Literaturoznawcze studia nad pamięcią i krytyka postzależnościowa w dialogu ze współczesną polską polityką historyczną
p. 560-578
Texte intégral
1Podejmuję próbę refleksji nad ewentualnymi pożytkami ze stosowania w praktyce literaturoznawczej studiów nad pamięcią kulturową i operacyjną danej wspólnoty (uwzględniających ich wielowarstwowość i wielogłosowość), a także nad możliwymi efektami spotkania krytyki postzależnościowej (zajmującej się badaniem śladów długiego trwania skutków sytuacji niesuwerenności, pozbawienia podmiotu cech sprawczych 1) z polityką historyczną wymierzoną przeciwko tzw. dyfamacji (działaniom w sferze kultury określanym jako zniesławiające własną wspólnotę). Chodzi o przeciwdziałanie konstruowaniu, jako naturalnych, opisów rzeczywistości minionej i teraźniejszej na doraźny użytek, bez refleksji nad własną pozycją tego, który autoryzuje tzw. narracje antydyfamacyjne.
2Według Jerome’a S. Brunera 2istnieją trzy antidota na nieświadomość tego, co prezentuje się jako automatyczne i wszechobecne, a więc brane za naturalne. To kontrast, konfrontacja i metapoznanie. Metapoznanie przemienia ontologiczne argumenty o naturze rzeczywistości w argumenty epistemologiczne dotyczące sposobu jej poznawania. Kontrast i konfrontacja mogą podnieść świadomość względności wiedzy. Zaś celem metapoznania jest zaproponowanie alternatywnych sposobów pojmowania mechanizmu wytwarzania świata.
3Metanarracja o cechach metapoznania zdolna jest więc dekonstruować również chwyty przekazu antydyfamacyjnego. Skupia bowiem uwagę na pozycji wirtualnego nadawcy takiego przekazu, umieszczając go we wnętrzu jego własnej narracji, by wykazać nieoczywistość argumentów występujących w owej narracji jako naturalne. A także stara się zaktualizować opowieści polskiej dwudziestowiecznej milczącej większości. Milczącej, czyli – z różnych względów na różnych etapach historii – nieuwzględnianej w narracji dominującej, a świadkującej wielkim zmianom, które kształtowały w XX wieku polską wspólnotę i zaznającej długotrwałych skutków tych zmian. Pojęcia „świadek” używam w znaczeniu, jakie przywołuje Giorgio Agamben, mówiąc o figurze superstes, oznaczającej „tego, kto coś przeżył, przetrwał coś do samego końca, a zatem może dać temu świadectwo”. Taki świadek nie wydaje wyroków ani nie uniewinnia, „interesuje go jedynie to, co czyni niemożliwym wydanie jakiegokolwiek wyroku, «szara strefa», w której ofiary stają się oprawcami, a oprawcy ofiarami” 3. Za wydarzenie o cechach zmiany fundamentalnej, która decydująco wpłynęła na kształt współczesnej polskiej opowieści tożsamościowej, uznaję doświadczenie II wojny światowej, okupacji niemiecko-radzieckiej, a w końcu zastąpienia II Rzeczypospolitej – Polską Rzecząpospolitą Ludową.
4Agamben odnosi swoje uwagi do ludzi ocalałych z obozów koncentracyjnych, ja proponuję skoncentrować się na fakcie, że dla czasu tej zmiany figurą milczącej większości o cechach superstes jest nie obozowy ocaleniec, lecz człowiek próbujący okupację po prostu przeżyć, a jeśli się da, poprawić swój byt; ten ktoś, kto przetrwał ją od początku do końca, a zatem może dać jej świadectwo, zaś w okresie powojennym – awansujący plebejusz. Uzupełniłabym ich głosy opowieścią przedstawicieli elit świata, który zniknął wraz z II RP, pozostawiając wyobrażenie o godnych postawach, godnym bytowaniu i miejscu w imaginarium symbolicznym wspólnoty. Figury nosicieli nieopowiedzianych (lub źle opowiedzianych) opowieści 4wydają się przezroczyste w polskim uniwersum wyobrażeniowym, ich byt jest oczywisty, naturalny, ale poniekąd… niemy. Poniekąd, bowiem np. opowieść awansującego plebejusza wybrzmiała, tyle że w sposób po części zmanipulowany w latach Polski Ludowej, gdy używano jej do legitymizowania powojennych zmian ustrojowych.
5Swój wywód ograniczam do materii doświadczeń wieku XX, a więc czasów kształtowania się (z opóźnieniem) nowoczesnego narodu polskiego i jego tożsamościowej opowieści przekazywanej z pokolenia na pokolenie w procesie socjalizacji, wpajanej uczniom w szkołach, przewijającej się (apologetyzująco lub krytycznie) na kartach utworów literackich zaliczanych do tzw. kanonu.
6W realiach polskich zastanawia niewspółmierność między dominującym w narodowej wspólnocie nastawieniem retrospektywnym a mizernymi poznawczo (dla potocznej świadomości) efektami tego nastawienia, jeśli mówić o wypełnianiu pustych miejsc pamięci przeszłości doświadczonej przez wymienione figury świadków epoki. Literatura polska XX i XXI wieku (ta fikcjonalna oraz niefikcjonalna) zawiera przykłady bohaterów o cechach przywołanych figur. Postaci te nie składają jednak (pełnych) relacji ze swoich doświadczeń, nie podejmują decyzji o mocy sprawczej, ale zaznają – niekoniecznie przez siebie oczekiwanych – skutków wielkiej, formującej zmiany, choćby takich, jak usytuowanie ich potencjalnej opowieści poza ramami dominującej narracji.
7Można je znaleźć i w Rdzy Macha, i w Pożegnaniach Dygata, i w Popiele i diamencie Andrzejewskiego, i w Sedanie Hertza, i w mikropowieściach Brylla, takich jak Ojciec czy Ciotka, by wymienić przykładowe utwory literackie, dotykające różnych zakresów interesującej mnie problematyki. Trafne intuicje na temat ważnych (a niemych) sygnałów wielkiej zmiany, która pozostawi ślady w postawach ludzkich, ale nie zmieszczą się one w dominującej narracji tożsamościowej Polaków, przynoszą zapiski Kazimierza Wyki z lat okupacji. Przekaz tak świadomego autora, jakim rysuje się w Życiu na niby, dowodzi, że wsłuchanie się w formułowane często mimochodem opinie świadków Zagłady na przykład na temat stosunku Polaków do Żydów, pozwala odtworzyć jedną z najważniejszych (a zaniemówionych) narracji założycielskich Polski powojennej, która to narracja w swojej półjawnej półskrytej wersji daje o sobie znać do dzisiaj.
8Poza opowieścią na temat okupacyjnych i pookupacyjnych relacji między Polakami i Żydami, nie do końca wypowiedzianych i przepracowanych, a w rzeczywistości zagospodarowujących poważną część polskiej wspólnotowej przeszłości i wpływających na teraźniejszość, jest też druga ważna zaniemówiona opowieść, ta poświęcona relacji: chłopy – pany czy plebejusze – elity, tylko pozornie zdezaktualizowana powojenną zmianą ustrojową, która w gruncie rzeczy zapewniła jej fantazmatyczne trwanie.
9Przykłady literackie, które ukazują pracę pamięci wspólnoty przechowującej ślady niemych opowieści (także takich, o których wspólnota wolałaby nie pamiętać), wydają się potrzebne, jeśli wejść w dialog z dysponentami polityki historycznej, tak chętnie aktualizującymi polskie krzywdy i heroiczne klęski, w narracji antydyfamacyjnej przekuwane w moralne zwycięstwa. Polityka ta współcześnie nie poświęca uwagi wszystkim skutkom długotrwałego pozostawania polskiej wspólnoty (zarówno chłopskiej części tej wspólnoty, jak i jej całej) pod presją przemocy rozmaitych dominatorów, co wykształciło (poza zdolnością do oporu) przede wszystkim formy przystosowania, umożliwiające przetrwanie, sposoby szczególnego „radzenia sobie” w trudnych sytuacjach, skłonność do kompromisów moralnych zapewniających w miarę znośną (lub całkiem znośną) egzystencję. Dysponenci antydyfamacyjnej polityki historycznej dokonują selekcji zdarzeń składających się dziś na opowieść dominującą, która odpowiada ich wizji rzeczywistości. Nie poddają przy tym krytycznej refleksji własnych praktyk, uznając je za naturalne, choć przecież ujawniają się w nich znane z przeszłości przemocowe działania w sferze symbolicznej – wdzięczny obiekt badań studiów postzależnościowych.
10Jak krytyka postzależnościowa może współgrać ze studiami nad pamięcią w dziele osiągnięcia stanu, w którym narracyjna tożsamość Polaków, zrelatywizowana do struktury ich świata, nie wykazywałaby cech homofonicznej narracji o rysach powinnościowo-roszczeniowych, narracji zdominowanej przez kumulacyjną czasowość pedagogiczności, jak ją nazywa Homi K. Bhabha 5? Oto, jeśli owe aspekty pedagogiczne polskiej przeszłości posiadają tak fundamentalne znaczenie, jak przypisują im to instytucjonalni dysponenci pamięci narodowej, to szanując podmiotowość wspólnoty (a nie czyniąc z niej przedmiotu manipulacji), należy dążyć do wypełnienia treścią pustych miejsc jej pamięci.
11I jeszcze jedno spostrzeżenie ważne dla zrozumienia zaniemówionej części polskiego doświadczenia wielkiej zmiany. Bhabha, rozważając naturę pojęcia nowożytnego narodu (ujmowanego przezeń jako strategia narracyjna) – pojęcia, które stabilizowało się w połowie XIX wieku, a więc gdy Polska była pod zaborami – podkreśla, że spójność tej narracji uzyskano dzięki dyskursowi, który obsesyjnie koncentrował się na granicach objętej nim społeczności i wypracowywanych przez nią tekstów, a jednocześnie wcale nie był ich pewien. W efekcie hipostazowany „wspólny język” takiego dyskursu nie manifestował cech specyficznych, a ogólne, i krystalizował się poprzez negację rozmaitych szczególności. Im większe było poczucie opresji w czasach, gdy się wyłaniała strategia narracyjna dominującej opowieści, tym bardziej restrykcyjnie unifikujący obraz narodowej kondycji wytwarzała. W polskiej rzeczywistości długie okresy zawisłości od różnych dominatorów wpłynęły na ukonstytuowanie się restrykcyjnego obrazu narodu i utrwalenie homofonicznej narracji narodowej o cechach powinnościowo-roszczeniowych. Wydaje się, że narracja ta w okresach postzależności stanowi narzędzie przemocy interpretacyjnej, przy użyciu którego dokonuje się reinterpretacji rzeczywistości 6.
12W procesie powstawania narodu jako narracji pojawia się według Homiego Bhabhy „rozszczepienie pomiędzy ciągłą kumulatywną czasowością pedagogiczności a powtarzalną, nawracającą strategią performatywności” 7. Potencjał pedagogiczności zawsze ściera się z potencjałem performatywności. W realiach polskich często z nim wygrywa, bo… wymagania polskiej współczesności w wersji potocznej (wyobrażonej i nagłaśnianej przez zawiadujących polityką pamięci) nie eksponują swojego perfomatywnego charakteru, a raczej starają się utrzymać w mocy znane, oswojone, a więc jakoś bezpieczne sensy płynące z selektywnie dobranych doświadczeń przeszłości. Jakby nie chciano pamiętać, że świat się zmienia, a i nie wszystkie sensy minionych doświadczeń są „bezpieczne”. Strategia performatywności w aktualnym wydaniu polskim zdaje się koncentrować nie na ścieraniu się, a na współgraniu z kumulatywną czasowością pedagogiczności. Owo współgranie polega na aktualizacji oraz wzmacnianiu semantycznym wybranych wątków przeszłości tak, by prezentowały swoją niezmienną ważność, i przesuwaniu w niepamięć (po uprzednim opatrzeniu ich negatywną/dezawuującą etykietą) tych wątków przeszłości (oraz nawiązującej do niej teraźniejszości), które nie wspomagają pedagogiki odpowiadającej interesom dysponentów dyskursu dominującego/zawiadującego zinstytucjonalizowaną polityką pamięci.
13Jeśli uwierzyć Nelsonowi Goodmanowi, że „tożsamość bądź stałość w świecie jest tożsamością zrelatywizowaną do struktury tego świata”, a z obszaru „prawdziwych percepcji i wspomnień, jako złudne czy pozbawione znaczenia, wymazujemy to, czego nie udaje się zharmonizować z architektoniką świata, jaki tworzymy” 8, to owo konstruowanie rzeczywistości staje się problemem pierwszorzędnej wagi. Warto więc zadawać jej konstruktorom pytania o narzędzia pracy i materiał, którego używają. Tym bardziej, że znajdujemy się w sytuacji, w której w obrębie jednego społeczeństwa (nie wspólnoty definiującej się jako naród Polaków-katolików) to samo podstawowe uniwersum symboliczne jest interpretowane na różne sposoby w zależności od grupowych doświadczeń oraz interesów 9, lecz w narracji dominującej dochodzi do jego ideologizacji faworyzującej „bezpieczne”, tradycyjne imaginarium narodowe. Imaginarium, które promuje wizerunek „prawdziwego Polaka”, patrioty obeznanego jedynie z głównymi mitami i symbolami narodowymi, wiernego narodowej chrześcijańskiej tradycji.. Żeby być dobrze zrozumiana, powiem, że nie mam nic przeciwko patriotyzmowi, mitom i symbolom narodowym, ani narodowej i chrześcijańskiej tradycji, jeśli tylko nie są jedynymi aktywnymi elementami imaginarium Polaków.
14Współczesne przejawy ideowej uniformizacji zdają się jednak trafiać na podatny grunt, przekonywać sporą część społeczeństwa i właśnie ów grunt, fenomen podatności, stanowi – jak sądzę – ważne pole badań humanistyki interwencyjnej, która dysponuje odpowiednimi narzędziami, by pokazać konstrukcyjny charakter i niejedyność opowieści fundujących choćby narodową wersję definicji patriotyzmu czy tradycji. Może należy bardziej zdecydowanie wypowiedzieć i przepracować nie dość obecne narracje świadków-uczestników wielkiej zmiany w taki sposób, by znalazły godne miejsce w narracji tożsamościowej Polaków, tak bardzo instytucjonalnie zwróconej ku przeszłości. W zapisach literackich można znaleźć ich ślady.
1. „Puste” miejsce – „wypełniliśmy przestrzeń, z której zniknęli” 10
15W notatkach Wyki pojawia się wątek polskich biernych świadków unicestwiania Żydów i całkiem aktywnego przejmowania ich własności przez Polaków oraz egoizmu polskiego chłopa skoncentrowanego podczas okupacji głównie na własnym interesie. Eseista zauważa, w jaki sposób polska wspólnota reaguje na tak niezwykłe doświadczenie okupacyjne, jak wykluczenie z niej społeczności żydowskiej. W szkicu o „gospodarce wyłączonej”, tzn. pozbawiającej Polaków moralnej odpowiedzialności za jakość funkcjonowania w wymiarze społeczno-państwowym, sprawę okupacyjnych relacji polsko-żydowskich sygnalizuje eufemistyczną formułą: „wejście polskiego żywiołu na miejsce opróżnione przez Żydów” (ŻN,156) 11. Dalej rekonstruuje stanowisko przeciętnego Polaka wobec tragedii Żydów: „Niemcy, mordując Żydów, popełnili zbrodnię. My byśmy tego nie zrobili. Za tę zbrodnię Niemcy poniosą karę […], ale my – my już teraz mamy same korzyści i w przyszłości będziemy mieli same korzyści, nie brudząc sumienia, nie plamiąc dłoni krwią” (ŻN, 157).
16Uznaje, że trudno o „paskudniejszy przykład moralności, jak takie rozumowanie”, i formułuje swoją diagnozę, używając dość szczególnego słownictwa, w którym pojawia się słowo „korzyść”, a nie na przykład „żałoba”: „jeżeli tak się już stało, że nie ma Żydów w gospodarczym życiu Polski, to nie będzie z tego ciągnąć korzyści warstwa ochrzczonych sklepikarzy. Prawo do korzyści posiada cały naród i państwo” (ŻN, 157) 12.
17Nie formułuję tego spostrzeżenia w kategoriach zarzutu, Wyka potępiał bowiem takie „uwłaszczanie się” Polaków na majątku żydowskim. Pisał z dezaprobatą o „nowym mieszczaństwie wojennym rozkrzewionym na ruinie żydostwa polskiego” (ŻN,128). Zwracam jedynie uwagę na mimowiednie stosowane eufemizmy („miejsce opróżnione przez Żydów”) czy pragmatyczne wnioski wyciągane z opisywanych okoliczności (prawo narodu polskiego do „korzyści”), gdy sytuacja dawała raczej powody do żałoby, jeśliby uświadomić sobie, że dotyczyła Żydów-obywateli państwa polskiego.
18W innym miejscu pisałam o tym, jak elementy narracji na temat polskiego doświadczania sytuacji okupacyjnej sygnalizuje Rdza Macha. Podkreślałam, że to:
rzadki wśród tuż powojennych powieści przykład utworu opisującego nieheroiczną okupacyjną codzienność z charakterystycznym dla niej procesem, w którym koniec starego świata płynnie zamienia się w początek nowego. Józek Bociek, jedna z ważniejszych postaci Rdzy, w odpowiedzi na pytanie kolegi, czemu niepokoi go, że okoliczni ludzie żyją w miarę spokojnie, odpowiada: „Nie to, że ludzie żyją, tylko że się przyzwyczajają tak żyć. Że chcą u Niemców spokój wysłużyć i trzęsą się, aby się na gorsze nie zmieniło, więcej nic. […] Chłopstwo z bogatych wsi, z rędzin, puściło się paskować, dobrze się teraz t akim powodzi (R, 464). 13
19W tej samej powieści pojawiają się dialogi, z których wynika, że ludzie rozmaicie reagują na sytuację okupacyjnej zmiany i hierarchizują jej przejawy: „Krowy nam, juchy, opodatkowali – narzeka na okupantów Szymon Bociek, ojciec Józka – dawaj chłopie mleko! Jakoś to się stało zaraz po tym, jak tych Żydów z Zawadowa wybili. Niech se pani pomyśli: mleko! A taki spokój był…” (R, 150).
W Boćkowym wyliczeniu okupacyjnych bied eksterminacja żydowskich sąsiadów jest tylko tłem dla podatku na mleko. To on okazuje się dla chłopa sygnałem zmiany na gorsze. Mach nie ocenia bezpośrednio postaw swoich bohaterów. Jego osąd wyłania się z zestawienia opisywanych faktów i ludzkich na nie reakcji. 14
20W Życiu na niby Wyka – oprócz konstatacji, że podczas okupacji polska wieś „uświadomiła się politycznie, skonsolidowała narodowo” (ŻN, 161) – umieści też uwagę, że w tych czasach „chłopu wiodło się tak dobrze, jak nigdy w ciągu dwudziestolecia międzywojennego” (ŻN, 160). Oczywiście nie wszystkim chłopom. W 2014 roku we Wschodzie Andrzeja Stasiuka będzie można przeczytać:
Nie piszę o Żydach. Piszę o nas. O tych, którzy zostali. O tym, że wypełniliśmy przestrzeń, z której zniknęli. Że swoim życiem próbujemy wypełnić miejsce po ich życiu. O moich rodzicach na przykład, którzy mogli przybyć ze wsi do wielkiego miasta, ponieważ w tym mieście zwolniło się miejsce (W, 88).
I dalej:
Weszliśmy do cudzych domów i w szafach rozkładaliśmy nasze rzeczy. Mówiliśmy: „To są niczyje domy, niczyje szafy” i układaliśmy nasze rzeczy. Patrzyliśmy przez cudze okna, myśląc, że to jest nasz widok. Nie mieliśmy pojęcia, co skrywa. A skrywał miliony cudzych spojrzeń, które zostały zwęglone i niewidzialny popiół spadł na nasze dni. (W, 89)
21„Niczyje” domy i szafy oraz „niewidzialny popiół” dopisują kolejne akapity tej samej narracji, której początek sygnalizował Wyka już w latach czterdziestych.
22Jakie pozycje zajmują przywołani narratorzy-świadkowie relacjonujący stosunek Polaków do wymordowania Żydów? U Wyki mimowiednie stosowana leksyka zdradza bezradną obojętność, która towarzyszy konstatowaniu sposobów, w jakie zapełniane jest „miejsce opróżnione przez Żydów”, by użyć sformułowania nadawcy tekstu. U Stasiuka pobrzmiewa poprawność polityczna nakazująca dziś zauważenie bezrefleksyjnego stosunku polskich chłopów migrujących po wojnie ze wsi do miasta, by zająć w nim miejsce poprzednich mieszkańców (w tym również żydowskich), wobec losu tych, których własność przejmują. Na tym poziomie refleksja narratora utworu Stasiuka się zatrzymuje, jakby w przekonaniu, że samo zasygnalizowanie owego faktu jest wystarczającym dowodem ekspiacji. Tyle że w konstruowaniu zbiorowej narracji tożsamościowej nie o ekspiację chodzi (albo nie tylko o nią), lecz o uświadomienie sobie skutków bierności, bezrefleksyjności czy braku miejsca dla pewnych faktów w pamięci wspólnoty.
23Nieprzepracowany, nieuwewnętrzniony i nieautoryzowany zestaw zmian łączących się z przekraczaniem granic obcych wcześniej światów (tu: wsi i miasta, mojego i cudzego) prowadzi do alienacji czy hybrydyzacji tożsamości podmiotu budowanej z elementów dla owego podmiotu nie-swoich (już nie swoich i jeszcze nie swoich). Można by powiedzieć, że ktoś siłą inercji, bezrefleksyjnie pokonujący rozmaite granice, może poczuć się nieswojo, gdy w końcu odkryje niesamowitość własnej kondycji. I to jest chyba przypadek Andrzeja Stasiuka. Bohater-narrator jego Dziennika pisanego później, obserwujący z dystansu własnej pozycji społecznej współczesnych mieszkańców polskiej wsi (a więc środowisko, z którego wywodzi się jego rodzina), powiada: „kątem oka łapię prosiakowate twarze chłopskich synów i wnuków, którzy nareszcie mają do woli sterydów i mięso. […] Za wszelką cenę chcą udać się gdzieś dalej, opuścić to wszystko, co było” 15.
24Udanie się „gdzieś dalej”, świadomościowe opuszczenie „wszystkiego, co było”, oznacza ucieczkę przed przeszłością niezapewniającą godnego miejsca we wspólnym imaginarium symbolicznym, a nie przepracowanie owej przeszłości tak, by wypełnić jej puste miejsca solidną treścią16. Chłopscy synowie o prosiakowatych, bezmyślnych twarzach, jak ich postrzega Stasiukowy narrator, zostają pochwyceni jego spojrzeniem w chwili, gdy plebejski tłum zwiedza (w chińskich klapkach) pałac w Łańcucie. Stasiuk notuje:
A teraz te klapki na każdą okazję. […] Noga się w tym ślizga, ale zawsze to jakiś but, a nie bosizna pańszczyźniana. Wchodzili przez bramę do pańskiego i czuli się, jak u siebie. Nareszcie wolni. Bez lęku. Z aparatami. Lud postkolonialny. Jednak najbardziej udręczony nie przez obcych, tylko przez swoich i przez całe stulecia (D, 163).
2. Odchodzący świat i awans plebejusza – „wchodzili przez bramę do pańskiego i czuli się jak u siebie”
25Tu dotykamy kolejnej, poza polsko-żydowską, nie do końca wypowiedzianej i przepracowanej relacji z czasów wielkiej zmiany, która w zmienionej postaci jest aktualna i dzisiaj. To relacja chłopy – pany czy plebejusze – elity. Wystarczy przypomnieć znamienną diagnozę sformułowaną ustami pana wyimaginowanego przez dworskiego pastucha, który zginie w płomieniach pańskiego pałacu, zniszczonego w powieści Wiesława Myśliwskiego przez zbliżający się w końcu wojny front wschodni, za którym nadciągnie zmiana społeczna, degradująca panów i nominalnie dowartościowująca chłopów. W utworze zatytułowanym Pałac padają znamienne słowa pana: „[…] mnie nie tak łatwo się pozbyć. Ja, choćbyś mnie z pamięci sobie wydarł, to w pokorze twojej zostanę, w niedoczekaniu twoim, w strachu twoim, snach, a może i w tęsknocie twojej” 17.
26Tęsknota za lepszym, pańskim światem – niedopełniona wypowiedzianą głośno opowieścią o upokorzeniach zadawanych przez ów świat i pozbawianiu przezeń plebejusza godnego miejsca w dominującej opowieści – prowadzi do fasadowego jedynie upodmiotowienia, zakładania masek społeczno-kulturowych i prezentowania postaw, które Stasiuk scharakteryzuje słowami: „Cały czas w drodze niby w pogoni, niby w ucieczce […]. Żeby zmyć tę hańbę pochodzenia, cholera wie, skąd” (W, 49). Pokraczne efekty owej ucieczko-pogoni znajdą odzwierciedlenie w utworach literackich. Podobnie jak skutki zejścia ze sceny wzorotwórczego świata elit II RP. W powojennej narracji dominującej emblematyczny obraz tego zejścia stanowiła, jak wiadomo, zatłoczona szosa zaleszczycka, którą wielu przedstawicieli ówczesnych elit opuszczało ojczyznę we wrześniu 1939 roku.
27Dla Pawła Hertza, przed wojną panicza z zasymilowanej, zamożnej żydowskiej rodziny, który lata wojny spędzi na zsyłce, ścinając drzewa na Syberii, a po powrocie do Polski zwiąże się z bojowym organem marksistów, „Kuźnicą”, koniec pewnego świata nastąpił właśnie wtedy. Bohater jego opowiadania Ucieczka z krainy Lambertów, opublikowanego w tomie Sedan (1948), trafia do rodzinnego majątku pod Brześciem, gdzie schroniła się przed Niemcami, w przeddzień wkroczenia do Polski Rosjan, część rodziny i przyjaciele. Patrzy na miałkość świata, który jeszcze nie wie, że skazany jest na zagładę, na gościa, który się zżyma, gdy służący nie tytułuje go baronem, a przymierza się do kradzieży samochodu należącego do niezasymilowanej części rodziny; na pułkownika rozprawiającego o rychłym zwycięstwie polskiej armii, który ubiegnie barona i sam ucieknie skradzionym autem. W puencie tego opowiadania czytelnikowi został podsunięty symboliczny obraz stawu, z którego spuszczono wodę; stawu pełnego rzucających się w błocie, zdychających ryb, a sam Hertz tak skomentował własną postawę, nadawcy tekstu o niedwuznacznie krytycznej wymowie:
Żegnać, opuszczać skazanych przez historię, opuszczać ich w chwili decydującej, w chwili, gdy los ich jest przesądzony, a nasz wybór może być jeszcze dokonany, to nie zawsze jest tchórzostwo lub zdrada. […] Nikt nie ma obowiązku wierności dla rzeczy i spraw umarłych, gdy wie, że jak z wyjałowionej ziemi nic już z nich nie wyrośnie. Miałem prawo wyboru, miałem prawo zdrady. 18
28Nie lepiej prezentują się przedstawiciele odchodzącego świata w Popiele i diamencie Andrzejewskiego (opublikowanym w 1947 roku pt. Zaraz po wojnie), którzy ukazani zostali w maju 1945 roku, kiedy toczy się akcja powieści, albo jako potencjalni uciekinierzy z ojczyzny (Puciatyccy), albo jako ludzie pogodzeni z deklasacją (hrabia Fred Teleżyński 19, Krysia Rozbicka, dziewczyna z ziemiańskiej rodziny wykonująca w hotelowym barze pracę barmanki) czy skompromitowani, jak przedwojenny porządny prawnik, sędzia Kossecki, który podczas okupacji stał się obozowym kapo. Andrzejewski przywołuje jeszcze inną postać z drugiego czy trzeciego planu – przedwojennego lekarza, Drozdowskiego, aktywnego w okupacyjnej konspiracji, a po wojnie zniechęconego do wszystkich ideologii, bo – jak twierdzi – „wszyscy bujają. Sanacja kłamała, podziemie kłamało, teraz dla odmiany też wszyscy kłamią, wszystko razem do kupy wzięte jest jedną wielką bujdą. Każdemu o to tylko chodzi, by dorwać się do władzy”, i konkluduje: „Życie zostaje […] Po prostu życie, które nie ma żadnego sensu” (PiD, 193). Drozdowski zamierza wyjechać na ziemie zachodnie: „Dolny Śląsk, Wrocław, Legnica. Zobaczę jeszcze – powiada – na miejscu się rozejrzę. Teraz najlepszy moment, bałagan, ziemia na razie niczyja. Wszystko można zdobyć, jak się chce” (PiD, 192). Jak potoczy się życie wypalonego wewnętrznie przedwojennego inteligenta na „ziemi niczyjej”, czytelnik się nie dowiaduje. Można jedynie przypuszczać, że nie będzie się on obnosił ze swoją przedwojenną i okupacyjną przeszłością, jeśli podejmie próbę życia od nowa.
29Tacy bohaterowie nie opowiadają szerzej własnej wersji rzeczywistości. Oni… są opowiadani, a intencja nadawcy tekstu (i w przypadku Hertza, i w przypadku Andrzejewskiego) albo opatruje ich en bloc negatywną etykietą albo po prostu sytuuje w gronie przegranych, a więc niemających szans na włączenie swojej opowieści do narracji dominującej.
30Bardziej rozbudowaną diagnozę stawia owemu specyficznemu zaniemówieniu Stanisław Dygat w Pożegnaniach (1949). Tu młody potomek hrabiowskiej rodziny w rozmowie z głównym bohaterem powieści zauważa: „Jak ONI tu przyjdą, to ja nie wiem, jak będzie, może nie tak źle, jak mówią, ale lepiej już nie ryzykować” 20i opuszcza Polskę z cofającymi się przed armią radziecką Niemcami, całkowicie pogrążając się tą decyzją w oczach czytelnika.
31W powieści Dygata przedstawiciele części przedwojennej inteligencji, ziemiaństwa, arystokracji próbują powtarzać narracje, z których miałoby wynikać, że „układ świata jest jedyny i niezmienny” (P, 155), choć – jak dwaj przedwojenni profesorowie korzystający z gościny w podwarszawskim dworku arystokratki starającej się żyć tak, jakby nic się nie zmieniło – w głębi ducha wiedzą, że ta przedwojenna wersja rzeczywistości straciła znaczenie, ponieważ, jak powiadają: „w ogóle wszystko jest byłe, a najbardziej nasza gospodyni [hrabina Róża goszcząca ich w swoim domu – H.G.], która żadną miarą nie chce tego czasu przeszłego uznać” (P, 171).
32Tymczasem potencjalni beneficjenci czasu zmiany, tacy jak były hrabiowski lokaj, starają się taktycznie wykorzystać okazję i poprawić swój status. Ów lokaj, dorobiwszy się podczas okupacji na machinacjach walutowych, zakłada własną knajpę, w której zatrudnia ludzi z wyższych sfer, gorzej niż on radzących sobie w nowych okolicznościach.
33Taka zamiana miejsc21 stanowi element opowieści na temat powojennego awansu plebejusza, którą należałoby przedstawiać równolegle, bo rewersem narracji o znikaniu świata przedwojennych elit jest narracja o nadchodzeniu świata awansujących plebejuszy. W powojennej Polsce nie słuchano głosu przegranych aktorów procesu dziejowego, a i tych (choćby nominalnie) wygranych słuchano nie dość uważnie. Opisu rzeczywistości dokonywali (i przepisu na nią dostarczali) zwycięscy ludzie nowej władzy, oni też byli dysponentami ówczesnej polityki historycznej. Podobnymi instrumentami stanowienia i wykluczania pewnych wątków ze zbiorowej opowieści zagospodarowującej pamięć wspólnoty posługują się dysponenci reguł dzisiejszej odmiany tej polityki.
3. Ta polityka…
34Jak kilka lat temu pisał w tygodniku „Polityka” Robert Krasowski, współcześni zwolennicy polityki historycznej nie akceptują: „Niepodległości bez pasji. Bez dumy. Bez ambicji”. Operują: „moralnym patosem. Cukierkowym patriotyzmem. Narodową megalomanią. Przesadną miłością do I RP, do II RP. Wierząc w moc ducha, wierzą w moc słowa. Uważają, że słowami odmienią Polaków. Dopadną ich narodowe sumienie […], pobudzą, ożywią. Zmuszą, by działało pod dyktando ich słów” 22.
35Gdyby poddać analizie pozycję tak scharakteryzowanych narratorów 23i umieścić ich wewnątrz ich własnej opowieści, okazałoby się, że swoje przeświadczenia traktują jako naturalne i oczywiste, a więc wolne od uwarunkowań historycznych i bez związku z tym, co swoimi działaniami owi narratorzy starają się zwalczać, nie pamiętając, iż to związek konstytutywny, bez którego ich polityka historyczna w ogóle nie mogłaby zaistnieć. Jak każda polityka historyczna, ta również wyraża interesy władzy, nawet jeśli sprawia wrażenie kultywującej jedynie polską tradycję, w skład której wchodzą tak podstawowe elementy jak bogoojczyźniany patriotyzm, tradycyjny model rodziny, obrzędowa religijność, zdystansowany stosunek do obcych, wspólnotowe, tradycyjne wzorce kulturowe.
36Pierwsza okoliczność, którą warto sobie uświadomić, to fakt, iż akcentowane przez aktualną politykę historyczną wartości ukonstytuowały się w czasach jeszcze zaborowej, a potem okupacyjnej opresji i PRL-owskiej niesuwerenności, kiedy stosunki między nieakceptowaną do końca władzą a społeczeństwem rysowały się w czarno-białych barwach, zaś opozycja kontr-dyskursem atakowała obraz świata wytworzony przez oficjalny dyskurs dominujący, narzucony przemocą i odbierany przez społeczeństwo z nieufnością.
37Dysponenci aktualnej polityki historycznej zdają się tkwić mentalnie w sytuacji z tamtej przeszłości, a nawet demonstrować jej niezwykłą trwałość i zdolność podstępnego rozpleniania się w nowych czasach. Stąd akcentowanie nienaruszalności granic tradycyjnie definiowanej polskości silnej swym związkiem z katolicyzmem i dystansem wobec obcych. Przedkładanie kategorii narodu nad kategorię społeczeństwa i starania, by bezustannie podkreślać własną wartość polskiej racji, choć ujawnia to jedynie niepewność, co do tej wartości.
* * *
38Podsumowanie wydaje się mieć cechy oczywistości, a jednak wypada je sformułować. Jeśli tak cenimy sobie kultywowanie polskiej przeszłości w jej tragiczno-wzniosłym wymiarze, to warto pamiętać o całym dziedzictwie tej przeszłości z jej wątkami przystosowania do życia w warunkach niesuwerenności czy opresji i zdać sobie sprawę z tego, jaki typ mentalności takie warunki ukształtowały. Być może, wtedy łatwiej będzie udzielić odpowiedzi na pytanie, dlaczego ograniczona do wybranych wątków pedagogiczność przeszłości wygrywa w polskich warunkach z performatywnymi wyzwaniami teraźniejszości, a Polacy czują się bezpieczniej w odpowiednio przykrojonej opowieści i gotowi są nie pamiętać indywidualnego doświadczenia świadków epoki. Co sprawia, że z taką łatwością daje się uruchomić aktualne już w XIX wieku polskie dwójmyślenie w kwestii stosunku do rzeczywistości, rozróżniające rzeczywistość „naszą”, stawiającą opór obcej przemocy (fizycznej i symbolicznej) i rzeczywistość obcą, narzuconą przez „onych”, ludzi nieakceptowanej władzy. Musi to być niezwykle trwały czynnik, jeśli nawet w drugim dziesięcioleciu XXI wieku współczesny polski pisarz o plebejskim rodowodzie, Andrzej Stasiuk, używa następujących słów, gdy w swoim utworze pt. Wschód charakteryzuje punkt dojścia „awansu” niektórych grup społecznych; awansu odbywającego się wśród kilku niemych narracji dotyczących zdarzeń założycielskich polskiej współczesności:
Gdy mówią ci z głębi swojej samotności, nigdy nie mówią „my”. Dzwonią z ciemności swojego losu […] Spod ziemi i czterech ścian nigdy nie mówią „my”. […] Są tylko „oni” i „my”. I ani żywej duszy. Jakby żaden Bóg nie wcielił się w człowieka, tylko miał zjawiać się na zawołanie, by pognębić „onych” oraz „mych” wywyższyć”. (W, 73)
39Studia nad pamięcią przeszłości uzmysławiają, że jej polska wersja odcisnęła swoje ślady zarówno na biernych jak i czynnych uczestnikach procesu dziejowego, nie omijając współczesnych dysponentów reguł polityki historycznej, chętnie – jak zostało powiedziane, ale warto to powtórzyć – stosujących taki sposób poznania rzeczywistości, który wyklucza podawanie w wątpliwość ich własnych założeń, esencjalistycznie uznanych za oczywiste i naturalne. Zdają się oni nie pamiętać, że – jak pisze Pierre Bourdieu – wszystkie przedmioty poznania są skonstruowane, a nie biernie rejestrowane, zaś zasadę tej konstrukcji stanowi system dyspozycji ustrukturowanych i strukturujących tworzący się w praktyce i zawsze nastawiony na praktyczne funkcje 24, często po prostu na legitymizowanie aktualnej władzy.
40Skoro każdy habitus broni się przed zmianą i dąży do zapewnienia sobie stałości, to II Rzeczypospolitej nie da się całkowicie pozbawić śladów doświadczenia zaborowego, Polski Ludowej bezpośredniego obciążenia doświadczeniem okupacyjnym, a III RP związku z PRL-owską przeszłością i jej schematami poznawczymi. Czwarta Rzeczpospolita i ewentualne kolejne też nie unikną związku ze wszystkimi poprzedzającymi je formacjami społeczno-politycznymi. Pierre Bourdieu powiedziałby, iż, intuicyjnie reagując na wyobrażone wyzwania współczesności, habitus stosuje matryce generatywne odpowiedzi z góry przystosowanych do warunków homologicznych do tych, w których powstał, a więc właściwych dla przeszłości. By dobrze zrozumieć tę zależność, nie można traktować selektywnie wątków przeszłości, nawet jeśli część z nich nie pasuje do heroiczno-wzniosłego paradygmatu, bo mieści w sobie doświadczenie zniewolenia, które przypadło na czas kształtowania się nowoczesnej Europy, zaś w wersji polskiej było doświadczeniem nie tylko klęski, poniżenia i upokorzenia, które ostatecznie dało się przełożyć na doświadczenie krzywdy, męczeństwa i heroicznej ofiary, ale zawierało też w sobie wątki pozbawione miejsca w jakiejkolwiek opowieści, mówiące o przystosowaniu do sytuacji, która pozbawiała godności, a co więcej, kazała o tym zapomnieć.
Notes de bas de page
1 Takie są właściwe cele literaturoznawczych badań postzależnościowych, choć trafiają się też odczytania wskazujące na opaczne pojmowanie ich sensu. Szczególnie mocno widoczne w kilkakrotnie przedrukowanej pracy Mieczysława Dąbrowskiego powtarzającej, że: „praktyka badawcza w obszarze postzależności otworzyła w istocie dyskurs naśladowczy wobec polskiego dyskursu romantycznego, którego zasadniczą cechą jest narodowa martyrologia połączona ze specyficznie rozumianym heroizmem i mitem ofiary”. Por. tegoż, Wilk w Rosji. Subaltern? W imperium? (polemika z konceptem „postzależności”), „Porównania” 2014, nr 15, s. 106 i n., oraz tegoż, Dwa wątki, Elipsa, Warszawa 2015, s. 301 i n., a także tegoż, Tekst międzykulturowy. O przemianach literatury emigracyjnej, Elipsa, Warszawa 2016, s. 268–269.
2 J.S. Bruner, Narracyjna konstrukcja rzeczywistości, w: tegoż, Kultura edukacji, przeł. T. Brzostowska, Universitas, Kraków 2006, s. 205–208.
3 Jak pisze Giorgio Agamben, „W języku łacińskim istniały dwa słowa określające świadka. Pierwsze z nich testis […] w etymologicznym znaczeniu określa kogoś, kto w postępowaniu sądowym bądź w sporze między dwiema stronami występuje w charakterze osoby trzeciej (terstis). Drugie zaś, superstes, oznacza tego, kto coś przeżył, przetrwał coś do samego końca, a zatem może dać temu świadectwo”. Por. tegoż, Co zostaje z Auschwitz. Archiwum i świadek (Homo sacer III), przeł. S. Królak, Sic!, Warszawa 2008, s. 15.
4 W dyskusji nad tym tekstem, przeprowadzonej w Poznaniu 4 listopada 2016 roku, Ryszard Nycz zauważył, że opowieści okupacyjnych świadków epoki mieszczą się w narracji wstydu. Ich doświadczenie – nie zawsze możliwe do zwerbalizowania – bywa ukazywane różnymi sposobami, także pośrednio – nie w opowieści, a choćby poprzez opisy. Badając je, warto sięgnąć do instrumentarium teorii afektywnej, rozpoznań E. Kosofsky Sedgwick czy G. Deleuze’a.
5 H.K. Bhabha, DyssemiNacja. Czas, narracja i marginesy współczesnego narodu, przeł. T. Dobrogoszcz, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1/2.
6 Wykorzystuję tu po części ustalenia, które poczyniłam w książce Wychodzenie z „cienia imperium”. Wątki postzależnościowe w literaturze polskiej XX i XXI wieku, Universitas, Kraków 2015, s. 46–47.
7 H.K. Bhabha, dz. cyt., s. 205.
8 N. Goodman, Jak tworzymy świat, przeł. M. Szczubiałka, Aletheia, Warszawa 1997, s. 17, 24.
9 Więcej pisali o tym Peter L. Berger i Thomas Luckmann w pracy Społeczne tworzenie rzeczywistości, przeł. J. Niżnik, PIW, Warszawa 1983.
10 A. Stasiuk, Wschód, Czarne, Wołowiec 2014, s. 88. Kolejne cytaty z tego wydania lokalizuję w tekście, podając w nawiasie symbol W i numer strony.
11 K. Wyka, Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984. Wszystkie cytaty z tego wydania lokalizuję w tekście, oznaczając symbolem ŻN i numerem strony. Wyróżnienia w cytatach pochodzą ode mnie.
12 Pisałam o tym w artykule Diagności czasu zmiany (in statu nascendi). K. Wyka, Cz. Miłosz, J. Andrzejewski, J. Kott, A. Sandauer wobec doświadczenia lat 40. XX wieku, w: Formacja 1910. Świadkowie nowoczesności, red. D. Kozicka, T. Cieślak-Sokołowski, Universitas, Kraków 2011, s. 90–91.
13 Wszystkie cytaty według wydania: W. Mach, Rdza, Czytelnik, Warszawa 1967, lokalizuję w tekście, podając w nawiasie symbol R i numer strony. Podkreślenia w cytatach pochodzą ode mnie.
14 H. Gosk, Opowieści „skolonizowanego”/„kolonizatora”. W kręgu studiów postzależnościowych nad literaturą polską XX i XXI wieku, Universitas, Kraków 2010, s. 102–103.
15 A. Stasiuk, Dziennik pisany później, Czarne, Wołowiec 2010, s. 152. Kolejne cytaty z tego wydania lokalizuję w tekście, oznaczając symbolem D i numerem strony. Wyróżnienia w cytatach pochodzą ode mnie.
16 W dyskusji nad tym tekstem przeprowadzonej w Poznaniu 4 listopada 2016 roku Przemysław Czapliński pytał, jak można opowiedzieć chłopską/plebejską przeszłość wypełnioną poniżeniem i upokorzeniami, starając się przy tym zachować godność. To niełatwe i – jak dowodzi Stasiuk – łatwiej uciec od opowieści o takiej przeszłości, by nie stawiać czoła narracji wstydu. Okazuje się, że jeśli pytamy, co jest stawką w grze o tożsamość tak doświadczonego podmiotu: prawda indywidualnego życiorysu czy godność, możemy uzyskać odpowiedź wskazującą trzecią możliwość, jaką stanowi ucieczka do przodu bez udzielania odpowiedzi na pytania dotyczące przeszłości.
17 W. Myśliwski, Pałac, Czytelnik, Warszawa 1982, s. 301. Wyróżnienia w cytacie pochodzą ode mnie.
18 A. Bikont, J. Szczęsna, Socrealizm, „Gazeta Wyborcza” 15.01.2000, http://niniwa22.cba.pl/towarzysze_nieudanej_podrozy_01.htm (24.10.2015).
19 Hrabia Fred Teleżyński rozważa zatrudnienie się w roli szofera lub fordansera, bo – jak powiada – tylko to dobrze umie i powołuje się na przykład innego arystokraty, Dominika Ponińskiego, który: „czeka tylko na przyjazd do Warszawy zagranicznych poselstw i chce się zaraz starać o posadę szofera w jakiejś ambasadzie, angielskiej czy amerykańskiej”. Por. J. Andrzejewski, Popiół i diament, Czytelnik, Warszawa 1948, s. 180. Cytaty z tego wydania lokalizuję w tekście, oznaczając symbolem PiD oraz numerem strony. Wyróżnienia w cytatach pochodzą ode mnie.
20 S. Dygat, Pożegnania, PIW, Warszawa 1981, s. 181. Kolejne cytaty z tego wydania lokalizuję w tekście, oznaczając symbolem P i numerem strony. Wyróżnienia w cytatach pochodzą ode mnie.
21 Pisałam o tym szerzej w rozdziale Początek książki Opowieści „skolonizowanego”/ „kolonizatora”…
22 R. Krasowski, Złudzenia niepokornych, „Polityka” 2013, nr 25, s. 22.
23 Mam na myśli pisarzy i publicystów skupionych w redakcjach pism: „W sieci” (teraz: „Sieci”), „Do Rzeczy”, „Gazeta Polska Codziennie” i im podobnych oraz podzielających ich przekonania polityków.
24 Por. P. Bourdieu, Zmysł praktyczny, przeł. M. Falski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, UJo, Kraków 2008, s. 72.
Auteur
Uniwersytet Warszawski, Instytut Literatury Polskiej
Wydział Polonistyki

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019