Odbiorca usytuowany. Problemy poetyki odbioru po zwrocie przestrzennym
p. 678-694
Texte intégral
1Zwroty, topograficzny i performatywny, rozbudziły zainteresowanie pisarzy i czytelników konkretnym miejscem. Nie tylko jego artystycznymi reprezentacjami, ale też mechanizmami jego wytwarzania 1, w których uczestniczą odbiorcy, zarówno amatorzy, jak i badacze literatury, mający wpływ na kształtowanie potencjału wyobrażeniowego realnych miejsc przedstawionych w literaturze oraz na podnoszenie stopnia ich atrakcyjności.
2Literatura zwrotu topograficznego o charakterze geohistoriograficznym – tematyzująca konkretną przestrzeń geograficzną i rozgrywające się w niej wydarzenia – wymaga redefiniowania poetyki odbioru, a więc skłania do ponownej refleksji nad recepcją dzieła i jego oddziaływaniem. Interesuje mnie szczególnie lektura i recepcja utworów wzywających odbiorcę do konfrontowania literackiego świata przedstawionego z jego własnym doświadczeniem życiowym. Taki typ lektury staje się doświadczeniem, które można nazwać geoautobiograficznym, gdyż czytelnik dokonuje konkretyzacji dzieła literackiego na podstawie własnego doświadczenia życiowego, a przedstawioną czy sproblematyzowaną przestrzeń konkretyzuje na podstawie własnego miejsca autobiograficznego. Problem może wydawać się banalny z perspektywy czytelników zamieszkujących miejsca dobrze utekstowione, a więc posiadające liczne reprezentacje artystyczne, a przez to duży potencjał kulturowy. Z perspektywy czytelników zamieszkujących miejsca małe, marginalne, peryferyjne, a tym samym słabo utekstowione, fakt rozpoznania ich w literaturze staje się doświadczeniem szczególnym, pozwalającym spojrzeć na własne miejsce – najczęściej w tej sytuacji uznane za nieatrakcyjne – jako godne utrwalenia w literackim obrazie. Uważam, że ten aspekt poetyki odbioru – odnoszący się do statusu czytelnika usytuowanego – powinien być przedmiotem rozważań w ramach nowego regionalizmu. Elżbieta Rybicka sygnalizuje problemem odbioru i recepcji w kontekście geopoetyki, zwracając uwagę na oddźwięk emocjonalny między czytelnikiem i artystyczną reprezentacją miejsc znanych czytelnikowi z jego doświadczeń. Taką sytuację można uznać za podstawę emocjonalnej lektury, a jako przykład przywołać za badaczką nostalgiczne recepcje, będące udziałem czytelników emigrantów 2.
3Utwory literackie artykułujące doświadczenie geobiograficzne – a więc doświadczenie odzwierciedlające uwarunkowanie przebiegu ludzkiego życia charakterem miejsc geograficznych, w których ono się zakorzeniało 3– wymagają odnowienia refleksji nad poetyką odbioru oraz estetyką recepcji. Utwory takie wytwarzają bowiem szczególną sytuację komunikacyjną wówczas, kiedy odbiorca czyta je z perspektywy doświadczającego tej samej przestrzeni jako geobiograficznej co autor czy bohater. Geobiograficzny aspekt sytuacji odbioru, uwzględniający geograficzne uwarunkowanie czytelnika, skłania do włączenia w ramy poetyki dzieła dziedziny, którą można by nazwać „geopoetyką odbioru”. Zwroty, topograficzny oraz performatywny, stworzyły nowe warunki dla rozważań nad teorią recepcji zorientowaną na działanie, a rozumianą jako zespół reakcji i działań w następstwie lektury dzieła tematyzującego przestrzeń zamieszkałą przez czytelnika. Do refleksji teoretycznoliterackiej weszła także kwestia sprawczej roli literatury kreującej miejsce, a właściwie sprawczej roli odbiorcy, który poprzez różne formy recepcji dzieła literackiego to miejsce praktykuje. Geopoetyką odbioru nazwałabym zatem rodzaj praktyk recepcyjnych zorientowanych na konkretne miejsce geograficzne, mających na celu zrozumienie jego znaczeń bądź nadanie mu znaczeń. Tekstowe reprezentacje miejsc zapraszają bowiem odbiorcę zarówno do interpretacji tekstu, jak i miejsc w nich przedstawionych.
4Interesuje mnie zatem odbiorca usytuowany – uwzględniany w humanistyce afirmatywnej i ratowniczej – jako przedmiot refleksji w dyskursie regionalistycznym i temat badań alternatywny wobec tych skupionych na rozważaniach relacji między prowincją a centrum, relacji opartych na wykluczeniu i podrzędności 4. Literatura regionalna interpretowana jest często jako artykułująca doświadczenia opresji i resentymentu, co utrwala w odbiorcach poczucie gorszości w stosunku do miejsc o korzystniejszym geohistorycznym położeniu i kształtuje w nich postawę konfrontacyjną. Alternatywą wobec tak rozumianych funkcji literatury regionalnej powinno być sproblematyzowanie jej roli jako afirmującej miejsce i wyrażającej troskę o jego przyszłość.
5Literatura tematyzująca dany region czytana jest w dużej mierze przez odbiorców pochodzących właśnie z tego regionu, a więc rozpoznających przedstawione w niej miejsca jako autobiograficzne. Odbiorca taki na podstawie własnych doświadczeń geohistorycznych dokonuje konkretyzacji dzieła literackiego, wplatając swoje przeżycia w jego porządek estetyczny. Dzięki lekturze emotywnej odbiorca staje się więc uczestnikiem szczególnej sytuacji kulturowej, biorąc na siebie współodpowiedzialność za literacki obraz miejsca, z którym się identyfikuje, a tym samym za tworzony przez literaturę jego potencjał wyobrażeniowy. Można powiedzieć, że literatura pośredniczy w kształtowaniu szczególnej relacji człowieka z miejscem, relacji polegającej na odpowiedzialności nie tylko za geopolityczny profil miejsca, kreowany najczęściej w celach marketingowych czy turystycznych. Literatura zwrotu topograficznego – nobilitując w konkretnej przestrzeni geograficznej miejsca małe, marginalizowane czy peryferyjne – staje się przede wszystkim odpowiedzialna za przywrócenie historii i kulturze tych, którzy przez dekady pozostawali „historycznie niemi” 5. Przed zwrotem topograficznym Podlasie było terytorium słabo utekstowionym, nasyconym w mniejszym stopniu niż inne terytoria reprezentacjami artystycznymi. W ciągu ostatnich kilkanastu lat, dzięki narastającemu zainteresowaniu pisarzy swoim regionem, stało się ono sceną literackich fabuł, co nie pozostało bez wpływu na postrzeganie regionu przez mieszkańców, których fakt ten nobilituje. Nasilający się proces utekstawiania miejsc peryferyjnych, marginalnych, wynika z faktu, że do głosu dochodzą potomkowie „historycznie niemych” mieszkańców tych miejsc. Tematyzowane są więc wydarzenia wykluczone z oficjalnej narracji, a przechowywane jedynie w tradycji oralnej. Miejsca, o których pamięć została stłumiona i wymazana z historii opowiadanej przez rządzących, a więc miejsca obdarte z przeszłości, stają się nieczytelne. Ich treść, przechowywana jedynie w pamięci mieszkańców, jest tajemnicą czekającą na ujawnienie przez kogoś, kto zechce opowiedzieć historię miejsca. Michel de Certeau każde miejsce nazywa „fragmentaryczną i zwiniętą historią”, podkreślając wagę narracji jako „ustanawiającej i organizującej przestrzeń” 6. „Tam, gdzie zanikają opowieści, następuje utrata przestrzeni” 7– pisze de Certeau – a więc rozwijanie miejsca w opowieść i organizacja przestrzeni przez jej utekstowienie to zadania historyków, pisarzy, artystów, którzy niczym archeolodzy wydobywają z głębi miejsca jego dzieje, odsłaniając pokłady nagromadzonych w nim znaczeń.
6Interesuje mnie zjawisko utekstawiania miejsc w celu odzyskiwania wiedzy o dramatycznych wydarzeniach z przeszłości, pamiętanych już tylko przez pokolenie odchodzące. Doświadczenia, jakie były udziałem mieszkańców tych miejsc, stają się przedmiotem opowieści ich wnuków, zabierających głos w imieniu „historycznie niemych” przodków. Tak powstałe teksty wytwarzają szczególną sytuację odbioru, w której odbiorcami są w istocie bohaterowie opowiedzianych wydarzeń, rozpoznający w tych opowieściach swoje losy, słyszący w nich swoje głosy, dzięki sztuce nigdy już niemilknące.
7Literatura tematyzująca lokalność implikuje zatem czytelnika usytuowanego, do którego przede wszystkim jest adresowana, a który stał się ważnym elementem procesu historycznoliterackiego po zwrocie przestrzennym. Lektura aplikująca treść utworu do konkretnej rzeczywistości geohistorycznej stała się ważnym aspektem noworegionalistycznej postawy badawczej, emocjonalnie zaangażowanej w kształtowanie tożsamości lokalnej. Badacz-interpretator jako pośrednik w społecznym funkcjonowaniu sensów dzieła ma swój udział w sprawczości literatury regionalnej, uczestnicząc – poprzez różnorodne praktyki edukacyjne, wykłady czy debaty społeczne – w przekształcaniu bliskiego sobie miejsca.
8Ewa Domańska w proponowanej przez siebie koncepcji historii ratowniczej 8– określanej też jako lokalna, gdyż gromadzącej i wytwarzającej wiedzę o przeszłości danego miejsca – zwraca uwagę na jej rolę podnoszenia świadomości społecznej oraz integrowania społeczności lokalnej. Wytwarzana w ten sposób wiedza określana jest przez badaczkę właśnie jako „wiedza usytuowana”. Fakt usytuowania badacza wprowadza więc do refleksji naukowej perspektywę zarówno etyczną, jak i tożsamościową 9. Badacz literatury regionalnej – należąc do konkretnej wspólnoty, żyjąc w konkretnym środowisku społeczno-politycznym i geohistorycznym – staje się podmiotem zaangażowanym. To właśnie warunkuje „wiedzę emotywną”, dzięki której – jak pisze Domańska – „odkrywamy samego siebie w oraz poprzez pracę naukową” 10. Badacz literatury regionalnej „w” i „poprzez” aktywność naukową poznaje dzieje własnych miejsc autobiograficznych, potwierdza swoją tożsamość oraz identyfikuje się ze wspólnotą lokalną. Zaangażowany, usytuowany podmiot wytwarza „wiedzę usytuowaną” czy „wiedzę emotywną”, czyniąc przedmiotem refleksji zarówno przedmiot badań, jak i swój do niego stosunek. Sądzę, że można mówić o różnych modelach lektury emotywnej, będącej konsekwencją czasoprzestrzennych uwarunkowań odbiorcy. Czytelnik z Podlasia, nawykły w epoce PRL do traktowania literatury regionalnej jako niższej rangą i marginalizowanej w polityce wydawniczej, długo trwał w przekonaniu, że utwory powstałe w regionie, a nieobecne w głównym nurcie, nie są wartościowe. Taki odbiorca, przekonany o swoim niekorzystnym usytuowaniu na wschodnim pograniczu, o niskiej wartości powstających tu tekstów, nie wytwarzał oczekiwań czytelniczych, które mogłyby się stać kołem zamachowym literatury regionu. Sytuacja ta zmieniła się dopiero w wyniku decentralizacji i zwrotu przestrzennego, który wpłynął na dowartościowanie miejsc oddalonych od centrum, a tym samym na zainteresowanie pisarzy tematyzowaniem tych miejsc, jak też czytelników literaturą opowiadającą o ich świecie.
9Ważnym wyzwaniem dla czytelnika nawykłego do poczucia niższości wobec dominującego centrum, a więc oczekującego od literatury regionalnej apoteozy, czy wręcz idealizacji przedstawionej przestrzeni, była powieść Ignacego Karpowicza Niehalo (2006), ukazująca transformację polityczną poprzez groteskowy obraz Białegostoku. Zaproponowana przez pisarza oryginalna forma artystycznej artykulacji doświadczenia miasta spotkała się z nieprzychylną opinią jego mieszkańców, a przede wszystkim środowisk opiniotwórczych, takich jak na przykład kapituła lokalnej nagrody literackiej im. Wiesława Kazaneckiego. Powieść Karpowicza – nominowana do Paszportu „Polityki” w 2006 roku – krytykowana była za łamanie norm estetycznych, brutalny język, a nawet obrazę dobrego imienia Białegostoku 11. W sytuacji miasta, którego potencjał wyobrażeniowy – zazwyczaj w dużej mierze kształtowany właśnie przez literaturę – jest jeszcze ubogi i nieugruntowany, mieszkańcy mogą się obawiać, że w wyobraźni czytelników-turystów utrwalony zostanie obraz karykaturalny. Takie obawy są wyrazem postrzegania literatury regionalnej jako manifestacji patriotyzmu lokalnego, realizującej się w tradycyjnych formach artystycznych. Literacka publiczność lokalna postawiona została przed koniecznością zmierzenia się z interpretacją Niehalo, satyryczno-groteskowej powieści najbardziej w skali kraju rozpoznawalnego utworu tematyzującego Białystok.
10Zwrot przestrzenny przybliżył czytelnika do zamieszkiwanego przez niego miejsca, w czym ważną funkcję spełniła literatura regionalna, szczególnie ta, która godziła w nawyki czytelnicze i reorganizowała oczekiwania odbiorców. Ona bowiem otwierała nowe pokłady geohistorycznych sensów regionu, zbaczała w stronę nieoczekiwanej tematyki, eksplorowała zasoby i możliwości językowe konkretnych miejsc. Przykładem potwierdzającym tę tezę jest powieść Krzysztofa Gedroycia Piwonia, niemowa, głosy (2012), której akcja rozgrywa się w powojennym Białymstoku, w środowisku funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. W akcji powieści liczne wątki splatają się wokół tajemniczej zbrodni, będącej przedmiotem poszlakowego śledztwa prowadzonego przez tytułową Piwonię, poszukującą rozwiązania kryminalnej zagadki w różnych środowiskach społecznych. Misternie prowadzone dochodzenie odsłania mentalność białostoczan w odbudowującym się mieście i mieszkańców okolicznych wsi, przybywających do miasta z nadzieją na łatwiejsze i ciekawsze życie. Powieść – za sprawą intrygujących postaci, mistrzowsko budowanego napięcia oraz osobliwego humoru – stanowi atrakcyjny przykład miejskiego kryminału milicyjnego, którego indywidualną cechą jest język powieści, mający charakter stylizacji rekonstruującej miejską polszczyznę regionalną typu północno-wschodniego 12. Gedroyć utrwala w swojej powieści cechy typowej dla Białegostoku regionalnej polszczyzny, ukształtowanej jako efekt mieszania się języków w wyniku powojennego procesu tworzenia się społeczności miejskiej z wiejskiej ludności migrującej w poszukiwaniu pracy, którą często znajdowali jako milicjanci bądź ubecy. Barwny język bohaterów stanowi więc mieszankę języka okolicznych wsi z żargonem partyjnej propagandy oraz nowomowy środowiska milicyjnego i ubeckiego. Język tej powieści niesie doświadczenie geohistoryczne, jest niczym odkrywka archeologiczna, która pozwala wejrzeć w głąb historii miasta. W tkance języka bowiem odbija się jego pograniczność, peryferyjność i rustykalny charakter. Język Piwonii, niemowy, głosów spotkał się z ostrożnym przyjęciem przez czytelników pamiętających, że ich język był znakiem prowincjonalności, wiejskości, gorszości, wykluczenia. Gedroyć, czyniąc bohaterem powieści język peryferyjny, z którym jeszcze wiele lat po wojnie identyfikowano mieszkańców Białostocczyzny, wiąże język z miejscem. Autor doskonale oddaje wielogłosowość miejsca, w którym mowa lokalna i prywatna, często marginalizująca użytkownika, splata się z dyskursem publicznym. W swojej refleksji bell hooks łączy „politykę umiejscowienia” z „polityką artykulacji”, podkreślając, że doświadczenie miejsca wpisane jest w język, którym człowiek się posługuje 13.
11Ważnym doświadczeniem geohistorycznym usytuowanego odbiorcy jest poczucie uczestniczenia w wytwarzaniu miejsca jako – mówiąc słowami de Certeau – „teatru działań”14 dla różnorodnych praktyk społecznych. Pogranicze staje się zatem szczególnym teatrem działań, w którym – jak opisuje je Domańska – w wyniku procesów przenikania i dzielenia, włączania i wykluczania mieszkańcy mierzą się z problemem tożsamości, stając na scenie, gdzie „odgrywana jest tożsamość”15. Badaczka zauważa, że ludzie żyjący na pograniczu coraz częściej stają się aktywnymi sprawcami i aktorami zdarzeń. Ci, którzy długo pozostawali „historycznie niemi”, obecnie zaczynają opowiadać swoją historię. Ci, którzy byli wykluczeni bądź zmarginalizowani przez historię opowiadaną z perspektywy „centrum”, teraz zabierają głos, tworząc „niepodległe przeszłości” na podstawie historii mówionej 16. Są to opowieści definiujące zarówno tożsamość miejsca, jak i jego mieszkańców. Uczestniczą w ten sposób w akcie wytwarzania miejsca, które staje się teatrem działań, umożliwiającym odgrywanie tożsamości. Rosnąca popularność wydarzeń teatralnych czy form performatywnych – kierowanych do odbiorcy umiejscowionego, a więc wskazanego – świadczy o społecznym zapotrzebowaniu na budowanie sceny, na której może się odbyć publiczna manifestacja tożsamości.
12Ciekawym przykładem takiego wydarzenia teatralnego było przedstawienie wyreżyserowane przez Agnieszkę Korytkowską-Mazur, według pomysłu i ze scenografią Leona Tarasewicza. Spektakl, będący inscenizacją dramatu Antyhona Dany Łukasińskiej, miał prapremierę w Krynkach (miasteczku położonym przy granicy z Białorusią), gdzie toczy się akcja utworu, opowiadającego o doświadczeniach mieszkańców okolicznych wsi w latach 1942–1947. Mieszkańcy, pamiętający przedstawione w dramacie wydarzenia, oglądali sceny z własnego życia. Pogranicze w istocie stało się więc sceną, na której podczas spektaklu po raz kolejny – jak zawsze podczas przełomowych wydarzeń politycznych czy społecznych – rozgrywała się tożsamość społeczności, zamieszkującej terytorium przy granicy polsko-białoruskiej. Spektakl ten, przed wystawieniem w Teatrze Dramatycznym w Białymstoku, miał swoją premierę w formie monumentalnego widowiska miejskiego 17. Wydarzenie to – z dużym zainteresowaniem przyjęte przez mieszkańców regionu – stało się w istocie potwierdzeniem tezy o pograniczu postrzeganym jako agon, jako przestrzeń sporu czy twórczego konfliktu, w którym ludzie siebie wzajemnie słuchają i gdzie na co dzień praktykowana jest lokalna tożsamość.
13Akcja przedstawienia dzieje się jednocześnie w Krynkach i w Tebach, a paralelne losy bohaterów wydarzeń opowiada chór składający się zarazem z mieszkańców starożytnych Teb, jak i powojennych Krynek 18. Bohaterami dramatu Antyhona jest rodzeństwo podzielone między wiarę ojca i matki. Andrzej i Teresa są wyznania katolickiego, natomiast Jerzy i Ksenia są wyznania prawosławnego. Dramatyczne losy rodziny na pograniczu ukazane są w dwu odsłonach. Pierwsza to rok 1942, kiedy Andrzej idzie do partyzantki, co rodzinę podzieloną religijnie dzieli także politycznie i ideologicznie. Druga odsłona natomiast ukazuje wydarzenia z roku 1947, kiedy decyzją Komisji Delimitacyjnej, dokonującej korekty granic, dom rodziny Nikorów znalazł się na terenie ZSRR. Ksenia – przez rodzeństwo katolickie nazywana „ruską” – podejmuje decyduję o pozostaniu w rodzinnym domu jako „tutejsza”. W tym też roku Jerzy, wychowany w wierze prawosławnej, wstępuje do Ludowego Wojska Polskiego i w wyniku ubeckiej prowokacji staje się zabójcą brata-partyzanta. Teresa za próbę pochówku ciała Andrzeja zostaje rozstrzelana. Historia podzielonej rodziny z przygranicznej wsi położonej koło Krynek powtarza losy bohaterów tragedii Sofoklesa. Zakochany w Teresie syn komisarza miasta, Mosze, Żyd komunista, prowokuje własną egzekucję, usiłując przestawić graniczny słup w geście sprzeciwu wobec decyzji o przesunięciu granicy państwowej.
14Przedstawione w Antyhonie wydarzenia miały miejsce w wielu wsiach północno-wschodniego pogranicza, które – zamieszkane przez Białorusinów, Polaków, Żydów, Ukraińców – stały się w okresie powojennym sceną dramatycznych wyborów ludzi dzielonych granicami narodowymi, religijnymi, językowymi, politycznymi.
15Oto inny przykład wydarzenia artystycznego, które – podobnie jak wyżej opisane – oparte zostało na relacjach świadków, dotychczas historycznie niemych, w imieniu których głos zabierają wnuki. Michał Stankiewicz jest autorem performansu zatytułowanego Metoda Ustawień Narodowych 19, w którym zaprosił uczestników w podróż do przeszłości, do 1946 roku, kiedy to żołnierze „Burego” spacyfikowali pięć wsi zamieszkanych przez ludność białoruską wyznania prawosławnego 20. Performans Stankiewicza miał na celu włączenie tych przemilczanych wydarzeń w czasowe i przestrzenne społeczne ramy pamięci, a tym samym miał spełnić funkcję zbiorowej terapii pamięciowej. Reżyser zaproponował uczestnikom doświadczenie takich emocji, jakie towarzyszyły ludziom, którzy w rzeczywistości te wydarzenia przeżyli. Uczestnicy gry otrzymali następującą instrukcję:
Zabierzemy Cię w podróż. Chcielibyśmy, żebyś starał się poczuć, a nie grał, żeby jak najwięcej działo się w Tobie, nie na zewnątrz. […] W grze przyjmujesz rolę uczestnika wydarzeń z 1946 roku. Nazywamy Cię – Użytkownikiem Sytuacji. Aby było wygodniej prowadzić grę, tak jak pozostali Użytkownicy, otrzymujesz własny, odrębny numer. Włącz się do gry, kiedy zostaniesz o to poproszony. […] Pamiętaj: nie próbuj być aktorem, nie zmieniaj fabuły gry. 21
16Uczestnik performansu, nazwany w instrukcji Użytkownikiem Sytuacji, został zatem zaproszony w podróż do przeszłości. Wehikułem czasu była gra plansza, na której reżyser ustawiał poszczególne sceny, a ich uczestnicy, nie odgrywając ról, nie uzewnętrzniając emocji, mieli za zadanie doświadczyć emocji bohaterów wydarzeń historycznych. Uczestnik performansu, sterowany głosem reżysera, przyjmował rolę ofiary lub oprawcy, ustawiany na przykład w sytuacji, w której matka musiała wybrać dziecko, aby skazać je na śmierć w podpalonym przez oprawców domu. Mógł być postawiony w sytuacji dziewczyny, której zabito ojca, bądź innej, zgwałconej przez partyzanta. W innej sytuacji kobieta wyznania katolickiego mogła uratować sąsiadkę, kłamiąc, że ta także jest katoliczką.
17Aleida Assmann zwraca uwagę na takie wydarzenia, które – w wyniku sterowanego zapominania – stają się „miejscami wspólnego zapomnienia” 22. Dzieje się tak, gdy pamięć ofiar i sprawców rozmija się, a ich wspomnienia zagrażają pokojowej koegzystencji. Antyhona Łukasińskiej i Metoda Ustawień Narodowych Stankiewicza przywracają pamięć o „miejscach wspólnego zapomnienia”. Są przykładem przeniesienia wspomnień przechowywanych w pamięci międzypokoleniowej, komunikatywnej, do pamięci kulturowej. Przekazywane ustnie wspomnienia traumatycznych wydarzeń, zostały ujęte w teksty kultury przez pokolenie wnuków, przejmujące etyczne zobowiązanie i wobec milczącego pokolenia dziadków, i wobec miejsca, które dopiero dzięki utekstowieniu może stać się nośnikiem znaczeń.
18Ważnym przykładem udzielenia głosu „historycznie niemym” jest reportaż Anety Prymaki-Oniszk Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy. Autorka na podstawie międzypokoleniowej pamięci i źródeł historycznych opowiada o wydarzeniach, o których milczą podręczniki historii, a które w ich setną rocznicę, w 2015 roku, stały się przedmiotem badań historycznych i poszukiwań dokumentalnych. Prymaka-Oniszk rozmawia z potomkami tych, którzy uczestniczyli w bieżeństwie, jak określa się masową ewakuację ludności, w przeważającej mierze wyznania prawosławnego, z zachodnich guberni imperium rosyjskiego, a przede wszystkim z guberni grodzieńskiej, obejmującej Białostocczyznę, w roku 1915. Pod wpływem propagandy rosyjskiej, wzywającej do ucieczki w głąb Rosji przed represjami niemieckimi, rodzinne strony opuściło ponad trzy miliony ludzi. Powrót – niestety, już tylko niespełna połowy uchodźców – trwał od 1918 do 1922 roku 23.
19Prymaka-Oniszk przyjmuje perspektywę reporterki usytuowanej, przedstawiając między innymi wydarzenia, jakie były udziałem jej prababki. Podczas pracy nad reportażem o bieżeństwie odkrywa dzieje swojej rodziny, a poprzez aktywność poznawczą buduje swoją tożsamość lokalną. Autorka zamyka reportaż zestawieniem różnych form – naukowych, popularyzujących i artystycznych – rocznicowego upamiętnienia bieżeństwa. Opisuje na przykład bardzo emocjonalne reakcje publiczności na spektakl przygotowany przez niezależną reżyserkę Joannę Troc z licealistami z Bielska Podlaskiego i Hajnówki, którzy w języku przodków opowiedzieli historie bieżeństwa. Prymaka-Oniszk na bardzo licznych spotkaniach z czytelnikami wsłuchuje się we wspomnienia, które ożywiła właśnie jej książka. Podczas takich autorskich spotkań w przygranicznych wsiach i miasteczkach na nowo przeżywane jest bieżeństwo, a prości ludzie – przypominając strzępy rodzinnych wspomnień – „załamującym się głosem” 24opowiadają o cierpieniu przodków i włączają dzieje swoich peryferyjnych i wykluczanych wsi do głównego nurtu historii. Po stu latach wnukowie i prawnukowie wydobywają z milczenia dzieje swoich przodków 25.
20Ciekawym doświadczeniem czytelniczym, przed jakim stanął odbiorca lokalny w 2015 roku, był także album wydany przez Muzeum Wojska w Białymstoku jako część projektu wystawienniczego autorstwa Marcina Kozińskiego, który we wstępie wyjaśnia, że album ten naśladuje oryginał, przekazany do Muzeum przez mieszkankę Białegostoku. Jedyne jej wspomnienie związane z kolekcją zdjęć to słowa ojca: „To jeszcze jak Polacy z Rosji wracali” 26. Nieznany jest ani autor zdjęć, ani miejsce czy czas ich wykonania. Trzydzieści fotografii, układających się w swoisty fotoreportaż z powrotu Polaków z Rosji, być może zostało wykonanych w ramach dokumentacji prac komisji nadzorującej repatriację. Być może przedstawiają one powrót „bieżeńców”, odsłaniając tym samym fragment zapomnianej historii Podlasia. Reprint oryginalnego albumu – który ukazał się pod tytułem Słowo historii. Fotoeseje – został opatrzony narracjami, będącymi fabularnym rozwinięciem fotografii. Pomysłodawcy tego projektu powierzyli sfabularyzowanie fotografii znakomitym reportażystom i eseistom. Autorami fotoesejów są: Piotr Nestorowicz, Wojciech Nowicki, Daniel Odija, Michał Olszewski, Filip Springer, Ilona Wiśniewska.
21Małe formy literackie, ekfrazy, będące opisami sytuacji przedstawionych na zdjęciach, nie odnoszą się do konkretu geohistorycznego, mają charakter anegdoty bądź metafory. Narracje te, wyłączając zdjęcia z porządku historycznego, pozbawiając je macierzystego kontekstu, nabierają wymiaru uniwersalnego. Opowiadają o biedzie, cierpieniu, bezdomności, tułaczce, ucieczce, powrocie w nieznane. Literackie opisy niedookreślonej drogi powrotnej, o której wiadomo na pewno tyle, że wiedzie na zachód, urastają do rangi przypowieści.
22Anonimowy album z niepodpisanymi fotografiami stał się inspiracją dla artystycznego projektu. Susan Sontag zauważa, że niepodpisane fotografie mogą być odczytane na wiele sposobów, dlatego – jak twierdzi – „wszystkie zdjęcia czekają, aż podpis wyjaśni je lub zafałszuje” 27. Fotografia bez podpisu, jak twierdzi Walter Benjamin, narażona jest na zawłaszczanie przez kolejnych interpretatorów 28. W przypadku tego albumu niepodpisane zdjęcia zostały wykorzystane jako tworzywo artystyczne, chociaż nie przypadkiem przekazano je do muzeum w setną rocznicę bieżeństwa, z informacją, że dokumentują powrót Polaków z Rosji. Album jako wydawnictwo okolicznościowe, mimo zaangażowania w jego projekt znanych twórców, na pewno nie znajdzie odbiorców poza regionem. Natomiast dla czytelnika lokalnego mógłby stanowić ważny przyczynek do historii społeczności, z której się wywodzi. Z perspektywy odbiorcy usytuowanego sądzę, że wyłączenie odnalezionej kolekcji fotografii z narracji o bieżeństwie jest trwonieniem potencjału i historycznego, i wyobrażeniowego, ważnego dla budowania tożsamości lokalnej. Fotografiom, które około wieku milczały przechowywane w ukryciu, ponownie – za sprawą literackich ekfraz – odebrano głos. Nadal pozostają milczącymi świadkami, ukrywającymi prawdę o swoim pochodzeniu.
23Przywołany tu przypadek albumu ze zdjęciami dokumentującymi być może etap powrotu bieżeńców z Rosji, zdjęciami rozwiniętymi przez znanych twórców w literackie ekfrazy, dobrze ilustruje stosunek twórców kultury do odbiorców, tych lokalnych i tych pozalokalnych. Odbiorca lokalny oczekiwałby, że fragment przemilczanej historii regionu zostanie unarracyjniony raczej w porządku historyczno-dokumentalnym niż fikcyjno-artystycznym. Album Słowo historii. Fotoeseje jest przykładem wyłączenia fotografii z lokalnego kontekstu i pozwoleniem na wykorzystanie ich jako tworzywa artystycznego, a przez to zuniwersalizowanie niesionych przez nie treści.
24Ważne w aspekcie omawianego tu problemu są utwory tematyzujące Podlasie z zewnętrznego punktu widzenia, które ukazały się w 2015 roku: Marcina Kąckiego Białystok. Biała siła, czarna pamięć, Bartosza Jarzębskiego, Jędrzeja Morawieckiego i Macieja Skawińskiego Jutro spadną gromy oraz Michała Książka Droga 816. Realizują one różne poetyki reportażowe, są zapisem różnych postawy poznawczych i emocjonalnych wobec Podlasia 29. Wymienione teksty spotkały się z żywym przyjęciem przez czytelników lokalnych, chociaż opowieści przychodzące z zewnątrz często przyjmowane są jako głos dominującego centrum. Reportaż Kąckiego – pisany z perspektywy eksperta wytwarzającego wiedzę o Białymstoku – spotkał się z emocjonalną reakcją części mieszkańców miasta. Reakcję tę można opisać, używając w tym celu słów bell hooks: „obawiamy się tych, którzy nie mówią do nas i z nami, ale o nas”30. Książka została też przyjęta jako potwierdzająca tezę Domańskiej, iż teksty pisane z zewnętrznego punktu widzenia, a dotyczące przestrzeni pogranicznych, peryferyjnych, marginalizowanych wyrastają z przeświadczenia, że zamieszkujący je ludzie są pasywni, a więc potrzebują kogoś, kto by się wypowiedział w ich imieniu czy upomniał o ich prawa 31.
25Autorzy opowiadający o miejscach peryferyjnych z perspektywy przybysza wytwarzają wiedzę pretendującą do obiektywnej i eksperckiej. Autorzy opowiadający historię swojego miejsca, wychodzą z założenia, że potrzebuje ono tekstowych reprezentacji, które pomogą wytworzyć jego potencjał wyobrażeniowy, a przez to stawić opór peryferyzacji i marginalizacji. Każde miejsce potrzebuje tekstów, które czynią je zrozumiałym i uczestniczą w wytwarzaniu wiedzy o nim. Niewątpliwie można mówić o „ratowniczej” funkcji literatury regionalnej, mającej duży wpływ na kształtowanie się tożsamości lokalnej. Funkcja ratownicza, odnosząca się do literatury regionu, stawia przed literaturoznawstwem regionalnym nowe zadanie, jakim jest wytwarzanie „wiedzy usytuowanej” przez badaczy przynależnych do konkretnego środowiska społecznego, historycznego, geograficznego i za to środowisko współodpowiedzialnych. Od nich zatem także, podobnie jak od twórców, zależy potencjał wyobrażeniowy miejsca. Wytwarzanie „wiedzy usytuowanej” – co podkreśla Domańska – odbywa się zawsze w postawie etycznej, gdyż aktywność konkretnego badacza przebiega w sytuacji konkretnej wspólnoty, żyjącej w konkretnym środowisku społeczno-politycznym, jak też geohistorycznym.
26Literatura powstająca w ramach zwrotu przestrzennego oraz warunkowanego tym zwrotem nowego regionalizmu zwróciła się ku konkretnemu miejscu, a tym samym wytworzyła odbiorcę usytuowanego, związanego z tym miejscem swoją biografią, a więc traktującego je emocjonalnie. Szczególnie utwory tematyzujące miejsca peryferyjne oraz ich historie marginalizowane przez dominujące dyskursy skierowane są zazwyczaj do czytelnika lokalnego, wtajemniczonego w historię miejsca. Ważnym aspektem zwrotu przestrzennego jest właśnie fakt, że ludzie zyskali potrzebę potwierdzania tożsamości swojej i swojego miejsca poprzez teksty kultury. Historia małych miejsc zazwyczaj interesuje tylko ich mieszkańców, a do szerszego obiegu może ona wejść poddana zabiegom metaforyzacji bądź alegoryzacji. Można powiedzieć, że literatura zwrotu przestrzennego wytworzyła szczególny model odbioru tekstów kultury tematyzujących małe miejsca. Jest to model reprezentowany przez odbiorcę usytuowanego, traktującego lekturę takich tekstów jako doświadczenie tożsamościowe.
Notes de bas de page
1 Performatywny charakter literatury jako przedmiot badań w ramach geopoetyki omawia Elżbieta Rybicka w książce Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Universitas, Kraków 2014, s. 107–111.
2 Tamże, s. 269.
3 Problem ten szeroko omawia Małgorzata Czermińska w artykule Miejsca autobiograficzne. Propozycja w ramach geopoetyki, „Teksty Drugie” 2011, nr 5.
4 Dyskurs regionalistyczny oparty na modelach wypracowanych przez badania postkolonialne proponuje w swoich pracach Małgorzata Mikołajczak. Zob. tejże, Między mimikrą a rebelią. Pejzaż (post)kolonialny regionalnej literatury, w: Centra-peryferie w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. W. Browarny, E. Rybicka, D. Lisak-Gębali, na zlecenie Wydawnictwa UWr, Kraków 2015.
5 Taką sytuację opisuje Ewa Domańska w artykule Epistemologie pograniczy, w: Na pograniczach literatury, red. J. Fazan, K. Zajas, Universitas, Kraków 2012, s. 94.
6 M. de Certeau, Wynaleźć codzienność: sztuki działania, przeł. K. Thiel-Jańczuk, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 109.
7 Tamże, s. 123.
8 E. Domańska, Historia ratownicza, „Teksty Drugie” 2014, nr 5.
9 Tejże, Epistemologie pograniczy, s. 92–93. Koncepcja „epistemologii umiejscowienia” – wyłożona przez Domańską za Sandrą Harding – dotyczy właśnie problemu lokalizacji podmiotu badawczego.
10 Tamże, s. 96.
11 W artykule Marka Kochanowskiego Ta „brudna” powieść („Kurier Poranny” 16.02.2007) autor ujawnia argumentację członków kapituły, którzy zadecydowali o nieprzyznaniu Karpowiczowi nagrody. Zadecydowały o tym takie argumenty jak odstępstwo od kanonów dobra i piękna, brutalny język, wulgarny sposób opisu rzeczywistości. Kuriozalny wydaje się argument, zdradzający lęk przed rozpowszechnianiem niekorzystnego obrazu miasta: „opis Białegostoku urągający powadze i rzeczywistemu urokowi tego miasta oraz sprzeczność opisywanego świata z koncepcją poetyckiej rzeczywistości wykreowanej przez Wiesława Kazaneckiego w jego twórczości”. http://www.poranny.pl/kultura/art/5065100,ta-brudna-powiesc,id,t.html (29.12.2016).
12 Za przykład niech posłuży fragment omawianej powieści: „Koparki i spycharki za oknem od samego rana Grunwaldzko ryjo. Ziemie rozrywajo, że nic nie zostaje sie. Jabłonki i gruszy upadajo, jak ludzi na wojnie zabite. Nowe bloki i nowe ulicy na ich miejsce w dwa miesiące postawio i ślad po nas zaginie. A my tu żyli, rodzili sie i umierali, cieszyli sie i płakali. Dobre i złe rzeczy wyrabiali. Chałupy mojej póki ci nie rozwalo, jedna została sie. Konserwator przyszedł, tabliczke zawiesił, że chałupa zabytek, i gadał, że mnie trzeba dach naprawiać. A jak mnie to robić, jak ledwo łaże?”. K. Gedroyć, Piwonia, niemowa, głosy, Nowy Świat, Warszawa 2012, s. 6–7.
13 b. hooks, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, przeł. E. Domańska, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1/2, s. 109.
14 M. de Certeau, Wynaleźć codzienność…, s. 123.
15 E. Domańska, Epistemologie pograniczy, s. 86.
16 Tamże, s. 97.
17 Spektakl przedpremierowy odbył się 6 września 2013 roku w Krynkach oraz 29 września 2013 roku w Białymstoku.
18 Więc posłuchajcie losów Antygony, / Którą tu, w Krynkach, Teresą wołali. / Kreon i Szymon – u steru miasta, / Zbyt ufni władzy, którą posiadają. / Ismena i Ksenia, rozważne i prawe / Skazane na życie tam, gdzie śmierć wokoło. / Historia będzie się powtarzać, / Dopóki ludzie nie zaczną jej słuchać. D. Łukasińska, Antyhona, „Annus Albaruthenicus” 2013, s. 139.
19 Performans, oparty na materiałach archiwalnych oraz wspomnieniach mieszkańców spacyfikowanych wsi, odbył się w Białymstoku w 2014 roku. Autor oparł swoją koncepcję na metodzie ustawień rodzinnych Berta Hellingera. Zob. tegoż, Praca nad rodziną: metoda Berta Hellingera, przeł. A. Ubertowska, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2015.
20 Od 29 stycznia do 2 lutego 1946 roku żołnierze Romualda Rajsa („Burego”) spacyfikowali wsie (Zaleszany, Wólka Wygonowska, Puchały Stare, Szpaki, Zanie) położone w województwie podlaskim, powiecie bielskim, zamieszkane przez Białorusinów wyznania prawosławnego. Zginęło osiemdziesiąt osób. Śledztwo w tej sprawie trwało od 1995 do 2005 roku i zostało umorzone.
21 Instrukcja dostępna jest na stronie internetowej performansu: http://metodau-stawiennarodowych.pl/ (23.06.2015).
22 Assmann, Między historią a pamięcią. Antologia, przeł. M. Saryusz-Wolska, Wydawnictwo UW, Warszawa 2013, s. 52.
23 Zjawisko to, na podstawie świadectwa „bieżeńców”, przedstawia Doroteusz Fionik w książce Bieżeństwo. Droga i powroty 1915–1922, seria Historia i Kultura Podlaskich Białorusinów, Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach, Studziwody 2015.
24 bell hooks tak ujmuje artykulację cierpienia przez tych, którzy walczą o prawo do głosu. „[…] kiedy słyszymy załamujący się głos, słyszymy także ból, który zawiera się w owym załamaniu – mowę cierpienia: często jest to dźwięk, którego nikt nie chce słyszeć”. Zob. b. hooks, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, s. 109.
25 Autorka przywołuje słowa Eugeniusza Mironowicza, historyka: „Wyrosło pokolenie prawnuków, […] Próbują odtwarzać tę historię, piszą własny przekaz o tym, co się wtedy wydarzyło, piszą własne interpretacje. Nie wiem, może to początek jakiejś nowej mitologii, nowej legendy, która stanie się źródłem nowej tożsamości najmłodszego pokolenia? Zob. A. Prymaka-Oniszk, Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, Czarne, Wołowiec 2016, s. 351.
26 Słowo historii. Fotoeseje, [autor projektu Marcin Koziński, tekst historyczny Daniel Boćkowski, teksty literackie Piotr Nestorowicz, Wojciech Nowicki, Daniel Odija, Michał Olszewski, Filip Springer, Ilona Wiśniewska], Muzeum Wojska, Białystok 2015, s. 5.
27 S. Sontag, Widok cudzego cierpienia, przeł. S. Magala, Karakter, Kraków 2010, s. 17.
28 W. Benjamin, Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, przeł. K. Krzemieniowa, H. Orłowski, J. Sikorski, wyb. i oprac. H. Orłowski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1996, s. 124.
29 Książka Marcina Kąckiego Białystok. Biała siła, czarna pamięć (Wołowiec 2015), określana mianem reportażu śledczego, przedstawia Białystok jako miasto, którego mieszkańcy wyparli pamięć o jego przeszłości, jako miasto rasistowskie i skorumpowane. Książka Bartosza Jastrzębskiego, Jędrzeja Morawieckiego i Macieja Skawińskiego Jutro spadną gromy (Białystok 2015) stanowi próbę zmierzenia się podróżników z podlaskim mitem, czego rezultatem jest antropologiczno-poetycka opowieść. Jeszcze inny charakter ma poetycki reportaż Michała Książka Droga 816 (Białystok 2015), której autor podąża tytułową drogą z południa na północ, wzdłuż granicy polsko-ukraińskiej i polsko-białoruskiej, wzdłuż Bugu.
30 b. hooks, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, s. 116.
31 E. Domańska, Epistemologie pograniczy, s. 94.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019