„Życie jest kasą; sztuka powinna być jej złodziejem”. Poezja zaangażowana i uniwersytet zaangażowany
p. 589-606
Texte intégral
1Jeden z głównych paneli zeszłorocznego Kongresu Kultury nazywał się „Póki nie żyjemy…”. Wśród panelistów zasiadali Paweł Demirski, Kinga Dunin, Szczepan Kopyt, Michał Łuczewski, Andrzej Mencwel i Jadwiga Staniszkis, a całość moderowała Beata Stasińska. Prowadząca rozpoczęła od cytatu z grypsu gen. Krzyżanowskiego do córki z więzienia mokotowskiego, w którym ten wyznaje, że został pionkiem w propagandowej machinie, i deklaruje ponadpolityczność. Po tak zarysowanym otwarciu Stasińska zapytała, jak poradzić sobie z dotkliwie odczuwalną obecnie w Polsce wojną domową na słowa.
2W odpowiedzi Andrzej Mencwel zarysował utopię autonomii uniwersytetu, w której badacze mają wprawdzie różne poglądy i przekonania, oczywiście dyskutują, ale koniec końców zgodnie współistnieją, szanując swoją odmienność, bo to ich największa wartość. Racją nadrzędną byłaby w takim układzie troska o uniwersytet; podobnie z troską o państwo polskie, która powinna zrzeszać Polaków we wspólnej sprawie. Kinga Dunin wyraziła wątpliwość względem tak ustawionego porozumienia, zwracając uwagę na fakt, że osoby z innymi poglądami politycznymi z pewnością inaczej widzą także charakter samego uniwersytetu, o który miałyby się razem troszczyć – współistnienie nie może być zatem zgodne. Chodzi im wszak o inny uniwersytet: albo kształcący kadry dla przemysłu, albo wspierający rozwój intelektualny, albo promujący myślenie krytyczne itd. Socjaliści, liberałowie i nacjonaliści też inaczej wyobrażają sobie państwo polskie, trudno zatem mówić o wspólnej trosce o to samo dobro.
3Gdy w kolejnej turze Beata Stasińska zapytała o to, jaka jest obecna rola elit w społeczeństwie, paneliści odpowiadali, że ważna, mniej ważna, różna – zgodnie występując jednak, jako profesorowie i artyści, z oczywistej pozycji elit jako naszej wspólnoty. Przedostatni odpowiadał Szczepan Kopyt, a na pytanie „po co elity?”, stwierdził, że właśnie nie wie, po co. Nastąpiło przesunięcie, którego nikt w tak sprofilowanej debacie – zwłaszcza że Stasińska zapowiedziała ją jako „rachunek sumienia polskich elit” – nie oczekiwał. Kopyt postawił się w pozycji osób pracujących na śmieciówkach, czyli ok. 30% społeczeństwa. Opowiedział o prawach socjalnych pracowników sztuki, nieudanych próbach porozumienia z elitami władzy poprzedniego rządu w ramach Inicjatywy Pracowniczej oraz o udziale w czarnym strajku, który przeniósł politykę z sal sejmowych na ulice.
4Poznański poeta za wyznacznik przynależności do elity przyjął nie prestiż, lecz stosunki pracy i warunki życia. Tłumaczył to tak: „Nie jestem w stanie postawić się w pozycji elit w momencie, w którym mam nieregularne dochody, w którym rynek książki nie gwarantuje osobom ze świecznika możliwości przeżycia, w którym bez stypendiów, które i tak są sporadyczne, nie da się być twórcą w Polsce, nie da się utrzymać” 1. Paweł Demirski po wypowiedzi Kopyta również wyznał, że nie czuje się elitą: co istotne, w ramach tego panelu byli jedynymi pracownikami sztuki, reszta zaproszonych gości pracuje na uczelniach.
5Pozycja elitarna – bardziej bądź mniej rozstrzygająca, ale w założeniu mająca wpływ na kształt pola – zastąpiona została przez pozycję podporządkowaną: wykluczonej większości, która nie ma prawa do decydowania o sobie. Kopyt dokonał przesunięcia, na które rzadko stać sztukę „wysoką”, i pokazał, że śmieciówki, brak ubezpieczenia zdrowotnego czy wykluczenie z systemu emerytalnego to też jego rzeczywistość. Podobnie jak dużej części społeczeństwa, a nie zatrudnionych na etatach na uniwersytetach elit. I to po stronie tej większości będzie walczył, a nie elit, bo ich interesy nie są jego interesami, mimo iż to one przyznają mu pieniądze na życie – a właściwie dokładnie dlatego. Interesy pracodawcy nie są interesami pracownika, interesy właściciela kamienicy – interesami lokatora, a interesy właściciela rzeźni – interesami świni.
6To perspektywa, którą Kopyt forsuje w swoich wierszach od wielu lat. To także perspektywa, która stała się podstawą młodej „poezji zaangażowanej”: wierszy Kiry Pietrek, Konrada Góry, Dominiki Dymińskiej, Rafała Krausego, Kamili Janiak, Tomasza Bąka czy kolektywu Rozdzielczość Chleba.
Ponad podziałami
7Kontekst tej poezji jest następujący: wiersze się nie sprzedają, nie mają reklam i nie są publikowane w dziennikach czy tygodnikach, recenzje tomów poezji krążą przeważnie w niskonakładowych czasopismach literackich, wywiady z poetami podobnie. Jednym słowem, poezja nie odnajduje się najlepiej na wolnorynkowym gruncie, więc rzadko może liczyć na czytelnika spoza zaklętego kręgu krytyko-poetów. Poeta Robert Rybicki w niedawno opublikowanym wywiadzie przedstawiał to tak:
Rynek promocji, ci od reklamy, okradają poetów z należnych procentów od zysku, o! Huzia na Józia na tych od reklamy! O, wspólny pozew artystów całego świata przeciwko branży reklamy – czy nie brzmi to obłąkańczo wspaniale? Dlaczego mam gadać o tym, jak powinno coś wyglądać, skoro my to w Krakowie robimy, między innymi gadamy o wspólnym pozwie przeciwko branży, która trzepie kesz! I dlatego związek zawodowy poetów! 2
8Twórcy-wytwórcy opublikują niekiedy w czasopiśmie literackim wiersz na umowę o dzieło, ale generalnie ze sprzedaży tomów czy spotkań nie mają pieniędzy, za które mogliby żyć. Zostają skazani na stypendia przyznawane przez elity obowiązującej władzy i na nagrody przyznawane przez elity intelektualne, zwykle etatowych pracowników uniwersytetów. Dlatego schlebianie ich gustom, które często są na wskroś oderwane od problemów i spraw twórców i twórczyń, daje im zwyczajnie większe szanse na pospolite utrzymanie się z poezji oraz całkiem niepospolitą nieśmiertelność: to elity ustawiają poetyckie hierarchie i kanony, nie czytelnicy. Nagród literackich, których kwota pozwala się przez jakiś czas utrzymać, stypendia też są ograniczone, prestiż funkcjonuje często niezależnie od wynagrodzenia finansowego; w polu panują warunki niesparametryzowanej uznaniowej gratyfikacji. Większość poetów i poetek pracuje gdzie indziej, mierzy się więc z takimi samymi problemami jak inni pracownicy i pracownice, najczęściej prekarni – nie są żadną elitą, walczą po tej stronie, po której inni są wyzyskiwani.
9Problem w tym, że wspominanie o tym w wierszach jest często uznawane za tendencyjne – takim ocenom patronuje założenie o mocnym podziale na wartość poetycką i polityczną, tak jakby sposób ujęcia rzeczywiście w żaden sposób nie wpływał na to, co wiersz znaczy (zawsze przecież społecznie) i jak działa (jw.). To pozwala mówić o wierszach jako pewnej neutralnej, wiążącej „ponad podziałami” idei bez wgłębiania się w systemowe czy poglądowe różnice, które zaburzyłyby pozornie harmonijne współistnienie miłośników wierszy, gdzie feministka i seksista, rasistka i uchodźca, homofob i lesbijka, neoliberał i socjalistka łączą się we wspólnym działaniu. I to napędza realną przemoc – realną przemoc pod przykrywką ideowej wolności. Tak działa mechanizm wyrównujący w kapitalizmie kognitywnym – poezja jest bowiem elementem społeczno-politycznych relacji, a polityczne struktury ustawiają także jej funkcjonowanie.
10W artykule Rozkwit i zmierzch demokracji poetyckiej Maciej Woźniak przedstawia historię internetowych portali literackich jako historię demokracji 3. Wystarczy rzut oka na obecny stan tych portali, by zrozumieć, jak trafna to teza: większość z nich nie funkcjonuje, a jeśli, to stanowią poletko wyładowań i frustracji trolli.
11W 2007 roku Igor Stokfiszewski w artykule Poezja a demokracja opublikowanym w „Tygodniku Powszechnym” pisał: „poezja jest w tej chwili jedyną dziedziną sztuki wolną od presji zarówno światopoglądowych, jak i ekonomicznych, a zarazem należy do narracji szczególnie wyczulonych na niuanse życia indywidualnego oraz zbiorowego” 4. Podobnie zakłada wielu współczesnych krytyków, a zdaje im się patronować Hans Magnus Enzensberger. Poezja, wedle Enzensbergera, skazana jest na +/tysiąc trzystu pięćdziesięciu czterech odbiorców, niezależnie od systemów gospodarczych, politycznych, kultur i warunków. Dzięki temu nie poddaje się regułom rynkowym: jest autonomiczna 5.
12Podobnie uważa Krzysztof Sztafa:
[…] mam wrażenie, że w całej swojej społecznej i – to być może kluczowe – rynkowej nieistotności, w całej tej cudownie lekkiej nieważkości współczesna poezja jest dzisiaj formą exodusu: szczególnym rodzajem zerwania, cięciem, produktywnym wyłączeniem spod jurysdykcji wszelkich instrumentalnych, celowo-racjonalnych logik, na które w ostatniej instancji składa się wspomniane Imperium. 6
Stąd zaś niedaleko do projektu ogólnie antyinstytucjonalnej wolności poezji, o której konsekwentnie pisze Piotr Śliwiński:
Ludzie zazwyczaj układaniem wierszy się nie zajmują, zazwyczaj zajmują się układaniem sobie życia. Samo pisanie wierszy jest więc gestem ustanowienia swoich własnych warunków. Jest gestem antyinstytucjonalnym, nawet jeśli kultura i społeczeństwo zakładają jakąś użyteczność poezji. I to nie zmieniło się do dziś. Poeta jest człowiekiem wolnym, choćby dlatego, że to on coś robi z językiem, a nie – nie do końca – język z nim. 7
13Oczywiście to mit – instytucje poezji istnieją i podporządkowane są konkretnym warunkom, tomy z wierszami są w Empikach i innych księgarniach, mają swoją cenę, są utowarowione – poezja podlega zatem regułom rynkowym, bo funkcjonuje w kapitalistycznej rzeczywistości, a nie w próżni. Tyle że nie najlepiej się sprzedaje.
14Dzieje się tak jednak nie dlatego, że jest jakoś szczególnie socjalna bądź daje przestrzeń wolności, lecz dlatego, że na rynku odniosła porażkę: z wielu powodów. Narracja „autonomiczna” zamiast na podstawie konkretnej analizy materialnej zbudowana została przez osoby decydujące w polu na spuściźnie romantycznego mesjanizmu: pozwala jednocześnie być ofiarą (system nas nie przyjmuje) i czuć z tego powodu wyższość (bo jesteśmy wolni). Poezja nie jest wolna wyłącznie dlatego, że jest poezją: w zależności od autora i wierszy bywa ksenofobiczna, klasistowska i seksistowska, podobnie jak pole poezji. Chyba że „wolność” poezji dotyczyć ma białych heteroseksualnych Polaków z klasy średniej, którzy rzeczywiście są na tyle uprzywilejowani, że mogą „ustanawiać swoje własne warunki” – wówczas rzeczywiście poezja jest wolna, jak rzadko co. Mało przekonujący charakter oświadczeń o immanentnej wolności poezji zdradza fakt, że za deklaracją niedostosowania do warunków rynkowych nie idą konkretne postulaty, które pozwoliłyby się z nich wydobyć czy im przeciwdziałać. Jest to zatem znów wspólnota pozornie wspólnych interesów, ale w istocie – wspólnego wykluczenia. Dlatego rządzą nią wciąż feudalne hierarchie i zależności, które są jedynym dostępnym modelem – gdy nie walczy się politycznie i nie pracuje o inny – który można wykorzystać jako alternatywę dla kapitalistycznego.
15Stąd w mocnym paradygmacie poezji po 1989 roku, gdy strach przed zideologizowaniem nie odpuszcza, cenione są raczej tematy pozornie uniwersalne, które wyrównują pozycję każdej i każdego, niezależnie od warunków i kultury, w jakich żyje, i tworzą sztuczne porozumienie. Znamienne, że Robert Rybicki przy pisaniu o poezji Kopyta zarzucał mu, że „doraźnością zakopcił swoje wiersze” 8. Utrzymywanie pozorów neutralności historyczno-politycznej pozwala utrzymywać władzę przez wyrównanie wszystkich aktorów uczestniczących w grze i podporządkowanie ich panującej narracji – w tym przypadku etatowych czytelników zatrudnionych na uniwersytetach.
Zgodnie z podziałami
16Takim mitem karmi się zarysowana przez Andrzeja Mencwela współpraca na uczelni – zacieranie realnych różnic prowadzi do instytucjonalnej dominacji jednej wizji nad innymi bez możliwości zmiany, skoro przestrzenie władzy i podporządkowania ukrywane są pod pluralistyczną ideą autonomii jako nie postulowanej, lecz funkcjonującej rzeczywistości. Forsowanie tak ustawionej wizji porozumienia wspiera się na neoliberalnym micie porozumienia mimo różnic. Nie może ono jednak nastąpić, gdy są to wykluczające się różnice interesów czy poglądów – każdy konsensus oparty jest na aktach wykluczenia, w istocie stanowi bowiem nie idealistyczną zgodę, lecz porozumienie dotyczące tego, dominacja jakiego modelu będzie najwartościowsza w danym układzie. To zaś implikuje – w rozumieniu Chantal Mouffe – antagonizm, który dzięki temu, że nie udaje całościowego porozumienia, otwiera konieczność przedyskutowania strategii i starcia rozmaitych wizji wspólnoty w celu świadomego wyboru tego najwłaściwszego. Nie wmawia, że wszystkich zadowoli, ale daje poszczególnym członkom i grupom wybór, więc podmiotowość.
17W neoliberalizmie autonomia instytucji utrzymuje się przez apolityczność i jest równie jak ona fałszywa. Rzekomo wszyscy działają w tej samej sprawie, są bowiem na przykład zgodni co do konieczności odrzucenia neoliberalnej i nacjonalistycznej wizji uniwersytetu czy państwa, więc przeciw nim występują, nie mają jednak konkretnej wspólnej wizji jej kształtu poza wzniosłą ideą autonomii – jeśli zatem uda im się wspólnie odrzucić model neoliberalny i nacjonalistyczny, na etapie decyzji z podmiotów włączonych w walkę wygra ten najsilniejszy. Z pewnością jednak nie będzie to świadoma strategia tak wypracowanej wspólnoty jako podmiotu politycznego, skoro zrównuje interesy wszystkich zarówno pod kątem poglądów, jak i pozycji: profesorów na etatach, adiunktów, prowadzące za darmo ćwiczenia doktorantki ze stypendium lub bez, poetów, których wiersze są omawiane na zajęciach czy sprzątaczki na umowie o dzieło. „Ponad podziałami” pozwala ukryć podział pracy.
18Odpowiedzialny podmiot zbiorowy, który jest w stanie uczestniczyć w procesie decyzyjnym, oparty jest na jawnych i wspólnych interesach, dzięki którym może wypracować konsekwentne postulaty i dążyć do ich realizacji – w innym wypadku oddaje sprawczość na rzecz fałszywej idei porozumienia, ta zaś – pod pozorami apolityczności i no logo – w istocie zezwala na władzę i decyzyjność najsilniejszych. Wówczas okazuje się nagle, że pod zasłoną walki o autonomię uczelni, poezji czy instytucji, wspólnota walczyła o autonomię uczelni, poezji czy instytucji działającej na zasadach libertariańskich / konserwatywnych / softalbo i hardrynkowych. A przecież nie. Możliwość wpływu na wybór, więc i podmiotowość, zostaje jej odebrana.
19Ten właśnie mechanizm kryje się za ujednolicającym stwierdzeniem Michała Łuczewskiego z Kongresu Kultury: „czas zabrać się za tworzenie wielkiej kultury bez resentymentów, a nie podsycać konflikty”, co zdawało się punktem wyjścia i dojścia większości panelistów. Identyczne zasady przyświecają reakcji prof. Andrzeja Lesickiego na krytyczną wobec działań opozycji wypowiedź ks. prof. Pawła Bortkiewicza:
Głębokie podziały polityczne, jakie cechują naszą polską codzienność, dotykają również naszą akademicką wspólnotę. Jako jej członkowie powinniśmy szczególnie dbać o to, by język sporów nie łamał obowiązującej nas zasady poszanowania godności innych, by właśnie uczelnia była przykładem społeczności, która mimo różnic potrafi rozmawiać, dyskutować, szukać dróg porozumienia. Jako rektor stać będę niezłomnie na straży jedności Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. 9
20Problem w tym, że „porozumienie mimo różnic” wciąż zakłada równe znaczenie wszystkich poglądów: zarówno neoliberalnych, jak i socjalnych, zarówno nacjonalistycznych, jak i feministycznych. Tymczasem uczelnia jako instytucja działa według jednego z tych modeli, ukrywając ów fakt pod fałszywym pluralizmem, co nie pozwala na zmianę tego modelu – jako pozornie uniwersalnego, apolitycznego i „ponad podziałami”.
21Tego typu myślenie znamienne jest nie tylko dla elit intelektualnych, ale i dla całego dyskursu liberalnego. Pierwszy odcinek sezonu wiosennego 2017 roku programu Kuby Wojewódzkiego otworzył prowadzący zawołaniem, by, zamiast wystawiać pomniki Polsce Walczącej, budować Polskę Rozmawiającą – po jego słowach chór miasta Tarczyn odśpiewał piosenkę Bo wszyscy Polacy to jedna rodzina 10. Podobnie ustawiony został panel Póki nie żyjemy… – jego punktem wyjścia, już w samym tytule, było pytanie o sposób konsolidacji w ramach wspólnoty narodowej. Gdy „wszyscy Polacy to jedna rodzina”, pracodawca wyzyskuje pracowników, a właściciel mieszkania – wynajmujących. Tak maksymalnie uogólniona narracja, podejmowana pod sztandarami wspólnoty narodowej, działa na korzyść uprzywilejowanych, to oni ją bowiem ustawiają i rozpowszechniają. Nie różni się od narracji nacjonalistycznych, jest ich niezbywalną częścią. Fałszywość złudzeń o porozumieniu ponad podziałami ujawnia choćby casus przeprowadzonego przez uprzedmiotowienie kobiet porozumienia w kwestii prawa aborcyjnego, tzw. „kompromisu” aborcyjnego. Podobnie mówią dokumenty programowe PPS Rewolucja Demokratyczna Józefa Piniora i Piotra Ikonowicza na temat wyników okrągłego stołu z 1989 roku:
Sojusz zawarty przez elitę opozycji i nomenklaturę opiera się na zgodzie co do prorynkowego i prokapitalistycznego kierunku przemian w gospodarce. Jego bezpośrednim skutkiem jest uratowanie panowania nomenklatury za cenę dopuszczenia części opozycji do udziału we władzy. Jednocześnie NSZZ „Solidarność” jest przekształcany z organizacji walczącej o prawa i interesy pracownicze w instrument sprawowania władzy 11.
22Wspólnoty apolityczne, zbudowane na micie konsolidującej autonomii (np. narodowej), nie są w stanie razem działać na rzecz konkretnych zmian, a zatem działają na rzecz utrzymania istniejącego systemu. Dlatego autonomia dotyczyć może raczej wspólnot politycznych czy pracowniczych – to one są podmiotem decydującym, także o sobie – a nie pewnej idei konsolidującej tych, którzy mają władzę, i tych, którzy jej podlegają, oraz tych, których poglądy na współpracę się wykluczają, w ramach jednej wspólnej całości. Inne interesy mają poeci, a inne zatrudnieni na uniwersytetach krytycy; inne uznający poezję za nieszkodliwe hobby, a inne – za codzienną pracę: gdy walczą o „poezję”, nie walczą o to samo. Przedkładanie idei poezji ponad ich realne potrzeby i życia to przedkładanie nieżywego i nieodczuwającego fantazmatu uprzywilejowanej klasy ponad żywe i odczuwające osoby; to jak walka prolajfowców o świętość nieodczuwającego zarodka kosztem odczuwającej matki. W istocie to walka o utrzymanie symbolicznego status quo, które nie dopuszcza jakichkolwiek realnych problemów i toczącego ich wyzysku, udając, że w ogóle ich nie ma – w wierszach lepiej o nich jednak nie wspominać, by nie zakopcić uniwersalnych utworów doraźnością.
Poezja prekarna
23Kopyt ujawnił więc podział pracy, który ustawia relacje wiedzy–władzy w polu poezji. Inaczej pracują pracownicy piszący poezję bez stabilności pracy, bez ubezpieczenia i emerytury, inaczej decydujący o ich losach i zgarniający na nich kapitał symboliczny pracownicy piszący o ich poezji, zwykle zatrudnieni na etatach na uniwersytetach, dla których wynagrodzenie za bycie w jury, prowadzenie spotkań czy udział w festiwalach to dodatkowe pieniądze, a jeszcze inaczej decydujący o pozycji i wynagrodzeniu poetów i krytyków w polu dyrektorzy festiwali czy wydawnictw, często jednocześnie także krytycy zatrudnieni na etatach na uniwersytetach. Ich zrównanie możliwe jest wyłącznie dzięki nieuwzględnieniu produkcji na rzecz cyrkulacji: realne stosunki społeczne i podział pracy nie są w ogóle brane pod uwagę dzięki fetyszyzacji towaru, jakim jest wiersz bądź tekst krytyczny, który odrywa się od nich i napędza konsumpcyjną machinę kosztem wyzysku pracowników. „Wiersz wychodzi z domu i nigdy nie wraca” – pisał Andrzej Sosnowski w utworze Wiersz (Trackless) z tomu Taxi (Legnica 2003).
24Wiersz nie jest cudem, wbrew tytułowi cyklu prowadzonego przez Jarosława Mikołajewskiego w „Gazecie Wyborczej” – wiersz wynika z konkretnej codziennej pracy i konkretnych decyzji wykonujących ją pracowników.
25Elitarna pozycja dotyczy zatem tylko części pracowników poezji, choć figura poety – niezależnego, palącego papierosa i co rusz zakochującego się w nowych młodych dziewczętach – mogłaby sugerować inaczej. Tylko że to też figura sformatowana pod tych, którzy decydują – i tych głównie bawiąca, bo dla innych jest zwyczajnie seksistowska i klasistowska: to nie są ich problemy, bo oni są jak najbardziej zależni albo na przykład są kobietami.
26Stanisław Brzozowski pisał: „Istnieją całe systemy chytrze, choć bezwiednie, kombinowanych złudzeń, które zabezpieczają inteligencję polską przed zetknięciem się z istotnym, nie dającym się oszukać, światem”12. Dużo dyskursywnej pracy włożono w to, by w panującym systemie elity na uniwersytecie nie dostrzegały wyzysku, jaki prowadzą względem pracowników i pracownic sztuki: konsolidująca wizja sztuki ponad podziałami jest jej istotą.
27W konsekwencji pole poezji gra jako wsobny feudalny rezerwat tradycji i myśli, wciąż w pełni podporządkowany romantycznemu mesjanizmowi, który nie zabiega o relacje z innymi polami ani o czytelnika, bo sam sobie – na poziomie decyzyjnych elit zatrudnionych na uczelniach i udających elity natchnionych wieszczów, których nie obchodzą tak przyziemne sprawy jak pieniądze – wystarcza. Warto tu przypomnieć głos Jacka Dehnela w dyskusji o zarobkach pisarzy wywołanej ponad dwa lata temu przez Kaję Malanowską 13: poeta przywoływał pisarkę do porządku, przypominając, że w poezji jej nad wyraz niskie wynagrodzenie za powieść to kokosy 14(jakby to nie tylko było rzeczywiście zupełnie normalne, ale i cokolwiek zmieniało).
28Tomasz Bąk kpi z tego tak:
Pieniądze zaczynają wyrastać jak grzyby po deszczu!
Ignoruję je wszystkie. jestem poetą.
znam drogę i nie potrzebuje pieniędzy.
Utrzymują mnie rodzice 15.
Z kolei w wywiadzie z Konradem Górą Dawid Mateusz pokusił się o zarys codziennej sytuacji pracowników poezji, którzy muszą się obchodzić bez „kokosów”:
Chyba najważniejszą rzeczą, jakiej się nauczyłem od Ryby, jest: mówić i nie oddawać tego ostatniego pola walki, bo jeśli to oddamy, to nikt za nas niczego nie powie. Prawie niczego nie jem i nie śpię od ponad tygodnia. Jak dobrze wiesz, człowiek funkcjonuje wtedy bardzo dobrze świadomościowo i intelektualnie, a bardzo źle emocjonalnie. […] Kilka dni temu, natomiast, słyszałem od Dawida Kujawy, że zastanawia się nad całkowitym rzuceniem literatury, bo nie ma za co jedzenia kupić i podupada na zdrowiu. Mówię o tym wszystkim, żeby uświadomić, chyba również ostatecznie sobie, że myśmy sami ten system wzajemnej, zapętlającej się pogardy i wykluczenia stworzyli. Dlatego chciałbym, żeby Paweł Markowski mówił. I żebyśmy wszyscy o tym mówili, Pawle, Konradzie, Robercie, Dawidzie, Maćku, Tomku, Kamilu i Ty – drugi Kamilu, który z poważnym zakrzepem w nodze nie możesz iść do szpitala, bo nie masz za co go opłacić, więc odurzasz się alkoholem, żeby o tym zapomnieć, choć absolutnie nie wolno Ci pić. Wszyscy. To już jest ostatni moment. Mówmy. 16
Wspomniany tutaj Robert Rybicki napisał w jednym ze swoich wierszy:
jako synek z osiedla robotniczego na ślunsku
wiem co to jest robotnicy praca zakład pracy wypłata bary przyzakłado-
we i lumpenproletariat. 17
29Cała reszta wiersza to seksistowski opis spotkania podczas Międzynarodowego Festiwalu Poezji Silesius we Wrocławiu, na którym poeci Przemysław Witkowski, Jaś Kapela i Szczepan Kopyt wystąpili w sukienkach, by wyrazić swoją niezgodę na brak kobiet w tak skonstruowanym panelu (jedyna zaplanowana w dziesięcioosobowym składzie poetka, Justyna Bargielska, wycofała się). W utworze Rybickiego feminizm kreowany jest jako zachcianka klasy średniej, sztuczny wytwór kawiorowej lewicy. Bargielska, nazywana w wierszu „laleczką bargie” (a poeci występujący w akcji – „ogolonymi cipami”), po publikacji tego utworu napisała na Facebooku: „Nawet nie wiem, jak to skomentować. Gdyby mi Pan jeszcze wskazał, gdzie – przez pomyłkę lub głupotę – zostawiłam tę parasolkę, pod którą żyję? Bo, serio, poczucie finansowego bezpieczeństwa to nie jest coś, co mi towarzyszy na co dzień”. Jaś Kapela z kolei przed festiwalem Silesius przyznał, że chętnie odmówiłby udziału w tak skrajnie zmaskulinizowanym spotkaniu, ale go na to nie stać, do końca miesiąca zostało mu bowiem 96 zł 18. I on, i Bargielska, i Rybicki za wiersz albo tekst krytyczny otrzymują wynagrodzenie w ramach umowy o dzieło, tak samo niskie, tak samo okazjonalne, tak samo niezapewniające ubezpieczenia ani emerytury. I pewnie podobnie chcą w tym zakresie zmiany.
Związek zawodowy poetek
30Dlaczego zatem związek zawodowy to wciąż utopia, o której z zapałem opowiada Rybicki? Bo w warunkach alienującej pracy najemnej poeci rywalizują o należne im miejsce na poetyckim parnasie (więc i nagrody czy wynagrodzenie), traktując innych jako rywali, a nie jako pracowników tego samego pola znajdujących się w podobnej sytuacji i potrzebujących podobnych zmian; nie ma mowy o jakiejkolwiek współpracy, gdy nieśmiertelność to przywilej kilku wybranych (przez elity). Seksistowski atak Rybickiego na walczących o równość w wielu przestrzeniach poetów wydaje się tym absurdalniejszy, że poeci w swojej poetyckiej pracy podzielają prekarny tryb życia, który – w koncepcji Guya Standinga 19– wiąże się z globalną feminizacją pracy: uelastycznionej, tymczasowej, bez zabezpieczeń, w niepełnym wymiarze godzin, nieregularnej i krótkoterminowej.
31Konflikt przeniesiony tu jest z osi wyzysku na oś różnic tożsamościowych: dzięki temu wyzyskiwani występują przeciw innym wyzyskującym, a pozycja uprzywilejowanych pozostaje nienaruszona. Takie zogniskowanie konfliktu ma swoje źródło w konsolidacyjnej wizji poezji: gdy poezja „ponad podziałami” oznacza poezję ponad podziałami płciowymi, pokoleniowymi, narodowymi – z wykluczeniem kategorii klasowych, które w tak ustawionej narracji w ogóle się nie mieszczą – to sprzeciw wyzyskiwanych wobec nierównej sytuacji w polu i panującym hierarchiom przekierowany zostanie na te dostępne w ramach dyskursu różnice: tożsamościowe, nie klasowe czy polityczne. Z perspektywy wyzyskujących przeniesienie nacisku na różnice poza istotą tego wyzysku jest bardzo wygodne.
32Poezja gra kulturę „wysoką”, ale poetki i poeci nie są elitą: nie mają szerokiej możliwości zabierania głosu, pracują w zamkniętej przestrzeni, której reguł nie są w stanie ustalać, na niestabilnych formach zatrudnienia, wykluczeni z systemu ubezpieczeniowego i emerytalnego. Podobnie jak inne prekariuszki i prekariusze; „umowa o dzieło” dotyczy w takim samym stopniu sprzątania uniwersytetu, jak i wytwarzania wierszy – ani jedno, ani drugie nie jest dziełem czy arcydziełem, lecz codzienną pracą. Poetki nie są też w stanie przeprowadzić legalnej aborcji w Polsce – podobnie jak inne Polki. Poezja jest blisko ruchów politycznych i wolnościowych, nie dlatego jednak, że jest – jako abstrakcyjna idea – wolna, lecz dlatego, że warunki życia części poetów i ich interesy, oraz wynikające z nich i obrane przez nich strategie, są podobne do warunków życia i interesów dużej części innych pracowników, niekoniecznie kultury. I dokładnie dlatego tak rozumiana poezja – poezja zaangażowana – jest rzeczywiście uniwersalna: nie dotyczy wyłącznie uprzywilejowanej grupy decydujących, reprezentuje szersze grupy społeczne, które często nie mają do głosu prawa czy dostępu. Poetki i poeci zaangażowani razem z nimi domagają się zmian – codziennych, doraźnych i politycznych. I to rozumienie uniwersalności, universitas – jako ogółu, wspólnoty – także w myśleniu o uniwersytecie otwiera na realny wpływ wspólnoty, nie tylko najsilniejszych.
33W tym kluczu pracę pisarzy przedstawiał Walter Benjamin w Twórcy jako wytwórcy:
Być może wpadło wam w oczy, że z rozważań, do których właśnie się zbliżamy, wynika dla pisarza jeden tylko postulat: postulat namysłu, przemyślenia własnego stanowiska w procesie produkcji. Możemy być pewni, że wcześniej czy później namysł ów doprowadzi pisarzy, o których tu chodzi, słowem, najlepszych techników swojego fachu, do stwierdzeń, które w sposób jak najbardziej rzeczowy uzasadnią ich solidarność z proletariatem. 20
34Ujawnienie swojej pozycji i wyraźne sformułowanie strategii to zaangażowanie, które pozwala wypracować własną autonomię – jako podmiotu decydującego. Zaangażowane interpretacje tekstów kultury to zatem takie, którym towarzyszy podobne założenie o politycznej podmiotowości ich wytwórców.
Poezja zaangażowana, uniwersytet zaangażowany
35Stąd też sprzeciw Kingi Dunin i niechęć Kopyta do stawiania się po stronie elit. Z ich głosów wyłania się możliwy model zaangażowania, którego potrzeba z całą mocą ujawniła się na Kongresie Kultury: zaangażowania jako deklaracji pozycji, więc warunków pracy i życia oraz poglądów – jako podstawy wspólnej podmiotowości; bynajmniej nie ponad podziałami, lecz właśnie zgodnie z nimi. Na przykład podmiotowości prekarnych pracowników kultury lub etatowych pracowników uniwersyteckich w ramach związków zawodowych.
36Uniwersytet zaangażowany to uniwersytet, który dostrzega wyzysk systemowo prowadzony wobec zatrudnionych w ramach outsourcingu na uczelni pracownic i pracowników technicznych czy pracownic i pracowników sztuki, których wytwory omawia na zajęciach, i występuje przeciwko niemu.
37Wojna na słowa jest bowiem szkodliwa nie dlatego, że jest wojną, lecz dlatego, że jest wojną polsko-polską, wszystkich ze wszystkimi, czy wojną domową – bo zasadza się na micie o fałszywej wspólnocie narodowej. Podtrzymuje więc tylko status quo, jest kontrskuteczna i apolityczna; ale już na przykład wojna pracowniczo-pracodawcza, seksistowsko-feministyczna pozwala grupom nieuprzywilejowanym walczyć o swoje prawa i spierać się – jako równorzędny głos – o kształt wspólnoty, w której żyją: bez udawania, że walczą o to samo, o co podporządkowujące ich sobie grupy uprzywilejowane. Podmiotowość i autonomia takich grup zasadza ją się właśnie na różnicy, na konflikcie, który chroni je przed kolonizacją. Kinga Dunin mówiła, że nie można walczyć o wszystkich, gdy nie walczy się o siebie: na negacji tego przekonania przez wieki budowany był w końcu wyzysk kobiet wykonujących nieodpłatną pracę reprodukcyjną.
38W abstrakcyjnych modelach liberalnego porozumienia podmioty są równe i mają równe prawa – modele te nie uwzględniają bowiem realnych relacji władzy, które takie porozumienie ustawiają; odbywają się zatem poza warunkami życia, w idealistycznej próżni. Przyjęcie materialistycznej perspektywy z konieczności implikuje agon: starcie różnic. Różnice nie są równorzędne – można je wartościować. Wartościowanie, co podkreślała Dunin, to już przejaw polityczności: wyboru dokonywanego z konkretnej pozycji i w konkretnym celu zgodnym z konkretnymi interesami.
39Interpretacja autonomii czy współpracy poza podziałem pracy i stosunkami władzy, interpretacja wytworu poza warunkami jego wytwarzania jest zwyczajnie opresyjna, choć bywa pociągająca – jak to pozory władzy.
40Jak bardzo potrzebna jest ta świadomość i na jakiej zasadzie działa wspólnota pozornego porozumienia bez niej, ujawnił incydent na panelu podczas pytań publiczności. Jeden ze słuchaczy zaczął krytykować „niezwykle zabawne i jednocześnie idiotyczne” słowa Kopyta o czarnym proteście i snuć narrację o strajku kobiet jako o akcji uprzywilejowanej grupy kobiet z dużych miast w drogich garsonkach, które wyszły z korporacji, by protestować przeciwko problemowi, który nie istnieje. Reakcja publiczności była natychmiastowa: mówiący został wybuczany, więc nie mógł dokończyć wypowiedzi, rozpoczęły się zagłuszające oklaski, Stasińska ze sceny prosiła mężczyznę o oddanie mikrofonu, ale ten stał i czekał, aż będzie mógł się wypowiedzieć. W końcu zabrano mu mikrofon siłą, a następnie próbowano wyprowadzić z sali. Prowadząca nie wiedziała, jak się zachować, Kopyt próbował odpowiadać na zarzut, część panelistów zeszła ze sceny, nastąpiło zamieszanie, ludzie przemieszczali się, komentowali, doradzali, co zrobić, oceniali słuszność bądź niesłuszność podjętych kroków; sytuacja stała się mocno nerwowa, a że strategie zachowań w ramach konfliktu – i to ściśle politycznego – były uczestnikom zwyczajnie obce, przez kilka minut panowały rozproszenie i dezorientacja co do konieczności podjętych działań i dalszego przebiegu spotkania.
41Samo zaistnienie konfliktu interesów – krytyki prowadzonej z innego położenia – we wspólnocie zbudowanej pozornie ponad konfliktami stało się powodem dezintegracji i bezradności. W późniejszych wypowiedziach osób z publiczności pojawiał się głównie niesmak po tak przeprowadzonej konfrontacji.
42TVP podczas relacji z Kongresu Kultury 21wyemitowała ten właśnie fragment jako dowód na ideologizację i jednostronność wspólnoty osób związanych z kulturą – robiąc to w równie ideologiczny i jednostronny sposób, pod identycznymi pozorami wspólnoty narodowej.
43Trudno o bardziej dobitny dowód na to, że w dyskursie krytycznym brakuje myślenia materialistycznego i związanego z nim podejścia agonicznego. Oczywiście, elita może dalej utrzymywać idealizm w mocy: może, to w neoliberalnym kapitalizmie leży w jej interesach. Tylko że rządowi bynajmniej nie jest na rękę autonomiczny podmiot pracowniczy, który może o sobie decydować, za to bardzo na rękę jest mu idea autonomicznego uniwersytetu czy kultury związana z ideą jednorodnej wspólnoty narodowej, dzięki której może dokonać prostej wymiany elit. I tu pozaideowa współpraca nie sprawdza się już nawet jako mit.
Notes de bas de page
1 Kongres Kultury, Póki nie żyjemy…, YouTube (15.12.2016), https://www.youtube.com/watch?v=86xvl8lzHOo.
2 R. Rybicki, w: M. Glosowitz, D. Kujawa, Rzygi Stardust (rozmowa z Robertem Rybickim), „ArtPapier” 2016, nr 23 (311), http://artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=314&artykul=5858&kat=17.
3 M. Woźniak, Ostatnia dekada: Rozkwit i zmierzch demokracji poetyckiej, „Dwutygodnik” 2016, nr 196, http://www.dwutygodnik.com/artykul/6789-ostatnia-dekada-rozkwit-i-zmierzch-demokracji-poetyckiej.html.
4 I. Stokfiszewski, Poezja a demokracja, „Tygodnik Powszechny”, https://www.tygodnikpowszechny.pl/poezja-a-demokracja-139307 (6.03. 2007).
5 H. M. Enzensberger, Światowy język poezji nowoczesnej, przeł. A. Kopacki, „Literatura na Świecie” 2015, nr 11/12, s. 32–33.
6 K. Sztafa, Władza nas z(a)bawi, online: http://www.biuroliterackie.pl/biblioteka/debaty/wladza-nas-zabawi/.
7 P. Śliwiński, w: V. Szostak, Czytajcie poetów, bo zginiecie (rozmowa z Piotrem Śliwińskim), „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/duzyformat/1,150178,19575416,prof-sliwinski-czytajcie-poetow-bo-zginiecie.html (4.02.2016).
8 R. Rybicki, Awangarda Poetycka w Polsce 100 lat po dadzie Tzary, „Helikopter” 2016, nr 12, https://opt-art.net/helikopter/12–2016/robert-ryba-rybicki-awangarda-poetycka-w-polsce-100-lat-po-dadzie-tzary/.
9 A. Lesicki, Oświadczenie Rektora, portal UAM, https://amu.edu.pl/content/318225-oswiadczenie-jm-rektora (3.02.2017).
10 Kuba Wojewódzki, odcinek 305, Player.pl, http://player.pl/programy-online/kuba-wojewodzki-talk-show-odcinki,2497/odcinek-305,joanna-krupa-i-monika-lewczuk,S00E305,69956.html.
11 Program Polskiej Partii Socjalistycznej Rewolucja Demokratyczna [1989], za: Lewicowo.pl (24.02.2012), http://lewicowo.pl/program-pps-rewolucja-demokratyczna/.
12 S. Brzozowski, Legenda Młodej Polski, WolneLektury.pl, https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/legenda-mlodej-polski.html.
13 K. Malanowska, Co wolno wojewodzie, to nie pisarzowi, http://krytykapolityczna.pl/felietony/kaja-malanowska/co-wolno-wojewodzie-to-nie-pisarzowi/2014/ (2.03.2014).
14 Za: „Mam ochotę strzelić sobie w łeb”. Ostra dyskusja o zarobkach polskich pisarzy, http://ksiazki.wp.pl/gid,16490487,page,6,tytul,Mam-ochote-strzelic-sobie-w-leb-Ostra-dyskusja-o-zarobkach-polskich-pisarzy,galeria.html?ticaid=118b70 (22.03.2014).
15 T. Bąk, [beep] generation, w: Zebrało się śliny, red. M. Koronkiewicz, P. Kaczmarski, Wrocław 2016, s. 76.
16 D. Mateusz, Jeszcze nikt nie oślepł od odwracania wzroku (rozmowa z Konradem Górą), http://www.biuroliterackie.pl/biblioteka/wywiady/jeszcze-nikt-nie-oslepl-od-odwracania-wzroku/.
17 R. Rybicki, [szeroka fraza świadczy o dostojności o długim oddechu dlatego ginsberg wygrywa a nie różewicz], „ArtPapier” 2016, nr 23 (311), http://artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=314&artykul=5857&kat=17.
18 J. Kapela, Dlaczego poeci nigdy nie będą zaspokojeni?, http://krytykapolityczna.pl/felietony/jas-kapela/dlaczego-poeci-nigdy-nie-beda-zaspokojeni/ (13.05.2016).
19 G. Standing, Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, przeł. K. Czarnecki, P. Kaczmarski, M Karolak, PWN, Warszawa 2014.
20 W. Benjamin, Twórca jako wytwórca, w: tegoż, Twórca jako wytwórca. Eseje i rozprawy, przeł. R. Reszke, KR, Warszawa 2011, s. 20.
21 O kulturze w Pałacu Kultury, http://wiadomosci.tvp.pl/27269403/o-kulturze-w-palacu-kultury (9.10.2016).
Auteur
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019