• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15524 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15524 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Polska kultura pamięci: dominanty
  • ›
  • Część pierwsza. Pamięć katyńska
  • ›
  • Rozdział pierwszy. Pamięć katyńska – war...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Polityki i instytucje „Kampania wizerunkowa” zbrodni katyńskiej Film dokumentalny – początki i wprowadzenia Film dokumentalny – świadectwa drugiego stopnia Notes de bas de page

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Rozdział pierwszy. Pamięć katyńska – warunki możliwości

    p. 43-82

    Texte intégral Polityki i instytucje „Kampania wizerunkowa” zbrodni katyńskiej Film dokumentalny – początki i wprowadzenia Film dokumentalny – świadectwa drugiego stopnia Notes de bas de page

    Texte intégral

    Polityki i instytucje

    1Specyfikę pamięci kulturowej o zbrodni katyńskiej wyznacza bardzo silnie nie tylko charakterystyka samego wydarzenia, ale i – by tak rzec – wczesna historia pamięci (bądź raczej niepamięci) o nim, sposób szczególnie opresywnego zarządzania nią od samego początku jej zaistnienia. Pierwszym punktem mojej analizy musi być więc odtworzenie tych okoliczności, tworzących warunki, w jakich możliwe było powstanie takiej pamięci katyńskiej, jaka w pełni zaczęła funkcjonować po 1989 roku – choć spora część tej pracy to przypomnienie pewnych oczywistości, posłuży mi również do stopniowego nakreślenia obrazu współczesnego zarządzania zbiorowym pamiętaniem w Polsce, zwłaszcza przez wskazanie na wyspecjalizowane do tego celu instytucje i wypracowane przez wiele lat mechanizmy.

    2Jak wiadomo, około 22 tysiące obywateli polskich 1, w przeważającej części oficerów wojska polskiego, przetrzymywanych po wkroczeniu Armii Czerwonej we wrześniu 1939 roku na wschodnich terenach II RP w obozach jenieckich w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie (a także – w pewnej części – w więzieniach ZSRR na terenach obecnej Ukrainy i Białorusi), zostało zamordowanych na wniosek Ławrientija Berii zatwierdzony przez Józefa Stalina i innych członków Biura Politycznego WKP(b) 5 marca 1940 roku. Wykonywane przez NKWD egzekucje trwały od kwietnia do maja tego roku, odbywały się w pobliżu Katynia, Charkowa i Miednoje, gdzie znajdują się także mogiły ofiar zbrodni. Jak interpretuje Andrzej Przewoźnik, „podstawą decyzji o eliminacji była (...) przynależność narodowa, klasowa i społeczno-zawodowa jeńców” 2, którzy byli szczególnie predysponowani do organizacji oporu przeciwko okupacji ziem Polski oraz walki o niepodległość kraju. Stąd też dominujące w konstruowaniu pamięci o zbrodni katyńskiej określenia jej ofiar jako kwiatu narodu polskiego, inteligencji polskiej, na przykład: „wyselekcjonowanych przez sowieckie władze jako najlepsi ze swego narodu, tych, dzięki którym Polska mogłaby się odrodzić i osiągnąć dostatni byt po zakończonej wojnie” 3.

    3Okoliczności polityczne, stanowiące kontekst zbrodni katyńskiej, tworzyły fatalny dla perspektyw ujawnienia prawdy o niej (i pociągnięcia sprawców do odpowiedzialności) splot interesów. Po załamaniu się porozumienia między III Rzeszą i Związkiem Radzieckim oraz wyparciu Armii Czerwonej ze wspomnianych terenów sprawa została wykorzystana przez stronę niemiecką – o radzieckiej zbrodni informowała hitlerowska propaganda. W odpowiedzi ZSRR, będący już w koalicji z aliantami, odpowiedzialnością za nią obarczył Wehrmacht i gestapo. Choć ta wersja wydarzeń od początku nie była specjalnie wiarygodna, a jednocześnie wiele wskazywało na sprawstwo ZSRR, poparcie prawdy oznaczało dla funkcjonującego w Londynie rządu polskiego oraz sojuszniczych państw alianckich kłopotliwe ustawienie się po stronie III Rzeszy oraz ryzyko rozłamu wewnątrz koalicji, utraty arcyważnego, biorącego na siebie ogromny ciężar walk jej elementu – ZSRR.

    4Dlatego też sprawa zbrodni katyńskiej była w najlepszym razie wyciszana, pomijana; za oficjalną wersję w ZSRR uchodziła oczywiście ta obciążająca hitlerowców, poparta przez przeprowadzone na początku 1944 roku śledztwo tak zwanej Komisji Burdenki (przy czym o tym, że nie mogło ono dać innego wyniku, świadczy już jej pełna nazwa: Komisja Specjalna do spraw Ustalenia i Zbadania Okoliczności Rozstrzelania przez Niemieckich Najeźdźców Faszystowskich w Lesie Katyńskim [w pobliżu Smoleńska] Jeńców Wojennych Oficerów Polskich 4). Była to również wersja obowiązująca w powojennym państwie polskim, pozostającym w orbicie wpływów ZSRR 5; do jej lansowania i utrwalania służyły zarówno elementy represji karnych i politycznych, zapisy cenzuralne, szykany spotykające obywateli sprzeciwiających się tej wersji wydarzeń, jak i instrumenty „miękkie”, wchodzące w skład prowadzonej przez państwo polityki pamięci. Tak więc w tych dwóch najważniejszych z punktu widzenia sprawy państwach – państwie ofiar i państwie sprawców – tak zwane kłamstwo katyńskie przez ponad czterdzieści lat pozostawało podstawą oficjalnie dopuszczonej pamięci. W wielu współczesnych narracjach pojawia się w efekcie uwaga, że było ono swego rodzaju warunkiem niezbędnym powojennego ładu politycznego, podłożem, bez którego nie mogłaby powstać Polska Rzeczpospolita Ludowa, jak pisze na przykład Tadeusz Kisielewski:

    Najgłębiej pojęte znaczenie tej zbrodni polega zaś na tym, że na jej fundamencie mianowano władze państwa polskiego, które przez czterdzieści pięć lat (1945–1989) podporządkowywały to państwo Związkowi Radzieckiemu. Była to więc także zbrodnia przeciwko narodowi polskiemu. Właśnie dlatego, aby utrzymać Polskę w podległości, zbrodnia katyńska była tak długo, tak bardzo i tak głęboko zakłamywana. 6

    5Naturalnie takie opinie historyków wchodzą w obszar kształtowania pewnej wizji przeszłości, wybierają pewną interpretację motywacji i powiązań przyczynowo-skutkowych organizujących działania aktorów historii. Innym, subtelnym przejawem tego wymiaru tekstów historycznych jest pojawiająca się w niektórych z nich decyzja ortograficzna – wybór pisowni określenia „Zbrodnia Katyńska” wielkimi literami 7, opierający się na regule, w myśl której użycie wielkiej litery jest możliwe przy zapisie nazw wydarzeń dziejowych „ze względów uczuciowych bądź dla uwydatnienia szacunku” 8. Taka praktyka ortograficzna sugeruje zamiar uznania tego wydarzenia za wyjątkowo istotne, oddania mu szczególnego hołdu, usytuowania go pomiędzy najszerzej upamiętnianymi i uważanymi za wyjątkowo chwalebne dla Polaków momentami historycznymi. Taki zapis nazwy oznaczającej przede wszystkim egzekucję bezbronnych jeńców sugeruje umieszczenie ich wśród narodowych bohaterów, nadaje jej charakter heroicznej ofiary. W ten sposób można zauważyć już na poziomie ortografii stosowanej w historycznych tekstach naukowych funkcjonowanie swoistej mikropolityki pamięci 9.

    6Tego typu zjawiska funkcjonujące w dyskursie naukowym stanowią ważny kontekst pamięci kulturowej. Innym, jeszcze bardziej istotnym obszarem, w którym kształtują się swego rodzaju ramy jej funkcjonowania, jest dyskurs polityczny, a przede wszystkim działania dotyczące pamięci o zbrodni katyńskiej podejmowane przez kolejne rządy III Rzeczpospolitej, gdy po przełomie 1989 roku ostatecznie porzucona zostaje wcześniej oficjalna wersja o hitlerowskim sprawstwie zbrodni. Warto przede wszystkim zaznaczyć kwestię ściśle prawną – a mianowicie fakt, że w ramach polskiego prawa, na podstawie art. 55 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, zaprzeczanie zbrodniom nazistowskim, komunistycznym i innym przestępstwom stanowiącym zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne popełnione na obywatelach polskich jest penalizowane. Przyjęta w prawodawstwie wielu krajów formuła obłożenia sankcjami tak zwanego kłamstwa oświęcimskiego, a więc negacjonizmu czy rewizjonizmu w stosunku do Holokaustu, zostaje tu rozszerzona tak, że obejmuje również inne wydarzenia, w tym i zbrodnię katyńską. Ten fakt prawny łączy się z funkcjonującym – o czym wspomniałam wyżej – sformułowaniem „kłamstwo katyńskie”, kojarzącym się właśnie z „kłamstwem oświęcimskim”, a więc – na poziomie kształtowania pamięci o przeszłości – sugerującym połączenie bądź odpowiedniość pomiędzy zbrodnią katyńską a Zagładą. Szerzenie nieprawdy o katyńskich egzekucjach zostaje w ten sposób obłożone nie tylko bardzo silną sankcją prawną, ale i moralną.

    7Państwo polskie ma wyspecjalizowane instytucjonalne agendy, do których zadań należy uprawianie polityki pamięci – najważniejsze z nich to w kontekście zbrodni katyńskiej w interesującym mnie okresie Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (działająca do 2016 roku 10) oraz Instytut Pamięci Narodowej. Skrótowo omawia fundamentalną w polskim życiu publicznym rolę tego ostatniego Lech Nijakowski, syntetyzująco pisząc, że IPN to „złożona instytucja zajmująca się przede wszystkim zarządzaniem dokumentami organów bezpieczeństwa państwa oraz popularyzacją wiedzy z zakresu podejmowanej przez Instytut problematyki” 11, sprawująca także funkcje śledcze, edukacyjne, prowadząca działalność wydawniczą. Wspomniana problematyka, poza wymienionymi wyżej grupami zbrodni popełnionych na obywatelach polskich, obejmuje zwłaszcza zagadnienia politycznych represji oraz działalności organów bezpieczeństwa PRL.

    8Z kolei jako zadanie Rady wprost (w art. 1 Ustawy o ROPWiM z 1988 roku) wskazana została „działalność związana z upamiętnianiem historycznych wydarzeń i miejsc oraz postaci w dziejach walk i męczeństwa Narodu Polskiego”. Nijakowski podsumowuje praktykę jej działania następująco:

    Rada realizuje swoje zadania poprzez bardzo „miękkie” działania, takie jak: zajmowanie stanowiska w formie uchwał, wytycznych, zaleceń oraz opinii i wniosków (...); występowanie z wnioskami oraz współdziałanie z różnymi podmiotami; „dokonywanie okresowych ocen” stanu opieki nad miejscami i pomnikami walk i męczeństwa; opiniowanie pod względem historycznym i artystycznym wniosków o trwałe upamiętnienie miejsc i wydarzeń historycznych; współpraca (...) z zagranicznymi instytucjami zajmującymi się upamiętnianiem i otaczaniem opieką miejsc walk i męczeństwa Polaków w innych krajach itd. Rada jest więc przede wszystkim organem opiniodawczym, a nie „ministerstwem do spraw pomników”. 12

    9Warto do tego dodać, że Rada, poza opiniowaniem, podejmowała również działalność wydawniczą, dofinansowywała publikacje, ze swego budżetu mogła zapewniać środki na różnego rodzaju przedsięwzięcia upamiętniające wydarzenia będące przedmiotem jej misji, jak na przykład urządzanie grobów i cmentarzy wojennych. W kontekście moich rozważań istotna jest współpraca między Radą a kolejnym ważnym aktorem kształtującym pamięć o zbrodni 1940 roku, a mianowicie tak zwanymi rodzinami katyńskimi. Rodziny ofiar zbrodni, za czasów PRL podlegające różnego rodzaju szykanom 13, pod koniec lat 80. zaczęły organizować się w zrzeszenia, których celem było przede wszystkim przeciwstawienie się lansowanej przez lata wersji wydarzeń katyńskich, ujawnienie i nagłośnienie winy i odpowiedzialności ZSRR oraz upamiętnienie nieżyjących od pięćdziesięciu niemal lat bliskich. W wielu miejscach kraju powoływano w kolejnych latach stowarzyszenia rodzin (na ogół pod jednolitymi nazwami w rodzaju Stowarzyszenie Rodzina Katyńska w... – z dodaniem nazwy miasta lub regionu 14). Stowarzyszenia te utworzyły później (formalnie w 1992 roku) związek pod nazwą Federacja Rodzin Katyńskich, reprezentujący ich wspólne interesy na zewnątrz, pełniący funkcje opiniujące, podejmujący na szczeblu centralnym rozmaite działania upamiętniające zbrodnię katyńską 15.

    10Rodziny Katyńskie oraz ROPWiM były więc instytucjami, których działania towarzyszyły przedsięwzięciom kolejnych polskich rządów i dyplomacji po przełomie 1989 roku mającym na celu, po pierwsze, ujawnienie sprawstwa i przebiegu zbrodni katyńskiej przez władze ZSRR, a potem Federacji Rosyjskiej (w tym wszczęcie śledztwa w tej sprawie, ujawnienie dokumentów, rehabilitację ofiar w ramach tamtejszego prawa), po drugie zaś – urządzenie nowej przestrzeni pamięci w miejscach egzekucji i pochówku oficerów. Na cmentarzach w Katyniu, Charkowie i Miednoje polskie ekipy badawcze mogły w pewnym zakresie przeprowadzić prace, w tym ekshumacyjne, których efektem było wiele nowych szczegółowych ustaleń dotyczących wydarzeń z 1940 roku 16. Zrealizowano tam następnie projekt kompleksów cmentarnych, który został uznany za najlepszy w rozstrzygniętym w 1996 roku polskim konkursie ogłoszonym przez ROPWiM 17. Ze względu na szczególną rolę cmentarzy i pomników, czy też szerzej – ukształtowania przestrzennego miejsc pamięci – w konstruowaniu pamięci kulturowej, przytoczę w tym miejscu opis założeń zwycięskich projektów :

    Punkt centralny każdego cmentarza miała stanowić pionowa ściana pamięci z nazwiskami wszystkich tu spoczywających – zbiorowe epitafium. W zamyśle twórców symbolizuje ona monumentalną bramę, przesuniętą w głąb cmentarzyska siłą ludzkiej wiary w sprawiedliwość. Swoim ciężarem i potęgą przypominać ma kamień grobowy odsunięty w dniu Zmartwychwstania siłą nadziei i wiary w ujawnienie prawdy. Zapisana jest – odciśniętymi jak czcionki drukarskie – nazwiskami; mechaniczność zapisu ma nawiązywać do systemu wykonywania egzekucji. Umieszczony pod bramą w podziemnej jamie dzwon ma z kolei symbolizować prawdę, niemożliwą do ukrycia nawet pod ziemią. Jego głos jest stłumiony, ale nie sposób go zagłuszyć. Przed bramą ustawiony jest stół ofiarny – ołtarz ekumeniczny. Opasujący poniżej mogiły mur z epitafiami indywidualnymi utrzymuje całość cmentarza – kurhanu. 18

    11Dominantą koncepcji upamiętnienia miejsc zbrodni jest zatem zwrócenie uwagi na dzieje sprawy katyńskiej, a także na ich aspekt, o którym dotąd nie wspominałam – mianowicie na rolę religii, co oznacza w praktyce rzecz jasna głównie działania Kościoła katolickiego19. To z nim przede wszystkim bardzo silnie związana jest aktywność Rodzin Katyńskich; za czasów PRL jako instytucja przeciwstawiał się mocno oficjalnej wersji wydarzeń z 1940 roku, po roku 1989 zaś stał się jednym z najważniejszych aktorów współdziałających w upamiętnianiu zbrodni. W przeważającej części religijny charakter ma oprawa obchodów katyńskich. Jak widać choćby z powyższego opisu organizacji przestrzennej miejsca pamięci, motywy zaczerpnięte z ikonografii i topiki chrześcijańskiej, takie jak ofiara i zmartwychwstanie, tworzą też swoiste ramy narracji katyńskiej, sposób mówienia o losie zamordowanych oficerów. Wątki te dalej omówię o wiele bardziej szczegółowo na konkretnych przykładach 20.

    12Aby zakończyć ten szkic najważniejszych instytucji i państwowych działań, które stanowią ramy dla pamięci kulturowej o zbrodni katyńskiej, pokażę w skrócie obecność polityki pamięci w aktywności najwyższych przedstawicieli państwa polskiego – omawiając dwa przemówienia przygotowane na obchody okrągłej, siedemdziesiątej rocznicy zbrodni. Pierwsze z nich zostało wygłoszone przez premiera RP Donalda Tuska w czasie obchodów w Katyniu 7 kwietnia 2010 roku. Krótka mowa premiera miała, jak sądzę, dwa elementy dominujące. Pierwszym z nich było zarysowanie kształtu postulowanej pamięci: chodziło nie tylko, a właściwie nie tyle, o pamięć o zbrodni jako takiej, o tragicznym wydarzeniu i jego politycznych okolicznościach, o „statystycznym zbiorze”21 zamordowanych, ale o ofiarach jako poszczególnych osobach. Z tego też względu przytaczał konkretny przykład, losy jedynej zabitej w Katyniu kobiety, Janiny Lewandowskiej, i łączył takie podejście do pamięci z projektowanymi szczególnymi cechami kultury polskiej jako takiej:

    Dla nas, Polaków, jest zawsze bardzo ważne, jak dla dobrych żołnierzy, aby nie pozostawić na polu bitwy swoich poległych, aby pamiętać o nich. I będziemy o tych zabitych tutaj pamiętać zawsze. I dlatego tak ważne jest dla nas każde nazwisko, każda informacja, każde świadectwo. 22

    13Dalej premier przytaczał omawianą wyżej interpretację, wedle której kłamstwo katyńskie było fundamentem powojennego państwa polskiego, z kolei prawdę o Katyniu nazywał – w sensie afirmatywnym – mitem:

    Prawda o Katyniu stała się mitem założycielskim Niepodległej Polski. Spowodowała, że w jakimś sensie my, wszyscy Polacy, jesteśmy jedną, wielką Rodziną Katyńską. Nie tylko ci, którzy stracili swoich najbliższych, a dzisiaj są wśród nas. 23

    14Ostatnia część tego przemówienia była z kolei apelem o pojednanie, mające realizować wspólną wolę obu narodów, polskiego i rosyjskiego, a także przesłanie, swego rodzaju testament ofiar zbrodni 24, dla których miałoby to być największe zwycięstwo. Konstruowana przez premiera wizja pamięci o zbrodni katyńskiej kładzie więc nacisk na ułożenie dobrych relacji polsko-rosyjskich nie tyle mimo tych historycznych wydarzeń, ale właśnie ze względu na nie, dokonuje reinterpretacji prostej narracji, w której reakcją na zbrodnię powinna być albo zemsta, albo kara. Podkreślając jednostkowy wymiar zbrodni katyńskiej, poszczególność każdej osoby-ofiary, na nim właśnie stara się zbudować wymiar ogólnopaństwowy czy ogólnonarodowy. Każdy Polak jest w nakreślonych tu ramach właśnie w osobisty, prywatny sposób złączony z ofiarami zbrodni, niejako automatycznie (bądź obowiązkowo) należy do rodziny katyńskiej – i to ta kształtująca się w postulowanym obrazie na poziomie osobistym wspólnota ma zarazem być fundamentem państwa polskiego. Szczególnie w tym momencie wybrzmiewa słowo „rodzina” – gdy mowa o Polakach złączonych swoistymi rodzinnymi więziami, co tworzy specyficzną wizję narodu (raczej niż wspólnoty obywatelskiej), odnoszącą się także do takiej hierarchii wartości, w której te związane z rodziną są traktowane jako pierwszoplanowe.

    15Drugie wspomniane przemówienie nie zostało wygłoszone – chodzi o mowę Wolność i prawda, przygotowaną przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego na uroczystości zaplanowane kilka dni później. Nie dopuściła do tego tragiczna katastrofa samolotu prezydenckiego na lotnisku w Smoleńsku w pobliżu Katynia, której ofiarami stali się wszyscy pasażerowie – prezydent, pierwsza dama i 94 inne osoby, w tym wysocy przedstawiciele elity (zwłaszcza politycznej) państwa polskiego 25. W tej sytuacji zachowane przemówienie prezydenta, dla którego zaangażowanie w politykę historyczną było szczególnie istotne, urasta do rangi swego rodzaju testamentu, podsumowującego przesłania. W dużej mierze ma ono charakter historyczny – w kolejnych częściach przywołuje najpierw samą zbrodnię, decyzje będące jej przyczynami i jej kontekst polityczny, „dzieje sprawy katyńskiej”. Opór przeciwko „kłamstwu katyńskiemu” zostaje tu połączony z działalnością opozycyjną w PRL i wreszcie ze zwycięstwem „nieugiętych”, którzy za pomocą prawdy pokonali „totalitarnego Goliata” 26. Przemówienie kończy się również wezwaniem do pojednania i wspólnego hołdu złożonego ofiarom, jednak znacznie mocniej podkreśla warunki, pod jakimi może to nastąpić: zarówno równość stron dialogu polsko-rosyjskiego, który musi się odbywać w ramach uznania wartości demokracji, wolności i pluralizmu, jak i konkretne projektowane przez prezydenta działania – odwołuje się on do odbywającego się w Rosji procesu w sprawie rehabilitacji ofiar, robi aluzję do sporów o uznanie zbrodni katyńskiej za ludobójstwo (zastosowanie tego terminu w jego prawnym znaczeniu budzi kontrowersje). Przemówienie to jest więc o wiele bardziej detaliczne, odnosi się nie tylko do znaczenia zbrodni katyńskiej jako takiej, ale i do poszczególnych, konkretnych spraw związanych z konstruowaniem różnych postaci pamięci o niej. Dominantą historiozoficzno-ideową jest z kolei w tym przypadku szczególna wizja polskości jako postawy niezłomnej walki. Zbrodnia katyńska staje się jej swego rodzaju emblematem, symbolem:

    Przypomnijmy: to my, Polacy, jako pierwsi zbrojnie przeciwstawiliśmy się armii Hitlera. To my walczyliśmy z nazistowskimi Niemcami od początku do końca wojny. Pod jej koniec nasi żołnierze tworzą czwartą co do liczebności armię antyhitlerowskiej koalicji.
    Polacy walczą i giną na wszystkich frontach: na Westerplatte i pod Kockiem, w bitwie o Anglię i pod Monte Cassino, pod Lenino i w Berlinie, w partyzantce i w Powstaniu Warszawskim. Są wśród nich bracia i dzieci ofiar Katynia. 27

    16Przemówienie prezydenta – w porównaniu z tym premiera – zostało pomyślane jako bardziej uroczyste, mające raczej charakter państwowy niż osobisty, jednostkowe przykłady zostają w nim wpisane w wielką historię, losy ludzkie pokazane na jej tle w syntetycznym skrócie. Co warte zaznaczenia, choć zawiera się w nim również odwołanie do omówionej wyżej figury retorycznej premiera, wedle której „Polacy stają się wielką Rodziną Katyńską” 28, w całości przemówienia pojawia się raczej pojmowanie wspólnoty Polaków jako obywateli polskich niż odwołania do homogenicznej wspólnoty narodowej; szczególnie podkreślona zostaje różnorodność wyznaniowa 29zarówno Polaków, jak i stanowiących ich pars pro toto ofiar zbrodni. Wątki te wybrzmiewają silnie również w kontekście dominanty przemówienia. Jest nią, jak wspomniałam, bardzo poważnie traktowana, o militarnym odcieniu duma narodowa, a także zaprojektowanie takiej wizji historii Europy i całego świata, w której sprawa polska (i katyńska) zajmuje szczególne miejsce i niesie powszechne przesłanie.

    17Oba te przemówienia, ale zwłaszcza to prezydenckie, wpisywałyby się w ramy postawy, którą Robert Traba określa jako „podniesienie rangi historii w konsolidowaniu wspólnoty narodowej oraz akcentowanie afirmacyjnego podejścia do własnej przeszłości”, a zatem swego rodzaju „ucieczkę w przeszłość” 30, odwołanie się do niej przede wszystkim w próbach budowania wspólnoty. W innym miejscu badacz zwraca jednak uwagę na mające jego zdaniem miejsce w społeczeństwie zjawisko odwrotne – „ucieczkę od historii”, „zmęczenie historyczną materią, niewytrzymującą bezpośredniej konfrontacji z atrakcyjnością oferty nowoczesnych, komercyjnych przemian” 31. Jako przykład marginalizowania przeszłości podaje właśnie zbrodnię katyńską – uważa, że „po okresie eksplozji emocji i zainteresowania w ramach wypełniania tzw. białych plam tragedia katyńska ulega coraz bardziej spychaniu w odleglejsze pokłady pamięci”32. Słowa te, pisane zapewne w latach 2005–2006, można jednak podać w dużej mierze w wątpliwość. Pamięć o zbrodni katyńskiej wydaje się jednym z najintensywniej poddawanych konstrukcyjnym zabiegom i świadomym politykom pól polskiej kultury pamięci, staje się jej domyślnym, oczywistym elementem.

    18Podobne do pewnego stopnia zagadnienia poddali szerokiej analizie autorzy inspirującej książki Remembering Katyn, stanowiącej jeden z najważniejszych punktów odniesienia dla badaczki tego obszaru polskiej kultury pamięci – głównie przez fakt, że to jeden z nielicznych przykładów tak kompleksowego omówienia zjawiska z naszej części Europy przez badaczy z zachodniego centrum memory studies (pierwsi autorzy książki, Alexander Etkind i Rory Finnin, podobnie jak większość ich współpracowników pracują na Uniwersytecie Cambridge). Autorzy tego napisanego z błyskotliwą zwięzłością zbioru stawiają sobie za cel mapowanie dziedzictwa zbrodni katyńskiej „w łączących się ze sobą kulturach pamięci siedmiu państw – Białorusi, Polski, Rosji, Ukrainy i państw bałtyckich” 33oraz zbadanie znaczenia Katynia zarówno jako konkretnego miejsca, jak i elementu dyskursu. Szczegółowy historyczny opis pokazuje konstruowanie tych różnych znaczeń w każdej z wymienionych narodowych wspólnot. Podstawowe dla proponowanej perspektywy jest napięcie pomiędzy wiedzą historyczną i performatywnymi praktykami pamięci – oraz praktykami niepamiętania, ściśle ze sobą związanymi i brutalnie zderzającymi się w punkcie „kłamstwa katyńskiego”, kluczowego terminu książki. Analizie zostają poddane polityczne dyskursy i przeciwdyskursy o Katyniu, wytwarzanie „pamięciowego hardware’u” i jego zmiany, a przede wszystkim cyrkulacja samego terminu „Katyń”, nabierającego znaczeń metonimicznych i metaforycznych, w całej Europie Wschodniej – jego rozprzestrzenianie się poza kontekst polski, wykorzystywanie do wypełniania różnych dyskursywnych funkcji. Wspomniane „mapowanie” polega więc na opisywaniu napięć, zderzeń, spotkań, dialogów i zmian dyskursu katyńskiego, z koniecznym uwzględnieniem, jak piszą autorzy, retoryki pamięci – „form i strategii reprezentacji oraz kwestii odbiorców i odbioru” 34.

    19Poprzez inspirujące pojęcie „pamięciowego hardware’u” autorzy rozumieją na przykład „pomniki, tablice, znaki uliczne”, które wchodzą w interakcję z „software’em” – „powieściami, filmami, marszami” – interakcję, która jest kluczowa dla istnienia pamięci kulturowej, ponieważ „pomniki nie rzucają się w oczy, jeśli ludzie o nich nie piszą, nie robią im zdjęć, nie kładą pod nimi kwiatów, [a] trasy marszów są niekompletne bez fizycznych konstrukcji, zaprojektowanych dla potrzeb upamiętniania, wykutych dla nich w kamieniu” 35. W moim ujęciu „urządzenia do pamiętania” obejmują jednak obiekty z obu tych grup, ponieważ ich ostre rozgraniczenie wydaje mi się wątpliwe – czy rzeczywiście na przykład tekst literacki czy filmowy jest software’ową praktyką pamięciową, która wykorzystuje podłoże hardware’u (też wszak powstałe w konkretnych okolicznościach, w wyniku konkretnego projektu i decyzji), a nie – jednocześnie – narzędziem do dalszych (i być może różnych) takich praktyk?

    20Ciągnąc tę komputerową metaforę, autorzy Remembering Katyn stawiają tezę o pojawianiu się „zdarzeń pamięciowych” [memory events] – szczególnie istotnych, „wybuchowych”, nadających utartej pamięci nowe tory – które „restartują [czy też – jak w oryginale „rebootują” – MK] pamięć kulturową przez utrzymywanie tego hardware’u i software’u w dialogu, odświeżanie i aktualizację kodu, który ułatwia wymianę między nimi” 36. Prowadzi mnie to do zadania kluczowego pytania – czy w ogólności rzeczywiście pamięć jest zawsze tak dynamiczna? W szczególności – czy wskazywane tu „zdarzenia pamięciowe”, Katyń Andrzeja Wajdy i katastrofa smoleńska z 2010 roku, faktycznie mają w ramach pamięci katyńskiej wybuchowy, restartujący charakter? Uważam, że częścią odpowiedzi na te pytania jest zbadanie możliwości funkcjonowania różnych składających się na pamięć katyńską pamięciowych urządzeń – poprzez interpretację tworzących je obrazów, figur, modeli i mechanizmów. Z tych obserwacji można wyprowadzić dalsze reguły działania tego pola pamięci i konsekwencje, jakie ma kształt pamięci katyńskiej dla polskiej kultury pamięci jako takiej. Jeśli, jak piszą autorzy Remembering Katyn z wykorzystaniem częstej w tekstach z zakresu memory studies gry słownej, „pamiętanie [remembering] Katynia stało się w dosłowny sposób jednoczeniem członków polskiej wspólnoty [re-membering for Poland]” 37, kolejne pytanie powinno brzmieć: jaka wspólnota może zostać stworzona na fundamencie pamięci katyńskiej? Jakie są jej cechy, warunki, jakie stawia granice? W ten sposób kulturowe przetwarzanie zbrodni katyńskiej stanie się laboratorium wspólnego pamiętania, pokaże jego ukrytą strukturę i jej głębokie skutki dla współczesnej tożsamości polskiej.

    21Dla pełniejszego oddania wspomnianych w tytule rozdziału warunków możliwości, w jakich odbywa się praca pamięci kulturowej o Katyniu i które stanowią niezbędny kontekst próby sformułowania wspomnianych odpowiedzi, dokonam bardziej szczegółowych case studies kilku przykładów tworzenia tych pamięciowych urządzeń: kampanii społecznej z ostatnich lat oraz szeregu filmów dokumentalnych, w tym i – dla nakreślenia szerszego tła – takich powstałych zaraz po 1989 roku.

    „Kampania wizerunkowa” zbrodni katyńskiej

    22Projekt zatytułowany „Pamiętam. Katyń 1940” jest wart szczególnego zainteresowania z co najmniej dwóch powodów – jako przypadek afirmatywnej polityki pamięci prowadzonej przez instytucję państwową (Narodowe Centrum Kultury) oraz jako przykład wykorzystania różnych mediów w tych działaniach. NCK jest państwową instytucją kultury, której organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego; powstało w 2006 roku jako jednostka wydzielona z Instytutu im. Adama Mickiewicza z zadaniem popularyzacji wiedzy o polskiej kulturze, historii, dziedzictwie kulturowym i języku w obrębie kraju. Rozbudowana działalność NCK nakierowana jest przede wszystkim na tradycję oraz dziedzictwo narodowe; stara się także projektować na tej podstawie nowoczesne formy patriotyzmu.

    23Taki też cel przyświecał interesującej mnie tu kampanii społeczno-edukacyjnej, która została zainaugurowana 11 kwietnia 2007 roku (w umowną rocznicę zbrodni). Patronat nad nią objął ówczesny minister kultury i dziedzictwa narodowego – Kazimierz Michał Ujazdowski. Od początku planowano wykorzystanie w kampanii zbliżającej się premiery filmu Andrzeja Wajdy oraz połączenie jej z działaniami promocyjnymi wokół tej produkcji 38. Druga część akcji NCK miała natomiast miejsce w 2010 roku, w okrągłą, siedemdziesiątą rocznicę zbrodni katyńskiej. NCK definiowało cel kampanii, interpretując śmierć oficerów w Katyniu jako bohaterską ofiarę, o której pamięć jest obowiązkiem obywatela:

    24Nadszedł czas, aby po niemal siedemdziesięciu latach przywrócić pamięć o Wielkich Polakach, którzy złożyli najwyższą ofiarę w obronie ojczyzny. (...) Dzięki temu projektowi Narodowe Centrum Kultury pragnie przywrócić społeczeństwu bohaterów tamtych wydarzeń. Bohaterów, bez których nie byłoby wolnej Polski. 39

    25Ciekawy jest fragment tego programowego tekstu, zawierający dość synkretyczny projekt nowoczesnego patriotyzmu:

    Celem projektu jest nie tylko przekazanie prawd historycznych, ale przede wszystkim pobudzenie do refleksji nad kształtem współczesnego, nowoczesnego patriotyzmu. Patriotyzmu obywatelskiego, autentycznego, głoszonego spontanicznie. Patriotyzmu, który swoją siłę buduje na bohaterach przeszłości. 40

    26Instytucja formułuje więc projekt tożsamościowy, którego podbudową ma być pamięć, w specyficzny sposób – zgodnie z powyższą interpretacją zbrodni – konstruowana; oparta na wydarzeniach przeszłości patriotyczna postawa cechować ma się nieokreśloną bliżej – poza aspektem obywatelskości – nowoczesnością. Najciekawszy ze wspomnianego fragmentu jest moim zdaniem passus, w myśl którego ten – świadomie przecież kształtowany, konstruowany wedle wyraźnie nakreślonych wzorców i w ramach skomplikowanych działań społecznych – patriotyzm ma nabrać waloru nie tylko autentyczności, ale i spontaniczności. Tymczasem, choć w potocznym odbiorze te dwie cechy się łączą (i z tego zapewne względu zostało to tutaj w ten sposób ujęte) – to w kontekście nakreślonej powyżej pokrótce programowej polityki NCK trudno byłoby obronić tezę o spontaniczności postawy, która miałaby być efektem oddziaływania na społeczeństwo (co oczywiście nie eliminuje możliwości, aby była ona autentyczna). Widać tu więc (częste zresztą w tego rodzaju programowych wypowiedziach o projektach mnemonicznych) pęknięcie pomiędzy planowaniem i prowadzeniem polityki pamięciowo-tożsamościowej a chęcią zatarcia tego faktu, pokazaniem projektowanych efektów jako w istocie oddolnych, niesterowanych – aby nie narażać ich na posądzenie o nieautentyczność.

    27W ramach omawianej kampanii zorganizowano liczne lokalne wydarzenia we współpracy z instytucjami z całego kraju – zwłaszcza wystawy czy konkursy; duża jej część skierowana była do uczniów i nauczycieli (w ramach działań edukacyjnych powstawały i były kolportowane do szkół scenariusze lekcji, informacyjne broszury, materiały multimedialne); pojawiały się również inicjatywy publikacyjne. Uruchomiona została strona internetowa projektu, zawierająca między innymi obszerną opowieść o zbrodni katyńskiej, jej politycznych uwarunkowaniach i realiach, o kłamstwie katyńskim i upamiętnianiu prawdy. Teksty przygotowane przez historyka Stanisława M. Jankowskiego zawierały zarówno szczegółowe kalendaria, jak i cytaty ze wspomnień czy przesłuchań, poukładane w atrakcyjnie zatytułowane tematyczne całostki, uzupełnione obszernym katalogiem pytań i odpowiedzi na temat zbrodni katyńskiej (wraz z formularzem, za pomocą którego można było wysłać kolejne pytanie do autora). Z wiersza Zbigniewa Herberta Guziki (o którego wykorzystaniach bardziej szczegółowo w rozdziale trzecim) zaczerpnięto przewodni motyw kampanii – repliki guzików z oficerskich mundurów stały się jej gadżetem.

    28Najbardziej interesujące elementy tej kampanii, które poddam tu dokładniejszej analizie, to materiały wizualne i audiowizualne rozpowszechniane w jej ramach na dużą skalę – na billboardach i w środkach masowego przekazu. Reprezentują one te nowoczesne metody masowej komunikacji, za sprawą których – jak pisze Bartosz Korzeniewski –„mamy dziś do czynienia z sytuacją, w której przeszłość «znaczy inaczej», co oznacza, że ślady przeszłości obecne w pamięci dają się w nowy, odmienny sposób dekodować, inne są więc możliwości ich ponownej lektury” 41. Zdaniem badacza, zwrot ikoniczny, intensyfikujący obecność mediów obrazowych w przestrzeni funkcjonowania współczesnego człowieka, jak również ogólniej pojmowane „poszerzenie palety rozmaitych mediów pamięci” 42za sprawą rozwoju metod i nasilenia komunikacji otworzyły możliwość kształtowania pamięci na większą niż wcześniej skalę, przemodelowywania jej. Dotyczy to także – jak można dodać – skuteczniejszego oddziaływania na praktyki pamiętania podmiotów i zbiorowości.

    29Plakat kampanii – kolportowany także jako pocztówka 43– to fotografia listu napisanego dziecięcą ręką na pożółkłym i pogniecionym papierze (odczytać można tylko fragmenty, w tym nagłówek „Kochany Tatusiu”); na kartce leżą staroświeckie okulary. W dolnej części plakatu widnieje logo NCK oraz pełna nazwa akcji. Warto zwrócić uwagę na jej sformułowanie – użycie pierwszej osoby liczby pojedynczej, „pamiętam”, określa rolę, w jaką wejść ma odbiorca kampanii – „podmiotu pamiętającego”. Takie sformułowanie nie zostawia miejsca na ewentualny sprzeciw czy dystans (w przeciwieństwie na przykład do rozkaźnika „Pamiętaj”, którego użycie zawsze może wywołać odmowę wykonania polecenia). W całości nazwy wskazanie tej roli łączy się z identyfikacją szczególnego wydarzenia, którego projektowana pamięć ma dotyczyć. Poza tym plakat oddziałuje przede wszystkim przez wywołanie obrazu osieroconego dziecka, które pisało chwytający za serce list do „Kochanego Tatusia”, a ten – jak można sobie dopowiedzieć – miał go przy sobie w chwili, gdy został zamordowany; potem wydobyto go w czasie ekshumacji (stąd zniszczenia papieru – choć oczywiście nie jest to realistyczny obraz dokumentu z katyńskiej mogiły). Plakat wykorzystuje więc powtarzające się w pamięci kulturowej o Katyniu motywy: pokazuje rekwizyt-relikwię po ofierze zbrodni, a włączając obraz dziecka, uruchamia bardzo silne reakcje emocjonalne.

    30Dokładnym ekwiwalentem opisanego materiału wizualnego jest radiowy klip 44. Na tle muzyki niczym z pozytywki oraz szelestu pióra o papier słychać głos dziecka, odczytującego pisany przez siebie list o treści:

    Tatusiu kochany, czemu nie wracasz? Piszę, bo smutno bez Ciebie. Tymi kredkami, coś mi podarował...

    31Głos cichnie, pojawia się jego echo, po czym zostaje przerwany przez huk strzału. Następnie lektor odczytuje hasło kampanii oraz nazwy jej organizatorów, sponsora i patronów. Także i w tym wypadku zbudowany zostaje wysoce emocjonalny komunikat, który stanowi podłoże do wejścia odbiorcy we wspomnianą rolę, podpisania się pod hasłem „pamiętam”: zbrodnia zostaje przedstawiona przede wszystkim jako zniszczenie bezpiecznego, idyllicznego świata rodzinnego i krzywda dziecka; rozdzierający efekt daje oczywiście także uruchomienie empatii wobec jeńca, otrzymującego przed śmiercią takie ponaglenia do powrotu 45.

    32Wspomniana druga część kampanii, odbywająca się z nawiązaniem do tej pierwszej w 2010 roku, również obejmowała liczne przedsięwzięcia, w tym edukacyjne, teatralno-koncertowe (zwłaszcza widowisko muzyczne przygotowane na tę okazję przez rapera Łukasza L.U.C. Rostkowskiego), marsze pamięci, pokazy filmów etc. Szczególną uwagę chciałam tym razem zwrócić na plakat oraz spot telewizyjny – współtworzące, podobnie jak analizowane wyżej elementy, swego rodzaju „akcję wizerunkową” zbrodni katyńskiej, mającą na celu wprowadzenie do powszechnej świadomości wiedzy o niej, jej daty i wytworzenie pewnych podstawowych z nią skojarzeń.

    33Tym razem tło plakatu46 przedstawia brzozowy las47 (w domyśle – ten katyński) – na fotografię nałożone są koncentryczne kręgi utworzone ze słów wiersza Feliksa Konarskiego Katyń48. W środku widnieje czerwony napis „Katyń” oraz białe cyfry pokazujące, że mija właśnie siedemdziesiąta rocznica zbrodni („1940–2010”). Poniżej znajduje się emblemat, przywodzący na myśl, co nieco zaskakuje, szachownicę lotniczą – znak Polskich Sił Powietrznych, z żałobną wstążką. Można to interpretować jako żałobę wojska polskiego (reprezentowanego przez symbol lotników) bądź całego narodu (ze względu na fakt, ze szachownica odsyła wizualnie do polskiej flagi). Plakat odwołuje się więc w czytelny sposób do kolejnego z „miejsc wspólnych” pamięci kulturowej o Katyniu – lasu, będącego miejscem kaźni oficerów, motywu pojawiającego się niemal w każdym tekście literackim czy filmie na temat zbrodni. Ciekawa jest sprawa interpretacji wspomnianych kręgów ułożonych ze słów wiersza (przy czym są one czytelne tylko przy sporym przybliżeniu i dużej uwadze; bez tego może umknąć odbiorcy sam fakt, że linie te tworzą wyrazy, nie mówiąc o ich znaczeniu). Mogą one kojarzyć się z celownikiem pistoletu wymierzonego w las katyński – odbiorca plakatu patrzyłby przez niego, a więc niejako z punktu widzenia kata; sygnalizowałoby to też rodzaj popełnionej zbrodni. Można także interpretować je (taką możliwość podsuwa komentarz na stronie akcji) jako odwołanie do przyrastających słojów drzew, a zatem mijającego od zbrodni czasu. To odczytanie podsuwają widoczne na dalszym planie plakatu drzewa oraz nazwany na nim wprost upływ czasu („1940–2010”). Ostatnie skojarzenie, najbardziej ulotne, łączyłoby się z tym, że koncentryczne kręgi wskazują niejako pewien punkt głębi, oddalony od widza; napis „Katyń” zajmuje na ich tle dokładnie takie miejsce, jak filmowy „Koniec”, czy raczej częściej „The End”. Tworzyłoby to zatem – choć zaryzykowałabym stwierdzenie, że raczej na poziomie podświadomych skojarzeń – kolejne odesłanie do losu ofiar, a zarazem nawiązywało do szczególnego znaczenia, jakiego nabrało w pamięci kulturowej słowo „Katyń” – oznaczające samą zbrodnię, śmierć, koniec, a nie tylko jedno z miejsc kaźni.

    34Wspomniany spot telewizyjny 49został oparty na materiałach, które stworzyło studio Platige Image, operujące w swoich realizacjach charakterystycznymi, bardzo zaawansowanymi technikami animacyjnymi, na potrzeby wspomnianego projektu Rostkowskiego. To zdecydowanie nowy element, nowe medium w pamięci kulturowej o zbrodni katyńskiej; przetworzone przy jego użyciu zostają jednak i tym razem klisze-emblematy, synekdochicznie oznaczające zbrodnię: motyw pociągu i motyw – ponownie – lasu.

    35Początek spotu to obraz pociągu pędzącego na tle niepokojącej muzyki z dramatycznymi wokalizami; wrażenie wzmaga jeszcze fakt, że pokazywany najpierw od dołu, potem z ptasiej perspektywy pociąg nie jest po prostu realistycznym odwzorowaniem, ale dodano mu pewne cechy fantastyczne – najeżony jest kolcami, a gdy jedzie po szynach, jak długie kolce wyglądają także rzucane przezeń iskry. Na przodzie lokomotywy widnieje czerwona gwiazda; całość obrazu ewokuje nastrój zagrożenia. Jako cel jazdy pociągu pokazany jest stylizowany, martwy, bezlistny, czarno-biały las; kolor pojawia się dopiero przy okazji kolejnego elementu fantastycznego, pełniącego funkcje metaforyczne. Mianowicie po lesie pełzną czerwone, kolczaste, cierniste pnącza, które oplatają po kolei pnie drzew, przywodząc na myśl zarówno drut kolczasty, ogradzający tereny obozów, jak i cierniową koronę Chrystusa. Na końcu spotu pojawia się tablica z napisem, zakotwiczającym – by użyć pojęcia z klasycznego tekstu Rolanda Barthes’a 50– interpretację poprzednich obrazów: „Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej 13 kwietnia 2010 r.”. Spot zamyka tablica wymieniająca organizatorów siedemdziesiątej rocznicy zbrodni, oprócz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i NCK – Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz władze stolicy.

    36Posługując się również pojęciami Barthes’a, można powiedzieć, że występujące w omawianym spocie telewizyjnym obrazy dosłowne, denotowane (czyli po prostu rozpoznawane przez odbiorcę elementy przedstawione w warstwie wizualnej) tworzą podbudowę dla nadzwyczaj czytelnej warstwy symbolicznej. Mimo że technika, w jakiej powstał spot, oraz wrażenie niesamowitości bliskie horrorowi, jakie stwarza, stanowią swoiste novum w katyńskiej pamięci kulturowej, to jednak współtworzą one wciąż tę samą retorykę ideologii. Podejmują w przetworzonej formie wizualnej fundamentalne dla niej motywy pociągu i lasu; dokonują jednoznacznej identyfikacji (a zarazem demonizacji) sprawców zbrodni – oznaczanych przez czerwone kolczaste pnącza, których kolor odsyła do pojawiającego się również w materiale symbolu ZSRR; nie pokazując ani ofiar, ani katów, sygnalizują obecność jednych i drugich w unikającej obrazu człowieka wizji totalitarnej przemocy.

    37W tym atrakcyjnym wizualnie, nowoczesnym tekście skupiają się więc zamiary specyficznej „kampanii wizerunkowej” zbrodni katyńskiej, ukazującej ją za pomocą krótko naszkicowanej wyżej obrazowej retoryki. Poświęciłam omówieniu tej kampanii sporo miejsca, ponieważ sygnalizuje ona obecność większości szczególnie charakterystycznych motywów i chwytów katyńskiej pamięci, które będę analizowała dalej.

    Film dokumentalny – początki i wprowadzenia

    38Na obszarze kina wykluczenie możliwości wolnej wypowiedzi na temat zbrodni katyńskiej trwało właściwie do samego 1989 roku (jak wiadomo, w przeciwieństwie na przykład do literatury nie można oczekiwać tu wiele od pozacenzuralnego obiegu, który zasadniczo nie mógł udźwignąć organizacyjnie procesu produkcji profesjonalnego filmu – pomijając już niemożliwość jego dystrybucji). Po przełomie luka ta zaczęła się powoli zapełniać – przede wszystkim za sprawą filmu dokumentalnego. Różnego rodzaju dokumentów o Katyniu powstało na przestrzeni ponad dwudziestu pięciu lat po 1989 roku wiele – poniżej omówię wybrane z nich, wyróżniające się lub szczególnie charakterystyczne dla notowanych w tym nurcie tendencji.

    39W swoim artykule o polskim filmie dokumentalnym po 1989 roku Mirosław Przylipiak, zidentyfikowawszy wyrazisty trend polegający na powstawaniu ogromnej liczby filmów rewindykujących historię Polski, zwłaszcza tę najnowszą, dodaje do tego obserwację dotyczącą ich zamysłu i kształtu artystycznego:

    Znaczna większość tych filmów to relacje zobiektywizowane, dążące do odtworzenia historycznej prawdy o wydarzeniach. Posługują się więc archiwalnymi fotografiami i zdjęciami filmowymi, relacjami świadków i opiniami ekspertów (najczęściej historyków), pokazują i przytaczają dokumenty, łączą kolejne części odautorskim komentarzem utrzymanym w tonie obiektywnego wywodu. 51

    40Uwaga ta trafnie opisuje także wiele z filmów, których tematem jest Katyń, zwłaszcza tych powstających najwcześniej, tuż po 1990 roku, cechujących się często zamiarem informacyjno-edukacyjnym. Za przykład mogą posłużyć dwie produkcje z 1991 roku: materiał Polskiej Kroniki Filmowej 52Katyń, Charków, Miednoje dotyczący polsko-radzieckiej ekipy śledczo-ekshumacyjnej działającej latem tego roku w Charkowie i Miednoje oraz Zbrodnia katyńska Macieja Sieńskiego, średniometrażowy film, który faktycznie był wykorzystywany w edukacji szkolnej 53.

    41Pierwszy ze wspomnianych filmów został zrealizowany przez Józefa Gębskiego. Zobiektywizowana narracja czytana przez lektora zawiera podstawowe informacje dotyczące zbrodni katyńskiej – lokalizacji obozów i miejsc kaźni, ich liczebności, stosowanych procedur 54. Od samego początku ma jednak nie tylko funkcje czysto informacyjne – kładzie nacisk na pewne specyficzne elementy, które stają się swego rodzaju emblematami czy symbolizacjami zbrodni katyńskiej. Za taki moment uważam już pierwsze słowa narracji, towarzyszące ujęciu stacji kolejowej w Gniezdowie nieopodal Katynia, która była jednym z ostatnich etapów drogi jednej z grup zamordowanych oficerów. Motyw kolei, pociągu, szyn i torów jest szczególnie obciążony w polskiej (i nie tylko) pamięci kulturowej o II wojnie światowej – przywołuje wydarzenia Zagłady, a także zsyłek, wysiedleń, wywózek, niewoli, która często łączyła się z przerzucaniem całych grup ludności z jednego miejsca w drugie. Wydobycie tego motywu w tym kontekście jest, jak się wydaje, swego rodzaju przygotowaniem jego daleko idących metaforyzacji i symbolizacji, których przykłady znajdą się w bardziej skomplikowanych pod względem treściowym niż ten informacyjny dokument tekstach kultury.

    42Drugim takim motywem, ściśle związanym już konkretnie z tą zbrodnią, jest obraz lasu katyńskiego, zarówno wielokrotnie przywoływanego w czytanej narracji tego krótkiego filmu, jak i przezeń wizualizowanego, bardzo często – jako tło, ale nie tylko – pokazywanego na ekranie. Lasowi temu przydawana jest w interpretacjach dwojaka funkcja: po pierwsze podkreśla się, że drzewa sadzone były na mogiłach dla ich ukrycia, zatarcia śladów. Druga ich rola jest metaforyczna: uważa się je za niemych, ale jedynych świadków zbrodni. Te dwa kierunki interpretacji, choć w ścisłym sensie nie łączą się ze sobą (aby je uspójnić, trzeba na przykład dopowiedzieć, że w tym drugim przypadku chodzi zapewne o starsze okazy drzewostanu, rosnące wokół mogił), jak pokażę dalej, często przywoływane są w katyńskich tekstach niemal jednocześnie.

    43Dłuższa część filmu opowiada o pracy wspomnianej ekipy ekshumacyjnej – ujęciom jej członków przy pracy towarzyszy tym razem nie tylko komentarz lektora, ale i diegetyczne, nieinscenizowane dialogi. Ilustrację podawanych w filmie informacji o zbrodni stanowią zdjęcia z samych ekshumacji, zbliżenia detali – nieraz ocierające się o makabrę, jak szczątki ciał czy stosy posegregowanych kości. Istotna jest tu także obecność swego rodzaju „rekwizytów” śmierci zamordowanych oficerów, pokazywanie zachowanych elementów ich odzieży, przedmiotów, które mieli przy sobie (zwłaszcza odznaczeń, dokumentów, dewocjonaliów). To trzeci z serii powracających potem „katyńskich” motywów; reprezentatywny dla niego jest zwłaszcza spopularyzowany przez wspomniany wiersz Zbigniewa Herberta motyw zachowanych ze względu na swoją solidność guzików – „świadków zbrodni” 55. Czwartym jest „katyńska ziemia”, jednocześnie będąca złowieszczym grobem i buntująca się przeciwko ukryciu zbrodni, mimo wysiłków oprawców (jak stosowanie chemikaliów, na przykład wapna) wyrzucająca z siebie wciąż nowe jej dowody, fragmenty ciał i wspomniane przedmioty-rekwizyty.

    44Przeplatające się w dalszej części filmu ujęcia z ekshumacji oraz ukazujące krajobraz okolicy mogił łączą trzy ostatnie wspomniane motywy, które okażą się bardzo ważne dla opowiadania (i pamiętania) o zbrodni, tworzenia jej kulturowego obrazu. Przykład ten pokazuje, w jaki sposób już ten bardzo informacyjny materiał bierze udział w konstruowaniu katyńskiej pamięci kulturowej – operuje wybranymi, nośnymi, symbolicznymi motywami, jakie się na nią składają i stanowią szczególnie rozpoznawalne emblematy zbrodni.

    45Z kolei dominantą Zbrodni katyńskiej jest zamiar edukacyjny, zaprezentowanie historycznych informacji w przyswajalnej, a zarazem przykuwającej uwagę formie. Najbardziej charakterystycznym „szkolnym” gestem jest obecność na ekranie wielu infografik, schematów, mapek ilustrujących przebieg wydarzeń, syntetyzujących informacje i wizualizujących trudniejsze dane (liczbowe czy geograficzne). Istotną rolę gra też duże zróżnicowanie materiałów, jakie tworzą ilustracje wykładu, prowadzonego wystylizowanym na obiektywny głosem narratora (Tomasza Knapika), na tle poważnej, podniosłej muzyki. W przybliżaniu realiów samej tragedii katyńskiej film operuje dwoma rodzajami środków: po pierwsze, przytacza świadectwa, po drugie zaś, wykorzystuje liczne ujęcia z ekshumacji, pokazując szczątki ciał zamordowanych oraz wspomniane rekwizyty, wydobyte z mogił przedmioty. Narracja rozpoczyna się wraz z agresją radziecką 17 IX 1939 roku, opowiada o późniejszych wydarzeniach militarnych i politycznych, o przebiegu samej zbrodni i jej ujawnieniu, wreszcie o wieloletnim zakłamaniu, w efekcie którego wciąż pozostają w rosyjskiej ziemi nieodszukane mogiły. Zamyka ją chronologicznie moment ekshumacji z początku lat 90.

    46Najciekawszym aspektem filmu Sieńskiego jest to, w jaki sposób ta pozornie zupełnie obiektywna, informacyjna narracja zostaje nacechowana interpretacją mającą konieczne zakorzenienie ideologiczne. Osiągane jest to właściwie najprostszymi środkami – przez mimochodem wtrącane nieneutralne określenia, komentarze wypowiadane przez konsekwentnie beznamiętny głos narratora. Na przykład ZSRR zostaje w pewnym momencie określone jako „czerwone imperium zła”, niezręczności dyplomatyczne rządu londyńskiego zostają zatuszowane, kilkakrotnie powtarza się określenie ofiar jako kwiatu inteligencji, elity państwa polskiego itp. Interpretacyjne przesłanie filmu zawiera się w szczególnie wyrazisty sposób w jego ostatniej części. Po reasumującym podliczeniu ofiar i retorycznym pytaniu o powody ich zamordowania, lektor przypomina o tym, jak wiele osób – Polaków i wielu innych narodowości – dotknęły represje w ZSRR i jak wiele cmentarzy mieści się (także nieodkrytych) na tej ziemi. Najważniejsza z nich wszystkich okazuje się jednak właśnie zbrodnia katyńska; jak głosi narracja filmu:

    Te piętnaście tysięcy [ofiar] w mundurach to szczytowy akt okrucieństwa, bezwzględności, zakłamania i pogardy dla człowieka i ludzkości. To symbol potwornego reżimu.

    47W ten sposób narracja dodana do tak bardzo urozmaiconego (i uzyskującego dzięki temu wrażenie pełni i wiarygodności) materiału wizualnego, przy zachowaniu formy obiektywnego komentarza, potrafi wprowadzić specyficzny ogląd zbrodni katyńskiej, opisać ją jako jednocześnie wyjątkową i najbardziej reprezentatywną dla wszystkich radzieckich represji. Przykład filmu Sieńskiego pokazuje zatem wstępnie (choć w zupełnie inny sposób niż omawiany wyżej materiał PKF), jak edukacyjny film dokumentalny kształtuje pewną wizję przeszłości – konstruuje pamięć.

    Film dokumentalny – świadectwa drugiego stopnia

    48W cytowanym wyżej artykule Mirosław Przylipiak jako drugą – obok obiektywizacji – tendencję często organizującą dokumenty rewindykujące historię powstałe po przełomie 1989 roku wymienia zwrócenie uwagi na losy poszczególnych jednostek 56. Tendencję taką można rzeczywiście zauważyć także w grupie filmów „katyńskich”, przybiera tu ona jednak specyficzną postać – obserwowaną przez kamerę indywidualną osobą staje się na ogół córka czy syn zamordowanego bądź inny członek rodziny katyńskiej, zaś sam oficer obecny jest jedynie za jego pośrednictwem (do czego wykorzystywane bywają także dokumenty, jak zdjęcia czy listy, a także różnego rodzaju pamiątki). Takie filmy powstawały zarówno zaraz po 1989 roku, jak i długo po przełomie (kiedy tendencja do kręcenia informacyjno-edukacyjnych materiałów katyńskich znacząco osłabła). Za przykład tego zjawiska posłużyć mogą dwa obrazy, które dzieli niemal piętnaście lat – krótki Film znaleziony w Katyniu Józefa Gębskiego (1992) i średniometrażowe Gdzie rosną poziomki? Anny Ferens (2006).

    49W filmie Gębskiego centralną rolę gra świadectwo córki zamordowanego w Katyniu oficera, która opowiada o swoich wspomnieniach dotyczących ojca, jego poszukiwaniu, późniejszym życiu w PRL, marzeniach o odwiedzeniu mogiły. Czyta listy ojca przysłane z obozu w Kozielsku, jego pamiętnik; kamera pokazuje różnego rodzaju dokumenty. Indywidualna, bardzo osobista opowieść jest wyjątkowo ekspresyjna i patetyczna, a nawet nieco emfatyczna; egzaltacja wzruszonej kobiety przejawia się chyba najwyraźniej, gdy mówi ona o swoistym mistycznym doznaniu, wizji ojca, który miał „przyjść się do niej pożegnać”:

    W pewnym momencie jakiś bezwład, potworny strach, niemożność ruchu, coś jakby mnie sparaliżowało. Chciałam coś powiedzieć, krzyknąć, nie mogłam – nie miałam głosu. Jedno, z czego zdawałam sobie sprawę – że ja nie śpię. I w tym miejscu nad moim łóżkiem, w pokoju pojawił się ojciec. Zobaczyłam ojca, uparcie, intensywnie wpatrzonego we mnie, bez słowa.

    50Dalszy ciąg tej wizji, pożegnania z ojcem-duchem, jest szczególnie interesujący w kontekście wspomnianych wcześniej, powielających się motywów organizujących pamięć kulturową o Katyniu. Kobieta opowiada o niej do kamery, która błądzi wówczas dookoła jej twarzy. Potem zaś jej słowa zostają zilustrowane – na przykład gdy mówi o jawiącym się jej pociągu, następuje przebitka na archiwalny film pokazujący odjeżdżające wagony (co jest niejako gestem sankcjonującym jej doświadczenie, nadającym mu bezpośrednie odniesienie do rzeczywistości). Obok motywu „kolejowego” w jej opowieści pojawia się także obraz katyńskiego lasu:

    I wtedy jakby zobaczyłam z tyłu zielony las – zielony las, znad którego gdzieś z przestworzy spływał bezszelestnie, bez szyn pociąg, pociąg z wieloma ciągnącymi się wagonami. Pociąg ten jakby zjechał bezszelestnie na polanę, po czym uniósł się z drugiej strony polany i równie bezszelestnie i bez szyn unosił się w górę. I wtedy ojciec zaczął się ode mnie oddalać, coraz dalej, coraz dalej i złapał się ostatniego wagonu, ostatnich schodków, i patrząc uporczywie we mnie, skinął mi nad horyzontem lasu.

    51Wizja ta stanowi swego rodzaju ramę organizującą film, w dużej części na niej opiera się jego oddziaływanie. Do opowieści z początkowej części filmu bohaterka wraca na jego końcu, gdy mówi o tym, jak w 1989 roku znalazła się wreszcie nad grobem ojca. Obok obrazu lasu-świadka (kobieta odłamuje z drzewa, które mogło stać w tym miejscu już w czasie egzekucji, fragment kory) pojawia się motyw ziemi, która również staje się pamiątką (bohaterka sięga po nią, wedle własnego, nieco przesadzonego określenia, „w głąb mogiły”). Mistyczna opowieść zostaje wówczas po raz drugi usankcjonowana, potwierdzona przez identyfikację miejsca; kamera pokazuje w zbliżeniu twarz kobiety, która jest przekonana o autentyczności swojej wizji sprzed lat:

    I przypomniał mi się sen – nie, nie sen: pożegnanie moje z ojcem w chwili mordu jego, kiedy był u mnie, i to tło lasu zielonego, które porównywałam w tej chwili, i to niebieskie niebo. Widziałam w wyobraźni ten pociąg, który na polanie zjawił się z przestworzy i w przestworzach bezszelestnie zniknął, zabierając go ze sobą, i wiedziałam znów: to była ta polana.

    52Opowieść bohaterki jest więc na różne sposoby ilustrowana, wizualizowana (niekiedy z udziałem stylizacji, kiedy indziej na sposób dokumentalny). Ponadto Gębski uzupełnia ją jeszcze o swego rodzaju kontrapunkt. Drugim bohaterem filmu jest mężczyzna, który brał udział w ekshumacji katyńskich grobów, również snujący swoją opowieść do kamery, ale w odróżnieniu od bohaterki zasadniczo niepatrzący wprost w nią, ukazywany na tle przyrody. Specyficzny zaś trzeci człon wizualnej warstwy filmu to powtarzające się zdjęcia pokazujące właśnie te ekshumacje, ciała, mogiły, a także wspominane wcześniej przedmioty-rekwizyty z nich wydobyte.

    53Dominantą tego filmu jest dowartościowanie bardzo indywidualnej i subiektywnej (co podkreśla przytaczane doświadczenie mistyczne) pamięci przez pokazanie jej połączenia z dokumentalnymi, archiwalnymi i współczesnymi (jak te pochodzące z ekshumacji) pamiątkami i dowodami zbrodni katyńskiej. Zarazem jednak można go odczytać także jako swego rodzaju laboratorium pokazujące rozmaite elementy, z jakich kształtuje się pamięć kulturowa dotycząca danego wydarzenia. Udokumentowana w filmie opowieść jest – jak wspomniałam – w rzucający się w oczy sposób wystylizowana, drobiazgowo przygotowana, ułożona i wypowiadana – niemal bez wyjątków – za pomocą starannego, a nawet emfatycznego, obrazowego, literackiego języka. Dobrano do niej różnego rodzaju ilustracje, w tym arbitralnie wydobyte z archiwów bądź specjalnie przygotowane dla wzmożenia efektu (jak zwłaszcza stylizowane, skąpane w czerwieni ujęcia wagonów na początku filmu). Pokazane w filmie fragmenty dokumentów, pamiątek, szokujących zdjęć, a także ujęcia ukazujące przejęcie, emocje obojga bohaterów, stanowią konglomerat elementów, scalonych przez pracę kamery i montaż w jeden tekst pamięciowy.

    54Znajdując się nad grobem ojca, bohaterka odnajduje ponownie poczucie jego obecności, wykonując szereg symbolicznych gestów dopełnia, jak się wydaje, swojej żałoby, co pozwala jej na stworzenie spójnej i przemyślanej opowieści o swoim życiu. Nieco inna, bardziej skomplikowana sytuacja jest osnową drugiego ze wspomnianych filmów – Gdzie rosną poziomki? w reżyserii Ferens. Wydaje się, że w tym filmie dominuje – w miejsce potwierdzonego, niepowątpiewalnego przywołania – poszukiwanie śladów, które nie może się zakończyć ostatecznym sukcesem. Akcja dzieje się na cmentarzysku w Bykowni, gdzie ekipa ekshumacyjna stara się odnaleźć niezidentyfikowane wciąż mogiły ofiar z tak zwanej ukraińskiej listy katyńskiej. Oprócz jej członków w filmie pojawia się – grając szczególnie istotną rolę – para bohaterów, Krystyna Nowakowska i Jan Dowgiałło, których ojcowie figurują na tej liście.

    55Otwierające film ich wspomnienia z dzieciństwa zostają przerwane, głos każdego z bohaterów, zanim jeszcze jego wypowiedź się zakończy, zostaje stopniowo ściszony do zera, co interpretuję jako podkreślenie zasygnalizowanego wyżej niedomknięcia. Jednak, ogólnie rzecz biorąc, ich historie – również zawierające wspomnienia o ojcach, a zwłaszcza o chwili rozstania, a także relacje z dalszego życia, cały czas przebiegającego w cieniu ich niepotwierdzonej śmierci, przez długi czas w nadziei na ich powrót – zostają opowiedziane z dystansem, bez podkreślania emocji. Bohaterowie panują nad nimi; co znaczące, rzadko są pokazani, kiedy mówią, najczęściej ich narracja dobiega z offu, kamera zaś w tym momencie pokazuje ich milczących, na przykład przeglądających pamiątki czy spacerujących po polskim parku. W pierwszej części filmu ta jego warstwa zostaje zderzona z ujęciami z Bykowni. Kamera obserwuje zarówno prace zespołu ekshumacyjnego, którego członkowie (i inni eksperci) udzielają obszernych, fachowych wyjaśnień na temat samych prac i przebiegu zbrodni, jak i miejscowych (i nie tylko) Ukraińców. Ci nie tylko opowiadają o tym (często bardzo skrótowo, starając się raczej ominąć temat), co słyszeli czy wiedzieli o tragedii, jaka rozegrała się w pobliskim lesie, ale także upamiętniają swoich zmarłych. Bykownia jest ogromnym cmentarzyskiem ofiar stalinowskich represji, na którym pogrzebane są ciała wielu zamordowanych Ukraińców i przedstawicieli innych narodowości. W kadrze pojawiają się udekorowane przez ich bliskich drzewa, na których powieszono kartki przypominające o tożsamości ofiar, wspomnienia o nich, zapalone znicze. Opowieści tych trzech grup bohaterów filmu przeplatają się, towarzyszą im zaś także dodatkowe ujęcia z ekshumacji (panoramy pokazujące szczątki ciał, czaszki i kości posortowane w stosy, czyszczone, przeglądane i identyfikowane przedmioty) oraz przyrodę okolic cmentarzyska – las, prześwietlany przez słońce, ukazywane w zbliżeniu rośliny i owady.

    56W drugiej części filmu te płaszczyzny narracyjne zostają bezpośrednio połączone – Krystyna Nowakowska i Jan Dowgiałło udają się do Bykowni i wchodzą w kontakt z pracującymi na cmentarzu Ukraińcami i Polakami. Wiele z pokazanych wypowiedzi prezentuje swoiste – nieraz makabryczne – „ciekawostki”, jak na przykład dygresja dotycząca możliwości odróżniania ciał zamordowanych Polaków i Ukraińców za pomocą obserwacji stomatologicznych. Film pokazuje także techniczną, z konieczności pozbawioną patosu i zadumy, stronę prac ekshumacyjnych, jak wtedy, kiedy członek ekipy mówi rzeczowo: „w sobotę znowu była Matka Boska, z mojego wykopu... Ale potem wyszła jeszcze jedna Matka Boska...”. Ma na myśli naturalnie kolejny odnaleziony, noszony przez oficera medalik: podobny zapewne do tego, który bohaterka filmu, jak wspomina, włożyła na szyję ostatni raz widzianego ojca, jeden z tych, jakie potem razem przeglądają. Z takiego technicznego wprowadzenia wyrasta też wątek, który dał tytuł poetyckiemu tytułowi filmu57. Chodzi tu o objaśnienie archeologa, opowiadającego, jak wyzyskuje on w swojej pracy obserwacje roślinności. Z jego słów wynika, że rosnąca na płytkich warstwach nagrzanej słońcem ziemi poziomka „z pięknym białym kwieciem, z czerwonym owocem, wskazuje drogę śmierci” – zaznacza ukryte groby.

    57Szczególnie podkreślony jest jednak w tej części filmu inny wątek – porozumienie pomiędzy dziećmi oficerów a pracującymi na cmentarzysku Ukraińcami i odwiedzającymi je miejscowymi, którzy stają się – co wprost tak określono – swego rodzaju wspólnotą ofiar, złączonych przez poddanie różnym formom radzieckich represji. Te dwie strony filmu połączone są, jak się wydaje, w jego zakończeniu. Kamera pokazuje bohaterów zrywających na pamiątkę rośliny rosnące w Bykowni, w tym także we wskazanym przez archeologa miejscu porośniętym przez poziomki, nabierających do woreczków ziemię; spacerujących przed wyjazdem po prześwietlonym słońcem lesie, gdzie biało-czerwoną taśmą oznaczone są wykopy, koło których stoją napełnione już szczątkami bądź przedmiotami worki. Jednocześnie bohaterka mówi o tym, że – w momencie, gdy sprawcy zbrodni również dawno nie żyją – nie mają już komu przebaczać, przy czym główny akcent jej wypowiedzi pada na słowa „nie możemy się kierować nienawiścią”.

    58W końcówce filmu dość patetyczna muzyka, jaka go dotąd ilustrowała, cichnie i jej miejsce zajmują na jakiś czas dźwięki lasu, śpiew ptaków. Na ich tle pojawia się zbiorcza tablica podsumowująca informacje dotyczące decyzji o zamordowaniu polskich więźniów, jej przeprowadzenia, zbiorowych mogił Polaków na terenie dawnego ZSRR oraz prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Bykowni, prowadzonych przez polskich naukowców na mocy porozumienia polsko-ukraińskiego. Moment ten odpowiada całej tonacji emocjonalnej filmu, który raczej ukazuje stłumiony żal, niż eksponuje rozpacz; jest ona zasadniczo wyciszona, jakby zawieszona przez wspomnianą niejasność co do miejsca pochówku zamordowanych. Być może w związku z tym mogiła zostaje pokazana jako wspólne miejsce wielu, nie tylko polskich, żałobników; chociaż film nie stara się być uniwersalny, nie eksponuje jednak wyjątkowości sprawy katyńskiej na tle wszystkich morderczych decyzji ZSRR. Sceny o wydźwięku sentymentalnym czy patetycznym, zderzone z codziennością prac ekshumacyjnych, zyskują na autentyczności. Jako ogólne przesłanie filmu narzucają się słowa o wzajemnym zrozumieniu, tworzeniu porozumienia osób na różne sposoby dotkniętych tą wciąż wyjaśnianą tragedią.

    59Na zakończenie analiz związanych z Katyniem w polskim kinie dokumentalnych zostawiłam – achronologicznie – jeszcze wcześniejszy od dotąd omawianych filmów Las katyński Marcela Łozińskiego (1990). Przyczyną wyjątkowego potraktowania tego filmu nie jest tylko jego niewątpliwa dojrzałość i wartość artystyczna, ale fakt, że stanowi on swego rodzaju kontekst dla późniejszego o siedemnaście lat Katynia Andrzeja Wajdy, pierwszego fabularnego filmu o zbrodni, który będzie ośrodkiem następnego rozdziału. Napisy końcowe informują, że „film powstał z inspiracji Andrzeja Wajdy”. On sam zaś wspomniał w wywiadzie, że ten temat czy projekt filmu niejako odstąpił Marcelowi Łozińskiemu, rezygnując z jego realizacji 58. Przy tym wszystkim jednak ostateczny sposób, na jaki każdy z tych filmów kształtuje pamięć kulturową o zbrodni katyńskiej, jest diametralnie różny 59.

    60Łoziński jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i cenionych polskich artystów filmu dokumentalnego. Według Krzysztofa Kornackiego najważniejszym tematem jego twórczości jest analizowanie i opisywanie świadomości – początkowo społecznej, później zaś stopniowo większe znaczenie zyskuje ta jednostkowa, przedstawiana w coraz bardziej liryczny sposób. Zdaniem badacza, filmy Łozińskiego „odznaczają się charakterem demaskatorskim względem potocznej świadomości, kwestionując psychospołeczne klisze i «toksyczne» schematy” 60, mają tendencję do pójścia na przekór temu, co najbardziej typowe, poszukiwania głębszych warstw i uwarunkowań penetrowanych zagadnień. Ta cecha jego twórczości, zdaniem Kornackiego, ujawniła się w szczególny sposób po przełomie 1989 roku (przy czym warto zaznaczyć, że Łoziński był wcześniej jednym z najostrzej cenzurowanych twórców). Jednym ze zgłębianych przezeń wówczas kierunków było, wedle sformułowania badacza, „dotknięcie narodowej traumy, oczyszczenie mentalności zbiorowości” 61. Reprezentuje go grupa trzech filmów, do której należy też Las katyński; pozostałe to Świadkowie i 45–89. Ich wspólnym tematem jest specyficznie polska trauma 62.

    61Trójdzielny Las katyński jest bardzo wysoko oceniany przez tego badacza jako „dzieło, które w twórczości Łozińskiego nie ma odpowiednika, dzieło, które jako pierwsze i jak na razie jedyne, niesie taki sam ciężar narodowej mitologii, jak filmy szkoły polskiej” 63. Najmniej spośród składających się na film Łozińskiego części Kornacki ceni tę najkrótszą, środkową, zatytułowaną Polityka, zmontowaną z wypowiedzi urzędnika i parlamentarzysty brytyjskiego, emigracyjnych polityków polskich oraz Józefa Czapskiego, usiłującego w czasach wojny odkryć prawdę o losach oficerów. Wprowadza ona jednak – nie dążąc do uproszczenia i nie pretendując do przezroczystego obiektywizmu – informacje o politycznych okolicznościach wydarzeń katyńskich i historycznych uwarunkowaniach, które wpłynęły na zatajenie jej sprawstwa. Wrażenie robi tu energiczna wypowiedź wciąż – po latach – przejętego do głębi Czapskiego, który opowiada o swojej wielokrotnie gaszonej woli działania i zawiedzionym optymizmie, najpierw co do życia zaginionych Polaków, potem co do możliwości nagłośnienia prawdziwej wersji wydarzeń w świecie zachodnim.

    62Można zaryzykować ogólne stwierdzenie, że logiką Lasu katyńskiego rządzi proces przepracowywania traumatycznego doświadczenia, próba przeżycia żałoby. W Filmie znalezionym w Katyniu właściwie niestematyzowana, w Gdzie rosną poziomki? z konieczności niedomknięta – tu staje się centralnym tematem i zostaje ukazana jako dynamiczny, postępujący proces. W ekspozycji filmu kamera skierowana jest na jego, jak się później okaże, główną bohaterkę – Wandę, córkę zamordowanego w Katyniu oficera – wyrażającą pragnienie terapeutycznego, dopełniającego żałoby gestu:

    Mnie się marzy rzecz zupełnie nierealna, ale żeby w tej chwili tam podstawić olbrzymi skład pociągów – i z czarnymi flagami wieźć tyle tysięcy trumien, ile tu ludzi zginęło. Pełne, pełne ziemi, pełne ziemi. I żebyśmy wszyscy stali, najbliżsi, kiedy będą te wagony jechały do Polski. I wtedy można sobie powiedzieć, że niech sobie tutaj rośnie żyto czy las.

    63Pierwsza część filmu, zatytułowana Podróż, prezentuje przedstawicieli rodzin katyńskich – żony, synów i córki zamordowanych – w drodze do Kozielska i Katynia oraz po dotarciu na miejsce. Jego głównym tematem są ich rozmowy prowadzone podczas jazdy pociągiem, połączone z przeglądaniem zdjęć i dokumentów, pokazywanych nieraz w zbliżeniach w czasie jazd kamery. Ważnym elementem tych rozmów okazuje się zauważenie pewnej zadry, utkwienia w sytuacji, w której sprawa Katynia jest usuwana, wypierana z życia i z aktywnej pamięci, choć wciąż przecież tkwi w świadomości rodzin ofiar. Rzeczywiście film Łozińskiego przełamuje tu jednolity, wyidealizowany wizerunek rodziny katyńskiej niezłomnie stojącej na straży pamięci i prawdziwej historii (której centrum ma być dozgonnie wierna zmarłemu żona) – pokazuje także ludzi, którzy chcieli prowadzić normalne życie, niekiedy za cenę różnych ustępstw. Jedna z córek opowiada, jak sama siebie w jakiś sposób przekonała do fałszywej wersji o sprawstwie niemieckim, którą musiała (dodatkowo jako aktywistka PRL-owskich organizacji młodzieżowych) wpisywać do swoich ankiet i życiorysów; jedna z żon dyskretnie zaznacza, że po jakimś czasie „założyła sobie nowe życie” i po wielu latach dopiero wróciła w rozmyślaniach do niedomkniętej, nierozwiązanej sprawy żałoby po pierwszym, niemającym własnego grobu mężu.

    64Wspomnienia i rozmyślania członków rodzin uzupełniane są w tej części filmu przez relacje świadków, kilku byłych więźniów Kozielska przez niezwykły przypadek ocalonych właściwie z ostatniego etapu transportu do Katynia – ze stacji Gniezdowo. Trzech z nich wypowiada się w wywiadach nagranych przez ekipę realizującą film w Londynie, jeden zaś towarzyszy rodzinom na miejscu. Opowiadają oni zarówno o warunkach w obozie, jak i o przebiegu wywózek; narracja ta towarzyszy rodzinom oglądającym dawną cerkiew, w której znajdowały się pomieszczenia jeńców, spekulacjom dotyczącym ich drogi, czytaniu pozostałych po nich listów. Dalej bohaterowie znajdują się na katyńskim cmentarzu – tam funkcję przewodnika przejmuje były więzień niemiecki, obecny przy ekshumacjach w 1943 roku. Archiwalne, makabryczne zdjęcia z tej ekshumacji pojawiają się na ekranie w chwilę później, jako przerywnik między częściami filmu.

    65Dalsza część przeżywania żałoby, pokazana w trzeciej, ostatniej części filmu, zatytułowanej Świadkowie, polega na serii rozmów Wandy z mieszkańcami pobliskich wsi, a także Gniezdowa i Smoleńska. Ukazywane są one przede wszystkim w zbliżeniach na twarze rozmówców, z rzadka tylko w dalszych planach, pozwalających zorientować się w przestrzeni, w której się znajdują. W tej części filmu nie ma wcale muzyki, całość warstwy dźwiękowej pochodzi z diegezy – poza samymi wypowiedziami bohaterów, składają się na nią ich westchnienia, odgłosy kroków, dźwięki typowe dla wiejskiego otoczenia (szczekanie psów, śpiew ptaków) i tym podobne. Wanda chce wydobyć od swoich rozmówców wspomnienia, relacje dotyczące ostatnich chwil jej ojca i innych polskich oficerów; początkowo spotyka się z niepowodzeniem, potem kilkakrotnie udaje jej się z nimi porozumieć. W efekcie jej wysiłków, argumentów, jej rozmówcy w pewnym momencie – co najmniej dwukrotnie wyglądającym na prawdziwie dramatyczną decyzję – zaczynają wydobywać z siebie słowa. W ciągu rozmów z sześcioma ukazanymi w filmie osobami coraz wyraźniej okazuje się, że ich relacje mają nie tyle znaczenie faktograficzne – ich skąpe wspomnienia raczej nie wnoszą nic nowego czy istotnego, o czym Wanda dotąd by nie wiedziała – ile terapeutyczne czy kojące. Bohaterka mówi, że chce to wiedzieć, ponieważ „to ważne dla jej serca” – wydaje się jednak, że nie chodzi tu właśnie o to, aby posiąść jakąś nową wiedzę, ale o to, żeby usłyszeć właśnie od tych ludzi o tym, co oni pamiętają, upewnić się, że, jak to ujmuje, żałowali zamordowanych – osiągnąć z nimi jakieś porozumienie.

    66Jej wciąż nieprzepracowana trauma utraty ojca (i zakłamania okoliczności jego śmierci) domaga się więc swego rodzaju solidarności i odpowiedzi. Jak pisze wybitna badaczka tych zagadnień, Cathy Caruth, trauma jest „historią rany, która krzyczy, która zwraca się do nas, próbując nam powiedzieć o rzeczywistości lub prawdzie nieosiągalnej w inny sposób” 64– odnoszącej się także do tego, co nieznane i nieprzyswojone. Głos traumatycznej rany staje się wezwaniem skierowanym do ocalałego, choć naznaczonego traumą człowieka, domagającym się od niego zaświadczenia o tym, co się wydarzyło. Wówczas, zdaniem Caruth, poznać można

    sposób, na jaki czyjaś własna trauma jest powiązana z traumą kogoś innego, sposób, na jaki trauma może prowadzić do spotkania z innym, poprzez samą możliwość słuchania głosu czyjejś rany i zdumienie, jakie z tego płynie. 65

    67Z tej perspektywy spojrzeć można na wypełniające ostatnią część filmu Łozińskiego rozmowy Wandy z mieszkańcami okolic Katynia. Wyłania się z nich pewien wysiłek zrozumienia oraz wspólnota losu Polki i Rosjan, których bliscy także byli ofiarami represji, a niekiedy nawet, zamordowani, leżą w bezpośrednim sąsiedztwie polskich oficerów. Jak pisze Kornacki, w tej części filmu Łozińskiemu udaje się stworzyć

    wnikliwy portret psychologiczny zbiorowości, portret, którego najistotniejszą cechą jest strach – ten, z którym przez pół wieku trzeba było żyć pod jednym dachem, który z takim trudem jest przełamywany. 66

    68Witold Mrozek określa Las katyński jako film, którym rządzi „prywatność rytuału żałoby” 67. Rzeczywiście, film ten realizuje w pełni wspomnianą indywidualizacyjną tendencję w kinie dokumentalnym; jak zauważa Mrozek, jego osią jest konfrontacja jednostkowych pamięci – rodzin ofiar, świadków, a także, w najbardziej problematycznym punkcie, byłego archiwisty NKWD w Smoleńsku, ostatniego rozmówcy Wandy. Bohaterka podejmuje wysiłek żałoby, którego część stanowi nawiązanie kontaktu z innymi, próba ich zrozumienia. Jej rozmówcy, jak wspomniałam, z nierównym sukcesem muszą przełamać swoje opory – na przykład starszy mężczyzna, zmuszony niegdyś do złożenia fałszywego świadectwa odnośnie do niemieckiego sprawstwa zbrodni, jest do tego przełamania milczenia przymuszony przez okoliczności i nalegania córki, która wcześniej opowiedziała Wandzie własną historię. Mieszkanka wsi w okolicy Katynia, pierwsza, która decyduje się jednak na rozmowę z Wandą, pociesza ją przy wybuchu emocji i w symbolicznym ujęciu idzie wiejską drogą u jej boku, być może prowadząc ją do innych świadków. Z kolei wspomniany archiwista nie chce mówić o rozstrzelaniach oficerów wprost, kluczy, próbuje dyplomatycznie żartować, opowiada o kwestiach pośrednio związanych z tematem – własnym strachu, panującym terrorze, kończąc ostatecznie hipokrytyczną uwagą, że sam po prostu wykonywał polecenia, które mu wydawano. Jak jednak słusznie zauważa Kornacki, wszystkie te postaci – nie wyłączając ostatniej – zostają przez Łozińskiego potraktowane jak osobne podmioty, zasługujące na próbę zrozumienia i stworzenia porozumienia:

    obserwacja tych ludzi «uczłowiecza ich», każe rozumieć przesłanki ich postępowania. Tym samym realizator po raz kolejny kwestionuje fałsz stereotypu, wyobrażenie o Rosjanach jako odpowiedzialnych za zbrodnię. 68

    69Obok tak silnej indywidualizacji bohaterów dokumentu oraz ewidentnie przeprowadzanej w nim dekonstrukcji prostej, czarno-białej wizji historii, trzeba także zauważyć obecność w filmie Łozińskiego zabiegów, które dzieli on z przywoływanymi wcześniej tekstami kulturowej pamięci o Katyniu. Lejtmotywami filmu są obrazy pociągu i tytułowego katyńskiego lasu, nabierające znaczenia symbolicznego. Wyraźnie odbiegają one stylistyką od większej części filmu, realistycznej, pokazującej przede wszystkim wypowiadających się ludzi, często, jak wspomniałam wyżej, w zbliżeniach 69. Ujęcia torów i lasu są w Lesie katyńskim prześwietlone ostrymi refleksami światła; pociąg zaczyna znaczyć w ogólności transport na wschód, tak zakorzeniony w polskim doświadczeniu zbiorowym, spowity mgłą i dymem las kojarzy się z tajemnicą, nieustaloną ostatecznie prawdą o przeszłości, ale też z niesamowitością, ze współistniejącą z tą codzienną inną sferą rzeczywistości, tworzoną – najostrożniej mówiąc – przez pamięć o zmarłych w miejscu ich kaźni i pochówku. Emblematyczne dla pamięci o zbrodni katyńskiej obrazy stają się ramą wizualną filmu; w ostatnim ujęciu kamera, ukazująca zamglony i prześwietlony las, płynnie unosi się, aż ukazuje niebo – ten niedopowiedziany gest, mogący oznaczać zarówno poszukiwanie zewnętrznego sensu wydarzeń, pocieszenia, jak i choćby ulgę po odbytej żałobie, opuszczenie naznaczonego nią miejsca, zamyka film Marcela Łozińskiego.

    70Moim celem w tym rozdziale było pokazanie z kilku perspektyw sytuacji współczesnej pamięci katyńskiej, wyznaczanej przez szczególny zestaw warunków wstępnych, krystalizującej się w silnych obrazach i motywach oraz próbujących na różne sposoby podejść do fundującego ją problemu nieprzepracowanej traumy – czy to przez monumentalizację i hołd, czy przez indywidualne świadectwo żałoby. W kolejnych rozdziałach prześledzę dalsze – w porządku nie do końca chronologicznym, ale problemowym – trajektorie tej pamięci kulturowej: krzepnięcie, kodyfikowanie się jej elementów, tworzenie zasadniczo jednoznacznej wykładni, oraz potencjał powielania powstałego w ten sposób wzoru.

    Notes de bas de page

    1 Por. A. Przewoźnik, J. Adamska, Katyń. Zbrodnia – prawda – pamięć, Świat Książki, Warszawa 2010, s. 111 i n.

    2 Ibidem, s. 114.

    3 Ibidem, s. 164. W tym też miejscu rozbudowana argumentacja za tą tezą, którą warto dla rozeznania w części przytoczyć: „Stanowili oni elitę narodu; jego potencjał obronny (oficerowie służby stałej, wybitni dowódcy i stratedzy; m. in. zamordowanych zostało 19 generałów i ponad 350 pułkowników i podpułkowników), intelektualny i twórczy (oficerowie rezerwy – światowej sławy uczeni, profesorowie wyższych uczelni, autorzy licznych prac naukowych); wynalazcy i artyści – inżynierowie, muzycy, malarze, graficy; poeci, literaci i dziennikarze; prawnicy – m. in. sędziowie Sądu Najwyższego, Najwyższego Sądu Wojskowego i sądów okręgowych; lekarze – dyrektorzy klinik i ordynatorzy oddziałów szpitalnych; wykładowcy i nauczyciele; wybitni sportowcy (w tym olimpijczycy)”. Warto jednak zauważyć, że skrupulatne (w tym samym miejscu) wyliczenie zamordowanych przedstawicieli najbardziej typowo inteligenckich zawodów (lekarzy, farmaceutów, nauczycieli, prawników, inżynierów) obejmuje ok. 3340 osób spośród 18 tysięcy ofiar, których tożsamość ustalono.

    4 Por. ibidem, s. 355.

    5 O traktowaniu sprawy Katynia w PRL por. rozdział Walka o prawdę, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 388–444, a także na przykład T. A. Kisielewski, Katyń. Zbrodnia i kłamstwo, Rebis, Poznań 2010, s. 203 i n.

    6 T. A. Kisielewski, op. cit., s. 11–12.

    7 Por. A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit.; także np. w całym tomie Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, red. S. Kalbarczyk, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2010.

    8 E. Polański, Zasady pisowni i interpunkcji, [w:] Nowy słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. XLIV.

    9 Z tego też względu wybieram podstawowy zapis z użyciem małych liter, jako mniej nacechowany – choć oczywiście ta decyzja również nie ma czysto neutralnego charakteru.

    10 ROPWiM została zlikwidowana w związku z wejściem w życie przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu oraz niektórych innych ustaw; jej obowiązki przejęły Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Instytut Pamięci Narodowej.

    11 L. Nijakowski, op. cit. s. 130.

    12 Ibidem, s. 129.

    13 Por. A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 397.

    14 Spis na stronie Federacji Rodzin Katyńskich wymienia trzydzieści trzy takie stowarzyszenia; por. http://www.federacja-katyn.org.pl/rodziny_spis.php, dostęp 2 III 2016 r.

    15 Por. Historia Federacji Rodzin Katyńskich, http://www.federacja-katyn.org.pl/federacja_his.php, dostęp 2 III 2016 r.

    16 Kwestię ustaleń tych prac, późniejszego (zamkniętego bez konkluzji) śledztwa rosyjskiego oraz śledztwa podjętego przez IPN szczegółowo omawiają rozdziały Prawda po pięćdziesięciu latach. Ekshumacje i budowa cmentarzy katyńskich oraz Sprawa katyńska po 2000 roku, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit.

    17 Jego autorami byli Zdzisław Pidek, Andrzej Sołyga (rzeźbiarze), Jacek Synakiewicz, Leszek Witkowski (architekci) oraz Wiesław Synakiewicz.

    18 A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 511.

    19 Por. A. Etkind, R. Finnin [et al.], Remembering Katyn, Polity Press, Cambridge 2012 [wydanie elektroniczne], loc. 2589.

    20 Nie mam tu miejsca na szczegółowe potraktowanie istotnego tematu obecności zbrodni katyńskiej w edukacji, stanowiącej naturalnie ważny instrument konstruowania pamięci – zwłaszcza odkąd ten temat staje się istotnym elementem edukacji formalnej, szkolnej. Jak pisze autor artykułu na ten temat, Andrzej Zawistowski, „prezentowanie i propagowanie wiedzy o Zbrodni Katyńskiej” (A. Zawistowski, Zbrodnia Katyńska w edukacji formalnej i nieformalnej w okresie III RP. Próba zarysu, [w:] Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, op. cit., s. 171) jest działaniem edukacyjnym odbywającym się na wielu polach, spośród których jednak system oświaty ma oczywiście miejsce szczególne. Jego zdaniem obraz zbrodni katyńskiej staje się w ich efekcie coraz pełniejszy, uwzględnia wymiar mikrohistorii (losy poszczególnych ludzi), a nie tylko wielkiej polityki, a także jej dalekie skutki. Wedle Zawistowskiego zostaje osiągnięty główny cel, polegający na tym, że zainteresowanie jej tematyką wzrasta.

    21 Przemówienie premiera Rzeczypospolitej Polskiej Donalda Tuska wygłoszone w Katyniu 7 kwietnia 2010 roku, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 628.

    22 Ibidem, s. 628–629.

    23 Ibidem, s. 629.

    24 Tu użyty został obraz z pogranicza makabry: „Oni tu przecież są, Oni w tej ziemi leżą. Oczodoły z ich przestrzelonych czaszek patrzą i czekają, czy jesteśmy zdolni do tego, aby przemoc i kłamstwo zamienić w pojednanie”. Ibidem, s. 630.

    25 Katastrofa smoleńska zaczęła od razu funkcjonować w polskim społeczeństwie w odniesieniu do zbrodni katyńskiej, stosowano dla jej opisu i upamiętnienia figurę „drugiego Katynia”. Szerzej odniosę się do tej kwestii w rozdziale trzecim, Reprodukowanie pamięci. Por. A. Etkind [et. al.], Coda: „Katyn-2”, [w:] Remembering Katyn, op. cit.

    26 „Wolność i prawda”. Niewygłoszone przemówienie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego, przygotowane na uroczystości w Katyniu 10 kwietnia 2010 roku, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 638.

    27 Ibidem, s. 637.

    28 Ibidem, s. 639.

    29 Przywołana zostaje na przykład postać zamordowanego w Katyniu naczelnego kapelana prawosławnego Wojska Polskiego oraz wojenne losy jego rodziny – poległych na różnych frontach synów.

    30 R. Traba, Społeczne ramy czytania historii, [w:] Historia – przestrzeń dialogu, op. cit., s. 65.

    31 Idem, Krajobraz po bitwie. Polityczny kult poległych w Polsce po II wojnie światowej, [w:] Historia – przestrzeń dialogu, op. cit., s. 131.

    32 Ibidem.

    33 A . Etkind [et al.], op. cit., loc. 461.

    34 Ibidem, loc. 567.

    35 Ibidem, loc. 620.

    36 Ibidem, loc. 622.

    37 Ibidem, loc. 683.

    38 Por. w materiałach prasowych z konferencji inaugurującej kampanię, http://www.pamietamkatyn1940.pl/116.html, dostęp 2 III 2016 r.: „nowy film Andrzeja Wajdy będzie znakomitym dopełnieniem kampanii”. Kampania NCK wykorzystuje okazję, jaką jest chronologiczna zbieżność z premierą oczekiwanego filmu, którego sukces frekwencyjny był od początku oczywisty. Jak się wydaje, mechanizm ten instytucja wykorzystała z powodzeniem co najmniej jeszcze raz, kiedy kampania edukacyjna dotycząca stanu wojennego, zatytułowana „Pamiętaj o 13 grudnia” (2009), została zbudowana wokół nowej, bardzo oczekiwanej i budzącej wielkie zainteresowanie także masowej publiczności książki Jacka Dukaja pt. Wroniec, o czym szerzej w rozdziale drugim ostatniej części książki.

    39 Ibidem.

    40 Ibidem. Por. też skróconą względem powyższej wersję adresu dyrektora NCK: http://www.pamietamkatyn1940.pl/162.html, dostęp 2 III 2016 r.

    41 B. Korzeniewski, Medializacja i mediatyzacja pamięci – nośniki pamięci i ich rola w kształtowaniu pamięci przeszłości, „Kultura Współczesna” 2007, nr 3, s. 13.

    42 Ibidem.

    43 Do pobrania na stronie kampanii: http://www.pamietamkatyn1940.pl/135.html, dostęp 2 III 2016 r.

    44 Ibidem.

    45 W tym kontekście nieistotne staje się oczywiście to, czy cytowane słowa pochodzą z rzeczywistego listu i to, w jakim stopniu prawdopodobna jest ewokowana sytuacja.

    46 Do pobrania na stronie kampanii: http://www.pamietamkatyn1940.pl/135.html, dostęp 2 III 2016 r.

    47 W sprawie motywu lasu katyńskiego por. np. M. Nowicka, Post-Katyń, „Odra” 2007, nr 11, s. 91.

    48 A nie – jak błędnie podaje strona NCK – utworu Mariana Hemara. Por. 70. rocznica zbrodni katyńskiej, http://www.pamietamkatyn1940.pl/291.html, dostęp 2 III 2016 r.; F. Konarski, Katyń, [w:] Katyń w literaturze..., op. cit., s. 138–142.

    49 Do pobrania na stronie kampanii: http://www.pamietamkatyn1940.pl/135.html, dostęp 2 III 2016 r.

    50 Por. R. Barthes, Retoryka obrazu, przeł. Z. Kruszyński, „Pamiętnik Literacki” 1985, nr 3, s. 294–295: „Tekst prowadzi czytelnika wśród signifiés obrazu, każe mu unikać jednych, a przyswajać inne. (...) Tekst to naprawdę prawo spojrzenia twórcy (a więc społeczeństwa) na obraz: zakotwiczenie ma funkcję kontrolną, jest odpowiedzialne, w warunkach zdolności projekcyjnej figur, za użytek czyniony z przekazu. W stosunku do swobodnych signifiés obrazu tekst ma walor represywny i zrozumiałe, że to właśnie na poziomie tekstu wyraża się przede wszystkim moralność i ideologia społeczeństwa”.

    51 M. Przylipiak, Polski film dokumentalny po roku 1989, „Kwartalnik Filmowy” 1998, nr 23, s. 70.

    52 PKF nr 38, 18 września 1991 r.

    53 Por. A. Zawistowski, op. cit., s. 175.

    54 Warto przy tym dodać, że w tym filmie wciąż nie pojawia się jednoznaczna, bezpośrednia identyfikacja sprawców zbrodni. O ZSRR mówi się tu peryfrastycznie (np. za pomocą określenia „imperium”). Wyjątek stanowi tu moment, w którym w kadrze pojawia się nowa wówczas tablica na cmentarzu w lesie podcharkowskim, na której można przeczytać informację o zamordowaniu więźniów Starobielska przez NKWD. Ten wizualny (dość dyskretny) komunikat nie ma odpowiednika w dźwiękowej narracji.

    55 Por. Z. Herbert, Guziki, np. [w:] Katyń w literaturze. Międzynarodowa antologia poezji, dramatu i prozy, oprac. J. R. Krzyżanowski, Norbertinum, Lublin 2010, s. 364-365.

    56 M. Przylipiak, op. cit., s. 70.

    57 Uwagę przykuwa także oczywiście jego niemal tożsamość z tytułem słynnego filmu Ingmara Bergmana Tam, gdzie rosną poziomki (1957); trudno to podobieństwo jednak w przekonujący sposób zinterpretować, poza ewentualnym doszukiwaniem się między filmami łączności w postaci podjęcia tematu pamięci, podróży w przeszłość, śmierci.

    58 „Bo to ja miałem robić ten film. Tylko że wtedy byłem senatorem. W ostatniej chwili się okazało, że coś ważnego się dzieje, są jakieś trudne głosowania w senacie i musiałem zostać. Marcel mnie zastąpił i zrobił to doskonale” – Zaklinacz duchów. Andrzej Wajda w rozmowie z Jackiem Żakowskim, „Film” 2007, nr 9, s. 41.

    59 Por. W. Mrozek, Film pamięci narodowej. Najnowsze kino polskie w dyskursie polityki historycznej, [w:] Kino polskie jako kino narodowe, red. T. Lubelski, M. Stroiński, Korporacja Ha!art, Kraków 2009, s. 319.

    60 K. Kornacki, Polityka, psychologia i człowiek – twórczość Marcela Łozińskiego, „Kwartalnik Filmowy” 1998, nr 23, s. 158.

    61 Ibidem, s. 172.

    62 Przy czym Świadkowie dotyczą pogromu kieleckiego, zaś 45–89 opowiada powojenne dzieje Polski z punktu widzenia działaczy lewicy opozycyjnej wobec rządu PRL.

    63 K. Kornacki, op. cit., s. 174.

    64 C. Caruth, Unclaimed Experience. Trauma, Narrative, and History, The John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1996, s. 4.

    65 Ibidem, s. 8.

    66 K. Kornacki, op. cit., s. 176.

    67 W. Mrozek, op. cit., s. 319.

    68 K Kornacki, op. cit., s. 176.

    69 Jest to, zdaniem Kornackiego, specyficzna cecha stylu Łozińskiego, który w ten sposób „potwierdza prymat słowa mówionego jako nośnika treści psychologicznej nad przekazem ikonicznym, czasem doprowadzając do konfrontacji warstwy wizualnej z werbalną”. Ibidem, s. 187.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Por. A. Przewoźnik, J. Adamska, Katyń. Zbrodnia – prawda – pamięć, Świat Książki, Warszawa 2010, s. 111 i n.

    2 Ibidem, s. 114.

    3 Ibidem, s. 164. W tym też miejscu rozbudowana argumentacja za tą tezą, którą warto dla rozeznania w części przytoczyć: „Stanowili oni elitę narodu; jego potencjał obronny (oficerowie służby stałej, wybitni dowódcy i stratedzy; m. in. zamordowanych zostało 19 generałów i ponad 350 pułkowników i podpułkowników), intelektualny i twórczy (oficerowie rezerwy – światowej sławy uczeni, profesorowie wyższych uczelni, autorzy licznych prac naukowych); wynalazcy i artyści – inżynierowie, muzycy, malarze, graficy; poeci, literaci i dziennikarze; prawnicy – m. in. sędziowie Sądu Najwyższego, Najwyższego Sądu Wojskowego i sądów okręgowych; lekarze – dyrektorzy klinik i ordynatorzy oddziałów szpitalnych; wykładowcy i nauczyciele; wybitni sportowcy (w tym olimpijczycy)”. Warto jednak zauważyć, że skrupulatne (w tym samym miejscu) wyliczenie zamordowanych przedstawicieli najbardziej typowo inteligenckich zawodów (lekarzy, farmaceutów, nauczycieli, prawników, inżynierów) obejmuje ok. 3340 osób spośród 18 tysięcy ofiar, których tożsamość ustalono.

    4 Por. ibidem, s. 355.

    5 O traktowaniu sprawy Katynia w PRL por. rozdział Walka o prawdę, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 388–444, a także na przykład T. A. Kisielewski, Katyń. Zbrodnia i kłamstwo, Rebis, Poznań 2010, s. 203 i n.

    6 T. A. Kisielewski, op. cit., s. 11–12.

    7 Por. A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit.; także np. w całym tomie Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, red. S. Kalbarczyk, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2010.

    8 E. Polański, Zasady pisowni i interpunkcji, [w:] Nowy słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. XLIV.

    9 Z tego też względu wybieram podstawowy zapis z użyciem małych liter, jako mniej nacechowany – choć oczywiście ta decyzja również nie ma czysto neutralnego charakteru.

    10 ROPWiM została zlikwidowana w związku z wejściem w życie przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu oraz niektórych innych ustaw; jej obowiązki przejęły Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Instytut Pamięci Narodowej.

    11 L. Nijakowski, op. cit. s. 130.

    12 Ibidem, s. 129.

    13 Por. A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 397.

    14 Spis na stronie Federacji Rodzin Katyńskich wymienia trzydzieści trzy takie stowarzyszenia; por. http://www.federacja-katyn.org.pl/rodziny_spis.php, dostęp 2 III 2016 r.

    15 Por. Historia Federacji Rodzin Katyńskich, http://www.federacja-katyn.org.pl/federacja_his.php, dostęp 2 III 2016 r.

    16 Kwestię ustaleń tych prac, późniejszego (zamkniętego bez konkluzji) śledztwa rosyjskiego oraz śledztwa podjętego przez IPN szczegółowo omawiają rozdziały Prawda po pięćdziesięciu latach. Ekshumacje i budowa cmentarzy katyńskich oraz Sprawa katyńska po 2000 roku, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit.

    17 Jego autorami byli Zdzisław Pidek, Andrzej Sołyga (rzeźbiarze), Jacek Synakiewicz, Leszek Witkowski (architekci) oraz Wiesław Synakiewicz.

    18 A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 511.

    19 Por. A. Etkind, R. Finnin [et al.], Remembering Katyn, Polity Press, Cambridge 2012 [wydanie elektroniczne], loc. 2589.

    20 Nie mam tu miejsca na szczegółowe potraktowanie istotnego tematu obecności zbrodni katyńskiej w edukacji, stanowiącej naturalnie ważny instrument konstruowania pamięci – zwłaszcza odkąd ten temat staje się istotnym elementem edukacji formalnej, szkolnej. Jak pisze autor artykułu na ten temat, Andrzej Zawistowski, „prezentowanie i propagowanie wiedzy o Zbrodni Katyńskiej” (A. Zawistowski, Zbrodnia Katyńska w edukacji formalnej i nieformalnej w okresie III RP. Próba zarysu, [w:] Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, op. cit., s. 171) jest działaniem edukacyjnym odbywającym się na wielu polach, spośród których jednak system oświaty ma oczywiście miejsce szczególne. Jego zdaniem obraz zbrodni katyńskiej staje się w ich efekcie coraz pełniejszy, uwzględnia wymiar mikrohistorii (losy poszczególnych ludzi), a nie tylko wielkiej polityki, a także jej dalekie skutki. Wedle Zawistowskiego zostaje osiągnięty główny cel, polegający na tym, że zainteresowanie jej tematyką wzrasta.

    21 Przemówienie premiera Rzeczypospolitej Polskiej Donalda Tuska wygłoszone w Katyniu 7 kwietnia 2010 roku, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 628.

    22 Ibidem, s. 628–629.

    23 Ibidem, s. 629.

    24 Tu użyty został obraz z pogranicza makabry: „Oni tu przecież są, Oni w tej ziemi leżą. Oczodoły z ich przestrzelonych czaszek patrzą i czekają, czy jesteśmy zdolni do tego, aby przemoc i kłamstwo zamienić w pojednanie”. Ibidem, s. 630.

    25 Katastrofa smoleńska zaczęła od razu funkcjonować w polskim społeczeństwie w odniesieniu do zbrodni katyńskiej, stosowano dla jej opisu i upamiętnienia figurę „drugiego Katynia”. Szerzej odniosę się do tej kwestii w rozdziale trzecim, Reprodukowanie pamięci. Por. A. Etkind [et. al.], Coda: „Katyn-2”, [w:] Remembering Katyn, op. cit.

    26 „Wolność i prawda”. Niewygłoszone przemówienie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego, przygotowane na uroczystości w Katyniu 10 kwietnia 2010 roku, [w:] A. Przewoźnik, J. Adamska, op. cit., s. 638.

    27 Ibidem, s. 637.

    28 Ibidem, s. 639.

    29 Przywołana zostaje na przykład postać zamordowanego w Katyniu naczelnego kapelana prawosławnego Wojska Polskiego oraz wojenne losy jego rodziny – poległych na różnych frontach synów.

    30 R. Traba, Społeczne ramy czytania historii, [w:] Historia – przestrzeń dialogu, op. cit., s. 65.

    31 Idem, Krajobraz po bitwie. Polityczny kult poległych w Polsce po II wojnie światowej, [w:] Historia – przestrzeń dialogu, op. cit., s. 131.

    32 Ibidem.

    33 A . Etkind [et al.], op. cit., loc. 461.

    34 Ibidem, loc. 567.

    35 Ibidem, loc. 620.

    36 Ibidem, loc. 622.

    37 Ibidem, loc. 683.

    38 Por. w materiałach prasowych z konferencji inaugurującej kampanię, http://www.pamietamkatyn1940.pl/116.html, dostęp 2 III 2016 r.: „nowy film Andrzeja Wajdy będzie znakomitym dopełnieniem kampanii”. Kampania NCK wykorzystuje okazję, jaką jest chronologiczna zbieżność z premierą oczekiwanego filmu, którego sukces frekwencyjny był od początku oczywisty. Jak się wydaje, mechanizm ten instytucja wykorzystała z powodzeniem co najmniej jeszcze raz, kiedy kampania edukacyjna dotycząca stanu wojennego, zatytułowana „Pamiętaj o 13 grudnia” (2009), została zbudowana wokół nowej, bardzo oczekiwanej i budzącej wielkie zainteresowanie także masowej publiczności książki Jacka Dukaja pt. Wroniec, o czym szerzej w rozdziale drugim ostatniej części książki.

    39 Ibidem.

    40 Ibidem. Por. też skróconą względem powyższej wersję adresu dyrektora NCK: http://www.pamietamkatyn1940.pl/162.html, dostęp 2 III 2016 r.

    41 B. Korzeniewski, Medializacja i mediatyzacja pamięci – nośniki pamięci i ich rola w kształtowaniu pamięci przeszłości, „Kultura Współczesna” 2007, nr 3, s. 13.

    42 Ibidem.

    43 Do pobrania na stronie kampanii: http://www.pamietamkatyn1940.pl/135.html, dostęp 2 III 2016 r.

    44 Ibidem.

    45 W tym kontekście nieistotne staje się oczywiście to, czy cytowane słowa pochodzą z rzeczywistego listu i to, w jakim stopniu prawdopodobna jest ewokowana sytuacja.

    46 Do pobrania na stronie kampanii: http://www.pamietamkatyn1940.pl/135.html, dostęp 2 III 2016 r.

    47 W sprawie motywu lasu katyńskiego por. np. M. Nowicka, Post-Katyń, „Odra” 2007, nr 11, s. 91.

    48 A nie – jak błędnie podaje strona NCK – utworu Mariana Hemara. Por. 70. rocznica zbrodni katyńskiej, http://www.pamietamkatyn1940.pl/291.html, dostęp 2 III 2016 r.; F. Konarski, Katyń, [w:] Katyń w literaturze..., op. cit., s. 138–142.

    49 Do pobrania na stronie kampanii: http://www.pamietamkatyn1940.pl/135.html, dostęp 2 III 2016 r.

    50 Por. R. Barthes, Retoryka obrazu, przeł. Z. Kruszyński, „Pamiętnik Literacki” 1985, nr 3, s. 294–295: „Tekst prowadzi czytelnika wśród signifiés obrazu, każe mu unikać jednych, a przyswajać inne. (...) Tekst to naprawdę prawo spojrzenia twórcy (a więc społeczeństwa) na obraz: zakotwiczenie ma funkcję kontrolną, jest odpowiedzialne, w warunkach zdolności projekcyjnej figur, za użytek czyniony z przekazu. W stosunku do swobodnych signifiés obrazu tekst ma walor represywny i zrozumiałe, że to właśnie na poziomie tekstu wyraża się przede wszystkim moralność i ideologia społeczeństwa”.

    51 M. Przylipiak, Polski film dokumentalny po roku 1989, „Kwartalnik Filmowy” 1998, nr 23, s. 70.

    52 PKF nr 38, 18 września 1991 r.

    53 Por. A. Zawistowski, op. cit., s. 175.

    54 Warto przy tym dodać, że w tym filmie wciąż nie pojawia się jednoznaczna, bezpośrednia identyfikacja sprawców zbrodni. O ZSRR mówi się tu peryfrastycznie (np. za pomocą określenia „imperium”). Wyjątek stanowi tu moment, w którym w kadrze pojawia się nowa wówczas tablica na cmentarzu w lesie podcharkowskim, na której można przeczytać informację o zamordowaniu więźniów Starobielska przez NKWD. Ten wizualny (dość dyskretny) komunikat nie ma odpowiednika w dźwiękowej narracji.

    55 Por. Z. Herbert, Guziki, np. [w:] Katyń w literaturze. Międzynarodowa antologia poezji, dramatu i prozy, oprac. J. R. Krzyżanowski, Norbertinum, Lublin 2010, s. 364-365.

    56 M. Przylipiak, op. cit., s. 70.

    57 Uwagę przykuwa także oczywiście jego niemal tożsamość z tytułem słynnego filmu Ingmara Bergmana Tam, gdzie rosną poziomki (1957); trudno to podobieństwo jednak w przekonujący sposób zinterpretować, poza ewentualnym doszukiwaniem się między filmami łączności w postaci podjęcia tematu pamięci, podróży w przeszłość, śmierci.

    58 „Bo to ja miałem robić ten film. Tylko że wtedy byłem senatorem. W ostatniej chwili się okazało, że coś ważnego się dzieje, są jakieś trudne głosowania w senacie i musiałem zostać. Marcel mnie zastąpił i zrobił to doskonale” – Zaklinacz duchów. Andrzej Wajda w rozmowie z Jackiem Żakowskim, „Film” 2007, nr 9, s. 41.

    59 Por. W. Mrozek, Film pamięci narodowej. Najnowsze kino polskie w dyskursie polityki historycznej, [w:] Kino polskie jako kino narodowe, red. T. Lubelski, M. Stroiński, Korporacja Ha!art, Kraków 2009, s. 319.

    60 K. Kornacki, Polityka, psychologia i człowiek – twórczość Marcela Łozińskiego, „Kwartalnik Filmowy” 1998, nr 23, s. 158.

    61 Ibidem, s. 172.

    62 Przy czym Świadkowie dotyczą pogromu kieleckiego, zaś 45–89 opowiada powojenne dzieje Polski z punktu widzenia działaczy lewicy opozycyjnej wobec rządu PRL.

    63 K. Kornacki, op. cit., s. 174.

    64 C. Caruth, Unclaimed Experience. Trauma, Narrative, and History, The John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1996, s. 4.

    65 Ibidem, s. 8.

    66 K. Kornacki, op. cit., s. 176.

    67 W. Mrozek, op. cit., s. 319.

    68 K Kornacki, op. cit., s. 176.

    69 Jest to, zdaniem Kornackiego, specyficzna cecha stylu Łozińskiego, który w ten sposób „potwierdza prymat słowa mówionego jako nośnika treści psychologicznej nad przekazem ikonicznym, czasem doprowadzając do konfrontacji warstwy wizualnej z werbalną”. Ibidem, s. 187.

    Polska kultura pamięci: dominanty

    X Facebook Email

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Kobielska, M. (2016). Rozdział pierwszy. Pamięć katyńska – warunki możliwości. In Polska kultura pamięci: dominanty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6531
    Kobielska, Maria. « Rozdział pierwszy. Pamięć katyńska – warunki możliwości ». In Polska kultura pamięci: dominanty. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6531.
    Kobielska, Maria. « Rozdział pierwszy. Pamięć katyńska – warunki możliwości ». Polska kultura pamięci: dominanty, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6531.

    Référence numérique du livre

    Format

    Kobielska, M. (2016). Polska kultura pamięci: dominanty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4490
    Kobielska, Maria. Polska kultura pamięci: dominanty. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4490.
    Kobielska, Maria. Polska kultura pamięci: dominanty. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4490.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement