tej przestrzeni) może stanowić pierwszy etap ponownej kontekstualizacji „cmentarza zdekontekstualizowanego” – jak Szalewska nazywa cmentarze zapomniane, które tracą swoją funkcję jako „miejsca mocy”46. Z taką kontekstualizacją mamy do czynienia we wspomnianym już opowiadaniu Iwaszkiewicza Cmentarz w Toporowie, w scenie rozmowy narratora ze staruszką pielęgnującą grób nieznanego młodego Niemca. Kobieta tłumaczy:

    Dawniej człowiek siedział na miejscu, to i wiedział, gdzie będzie pochowany. A teraz to jakoś pogubili się nam nasze mogiłki. A ja tak myślę, że matki jednakowe na świecie. Każda matka jednakowa. On [Kaziuk, syn kobiety – przyp. K.G] się ostał w Ongrodzie. To może i tam jest jakaś matka, co jego mogiłki pilnuje. Za to, co ja tutaj tego Niemca (…). Może ona tam mojemu Kaziukowi kwiatków posadziła i konewką polewała. Ona tyż gdzieś swoje mogiłki może zostawiła…47

    28Obecnie, gdy podkreśla się wielokulturowość regionów Ziem Odzyskanych, nierzadkie są przypadki odkopywania pamięci o dawnych mieszkańcach tych ziem. Dotyczy to także cmentarzy – ich dosłownego odkopywania. Pisze o tym Robert Traba, dla którego odrestaurowanie niemieckiej nekropolii wojskowej z czasów I wojny światowej w mazurskiej wsi Drwęck (niem. Drobnitz) stanowiło ponowne odczytanie krajobrazu kulturowego, odczytanie, któremu towarzyszył „proces przebudowywania naszej (…) świadomości, poznawania i rozumienia historii”48. Badacz przekonuje, że odkrywanie przestrzennego palimpsestu jest warunkiem koniecznym do zrozumienia przeszłości:

    traktujemy krajobraz kulturowy jako palimpsest, w którym zapisane są różne, nakładające się na siebie warstwy przeszłości. Nie wybieramy z nich tego, co nam aktualnie odpowiada, lecz przyjmujemy, że stanowią ciągłość i tylko w ciągłości opowiadają nam prawdziwą historię miejsca.49

    Zakończenie

    29Nekropolie poniemieckie na Ziemiach Odzyskanych wyróżniają się spośród innych obcych narodowo elementów krajobrazu kulturowego, na co z pewnością wpływa sakralny charakter miejsca. Mimo wszystko sakralizacja przestrzeni nie uchroniła tych cmentarzy przed zniszczeniem, aczkolwiek likwidowanie nagrobków nie przychodziło osadnikom tak łatwo, jak np. usuwanie niemieckich napisów z miejskich murów czy zmienianie niemieckich nazw miejscowych na polskie. Zderzenie oficjalnych dyskursów ideologicznych dotyczących powojennych relacji polsko-niemieckich z osobistymi, indywidualnymi afektami sprawia, że cmentarz nie stanowi po prostu przestrzennego palimpsestu, ale raczej – by posłużyć się propozycją Rybickiej – dynamiczne pole walki, czyli

    pole ścierania się rozmaitych sił – władzy lokalnej, jej polityki pamięci i strategii zarządzania przeszłością, inicjatyw oddolnych podejmowanych przez mieszkańców, pamięci ludzkiej i nie-ludzkiej, rzeczy i drzew, w końcu teorii i doxy.50

    30Taką sytuację odzwierciedla literatura osadnicza, którą można potraktować jako „medium dyskursywizacji antropologicznego wymiaru cmentarza i medium (…) kształtujące zbiorową wyobraźnię spacjalną”51. Pomimo oficjalnego antyniemieckiego dyskursu okresu PRL oraz programowego „zacierania śladów niemczyzny” na ziemiach „powracających do macierzy”, przestrzeń cmentarna jako literacka figura spacjalna często (chociaż nie zawsze) stawała się miejscem uprzywilejowanym, wyłączonym spod paradygmatu przedtransformacyjnej polityki miejsca i polityki pamięci.

    Notes de bas de page

    1 To cezura wyznaczona wydaniem pierwszej polskiej powieści osadniczej, Trudu ziemi nowej Eugeniusza Paukszty, oraz datą transformacji ustrojowej.

    2 Zob. m.in. K. Kersten, D. Simonides, W.Wrześniewski, Czy Ziemie Odzyskane to ziemie odzyskane?, „Odra” 1990 nr 9; Cz. Markiewicz, Miasto i ja – Ziemia Odzyskana czy z odzysku?, „Puls Gospodarczy” 2004, s. 6; M. Urbanek, Ziemia wyzyskana, „Polityka” 2002 nr 6; Z. Rykiel, Kolonizacja a tożsamość społeczna na Ziemiach Zachodnich – przykład Zielonej Góry, w: Polskie Ziemie Zachodnie. Studia socjologiczne, red.A. Michalak, A. Sakson, Ż. Stasieniuk, Poznań 2011; R. Traba, Walka o kulturę, „Przegląd Polityczny” 2006 nr 75.

    3 R. Traba, dz. cyt., s. 52.

    4 Por. zapis „Ziemie Odzyskane” m.in. w pracach: H. Gosk, Nie-mieszkańcy, nie-miejsca. Literackie ślady powojennego osadzania się „gdzieś” ludzi „skądś”, w: Narracje migracyjne w literaturze XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Kraków 2012; I. Iwasiów, Hipoteza powieści neo-post-osiedleńczej, tamże; B. Karwowska, Powojenny Inny polsko-niemieckiego pogranicza oczami kobiet. Powojenne migracje opowiedziane po końcu PRL, w: (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Kraków 2013; J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu. Literatura polska wobec pogranicza na przykładzie Warmii i Mazur (1945–1989), Olsztyn 2013. Skrajnym sposobem zapisu terminu „Ziemie Odzyskane” w pracach literaturoznawczych jest sformułowanie używane przez Kingę Siewior – „Literatura Ziem Odzyskanych” – w którym nawet „literatura” zapisywana jest wielką literą, jak nazwa własna – zob. K. Siewior, Tożsamość odzyskana? (Re)transkrypcje doświadczenia migracyjnego w powieści neo-post-osiedleńczej, „Teksty Drugie” 2013 nr 3.

    5 K. Szalewska, Figura cmentarza w badaniach regionalnych. O komparatystyce sepulkralnej, w: Geografia wyobrażona regionu. Literackie figury przestrzeni, red. D. Kalinowski, A. Kuik-Kalinowska, M. Mikołajczak, Kraków 2014, w druku.

    6 J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996, s. 6.

    7 R. Traba, Pamięć zapisana w kamieniu, czyli krajobraz kulturowy jako palimpsest, w: tegoż, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań 2009, s. 102.

    8 Tamże, s. 17–18.

    9 E. Wiązkowski, Pomorskie cmentarze, „Dziennik Słupski” 2006 nr 5/6, s. 37.

    10 J. Kolbuszewski, Pejzaż semiotyczny pogranicznych cmentarzy, w: Pogranicze jako problem kultury, red. T. Smolińska, Opole 1994, s. 19.

    11 Tamże.

    12 E. Wiązkowski, dz. cyt., s. 37.

    13 Tamże.

    14 E. Paukszta, Wszystkie barwy codzienności, Poznań 1973.

    15 Z. Trziszka, Wierzbowa niedziela, w: tegoż, Dać drapaka, Poznań 1983, s. 42.

    16 Tenże, Na kirkut, w: tegoż, Dom nadodrzański, Łódź 1968, s. 54. Słowo „kirkut”, współcześnie stosowane jako określenie cmentarza żydowskiego, wywodzi się z dawnego niemieckiego słowa „Kirchhof” (cmentarz) i w takim znaczeniu używa go Trziszka.

    17 S. Sikora, Cmentarz – antropologia pamięci, „Konteksty” 1986 nr 1–2, s. 60.

    18 E. Wiązkowski, Jak to niegdyś z cmentarzami było, „Głos Pomorza” 2002 nr 266, s. 9.

    19 Z. Trziszka, dz. cyt., s. 27.

    20 Tamże, s. 43.

    21 J. Kolbuszewski, Pejzaż semiotyczny…, dz. cyt., s. 79.

    22 Tamże.

    23 Na ten temat zob. G. Thum, Obce miasto. Wrocław 1945 i potem, Wrocław 2008, s. 309.

    24 Za: B. Twardochleb, Między małą ojczyzną a Heimatem. Z dziejów tożsamości społecznej na polskich ziemiach zachodnich i północnych, „TransOdra Online”, [online:] http://www.transodra-online.net/pl/node/1384#19[dostęp: 30 kwietnia 2013].

    25 H.Auderska, Babie lato, Warszawa 1987, s. 277.

    26 J. Iwaszkiewicz, Cmentarz w Toporowie, w: tegoż, Opowiadania, t. 3, Warszawa 1980, s. 307.

    27 E. Paukszta, dz. cyt., s. 13–14.

    28 D. Chylińska, G. Kosmala, Sakralizacja przestrzeni wobec współczesności,„Sacrum w Krajobrazie. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2012 nr 17, s. 51. Zob. też M. Eliade, Sacrum a profanum. O istocie religijności, przeł. R. Reszke, Warszawa 1996.

    29 E. Rybicka, Pamięć i miasto. Palimpsest vs. pole walki, „Teksty Drugie” 2011 nr 5, s. 207.

    30 K. Freino, Murki i piaskownice, http://www.officyna.art.pl/nagrobki.htm[dostęp: 1 maja 2013].

    31 Ł. Baksik, Macewy codziennego użytku, Wołowiec 2013.

    32 G. Thum, dz. cyt., s. 309.

    33 J. Olczak, Szyld pisany antykwą, Poznań 1977, s. 116.

    34 Z. Morawski, Kwartał bohaterów, Łódź 1965, s. 128–129.

    35 J. Brzoza, Ziemia, Katowice 1963, s 155.

    36 H.Auderska, dz. cyt., s. 278.

    37 E. Paukszta, Wrastanie, Warszawa 1964, s. 134.

    38 Zob. m.in. H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich w pamiętnikarstwie i beletrystyce polskiej (1945–2000). Szkice do dziejów kultury pogranicza, Toruń 2007.

    39 Tego sformułowania używam za Elżbietą Dąbrowicz, powołującą się na Maurycego Mochnackiego, zob. E. Dąbrowicz, „Ziemia przechodów”. Migracje i kultury lokalne w piśmiennictwie polskim XIX–XXI w. Ekskurs, w: Nowy regionalizm w badaniach literackich. Badawczy rekonesans i zarys perspektyw, red. M. Mikołajczak, E. Rybicka, Kraków 2012.

    40 S. Srokowski, Płonący motyl, Warszawa 1989, s. 45.

    41 Tenże, Repatrianci, Warszawa 1989, s. 14.

    42 Tamże, s. 15–16.

    43 S. Sikora, dz. cyt., s. 65.

    44 M. Mikołajczak, Mityzacja, sakralizacja, archeologia. Formy pamięci o drugiej wojnie światowej w wierszach lubuskich autorów, w: tejże, Zbliżenia. Studia i szkice poświęcone literaturze lubuskiej, Zielona Góra 2011, s. 54. Przywołuję tego autora nie ze względu na regionalny charakter jego twórczości, ale dlatego, że motyw grobu jest w poezji Szylkina stale obecny, przez co staje się wręcz znakiem rozpoznawczym pisarza.

    45 Z. Morawski, dz. cyt., s. 132–133.

    46 Por. K. Szalewska, dz. cyt.

    47 J. Iwaszkiewicz, dz. cyt., s. 309–310.

    48 R. Traba, Pamięć zapisana w kamieniu, czyli krajobraz kulturowy jako palimpsest, w: tegoż, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XX wieku, Poznań 2009, s. 102.

    49 Tamże, s. 103.

    50 E. Rybicka, dz. cyt., s. 203.

    51 K. Szalewska, dz. cyt.

    Auteur

    • Kamila Gieba
    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de chapitres

    Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsamości. Elementy kontrdyskursu w polskiej literaturze migracyjnej (1945–1989)

    Kamila Gieba

    Voir plus de chapitres

    Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsamości. Elementy kontrdyskursu w polskiej literaturze migracyjnej (1945–1989)

    Kamila Gieba

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 To cezura wyznaczona wydaniem pierwszej polskiej powieści osadniczej, Trudu ziemi nowej Eugeniusza Paukszty, oraz datą transformacji ustrojowej.

    2 Zob. m.in. K. Kersten, D. Simonides, W.Wrześniewski, Czy Ziemie Odzyskane to ziemie odzyskane?, „Odra” 1990 nr 9; Cz. Markiewicz, Miasto i ja – Ziemia Odzyskana czy z odzysku?, „Puls Gospodarczy” 2004, s. 6; M. Urbanek, Ziemia wyzyskana, „Polityka” 2002 nr 6; Z. Rykiel, Kolonizacja a tożsamość społeczna na Ziemiach Zachodnich – przykład Zielonej Góry, w: Polskie Ziemie Zachodnie. Studia socjologiczne, red.A. Michalak, A. Sakson, Ż. Stasieniuk, Poznań 2011; R. Traba, Walka o kulturę, „Przegląd Polityczny” 2006 nr 75.

    3 R. Traba, dz. cyt., s. 52.

    4 Por. zapis „Ziemie Odzyskane” m.in. w pracach: H. Gosk, Nie-mieszkańcy, nie-miejsca. Literackie ślady powojennego osadzania się „gdzieś” ludzi „skądś”, w: Narracje migracyjne w literaturze XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Kraków 2012; I. Iwasiów, Hipoteza powieści neo-post-osiedleńczej, tamże; B. Karwowska, Powojenny Inny polsko-niemieckiego pogranicza oczami kobiet. Powojenne migracje opowiedziane po końcu PRL, w: (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Kraków 2013; J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu. Literatura polska wobec pogranicza na przykładzie Warmii i Mazur (1945–1989), Olsztyn 2013. Skrajnym sposobem zapisu terminu „Ziemie Odzyskane” w pracach literaturoznawczych jest sformułowanie używane przez Kingę Siewior – „Literatura Ziem Odzyskanych” – w którym nawet „literatura” zapisywana jest wielką literą, jak nazwa własna – zob. K. Siewior, Tożsamość odzyskana? (Re)transkrypcje doświadczenia migracyjnego w powieści neo-post-osiedleńczej, „Teksty Drugie” 2013 nr 3.

    5 K. Szalewska, Figura cmentarza w badaniach regionalnych. O komparatystyce sepulkralnej, w: Geografia wyobrażona regionu. Literackie figury przestrzeni, red. D. Kalinowski, A. Kuik-Kalinowska, M. Mikołajczak, Kraków 2014, w druku.

    6 J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996, s. 6.

    7 R. Traba, Pamięć zapisana w kamieniu, czyli krajobraz kulturowy jako palimpsest, w: tegoż, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań 2009, s. 102.

    8 Tamże, s. 17–18.

    9 E. Wiązkowski, Pomorskie cmentarze, „Dziennik Słupski” 2006 nr 5/6, s. 37.

    10 J. Kolbuszewski, Pejzaż semiotyczny pogranicznych cmentarzy, w: Pogranicze jako problem kultury, red. T. Smolińska, Opole 1994, s. 19.

    11 Tamże.

    12 E. Wiązkowski, dz. cyt., s. 37.

    13 Tamże.

    14 E. Paukszta, Wszystkie barwy codzienności, Poznań 1973.

    15 Z. Trziszka, Wierzbowa niedziela, w: tegoż, Dać drapaka, Poznań 1983, s. 42.

    16 Tenże, Na kirkut, w: tegoż, Dom nadodrzański, Łódź 1968, s. 54. Słowo „kirkut”, współcześnie stosowane jako określenie cmentarza żydowskiego, wywodzi się z dawnego niemieckiego słowa „Kirchhof” (cmentarz) i w takim znaczeniu używa go Trziszka.

    17 S. Sikora, Cmentarz – antropologia pamięci, „Konteksty” 1986 nr 1–2, s. 60.

    18 E. Wiązkowski, Jak to niegdyś z cmentarzami było, „Głos Pomorza” 2002 nr 266, s. 9.

    19 Z. Trziszka, dz. cyt., s. 27.

    20 Tamże, s. 43.

    21 J. Kolbuszewski, Pejzaż semiotyczny…, dz. cyt., s. 79.

    22 Tamże.

    23 Na ten temat zob. G. Thum, Obce miasto. Wrocław 1945 i potem, Wrocław 2008, s. 309.

    24 Za: B. Twardochleb, Między małą ojczyzną a Heimatem. Z dziejów tożsamości społecznej na polskich ziemiach zachodnich i północnych, „TransOdra Online”, [online:] http://www.transodra-online.net/pl/node/1384#19[dostęp: 30 kwietnia 2013].

    25 H.Auderska, Babie lato, Warszawa 1987, s. 277.

    26 J. Iwaszkiewicz, Cmentarz w Toporowie, w: tegoż, Opowiadania, t. 3, Warszawa 1980, s. 307.

    27 E. Paukszta, dz. cyt., s. 13–14.

    28 D. Chylińska, G. Kosmala, Sakralizacja przestrzeni wobec współczesności,„Sacrum w Krajobrazie. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2012 nr 17, s. 51. Zob. też M. Eliade, Sacrum a profanum. O istocie religijności, przeł. R. Reszke, Warszawa 1996.

    29 E. Rybicka, Pamięć i miasto. Palimpsest vs. pole walki, „Teksty Drugie” 2011 nr 5, s. 207.

    30 K. Freino, Murki i piaskownice, http://www.officyna.art.pl/nagrobki.htm[dostęp: 1 maja 2013].

    31 Ł. Baksik, Macewy codziennego użytku, Wołowiec 2013.

    32 G. Thum, dz. cyt., s. 309.

    33 J. Olczak, Szyld pisany antykwą, Poznań 1977, s. 116.

    34 Z. Morawski, Kwartał bohaterów, Łódź 1965, s. 128–129.

    35 J. Brzoza, Ziemia, Katowice 1963, s 155.

    36 H.Auderska, dz. cyt., s. 278.

    37 E. Paukszta, Wrastanie, Warszawa 1964, s. 134.

    38 Zob. m.in. H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich w pamiętnikarstwie i beletrystyce polskiej (1945–2000). Szkice do dziejów kultury pogranicza, Toruń 2007.

    39 Tego sformułowania używam za Elżbietą Dąbrowicz, powołującą się na Maurycego Mochnackiego, zob. E. Dąbrowicz, „Ziemia przechodów”. Migracje i kultury lokalne w piśmiennictwie polskim XIX–XXI w. Ekskurs, w: Nowy regionalizm w badaniach literackich. Badawczy rekonesans i zarys perspektyw, red. M. Mikołajczak, E. Rybicka, Kraków 2012.

    40 S. Srokowski, Płonący motyl, Warszawa 1989, s. 45.

    41 Tenże, Repatrianci, Warszawa 1989, s. 14.

    42 Tamże, s. 15–16.

    43 S. Sikora, dz. cyt., s. 65.

    44 M. Mikołajczak, Mityzacja, sakralizacja, archeologia. Formy pamięci o drugiej wojnie światowej w wierszach lubuskich autorów, w: tejże, Zbliżenia. Studia i szkice poświęcone literaturze lubuskiej, Zielona Góra 2011, s. 54. Przywołuję tego autora nie ze względu na regionalny charakter jego twórczości, ale dlatego, że motyw grobu jest w poezji Szylkina stale obecny, przez co staje się wręcz znakiem rozpoznawczym pisarza.

    45 Z. Morawski, dz. cyt., s. 132–133.

    46 Por. K. Szalewska, dz. cyt.

    47 J. Iwaszkiewicz, dz. cyt., s. 309–310.

    48 R. Traba, Pamięć zapisana w kamieniu, czyli krajobraz kulturowy jako palimpsest, w: tegoż, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XX wieku, Poznań 2009, s. 102.

    49 Tamże, s. 103.

    50 E. Rybicka, dz. cyt., s. 203.

    51 K. Szalewska, dz. cyt.

    Pamięć i afekty

    X Facebook Email

    Pamięć i afekty

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Pamięć i afekty

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Gieba, K. (2014). Poniemieckie cmentarze na Ziemiach Odzyskanych jako przestrzeń afektu (na przykładzie polskiej literatury osadniczej). In Z. Budrewicz, R. Sendyka, & R. Nycz (éds.), Pamięć i afekty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6533
    Gieba, Kamila. « Poniemieckie cmentarze na Ziemiach Odzyskanych jako przestrzeń afektu (na przykładzie polskiej literatury osadniczej) ». In Pamięć i afekty, édité par Zofia Budrewicz, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6533.
    Gieba, Kamila. « Poniemieckie cmentarze na Ziemiach Odzyskanych jako przestrzeń afektu (na przykładzie polskiej literatury osadniczej) ». Pamięć i afekty, édité par Zofia Budrewicz et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6533.

    Référence numérique du livre

    Format

    Budrewicz, Z., Sendyka, R., & Nycz, R. (éds.). (2014). Pamięć i afekty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5115
    Budrewicz, Zofia, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz, éd. Pamięć i afekty. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5115.
    Budrewicz, Zofia, et al., éditeurs. Pamięć i afekty. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5115.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement