O rzece, która wylewa. Literatura i nowa pamięć o powodzi 1
p. 657-677
Texte intégral
How did we forget that matter is a precarious system and dynamic entity, not a reservoir of tractable commodities? 2
1Odra wylewa dramatycznie często 3. Wiadomo o tym także ze źródeł literackich: Odra pojawia się w nich czasem bezimiennie, chwilowo, także w kontekście ostatnich powodzi w 1997 i 2010 roku. Wielu autorów ją personifikuje, przypisując rzece wyjątkowo burzliwy charakter. Za antroporfizowaniem Odry stoją doświadczenia życia na terenach zalewowych (czasem wielopokoleniowe) oraz przekazywana wiedza i znajomość rzeki (dawny region Nowej Marchii, Dolny i Górny Śląsk). Ale nie tylko. Zagrożenie powodziowe dyskutowane poza humanistyką 4ma wpływ na analizę literatury w postaci potraktowania wylewów Odry niemetaforycznie, w charakterze realnego ryzyka, które bywa motywem literackim i dzięki temu może być lepiej zrozumiane. Niniejszy tekst pisany jest jednak od strony literatury – nie rozstrzyga, ile znaczenia dla powodowania powodzi ma regulowana linia brzegowa, ile pogłębione koryto rzeczne, a ile obwałowanie (choć i te zagadnienia pojawiają się w zebranych tutaj tekstach literackich). Pytania, które stawiam, brzmią następująco: co dodaje literatura do postrzegania tej najczęściej występującej na świecie katastrofy, jaką jest powódź? Czy i w jakim sensie literatura może stać się częścią gromadzonej wiedzy na temat praktycznych sposobów radzenia sobie z powodzią? Jakie daje świadectwo, odwagi czy słabości w stawianiu czoła zagrożeniu?
2W celu odpowiedzi na te pytania biorę pod uwagę literaturę odnoszącą się przede wszystkim do wylewów Odry i jej dopływów. Rzeka ta, z uwagi na częstotliwość i skalę rozlewów, wytworzyła różne sposoby radzenia sobie z groźnymi zjawiskami wodnymi, nie tylko z powodziami, ale i związanymi z nimi ulewnymi opadami. Zebrane do tej pory teksty literackie (zarówno polsko-, jak i niemieckojęzyczne) na temat wylewów rzek i historie ludzi mieszkających w ich pobliżu (szczególnie nad Odrą i jej dopływami) wskazują na wiele różnych czynników kulturowych mających wpływ na społeczny odbiór zagrożenia powodziowego. Posiłkując się literaturą, poszukuję informacji, które czynniki powodują podejmowanie przez mieszkańców terenów zalewowych walki z zagrożeniem lub działań na rzecz jego złagodzenia, a które zahamowują aktywność, skutkując przyjmowaniem postaw pasywnych. W obu przypadkach pytanie nadrzędne brzmi: dlaczego tak się dzieje?
3Na tle innych państw nadmorskich w Europie, takich jak Niemcy, Belgia, Dania czy Holandia, Polskę charakteryzuje kultura, w tym przede wszystkim literatura, która wyjątkowo głęboko zinternalizowała wydarzenia wojenne 5. Na podstawie języka doniesień prasowych (powódź Odry w 1997 i 2010 roku) i wywiadów z ludźmi mieszkającymi nad Odrą 6można sformułować założenie, że w obliczu zagrożenia o charakterze innym niż antropogeniczny narzędzia adaptacyjne czerpane są ze zbiorowej pamięci zawierającej repertuar postaw i doświadczeń z czasu wojny. Hipoteza wpływu czynników kulturowych na zachowania jednostek w obliczu zagrożenia (czy przygotowywania się do niego) i ich zdolność do adaptacji (szczególnie kiedy zagrożenie się powtarza) jest stanowiskiem mało rozpoznanym na gruncie badań humanistycznych. Potrzeba poszerzenia rozumienia zachowań społecznych wobec groźnych zmian środowiskowych o kontekst rodzimej kultury bierze się z przekonania o niedoreprezentowaniu źródeł należących do pamięci literatury będącej częścią obszerniejszej pamięci kulturowej. Takie ujęcie pozwala uszeregować na nowo możliwości i przeszkody przystosowywania się do niebezpieczeństw takich jak powódź, przy czym dotyczą one nie tylko ludzi jako aktorów społecznych, ale i samej rzeki rozumianej tutaj jako aktant.
Ramy
4Literatura jest zapisem pamięci o radzeniu lub nieradzeniu sobie z powodzią i w tym sensie może służyć lepszemu zrozumieniu procesów adaptacyjnych wobec zmian środowiskowych. Jest także próbą wskazania sposobów oswajania lęku przed nieprzewidywalnym zagrożeniem i możliwością ekspresji traumy następującej po kataklizmie, reprezentując źródła kulturowe o strukturze narracyjnej 7. Nie chodzi więc o pamięć mającą na celu „celebrowanie” wydarzenia, upamiętnienie przeżycia czy nawet jego „sakralizację” 8, lecz o pamięć poszerzoną o aktywność i potrzeby żywej rzeki, o przestrzeń akwatycznej pamięci, budowaną na realnym odniesieniu do środowiska:
Rzeka, która przez wieki wyznaczała rytm życia człowieka, współcześnie wypadła ze świadomości społecznej. Człowiek odwrócił się od niej, budując bez niej świat swoich odniesień. Lipcowa powódź 1997 roku zmusiła go do przewartościowania własnej przestrzeni, kazała mu na powrót usytuować ją w tej przestrzeni. […]. Mieszkańcy uświadomili sobie, że rzeka „pamięta” o swoim starorzeczu i podąża do niego, jeśli tylko w niej wody przybywa. 9
5Wydaje się, że brak realnej, materialnej rzeki w świadomości mieszkańców Nadodrza ma związek z niewykształconymi wzorami kultury na obszarze masowych przesiedleń ludności. Powojenni osadnicy nie dysponują wiedzą uwarunkowaną otaczającym ich środowiskiem przyrodniczym, czymś w rodzaju wiedzy natywnej (indigenous knowledge), która funkcjonuje w kontekstach pozaeuropejskich także jako „tradycyjna wiedza ekologiczna”. Wiedza ta obejmuje między innymi praktyki radzenia sobie z przyrodą przy jednoczesnej jej ochronie 10. Możliwe jednak, że przykłady literackie, w jakiejś mierze lokalne, związane biograficznie z rzeką Odrą, zawierają elementy takiej wiedzy autochtonicznej biorącej się z doświadczenia życia z rzeką. Wzorzec ten jest o tyle interesujący, że kulturę i jej źródła pozwala traktować w kategoriach ekologicznej adaptacji.
6Nowa pamięć wpisuje się w adaptacyjną rolę pamięci jako funkcji zbiorowej w takim sensie, że oprócz stałych ram społecznych, społeczeństwo reaguje na warunki teraźniejsze i w wyniku tego może się odtwarzać, a zatem przystosowywać do nowych warunków. Dotyczy to także funkcji literatury:
Społeczeństwo, zależnie od okoliczności i zależnie od czasu, rozmaicie przedstawia sobie przeszłość: zmienia bowiem swoje konwencje. Skoro każdy z jego członków dostosowuje się do tych konwencji, nagina on swe wspomnienia w tym samym kierunku, w którym posuwa się pamięć zbiorowa 11. […] Społeczeństwo […] osądza fakty wtedy, kiedy mają one miejsce, zamyka przecież w każdym swym ważniejszym wspomnieniu nie tylko fragment swego doświadczenia, ale także jakby odbicie swoich refleksji. 12
7Źródła literackie mogą także zostać potraktowane jako element procesu komunikacji społecznej, w której chodzi o to, by przemyśleć na nowo relację społeczeństwa do środowiska przyrodniczego, a także wpłynąć na debatę publiczną 13. Z kolei, włączając perspektywę teoretyczną, tak rozumiana pamięć literatury może być częścią refleksji tego, co społeczne, kulturowe i przyrodnicze zarazem, ale i wzajemnie odniesione do siebie 14. W ten kontekst wpisuje się często przytaczana propozycja Bruno Latoura – teoria aktora-sieci (ANT) czy pomysły zaprezentowane przez niego w Polityce natury. Epistemologia staje się w tej teorii ontologią, społeczeństwo – zbiorowością aktorów ludzkich i nieludzkich w rozszerzających się sieciach relacji; aktorzy zaś potrzebują rzeczników, nie tylko polityków, ale przede wszystkim naukowców 15. Rzeka, która wylewa, wedle koncepcji Latoura, jest aktorem, ponieważ działa (i oddziałuje). Lecz pytanie o to, czy ktoś jej słucha i czy ktoś mógłby zostać jej niezależnym rzecznikiem, wydaje się zbyt fantazyjne. Może dlatego, że poza społeczno-politycznym i wpisanym w nie naukowym kontekstem, brakuje u Latoura wymiaru kulturowego. W tym ujęciu literatura jest tylko fikcją i nie ma udziału w poznaniu – i zmianie – rzeczywistości.
8Hubert Zapf, niemiecki badacz z Uniwersytetu w Augsburgu, nie tylko uwzględnia literaturę w swojej koncepcji kulturowej ekologii (Kulturökologie), ale nawet stwierdza, że literatura działa jak ekologiczna siła wewnątrz większego systemu kultury 16. Siły oddziaływania literatury są do pewnego stopnia niezależne od procesów naturalnych, a z pewnością są marginalizowane. W koncepcji „kulturoekologii” teksty literackie pełnią symboliczną funkcję korygowania tego, co zostało zdeformowane i przekształcone w innych, pozaliterackich językach i co oddziałuje na kulturę. Język fikcji odgrywa rolę zarówno metajak i kontr-dyskursu. W tym sensie funkcjonuje na starych prawach teorii krytycznej i utopijnej. Jednak poza tymi dwoma funkcjami korekty i teorii krytycznej, Zapf wskazuje na trzecią funkcję, o wiele bardziej innowacyjną w stosunku do rozumienia roli literatury. Chodzi o literaturę reprezentującą „reintegracyjny interdyskurs”, który staje się komponentem całego systemu kulturowych dyskursów i ma wpływ na redefiniowanie kulturowych centrów 17. Dzięki temu udaje się zestawić ze sobą różne języki i wymiary doświadczenia, zazwyczaj kulturowo odseparowane, takie jak „rejestry języka, formy życia, sferę społeczną i doświadczeniową” 18. Teoretycy, powołujący się na Zapfa, wyraźnie wskazują, że nie polega to na dążeniu do zharmonizowania kultury pojmowanej jako całość procesów komunikacyjnych, ale na wydobyciu z tekstów literackich możliwości dynamicznej interakcji, przeciwdziałania stagnacji i redukcji w tymże systemie. Pod tym względem literatura jest procesualna, złożona i współzależna podobnie jak system ekologiczny. Dzieje się tak dlatego, iż źródła literackie pochodzą albo z tradycji mówionej, „tego, co musi istnieć”, albo z tego, czego nie można wypowiedzieć i gdzie potrzeba fikcji 19.
9Zmiany środowiskowe przekraczają granice państw narodowych i wymagają innowacyjnych, kompleksowych rozwiązań oraz komunikacji na transnarodowym poziomie uwzględniającym różnice i podobieństwa kulturowe. Zaś zmiany granic państw narodowych spowodowały, że wiele spośród źródeł kulturowych należy nie tylko do językowego dziedzictwa, ale i dziedzictwa regionów – co widać wyraźnie na przykładzie Polski (i literatury śląskiej czy regionów związanych z Pomorzem, a także w rozwoju takich nurtów badawczych jak nowy regionalizm). Perspektywa lokalizacji zagrożenia, nie tylko geograficzna, ale także historyczno-kulturowa, zdaje się odgrywać ważną rolę w zarządzaniu niebezpiecznymi zmianami środowiskowymi i ma wpływ na badania ich społecznej percepcji, dlatego potrzeba badań komparatystycznych, transnarodowych i transregionalnych staje się coraz bardziej paląca. Zadaniem niniejszego tekstu jest przedstawienie wybranych przykładów literatury nadodrzańskiej z zaznaczeniem, iż wiedza na temat radzenia sobie z kataklizmami nie pokrywa się w literaturze z mapą geograficzną (w zrozumieniu radzenia sobie z powodzią pomocne mogą być teksty o innych rzekach i powodziach funkcjonujące w pamięci kulturowej). Niemniej jednak nawet przykłady nadodrzańskie, ze źródeł polskoi niemieckojęzycznych, w mniejszym stopniu dziewiętnastowieczne, głównie dwudziestowieczne, dostarczają określonej wiedzy na temat czynników kulturowych wpływających na postawy adaptacyjne. Sposób ich uszeregowania jest próbą wskazania na nowe pola semantyczne do wypełnienia kulturowej pamięci o powodzi.
Wybór tekstów i sposób analizy
10Główną osią podziału tekstów literackich są dwa sposoby analizy:
Relacje ludzi z rzeką badane są w literaturze poprzez pojęcia adaptacji, narażenia na niebezpieczeństwo i bezbronność wobec katastrofy powodzi. Służą one do opisu, jak ludzie przystosowują się do groźnie zmieniającego się środowiska przyrodniczego lub napotykają trudności w przystosowaniu się do zmian;
Odra reprezentująca niebezpieczne zjawiska akwatyczne zaciera kulturową wiedzę o rzece, którą ludzie dysponują. Wskazuje się tym samym na akwacentryczne sposoby poznania, według których bezbronność i adaptacja, wobec zmienianego przez ludzi środowiska przyrodniczego, wymagają uwzględnienia perspektywy rzeki jako strony w procesie komunikacji.
11W wyniku tego relacje pomiędzy ludźmi a rzeką (1), stosunek do rzeki i jej wylewów (2) rozpatrywany jest na czterech planach: rzekę trzeba kontrolować i jest to możliwe (1.b. adaptacja ludzi zakłada 2.a. bezbronność rzeki); rzeka nie daje się kontrolować (1.a. bezbronność ludzi), ponieważ to rzeka włada nami (2.b. aktywność rzeki). Poza humanistyką, język analiz szacowania ryzyka i kosztów społecznych katastrof naturalnych wyklucza mówienie wprost z perspektywy rzeki20. Umożliwia to język fikcji. W nowej rekonstrukcji pamięci o rzece chodziłoby o to, że dzięki literaturze daje się połączyć porządek antropocentryczny z wiedzą nieantropocentryczną, a wyciągnięte wnioski przełożyć na praktykę społeczną. Aby to pokazać, prześledzę przykłady, które występują w literaturze nadodrzańskiej 21, biorąc pod uwagę biograficzny związek z rzeką (miejsce urodzenia, zamieszkania, dłuższego przebywania autora lub autorki):
Wrocław/Breslau: Joseph von Eichendorff (1788–1857), Paul Keller (1873–1932), Max Herrmann-Neisse (1886–1941), Henryk Bereska (1926–2005), Urszula Kozioł (ur. 1931), Jacek Łukasiewicz (ur. 1934), Bodo Heimann (ur. 1935);
Czuchów/Czuhow (z dopływem Odry: Bierawką/Bierau): Wilhelm Szewczyk (1916–1991);
Dobrzeń Wielki/Groß Döbern: Jan Mehl (1855–1940);
Frankfurt (Oder): Ernst von Wildenbruch (1845–1909);
Gliwice/Gleiwitz (z dopływem Odry: Kłodnicą/Klodnic): Horst Bienek (1930–1990);
Kędzierzyn-Koźle/Kandrzin-Cosel: Janusz Rudnicki (ur. 1956);
Laski Odrzańskie/Läsgen: Mieczysław J. Warszawski (1950–2015);
Lebus/Lubusz: Günter Eich (1907–1972);
Łubowice/Lubowitz: Joseph von Eichendorff (j.w.);
Opole/Oppeln: Hans Niekrawietz (1896–1983), Jacek Gutorow (ur. 1970), Tomasz Różycki (ur. 1970);
Sulechów/Züllichau: Olga Tokarczuk (ur. 1962).
1.a. Bezbronność ludzi wobec powodzi
12Kategoria ta zastosowana do literatury daje możliwość wypełnienia jej treścią inną niż w badaniach społecznych zarządzania ryzykiem. Przede wszystkim poszerza się spektrum i kontekst zachowań ludzkich aktorów, do głosu dochodzą czynniki historyczne (jak przesiedlenia) oraz kulturowy topos walki z żywiołem i obcą naturą. Poniższa analiza jest przykładem, jak można gromadzić i interpretować źródła literackie do opisania sytuacji bezbronności ludzi wobec zagrożenia i katastrofy powodzi, pokazania ich świadomości bycia narażonym na kataklizm. Na tym etapie celem tych wyliczeń nie jest zbudowanie spójnej narracji, ale wydobycie najczęstszych motywów.
13Opisywane w literaturze nadodrzańskiej problemy w radzeniu sobie z powodzią mogą mieć podłoże egzystencjalne i psychologiczne:
zagrożenie powodziowe przywołuje deszcz doświadczany jako „tępy niepokój”, „niezadowolenie topione w wódce”; wyjątkowość i podobieństwo ludzi do Boga nie przynosi praktycznych rozwiązań [Eich 1951]; Bóg – jako stwórca, którego wola towarzyszy wszelkim wydarzeniom – jest wielki, ale milczący: „A mimo to nie gna nic bezcelowo, i chmurami deszczowymi, burzą i wiatrem kieruje Wola wielka i niema” [Niekrawietz, Regenlied, 1937];
woda niszczy ludzkie plany, przyszłość; powódź się powtarza i wywołuje egzystencjalny lęk, „obezwładniającą słabość” [Niekrawietz 1976: 245];
Odra jest obcą, pustą poniemiecką krainą, może nawet niezrozumiałą, zamieszkaną przez „germańskie bożki” [Różycki 1997];
w Bestiarium powódź utożsamiana jest z ogólnym chaosem życia, bezsensownym wydarzeniem, totalną katastrofą, które odzwierciedla chaotyczna narracja; powódź pozwala dotrzeć do poniemieckich pozostałości miasta (Opola), ale i wskazuje na niemożność powiązania historii sprzed wojny i po niej [Różycki 2012];
psychologiczny wymiar dotyczy bardziej poczucia ludzkiej słabości, która przekłada się wprost na relację z silniejszą rzeką, postrzeganą jako sprawczy, nadludzki żywioł: bohater Wiatru od Odry Niekrawietza, rolnik Hanek, mimo iż wielokrotnie doświadczał i doświadcza powodzi, nie wyciąga z niej wniosków, internalizuje więc katastrofę (staje się ona częścią jego światopoglądu) i całkowicie się jej poddaje [1976]. Podobnie współczesny pisarz biograficznie związany z Odrą, Mieczysław Warszawski, świadomy jest hipnotyzującego oddziaływania rzeki, pisząc o jej magnetyzmie [2009: 151].
14Spustoszenie psychiczne po powodzi może być nieusuwalne, a tym samym pozbawiać aktywnej postawy na przyszłość, siły do stawiania czoła niebezpieczeństwom. Marcin Jot Czerwiński w wierszu Nazajutrz pisze, że „rzeka wypala” wnętrze i na stałe zakorzenia lęki. Szczególnie charakterystyczne jest tu umocowanie się powodzi z 1997 roku w pamięci:
Obawiam się lipca, każdego lipca,
wspomnienie narasta w zatęchłych piwnicach,
w podziemnych knajpach konwersujących z grzybem,
nawet w praniu które wyschło,
tkwią zęby smoka uśpione i śniące,
aż jutro rozsypie je deszcz;
staliśmy podobni mieszkańcom delty
nasza wolność końca wieku odpłynęła:
lotny obłok bez kotwicy,
demokracja bez pieniędzy,
suchość bez tam;
wiara, ta pozostała:
że kolejne tysiąc lat nie zacznie się jutro,
wiara w ciszę po burzy,
w rozsądek rzeki. [Kiedy Ty mówisz Odra…: 148]
15Ludzka bezsilność nie prowadzi tutaj do uświadomienia sobie powtarzalności zagrożenia, co mogłoby być początkiem przygotowania się na wypadek kolejnego. Wszystkie te konteksty wpływają na refleksję nad życiem i egzystencją, nawet na pogodzenie się z powodzią na własnej ziemi (Niekrawietz) albo na „obcej”, poniemieckiej (Różycki). Nie przedstawiają możliwości przeciwdziałania powodzi czy walki z żywiołem. Odrębną kategorię stanowią przyczyny zewnętrzne, związane z niewydolnością organizacji, administracji czy zarządzania niebezpieczeństwem. To bezbronność społeczno-polityczna, kt óra wyrażana być może najczęściej poprzez pozbawiony sensu, chaotyczny sposób konfrontacji z żywiołem. Dotyczy on słabych struktur społecznych i koordynacyjnych, braku ośrodka decyzyjnego i wcześniej przygotowanych rozwiązań:
a zatem poszkodowani przez powódź mogą czuć się zaniedbani [Niekrawietz 1976];
Odra okazuje się silniejsza od wałów i grobli [Eich 1951, Tokarczuk 2003];
ludzie nie radzą sobie z brudem, błotem, szlamem, wilgocią – metaforyczność w czasie powodzi przechodzi w materialność: „Woda leci przez strop i ściany, błoto w łóżkach” [Wojciech Izaak Strugała, Na ulicę Popowicką spływa brudna woda, w: Kiedy Ty mówisz Odra…: 149];
wylewowi towarzyszy niewiedza i panika: „W niektórych oknach ludzie zaspani, niezdający sobie sprawy, o co ten krzyk i zamęt. Zgiełk, bieg, zamieszanie, ścisk i tratowanie wzajemne, a z wałów powoli zbiegają maleńkie strumyczki, wzbierające z każdą sekundą” [Różycki 2012: 145]; opisywany jest chaos ratowania rzeczy, zwierząt i ludzi [146];
Rudnicki w Męce kartoflanej opisuje scenę paniki ludzi zgromadzonych na pogrzebie w kościele, którzy zlekceważyli ostrzeżenia o powodzi:
16W tempie przyśpieszonym, nie było wody, nagle jest, i coraz więcej jej. I na nic nie zdało się wołanie księdza z ambony, że to przecież nie ogień, to woda, ludzie wskakiwali na ławki, deptali się i okładali parasolkami, walcząc o wolne miejsce. […] panika wybuchła, tumult, wrzask rozległ się taki, że świecznikiem zachwiało. Ludzie pchali się na ambonę, wchodzili na święte figury, wdrapywali się na ołtarz. Jak Święte Zoo, tak wyglądał kościół. [338]
17Sytuacja popłochu i histerii utrudnia pomoc i minimalizowanie strat. Ludzie przestają słuchać księdza, który próbuje zaprowadzić porządek. Natarcie rzeki potęguje obraz dryfującej samotnie trumny.
18Bezbronność wobec żywiołu tłumaczyć może także bezosobowa natura przeszkód, z powodu pogody, a przede wszystkim deszczu, z którym nie można mierzyć się na równi:
w Wietrze od Odry pisze Niekrawietz o deszczu, który „w swoim nieskończonym siąpieniu i padaniu nie wykazywał już, ani też nie powodował, żadnego ruchu: zastygał w jednej wielkiej monotonii i ciążył coraz okrutniej, jak zmora, na całej ziemi” [231];
zaś w Regenlied: ludzie nie potrafią przewidzieć zbliżającej się powodzi mimo długich opadów [Niekrawietz 1937];
Rudnicki zauważa lakonicznie: „mamy nie było, padało. I zalało miasto” [2011: 331]. Ten bezosobowy, pozbawiony emocji ton, oddaje nieuchronność przedpowodziowego deszczu.
19Oznaką bezsilności wobec działania żywiołu jest także pojawienie się teorii spiskowej niejednokrotnie wyrażanej przez bohaterów Bestiarium Różyckiego: „Zniszczą nas! Chcą nas utopić, chcą zatopić naszą kulturę!” – wykrzykuje Wuj narratora [2012: 59], który sieje niepewność: „Myślisz, że tak by samo padało od czterdziestu dni?” [76]. Ktoś spowodował „ingerencję w naturalny cykl rzeczy” [114], chyba że powódź to „kara boska za grzechy polityków” [152]. „Wyszedłem z psem, ksiądz grzmiał o karze, która spadla na Miasto. Za grzechy, za aborcję i za takie życie, jakie prowadziła Fryzjerka” – dopowiada Rudnicki [2011: 336] 22. Pośród tych przyczyn i aspektów bezsilności ludzi wobec powodzi nie zauważa się wprost ocieplenia klimatu i antropopresji jako możliwej przyczyny lub niepewności wobec nieprzewidywalnej przyszłości. Różycki wprawdzie w swoim onirycznym Bestiarium wykorzystuje lipcowy skwar do „rozmycia kształtów”, uplastycznienia przestrzeni, która także „pęcznieje” od wilgoci [14–15], ale potraktować to należy jako zabieg estetyzacji opisu miasta podczas zalewu.
1.b. Adaptacja ludzi
20Antyniemiecka repolonizacja Odry po 1945 roku tylko pozornie wywołuje poczucie siły w narodzie: „Tu nad rzeką stanie mego syna / pierwsza wolna kołyska [Szewczyk 1947] – nie ma ona jednak żadnego przełożenia na stawianie czoła Odrze, która wylewa. Podobnie zwodnicze okazują się walory estetyczne rzeki w mieście: „–Wiesz, co u nas [we Wrocławiu] jest piękne? – powiedział Andreas. – Że wszędzie jest Odra, wokół katedry, wzdłuż ulic i starych domów, wszędzie rzeka” [Bienek 1975: 72].
21Ważniejsze dla rozumienia kulturowego kontekstu w walce z powodzią jest odróżnienie dwóch okresów: przed i po oraz czasu powodzi. Przed powodzią i po niej ludzka świadomość sprawstwa i zagrożenia ze strony rzeki jest silniejsza, stąd w literaturze tworzonej w tym okresie znajduje się wiele informacji na temat sposobów kontrolowania rzeki wynikających z racjonalnego przekonania, że można przeciwdziałać powodzi. W przekazywanych głównie ustnie historiach nadodrzańskich wiele miejsca poświęca się: osuszaniu terenów nadrzecznych; rozmaitym przedsięwzięciom budowlanym, takim jak obwałowania, wały, skarpy, nasypy, groble, zapory, tamy, przekopy, kanały, rowy; praktykom pogłębiania koryta rzeki [Jak szumi Odra…]. Mają one pilnować i strzec rzeki, tak jak wał opisywany przez Wildenbrucha: „niczym strażnik, któremu przydzielono nadzór niebezpiecznego podopiecznego i ten nie chce stracić go z oczu” [Jak szumi Odra…: 140].
22Odmienną, choć równie „skuteczną” rolę pełniły zabobony, choćby ten o składaniu rzece ofiar z dzieci: „– Tak, rzeczywiście, w dzień, dwa po tym, jak przeczytamy w gazecie, że znów utonęło dziecko, powódź się kończy” [Bienek 1975: 72], czy przepowiadania powodzi [tamże, s. 184–7].
23Naukową postawę szukania powodów kataklizmu, zamiast podtrzymywania narracji spisku, reprezentuje Stryj, bohater Bestiarium: „natura bez sensu działa […] [należy] samemu sens nadać wydarzeniom” [118–119]. Według niego powódź daje się obliczyć: „Wód przybór, opady, mżawka, wilgotność gleby, wysokość wód gruntowych. Napór faktów” [120]. Jest on przekonany, że powódź odsłoni nowy sens [121], a zatem nie musi być tragedią, lecz okazją do poszerzenia wiedzy hydrologicznej.
24W czasie powodzi dochodzi do koncentracji doświadczenia hic et nunc. Teraźniejszość katastrofy przesłania inne problemy – ludność ma świadomość konieczności odpowiedzialnego działania, a jednocześnie wspiera się poczuciem humoru. Świadczy to o zdolności ludzi do przystosowania się i oswojenia nawet najtrudniejszych warunków, na co dodatkowo oddziałuje przynależność do wspólnoty powodzian, która aktywizuje do podejmowania nowych zajęć:
wprowadzanie innowacji ułatwiających życie w czasie powodzi. Pisze o tym m.in. Niekrawietz: „Dorożkarz Dechert i Hanys Waletzko przestawili się i wystąpili teraz jako przewoźnicy wodni. […] Świadczyło równie o fantazji, jak o zmyśle praktycznym, że umieli od razu przerobić swoje częściowo już zdezelowane pojazdy bez kół, ale z nienaruszoną karoserią, na coś w rodzaju gondoli, ku zdumieniu pasażerów, którzy zwłaszcza w takich okolicznościach nie mogli się wprost nadziwić tej wygodzie. Osobliwe, jak ten czy ów, który nigdy jeszcze nie siedział w nobliwym ekwipażu, huśtał się teraz na miękkiej kanapie i przez okienko karety przyglądał się falującej wodzie!” [1976: 255]. Przykłady transportu podczas powodzi pojawiają się często i są przedstawiane także żartobliwie: „Ludzie pływają na łódkach, kajakach i dętkach. […] Wypływa trumna Nauczycielki” [Rudnicki 2011: 338];
Wuj narratora w Bestiarium oznajmia, że na czas powodzi będzie robił przetwory: „Będę kisił kapustę, buraki, ogórki, rozumiesz? Narobimy beczek, mnóstwo beczek, mnóstwo słoików […] To będzie sobie fermentować! Rozumiesz? Gazy! Uniosą nas do góry!” [Różycki 2012: 59–60]. Różycki pokazuje, jak zgromadzeni w schronach budują barkę, wielką tratwę: „Kiedy nadejdzie woda, odpłyniemy na niej i przeczekamy” [60];
ludzie mobilizują się militarnie, próbują walczyć z powodzią [Gdy nadciągała wielka woda…31, 83], ale „jedyną odtrutką są żarty” [Kiedy Ty mówisz Odra…: 115].
25Nieoceniony dla adaptacji wydaje się respekt wobec rzecznego żywiołu, który może powstrzymywać ludzi przed zbliżaniem się do rzeki podczas jej wzburzenia, a w konsekwencji długofalowej – przed rozbudową terenów mieszkalnych na obszarach zalewowych [Wildenbruch 2004]. „Wystarczał jeden rzut oka na mordercze skręty wody, żeby zakręciło się nam wszystkim w głowach i żebyśmy powoli, nie dając po sobie poznać strachu, zaczęli się wycofywać” – pisze Olga Tokarczuk w eseju Odra [2003:155]. Bohaterem obznajomionym z powodzią jest wspomniany już Hanek z Wiatru nad Odrą. Wielopokoleniowe gospodarstwo rodzinne na terenach zalewowych okazało się skarbnicą opowieści i doświadczeń życia z groźną rzeką. Bohater Niekrawietza traktuje rzekę z szacunkiem, wsłuchuje się w jej „melodię”, szczególnie gdy woda wzbiera [Niekrawietz 1976: 213]. Powódź należy według niego do „wielkiego spektaklu natury” [242], choć zarazem destrukcyjnie wpływa na jego los. We wszystkich tych przypadkach chodzi o rozpoznanie w rzece elementu niebezpiecznej przyrody, lepsze jej rozumienie, obserwowanie otoczenia (m.in. zachowania zwierząt) i pamięć, że wylewy Odry się powtarzają. Tak wyrażany stosunek wobec rzeki pokrywa się także z opisami jej aktywności (2.b.)
2.a. Bezbronność rzeki
26Wiele spostrzeżeń dotyczących słabej kondycji rzeki z powodu ludzkich działań, czy to przez zanieczyszczenia, czy z powodu ingerowania w jej bieg i kształt, wypowiedzieli pisarze śląscy. Zarówno przed, jak i po drugiej wojnie mityzowali oni Odrę („święta rzeka Ślązaków”) i wypowiadali się w jej imieniu. Hansa Niekrawietza i Horsta Bienka pod tym kątem przybliżył nieco Mariusz Jochemczyk, pisząc, że to oni, „wieśniacy nadodrzańcy zaznajomieni z okrutnymi kaprysami rzeki od dziecka, nawet w obliczu «strasznego nieszczęścia», ujawniają […] zdolność kontemplacji, podziw dla wzniosłego («spektaklu natury»), empatię z bezosobowym” 23. Zwracają oni uwagę na ujarzmianie rzeki w mieście i jej więzienie, co ma tragiczne konsekwencje i powoduje wylewy [Bienek 1975: 69].
27Wrażliwy na lekceważenie stanu rzeki był również Henryk Bereska. W wierszu Krajobraz nowego typu wyraźnie wskazuje on na antyekologiczną działalność człowieka, która dotyczy zarówno zanieczyszczania rzeki („chemiczne ścieki z fabryk na Górnym Śląsku”), jak i praktyk regulowania koryta [Bereska 2001]. Motyw ekologicznej świadomości pojawia się, choć z rzadka, także w utworach bardziej współczesnych, np. u Jarosława Mariusza Gruzli w wierszu Nad rzeką spokojnie o wspomnieniu Odry:
Dom w mieście, w kraju. Rzeka rzadko wylewała.
łapaliśmy w niej ryby z sumiastymi wąsami.
obserwowaliśmy z daleka, jak zamiera tam
życie […] [Kiedy Ty mówisz Odra…: 100]
28Przyrodniczy charakter Odry podkreśla także Tokarczuk [2003], pisząc o jej wartościowym starorzeczu i bogatym ekosystemie, miejscu, w którym rzeka się uspokaja. Rzeka wydaje się „żywą istotą”, która poza wałami toczy spokojne, „zamyślone” życie [155]. Wspomina ona, jak, będąc kilkuletnią dziewczynką, obserwowała prowadzone na Odrze w 1968 roku działania militarne, niepasujące do dzikiej natury żywiołowej rzeki: „Odra wydawała mi się sprofanowana, zaprzęgnięta tym pontonowym mostem do pracy, wzięta w uzdę niczym koń. Przekrojona na pól trzepotała się w słońcu jak ryba” [159]. Ekologiczna bezbronność Odry, próby jej ujarzmiania i sterowania, choć zauważane, są rzadziej opisywane, ponieważ powódź dotyczy przede wszystkim przedstawienia pozornie niezależnej od ludzkich działań rzeki i jej wartkiej, nieczułej na katastrofy aktywności. W sytuacji nieprzewidywalnych zmian środowiska, na które człowiek w dużej mierze oddziałał, należy o rzece pomyśleć jako o współ-narażonej, wraz z ludźmi, na nowe niebezpieczeństwa (jak zwiększone opady w okresie letnim) i antyekologiczne posunięcia osłabiające jej naturalne siły do łagodzenia wylewów.
2.b. Aktywność rzeki
29Dla wzmacniania działań adaptacyjnych wobec powodzi, mierzenie się z aktywnością rzeki może dotyczyć zdawania sobie sprawy z potęgi żywiołu nawet w codziennym doświadczeniu, ale i szerzej – poczucia znajomości rzeki. Często obserwowanie wzburzonej rzeki, choć przywołujące rozmaite emocje i metafory, myśli i roztrząsania, dostarcza wiedzy o naturze rzeki:
Jan Mehl, śląski działacz na Opolszczyźnie, twórca popularnych pieśni, w jednym ze znanych utworów opisuje Odrę, która zarówno „targa swe brzegi, usuwa po kąsku”, jak i jest źródłem pracy dla tysięcy ludzi [Mehl 1892];
związany z Wrocławiem poeta w zimową noc obserwuje rzekę i widzi, jak „miota krę wokoło jak przekleństwa straszne / maligną opętany pijak – Odry nurt” [Herrmann-Neisse 1941]. Obserwacja Odry z bliska powoduje, że niejeden pisarz i pisarka uważa, że nikt nie jest w stanie kontrolować rzeki [Eich 1951, Tokarczuk 2003], a nawet głupio jest ją powstrzymywać [Jak szumi Odra...], ponieważ jest „nieobliczalna”, o czym wiedzą dobrze ludzie nad nią mieszkający [Bienek 1975: 90];
powódź objawia niesamowite wodne szaleństwo, ale i daje odczuć coś „podniecającego, jakąś wzniosłość, osobliwy, trudny do określenia stan” [Niekrawietz 1976: 244];
rzeka żywi i niszczy, pisze Sylwester Zawadzki w wierszu Odra obsessions „ta co karmi / rozbija nam mury” [Kiedy Ty mówisz Odra… 1999: 145]; Urszula Kozioł stwierdza, iż rzeki w ogóle pełne są paradoksów:
zmyją drzewa
zachwieją równowagę domów
zerwą układy brzegów
znoszą mosty
wypierają się tamy […]
gaszą płomień
gaszą zapał gotowość sprzeciwu
gaszą pragnienie [2011: 86]
30Odra, która wylewa, często bywa przedstawiana w charakterze sprawcy prześladującego okoliczną ludność: nienawidzona za okrutny, bezwzględny charakter [Bienek 1975], wywołuje wojnę [Gdy nadciągała wielka woda…31, 83]. Z tego powodu jest oszpecana:
wzburzona rzeka to potwór: „cielsko przekręcającego się wciąż z brzucha na plecy szarosrebrnego, potężnego węża” [Różycki 2012: 101];
smaga wiernych zgromadzonych w kościele ogromnymi „jęzorami” [Rudnicki 2011: 336].
31Zdarzają się także obserwacje przydatne w zrozumieniu przebiegu powodzi, traktujące powódź w kategoriach zjawiska przyrodniczego, które może nasilać się z powodu ingerencji człowieka, ale też bez względu na nie:
Wildenbruch pisze, że Odra potrzebuje terenów zielonych, by móc wylewać: „pomiędzy wodą a wałem zostawiono większe lub mniejsze kawałki ziemi, które każdego roku oddawano w ofierze pojawiającym się regularnie powodziom. Były to zdziczałe, nieuprawne kawałki ziemi” [Jak szumi Odra: 141]; „dzika i szaleńczo roztańczona” reprezentuje ona „pierwotny stan żywiołów i zniewalający strachem zapach niebezpieczeństwa” [tamże: 142];
„Odra miewała różne humory” [Tokarczuk 2003: 154]; jest znacznie potężniejsza od ludzi, porównuje się ją do silnego „jucznego zwierzęcia” [tamże i 159], ale nie zawsze można ją oswoić: „Powódź uświadomiła mi, co to w istocie znaczy. Znaczyło, że potęga Odry jest jeszcze większa, niż przypuszczałam. Że Odra gdyby tylko chciała, mogłaby podejść pod samą wieś, pod drzwi kościoła, i wlać się na przystanek, zatopić stawy. Albo nawet wpełznąć przez okna i zamienić mieszkanie w coś trudnego do wyobrażenia, czego nie dałoby się zobaczyć, a mnie samą porwać” [159].
32Potraktowanie rzeki w charakterze odrębnej istoty i siły sprawczej wiąże się z literackimi próbami eksperymentowania z perspektywą rzeki. Można więc powiedzieć: są takie teksty, w których chodzi o to, by spróbować „pomyśleć jak rzeka” i przewrócić naszą potoczną wiedzę o rzekach do góry nogami albo zacząć myśleć od spodu, odbić się od dna, od toni, co może przynieść nowe, nieznane rezultaty dla naszego „porozumiewania” się z rzeką (która wylewa), a wychodząc poza literaturę – uzmysłowić świadomość zagrożenia, które warunkuje skuteczną adaptację. Co by to mogło w praktyce oznaczać? Co najmniej trzy sprawy (które rzeka chciałaby przekazać):
sprzeciw wobec dotychczasowych praktyk regulacyjnych;
powrót do naturalnych sposobów (tzw. renaturalizacja) radzenia sobie z wylewami między innymi poprzez umożliwianie rzece wylewów w postaci pozostawiania okolicznych mokradeł i nieosuszanie ich; pozostawianie dzikich zbiorników wodnych i tworzenie nowych; wycofywanie się z linii nadbrzeżnej należącej do terenów zalewowych; przywracanie lasów i niekarczowanie dotychczas istniejących w krajobrazie nadrzecznym, który spełniał nierzadko rolę hamującej i uspokajającej przeszkody dla wylewającej, wzburzonej rzeki.
33Respekt wobec żywiołu, strach przed nim, może tylko sprzyjać realnej adaptacji, ponieważ „nie czas i przestrzeń rządzą rzeką, ale ona nimi – ustala kojącą ciągłość, utrzymuje całą krainę w stałym, bezpiecznym miejscu” [Tokarczuk 2013: 160].
Podsumowanie
34Tak się stało, że zapomnieliśmy o rzece będącej żywiołem i częścią środowiska przyrodniczego, sprowadzając ją do źródła pitnej wody, turystycznej atrakcji, towarzyszki spacerowiczów czy przyczyny budowania okazałych bulwarów (Wrocław). Literatura przypomina zarówno o przyczynach tego zapomnienia, jak i o ograniczonej roli człowieka potrzebującego lepiej zrozumieć rzekę, by móc odpowiedzieć i przepracować katastrofę. Dlatego potrzeba narracji o sposobach przetrwania i o współdzieleniu doświadczenia bezbronności pomiędzy ludźmi a rzeką, które zdaje się dominować nad adaptacją. Nowa pamięć to pamięć odświeżona, odzyskana z zanurzenia się w literaturze o charakterze rezerwuaru postaw ludzkich. To także pamięć o Odrze, o rzece samej, pamięć, dzięki której można spytać: co rzeka mówi do nas? Czy po polsku mówi co innego niż po niemiecku? A czeska Odra, co mówi? Dla takiego podejścia porządkujące mogą być nowe ramy poznawcze – akwacentrycznie ekokrytyczne. Raz musimy ustąpić wylewającej rzece, a raz próbować wejść z nią w zrównoważony dialog – dialog potrzebny do wzajemnego przystosowania się, odzwierciedlony w doświadczeniu kulturowym. Przy czym, w języku nowej akwakrytycznej pamięci wyzwaniem jest unikanie ucieczki w narrację katastroficzną.
35Nadal warto poszukiwać odpowiedzi na pytania: jaką rolę w narracjach o Odrze odgrywa język oryginalnego zapisu (polski, niemiecki czy czeski), a jaką region i jego historia? Jak pod wpływem czasu zmienia się relacja człowiek–środowisko w kontekście relacji z rzeką? Które okresy były kluczowe dla tych zmian, uwzględniając szczególnie okres powojenny? Jaką rolę w relacji z Odrą odgrywa religia, a jaką folklor? Przykłady literackie okazują się przydatne w badaniu społecznych postaw adaptacyjnych – dzięki nim udaje się wskazać, które cechy i składniki tradycji, nazywane tutaj „nową pamięcią”, wyjaśniają i kształtują owe postawy. Oprócz rozumienia zachowań i przekonań im towarzyszących istotne jest zatem również ich przewidywanie czy wywoływanie. U podstaw rozwoju tego typu badań leży założenie, że aby wzmocnić adaptację, trzeba uwzględnić i właściwie rozpoznać przyczyny społecznej wrażliwości na zagrożenia i bezsilności wobec nich, których wielka część znajduje się w rezerwuarze pamięci literackiej.
Notes de bas de page
1 Artykuł powstał w ramach projektu Beethoven 1 UMO-2014/15/G/HS6/04981 zatytułowanego Społeczno-kulturowe konstrukcje podatności na zmiany i adaptacji do nich. Niemiecka i polska percepcja groźnych fenomenów akwatycznych w regionach rzeki Odry finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w latach 2016–2018. Jego skrócona wersja ukazała się pod tym samym tytułem w „Tekstach Drugich” 2017, nr 1, s. 382–392. Dziękuję członkiniom zespołu, Annie Michalak (UW) i Petrze Buchcie-Bartodziej (UŚ), za wstępne przygotowanie wykorzystanych w tej pracy materiałów.
2 Elemental Ecocriticism. Thinking with Earth, Air, Water, and Fire, ed. J.J. Cohen, L. Duckert, University of Minnesota Press, Minneapolis 2015, s. 5.
3 Por. U. Rada, Odra. Życiorys pewnej rzeki, przeł. Z. Owczarek, Kolegium Europy Wschodniej, Wrocław 2015. Autor wskazuje na wylewy Odry od XVI wieku. Wcześniejsze, średniowieczne powodzie, w tym Odry, odnotowuje Jan Długosz w Kronikach (w ks. II pojawia się rok 988 na oznaczenie pierwszej powodzi w państwie Mieszka, por. np. tu: Jana Długosza Dziejów Polskich Ksiąg Dwanaście, przeł. K. Mecherzyński, drukarnia „Czasu”, Kraków 1867, s. 119). Por. także na temat Odry będącej tematem literatury polskiej, w: D. Kalinowski Odra – rzeka życzeń, „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” 2015, nr 5 (8).
4 Główne paradygmaty w dyskusji nad zagrożeniem powodziowym wskazałam w artykule Odra – rzeka ekoparadygmatyczna, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” nr 30/2017, s. 221–235.
5 Badania komparatystyczne prowadzone w Leibniz Institute for Research on Society and Space (IRS), z którym współpracuje IBL PAN, w zakresie czynników kulturowych mających wpływ na postawy względem przygotowania się do zmian klimatycznych wykazały duże różnice między państwami bałtyckimi. Udowodniono, że kultura odgrywa rolę w kształtowaniu tych postaw, choć badania te wymagają kontynuacji i rozwinięcia także ze względu na współpracę państw tego regionu. Por. T. Heimann, Klimakulturen und Raum: Umgangsweisen mit Klimawandel an europäischen Küsten, Springer VS, Wiesbaden 2016.
6 Badania prowadzone są w ramach projektu Społeczno-kulturowe konstrukcje….
7 Por. J. Hajduk-Nijakowska, Żywioł i kultura. Folklorystyczne mechanizmy oswajania traumy, Uniwersytet Opolski, Opole 2005. Autorka wiele miejsca poświęca powodzi 1997.
8 Tamże, podrozdział Celebrowanie pamięci, s. 210–213.
9 Tamże, s. 221. Pamięć rzeki pojawia się także w literaturze (np. M. Lebda, Woda pamięta, w: Granica lasu, WBPiCAK, Poznań 2013). W kontekście studiów nad ryzykiem powodziowym chodzi przede wszystkim o ustępowanie rzece miejsca w sensie oddawania przestrzeni, tzw. strategia „room for river” (postulowana w zachodniej części Europy) – por. np. D. De Wrachien, S. Mambretti, A. Sole, Risk Analysis and Vulnerability Assessment in Flood Protection and River Basin Management, w: Flood Recovery, Innovation and Response, ed. by D. Proverbs, C.A. Brebbia, E. Penning-Rowsell, WIT Press, Southampton 2008, s. 8–12.
10 B.S. Orlove, S.B. Brush, Anthropology and the Conservation of Biodiversity, „Annual Review of Anthropology” 1996, nr 25, s. 335.
11 M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, przeł. M. Król, PWN, Warszawa 1969, s. 407.
12 Tamże, s. 411.
13 T. Burzyński, Ryzyko z perspektywy badań kulturowych. Wybrane problemy metodologiczne, „er(r)go. Teoria – Literatura – Kultura” 2014, nr 1 (28), s. 23.
14 K. Barad, Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the Entanglement of Matter and Meaning, Duke University Press, Durham 2007, s. 25.
15 Por. K. Abriszewski, Teoria Aktora-Sieci Bruno Latoura, „Teksty Drugie” 2007, nr 1/2, s. 113–126.
16 H. Zapf, Literature as Cultural Ecology: Notes Towards a Functional Theory of Imaginative Texts with Examples from American Literature, „REAL” 2001, nr 17, s. 85.
17 Tamże, s. 93.
18 C. Caupert, T. Müller, The Ecological Function of Imaginative Texts: A Recent Model in Theory and Practice, w: The Future of Ecocriticism: New Horizons, ed. by S. Oppermann, U. Özdag, N. Özkan, S. Slovic, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2011, s. 270.
19 Por. tamże, s. 271.
20 Chodzi o badania społeczne w sytuacji naturalnych zagrożeń. Można brać pod uwagę przestrzeń, której rzece brakuje do wylewania, wówczas ochrona przeciwpowodziowa obejmuje także ochronę środowiska, zaprzestanie zabudowy na terenach zalewowych, powiększanie naturalnych zbiorników retencyjnych, umożliwianie rzece swobodne formowanie korytarza – por. także E. Nachlik, Ochrona przeciwpowodziowa w powiązaniu z ochroną walorów przyrodniczych rzek i ich dolin,, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2006, nr 4/1, s. 55–56, 61.
21 Wybór jest chronologiczny i koncepcyjny. Chodzi o uwzględnienie autorów śląskich polskoi niemieckojęzycznych przed przesiedleniami i po nich; autorów niemieckich i polskich związanych z Odrą oraz współczesne pokolenie, które doświadczyło powodzi Odry z 1997 roku lub się do niej odnosi. Nie bierze pod uwagę wielu tekstów autorów nie związanych biograficznie z Odrą, a jednak wnoszących wiele poznawczych treści do literackiej percepcji powodzi rzutującej na praktykę społeczną, np. Skorunia Macieja Płazy o wylewach Wisły czy wcześniejszej Konopielki Edwarda Redlińskiego. Z uwagi na wielość odsyłaczy, przyjęto formę zapisu według modelu MLA: w tekście w nawiasie kwadratowym: nazwisko autora, data wydania (oryginału), numer strony bądź zakres stron. Bibliografię zamieszczono na końcu.
22 Warto zauważyć, że w sondażu CBOS przeprowadzonym dla „Gazety Wyborczej” i opublikowanym 4 sierpnia 1997 roku, na pytanie „Jakie były przyczyny tych wszystkich materialnych strat podczas powodzi?”, 14% respondentów (spośród 1154 przypadkowych obywateli Polski) wskazało „znak Boży, ostrzeżenie dla Polaków”.
23 M. Jochemczyk, Super flumina Silesiae Superioris…, w: Urzeczenie. Locje literatury i wyobraźni, red. M. Jochemczyk, M. Piotrowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013, s. 185.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019