• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15575 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15575 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Polska kultura pamięci: dominanty
  • ›
  • Polska pamięć kulturowa? Rozważania wstę...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Memorystudies: okoliczności Konstruowanie pamięci Pamięć kulturowa Polityki pamięci Pola i gatunkowe trajektorie Wnioski: uwrażliwienie i uwikłanie Notes de bas de page

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Polska pamięć kulturowa? Rozważania wstępne i metodologiczne

    p. 09-37

    Texte intégral Memorystudies: okoliczności Konstruowanie pamięci Pamięć kulturowa Polityki pamięci Pola i gatunkowe trajektorie Wnioski: uwrażliwienie i uwikłanie Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Książka ta została pomyślana przede wszystkim jako analityczno-interpretacyjna – kładę nacisk na zrozumienie kształtu, pracy i wzajemnego usytuowania konkretnych zjawisk kultury polskiej, które analizuję w seriach pogrupowanych problemowo studiów przypadków. Dlatego też zawarte we wstępnej części uwagi metodologiczne nie pretendują do zdania sprawy z obszaru możliwych inspiracji do badania pamięci, jakie z uderzającą intensywnością pojawiają się we współczesnej humanistyce. Zamierzam jedynie – możliwie zwięźle – objaśnić wypracowane przeze mnie na podstawie literatury oraz w praktyce interpretacyjnej rozumienie terminu pamięci kulturowej oraz opisać główne narzędzia, którymi będę się posługiwała w dalszych częściach.

    2Jak sądzę, wytłumaczenie się z kolejnych węzłowych punktów mojej rozprawy dopełni się wraz z omówieniami konkretnych przypadków, które się na nią składają. Na początek zaznaczę oczywistość: data początku transformacji ustrojowej, 1989 rok, wyznacza naturalną cezurę, tworzącą bardzo interesującą sytuację dla badań obecności przeszłych wydarzeń w przestrzeni publicznej. Przeszłość staje się w tej sytuacji dość wyraźnie nakreślonym zespołem wyobrażeń – należy do niej to, co jest uprzednie wobec tej znaczącej daty i co jest postrzegane jako okres zasadniczo odmienny od teraźniejszego, pozostający z nim w stosunku antagonistycznym bądź przygotowujący go. Od 1989 roku kształtują się także nowe warunki funkcjonowania kultury, która, uwolniona od oficjalnej państwowej cenzury, znajduje się w sytuacji, gdy wpływ na jej postać zyskują nowe siły, jak choćby dominujący dyskurs medialny, wymagania rynkowe czy polityki pamięci produkowane przez różne instytucje, przede wszystkim te należące do aparatu nowo ustanowionego państwa. Kontekst ten pozostawał kluczowy w ciągu wszystkich prowadzonych przeze mnie analiz i interpretacji, w tytule książki decyduję się jednak na doprecyzowanie chronologiczne jej zawartości do okresu XXI wieku. W poszczególnych rozdziałach omawiam niekiedy również szczególnie istotne czy oddziałujące dziś zjawiska kulturowe datujące się na lata 90., nie mogłam jednak w każdej z części reprezentatywnie opisać całego okresu od 1989 do 2013 roku, poświęcając proporcjonalnie wiele czasu latom 90. i XXI wiekowi. Przy wyborze tekstów i zjawisk do analizy decydujące było dla mnie za każdym razem to, z jaką siłą odciskają się one w pamięci kulturowej bądź jakie innowacje w nią wprowadzają. W efekcie zrąb tekstu tworzą interpretacje XXI-wiecznych zjawisk polskiej kultury pamięci. Z jednej strony świadczy to o fakcie, że w tym właśnie czasie rozwijała się ona szczególnie interesująco, z drugiej zaś – zarysowuje sytuację, w której badaczka pracuje wewnątrz kultury „bieżącej”, co niesie ze sobą zarówno specyficzne szanse, jak ryzyka; jedne i drugie związane zwłaszcza z zaangażowaniem. Moja perspektywa badawcza skupiała się ponadto na tym, jakimi „urządzeniami do pamiętania” są teksty-przedmioty mojej analizy: na jakie sposoby projektują jakiego rodzaju mnemoniczne procesy. Nie przeprowadzałam natomiast jednocześnie badań recepcji wśród ich odbiorców – taki zamiar, potężny, skomplikowany, a nawet problematyczny w realizacji, mógłby być punktem wyjścia innej pracy.

    3Układem rozdziałów książki nie do końca rządzi chronologia, spis treści ma przede wszystkim charakter tematyczny – w kolejnych częściach publikacji przyglądam się kulturowemu pamiętaniu o zbrodni katyńskiej, powstaniu warszawskim i stanie wojennym. Wybór tych trzech wydarzeń – czy raczej konstruktów kulturowych – wyjaśniam tym, że stanowią one, według mojego założenia wysnutego z obserwacji współczesnej polskiej kultury pamięci, jej centra. Zyskują pozycję zdecydowanie dominującą zarówno w kolejnych odsłonach instytucjonalnych polityk pamięci, jak i w pamięciowych praktykach kulturowych (co widać już z popularności występowania tych motywów w różnego rodzaju tekstach powstających po 1989 roku, przekraczającej zainteresowanie innymi wydarzeniami historycznymi). W efekcie skomplikowanego splotu praktyk pamięci nadany im zostaje status najważniejszych wydarzeń najnowszej historii Polski. Tego, w jaki sposób funkcjonują te procesy, dotyczy moja praca. Zajmuję się więc nie marginesowymi elementami polskiej pamięci, jej przemilczeniami, wypartym czy tym, co zapomniane, ale zjawiskami, które określają główny nurt wspólnego, zapośredniczanego i wspomaganego kulturą, pamiętania – dominantami kultury pamięci, skupiającymi i ustanawiającymi jej najistotniejszą charakterystykę 1.

    Memory studies: okoliczności

    4Określając terytorium, które badam w mojej rozprawie, używam pojęć kultury pamięci oraz pamięci kulturowej. Popularność obszaru badawczego, który można nazwać po polsku pamięciologią bądź pamięcioznawstwem lub z angielska memory studies, tworzy horyzont sytuacji, w której wytwarza się atrakcyjność takiego ujęcia. Równolegle do upowszechniania się badań pamięciowych w humanistyce można obserwować – na co zwraca uwagę wielu uczonych 2, upatrujących w tych okolicznościach źródła popularności tego pola badawczego – swego rodzaju memory boom w szeroko pojętej kulturze, to znaczy także w symbolicznym uniwersum będącym środowiskiem życia i działania współczesnego człowieka. Wśród zjawisk mających swój udział w tym tak zwanym boomie wymienić można już prosty fakt, że ludzie żyją coraz dłużej, co sprawia jednocześnie, że coraz większy obszar przeszłości objęty zostaje komunikatywną, międzypokoleniową pamięcią i że coraz powszechniejsze stają się typowe dla starszego wieku (nieraz chorobowe) problemy z pamiętaniem. Aleida Assmann – której teksty, jak to obszerniej omówię poniżej, stanowią moją najważniejszą inspirację badawczą – pisze z kolei o sztuce, która stawia sobie zadanie już nie upamiętniania, ale krytycznego analizowania pamięci, wydobywając zarazem analogiczną ambiwalencję na o wiele bardziej skomplikowanym, zbiorowo-kulturowym poziomie:

    Swe dzieła składają oni [badani przez Assmann artyści] na ołtarzu autorefleksyjnej pracy pamięci, redefiniując zasoby takie jak książka czy archiwum jako formy artystycznego wyrazu. (...) sztuka chwilowo zdradza duże zainteresowanie pamięcią, ponieważ społeczeństwo zagrożone jest jej utratą lub intencjonalnym odrzuceniem. Artystyczna pamięć nie pełni jednak funkcji magazynu, a jedynie symuluje magazyn, czyniąc przedmiotem swego zainteresowania procesy pamiętania i zapominania. 3

    5Poważna rola pamięci w życiu dzisiejszego człowieka i współczesnych społeczeństw wiąże się oczywiście z trwałą dyspozycją przeszłości do określania i definiowania teraźniejszości, zwłaszcza nakładającą na tę ostatnią ciężar ludobójstwa, traumy, zbrodni i krzywdy. W świecie zachodnim tą wciąż aktywną przeszłością będzie naturalnie przede wszystkim II wojna światowa, a zwłaszcza Zagłada; jak pisze Assmann, „Holokaust nie stał się z czasem bardziej bezbarwny i bledszy, lecz paradoksalnie bliższy i bardziej witalny” 4. Memory boom współtworzą więc w tym kontekście zjawiska z bardzo różnych sfer, jak obecność przeszłości w życiu publicznym i politycznych dyskusjach (czego najoczywistszym przykładem byłyby kolejne niemieckie „spory o historię” 5), upamiętnianie i rewidowanie przeszłości w dziełach sztuki czy zauważalna atrakcyjność pamięci jako antropologicznego modelu czy metafory opisującej ludzką kondycję.

    6Jak zauważył Jeffrey K. Olick 6, pamięciologia, postrzegana jako młoda dyscyplina (choć jeden z jej najważniejszych, wciąż aktualnych tekstów założycielskich to Społeczne ramy pamięci Maurice’a Halbwachsa z 1925 roku), działa więc w czasie swoistej koniunktury, a jej przyszłość zależy między innymi od tego, czy zdoła w tej sytuacji wypracować narzędzia, które okażą się operatywne również po tym, jak wspomniany boom ulegnie – czego można się spodziewać – wyczerpaniu. Gdy Aleida Assmann w swojej bardzo ważnej książce (opublikowanej po raz pierwszy w Niemczech w 1999 roku) próbuje wskazać zadania memory studies, widać przenikliwość tej uwagi Olicka – ogólnym pytaniom, jakie stawia sobie badaczka na tym polu 7, towarzyszy natychmiast podkreślenie naszkicowanego wyżej kontekstu pamięciologii, która jest zdaniem Assmann:

    odpowiedzią na globalne zmiany i wyzwania naszych kulturowych zakotwiczeń, sposobem radzenia sobie z dwiema kwestiami, które stały się jeszcze bardziej palące po 1989: z jednej strony wzrastającym zainteresowaniem problemem (zbiorowej) tożsamości i jej przenoszeniem, a z drugiej nowym doświadczeniem traumatycznej (bądź: „gorącej”) przeszłości, która nie odchodzi w cień. 8

    7Badaczka zastanawia się również nad metodologiczno-paradygmatycznymi przyczynami, dla których pamięć okazuje się papierkiem lakmusowym kondycji współczesnego człowieka i interesującym modelem dla aktualnych przemian kulturowych. Wymienia wśród nich:

    koniec filozofii historii, kładącej nacisk na formatowanie teraźniejszości i prognozowanie przyszłości, koniec filozofii podmiotu, skupionej na racjonalnym i suwerennym indywiduum, koniec dyscyplinarnego paradygmatu naukowego i jego postępującej specjalizacji. 9

    8Te zwroty sygnalizują pewien horyzont metodologiczny, ważny w moim odczuciu dla memory studies, lecz także mieszczący w sobie o wiele szersze zjawiska, w interesującym mnie tu kontekście – odciskający się zwłaszcza na współczesnych naukach historycznych. Określiłabym go jako konstruktywistyczne podejście do ludzkich działań, polegających na różnego rodzaju odnoszeniu się do przeszłości.

    Konstruowanie pamięci

    9Wiedza o przeszłości, historia, tradycja, pamięć indywidualna i zbiorowa – mają w ramach tego paradygmatu charakter wytworu działania człowieka, wielostronnie uwarunkowanego, zmiennego, nie zaś czegoś stabilnego, czego esencja określona jest raz na zawsze. Nieprzezroczystość, niebezpośredniość, nieautonomiczność poznania historycznego została już dokładnie opisana i zanalizowana w ramach prac z zakresu metodologii nauk historycznych 10. Tym, co interesuje mnie szczególnie, nie jest jednak specyfika naukowego tekstu historycznego, ale tak zwana – za Pierre’em Norą, jedną z najważniejszych postaci nowego nurtu badań przeszłości w XX wieku – historia drugiego stopnia (histoire au second degré), której przedmiotem zainteresowania nie są same wydarzenia przeszłości, ale wyobrażenia powstające na ich temat, ich kształtowanie, zmiany, uczestnictwo w procesach społecznych.

    10Reprezentujący ten nurt w polskich badaniach historycznych Robert Traba zwraca uwagę na aspekty konstruowania, wyboru i przypadku w powstawaniu pamięci o przeszłości, a więc, co dalej za tym idzie – tak zwanych 11wspólnot wyobrażonych, w tym i wspólnoty narodowej, które nie tyle budują się na podstawie pewnej uprzednio istniejącej tradycji, co tradycje swoje – w celu legitymizacji – muszą dopiero wynaleźć 12. Pokazuje, w jaki sposób „w kontekście opowieści o narodzie, tożsamości, pamięci zbiorowej czy wreszcie polityce wobec historii słowem-kluczem racjonalnego wyjaśniania tych zjawisk jest pojęcie «konstrukcja»” 13. Traba zwraca uwagę na niezbędność – również w przypadkach, gdy pozostaje to nieuświadomione – selekcjonowania minionej rzeczywistości, na uwarunkowania historyczne, społeczne, polityczne, które ten proces kształtują. Argumentując za powszechnością tego zjawiska, popada w ciekawy stylistyczny paradoks, pisząc, że „[wspólnoty pamięci] są w naturalny sposób konstruowane ex post” 14(podkr. MK). Gdyby chcieć więc określić procesy pamiętania w terminach paradygmatu esencjalistycznego, okazałoby się, że mają one – by zapożyczyć użyte w innym kontekście określenie Ryszarda Nycza 15– kulturową naturę.

    11Konstruowanie pamięci nie jest przy tym czymś, czego dałoby się i należałoby unikać, starając się odnaleźć niezapośredniczoną, nieskonstruowaną, jednorodną, naturalną, autentyczną postać pamięci – taka w rzeczywistości nie istnieje. Jak pisze dalej Traba:

    „Konstruowanie” nie ma charakteru wartościującego. Jest uniwersalnym procesem, między innymi obecnym w historii grup społecznych, które chcąc się czuć wspólnotami narodowymi, odwołują się nie tylko do języka i pochodzenia etnicznego, lecz także do wartości symbolicznych, dających im poczucie jedności, dumy i odrębności. 16

    12To, co z przeszłości zostaje zapamiętane, oraz to, w jaki sposób kształtowany jest ten obraz, nie jest więc zdeterminowane jedynie tym, co wydarzyło się w danym momencie i zostało zarejestrowane przez neutralny aparat pamięciowy; pamięć ma złożony, skomplikowany charakter i podlega wielu zmianom, przewartościowaniom, może być osłabiana i intensyfikowana, używana na różne sposoby. Doskonały – także przez swoją lapidarność – przykład tych procesów Traba przedstawia w case study zatytułowanym Konstruowanie pamięci. Analiza semantyczna polskich obchodów rocznic grunwaldzkich 17. Pokazuje, jak w ramach określonych uwarunkowań i potrzeb politycznych, społecznych i kulturalnych na przestrzeni od 1878 roku (z którego pochodzi słynny obraz Jana Matejki) do 2006 (gdy zawiązał się Komitet Organizacyjny jubileuszowych obchodów 600-lecia bitwy, a najważniejszym punktem corocznych uroczystości stała się rekonstrukcja historyczna i towarzyszący jej festyn) odbywała się „konstrukcja i dekonstrukcja narodowego symbolu w pamięci kulturowej” 18.

    Pamięć kulturowa

    13Tą okrężną drogą, przez zarysowanie swego rodzaju praktycznego, badawczego i paradygmatycznego kontekstu, docieram ponownie do interesujących mnie pojęć. Prawodawcze dla terminu pamięci kulturowej są oczywiście teksty niemieckich badaczy, Jana i Aleidy Assmannów. W podstawowej postaci teorii Jana Assmanna, którego naukową specjalnością jest poza tym archeologia i starożytny Egipt, pamięć kulturowa skontrastowana zostaje z tak zwaną pamięcią komunikatywną (żywym, doświadczanym indywidualnie i poprzez nieformalny przekaz bezpośrednich świadków udziałem w przeszłości, obejmującym to, co przeżyły ostatnie trzy-cztery pokolenia). W odróżnieniu od niej, treścią pamięci kulturowej miałaby być przeszłość pojmowana w sposób bezwzględny, mityczna, postrzegana jako prehistoryczna, praczasowa, przekazywana w wysoce sformalizowanych, zrytualizowanych, uroczystych ceremoniałach, z udziałem specjalistów – „nosicieli tradycji”, zapośredniczona przez „trwałe obiektywizacje tradycyjne i symboliczne”, „kodowana/ inscenizowana przez słowo, obraz, taniec etc.” 19.

    14Zaryzykowałabym komentarz, że takie rozumienie pamięci kulturowej jest wąskie, niespecjalnie płodne w odniesieniu do współczesnej kultury i rzadko w rzeczywistości aplikowane w badaniach. W pełni stosują się do niego także specyficzne zastrzeżenia, jakie sformułował Jerzy Kałążny wobec możliwego użycia pojęcia pamięci kulturowej w badaniach literackich. Badacz słusznie zauważa rzecz oczywistą – że „zredukowanie tekstu literackiego jako tekstu kulturowego do jego funkcji normatywnej oznacza, że z pola widzenia znika ogromna liczba tekstów literackich, które takiej funkcji nie pełnią” 20, oraz że perspektywa skupiona na kanonie wymaga co najmniej przewartościowań w zastosowaniu do „szerokiego spektrum współczesnych kultur pamięci, które wytwarzają konkurujące ze sobą tożsamości” 21. Kałążny, jak się zdaje, traktuje w swoim komentarzu koncepcje obojga Assmannów zasadniczo łącznie – jak jednak sądzę, myśl Aleidy Assmann okazuje się dużo bardziej obiecująca i elastyczna.

    15Prace jej autorstwa modyfikują rozumienie pamięci kulturowej, czyniąc z niej kategorię w szczególny sposób opisującą współczesne praktyki mnemoniczne. Assmann określa ją jako zbiorową konstrukcję, przedsiębraną dla określonych – zwłaszcza politycznych – celów, ale jednocześnie pluralną i zmienną. Różne media pamięci kulturowej, różne jednostki, które ją adaptują do swojego doświadczenia, różne grupy, jakim służy, sprawiają, że konstrukcja ta jest ciągłym procesem przywoływania i przewartościowywania, ustawicznym re-konstruowaniem. Jak pisze Assmann:

    Pamięć kulturowa jest także sztuką pamięci, opartą na różnych mediach, w dyspozycji większych grup, a więc intensyfikującą zbiorową wiedzę ich członków o ich przeszłości, sposobie życia, wartościach, ważnych punktach odniesienia i zwyczajowych sposobach działania. Ta pamięć ma charakter protetyczny: została stworzona przez zbiorowość i uzewnętrzniona, aby potem znów być internalizowana przez jednostki, ale także przekazywana i przetwarzana z biegiem czasu, przekształcana przez kolejne pokolenia. 22

    16W koncepcji Assmann kluczowe okazują się więc nośniki pamięci wytworzone przez społeczeństwo i kulturę, inne niż ludzki mózg, umysł, psychika; wskazuje ona, jak rozmywa się granica pomiędzy indywidualnymi i ponadjednostkowymi praktykami pamiętania. To, co zapamiętane, nieustannie krąży między tymi wymiarami, wciąż na nowo kształtowane i modyfikowane w interakcjach pomiędzy pamięciami ludzkimi a kulturową pamięcią, opartą na mediach i politykach, które umożliwiają jej zaistnienie – jednocześnie ją kształtując, ponieważ już specyfika każdego medium sprawia, że dostęp, jaki otwiera ono do pamięci kulturowej, także ma określoną charakterystykę. W ich ramach musi być ona „ciągle od nowa negocjowana, uprawomocniana, przekazywana i przyswajana” 23– i próba stworzenia metodologicznego ujęcia tych procesów stanowi ważną część koncepcji Assmann.

    17Badaczka podkreśla więc w opisie pamięci kulturowej dwa istotne momenty: po pierwsze – sygnalizowany już powyżej za pomocą sformułowania o konstruowaniu pamięci – fakt, że pamiętanie jest procesem o charakterze rekonstrukcyjno-przetwarzającym, po drugie, że przejawiające się w kulturze praktyki pamiętania są nieoddzielne od kreślących ich ramy i umożliwiających ich zaistnienie mediów i polityk pamięci. Jak pisze badaczka, wskazując na nieadekwatność metafory pamięci jako uporządkowanego magazynu, do którego można sięgnąć po zachowane w niezmienionej postaci zapamiętane treści, a także na różne drogi przekształceń, jakim podlega to, co zapamiętane:

    Pamiętanie jest zasadniczo procesem rekonstruktywnym; za punkt odniesienia przyjmuje niezmiennie teraźniejszość, a tym samym prowadzi niechybnie do przesunięcia, deformacji, zniekształcenia, przewartościowania, odnowienia pamiętanych treści w chwili ich odtworzenia. W fazie latencji nie spoczywają one w czymś na wzór bezpiecznego sejfu, podlegają natomiast procesowi transformacji. (...) Pamięci nie należy postrzegać jako pojemnika ochronnego, ale jako immanentną siłę, jako rządzącą się własnymi prawami energię. Energia ta może ograniczać możliwość odtworzenia, jak w przypadku zapominania, lub ją blokować, jak w przypadku wyparcia, może też – poddając się działaniu rozsądku, woli bądź zmienionego kontekstu zapotrzebowań – doprowadzić do przedefiniowania pamiętanych treści. 24

    18Z kolei medializacja i polityczność pamięci kulturowej jest zdaniem badaczki niezbędnym warunkiem jej istnienia, jako że – w przeciwieństwie do w dużej mierze spontanicznych, choć naturalnie także poddanych wpływom różnych czynników, indywidualnych, prywatnych praktyk pamiętania – nie może ona ukonstytuować się na zasadzie samoorganizacji, z pominięciem nośników, jakimi są media, i w oderwaniu od nieraz precyzyjnie zaplanowanych procesów kształtujących szerzej pojęte zjawiska społeczne. Rekapitulując rozważania na temat pamięci kulturowej, Robert Traba kładzie szczególny nacisk właśnie na ten jej aspekt: może, a nawet musi być ona kształtowana przez zorganizowane instytucje (z władzą państwową na czele). W wyniku tych działań powstaje swego rodzaju przeszłość uwspółcześniona, zarówno ze względu na sposób prezentacji, jak i na mniej lub bardziej doraźne aktualne wykorzystanie:

    Wytwarza się specyficzna świadomość przeszłości, często daleka od rzeczywistych wydarzeń, ale za to istotnie służąca teraźniejszym interesom. Dokonuje się ona poprzez świadomy wybór (selekcję) pamiętanej przeszłości oraz modyfikowanie formy przekazu. (...) Fakty przestają być ważne. Istotą staje się przeszłość zapamiętana. 25

    19Assmann, kładąc nacisk na dynamikę i zmienność pamięci kulturowej, wyróżnia dwa tryby pamiętania: magazynujący i funkcjonalny. Pamięć magazynująca odnosi się do całościowo rozumianej przeszłości, stanowi nieselekcjonowaną wiedzę rzeczową, bazę niewykorzystywanych, nieuruchamianych, ale zatrzymanych w archiwach danych, a także „repertuar niewykorzystanych możliwości, opcji alternatywnych i zmarnowanych szans” 26. Pamięć funkcjonalna ma siłę tożsamościową, odnosi się do grupy i projektów politycznych, jest więc selektywną, normatywną konstrukcją zorientowaną na przyszłość, tworzy sensowne, przyswajane opowieści. Nie są to jednak dwa oddzielne pola, do których miałyby przynależeć z góry określone elementy, ale – nieprzypadkowo tak nazwane – tryby; to, co obejmuje który z nich, jest zmienne, pamięć magazynująca stanowi rezerwuar możliwości i narzędzie weryfikacji uruchomianych przez pamięć funkcjonalną wizji przeszłości. Jak pisze Assmann:

    Relacyjność obu planów stwarza możliwość przeobrażenia świadomej pamięci, rozprzężenia istniejących konfiguracji i ich ponownego zdefiniowania; powoduje, że elementy aktualne mogą przestać się liczyć, a elementy nieujawnione wynurzą się na powierzchnię i wejdą w nowe związki. 27

    20W swoich pracach Assmann zajmuje się między innymi interakcjami i wzajemnymi wpływami pamięci kulturowej i praktyki artystycznej. Sztuka może być rozpatrywana jako część symbolicznego uniwersum pamiętania i zapominania. Jednocześnie jest polem ciągłych – także krytycznych – negocjacji tego, co w kulturze zapamiętane, i autorefleksji nad tymi zadaniami. Assmann podkreśla zarówno afirmatywne, jak i krytyczne sposoby, na jakie reaguje ona z pamięcią kulturową, a także pola, na których każda z nich jest określeniem drugiej, definiuje jej działanie:

    Artyści stwarzali ją [pamięć kulturową] swoimi niezapomnianymi dziełami i jednocześnie działali w jej zastanych ramach, dzięki którym mogli zostać upamiętnieni. Od dawna artyści jednocześnie inwestowali w pamięć kulturową i czerpali z niej zyski, jednocześnie ją wzbogacając, krytykując, przetwarzając, transformując i sprzeciwiając się jej na wiele sposobów. 28

    21Inspirując się przede wszystkim tym podejściem, decyduję się na rozumienie pamięci kulturowej jako splotu procesualnych i dynamicznych praktyk pamiętania, znajdujących swój wyraz i narzędzie w bardzo różnych tekstach i działaniach w ramach kultury. Uwzględnienia domagają się tu nie tylko teksty z obszaru zwyczajowo uznawanego za kulturę wysoką czy zrytualizowane, ceremonialne formy upamiętniania, ale także należące do sfery popularnej, masowej, marginalnej, drugorzędnej; obok literatury, filmu artystycznego i dokumentalnego, teatru (i teatru telewizji) występują komiksy, albumy z muzyką popularną, wreszcie takie formy upamiętniania, jak sposoby aranżacji muzeów, organizacji obchodów rocznicowych, rekonstrukcje, happeningi, gry miejskie. Działanie każdego z tych tekstów – które można określić zbiorczo jako „teksty pamięci”, bądź, jak będę wolała je nazywać, „urządzenia do pamiętania” – bierze udział w wytwarzaniu i modyfikowaniu sieci, jaką jest pamięć kulturowa, negocjowalna, ale jednocześnie niepozbawiona hierarchii, ani dowolna, ani niezmienna, potencjalnie z równym powodzeniem innowacyjna, jak i konserwatywna.

    22Decydując się w tym kontekście na określenie „urządzenie do pamiętania”, mam w pamięci oczywiście znaną Agambenowską reinterpretację filozofii Michela Foucaulta w świetle pojęcia dispositif/apparatus, nigdy niezdefiniowanego do końca i niekonsekwentnie oddawanego w tłumaczeniach pomiędzy językiem francuskim, angielskim i polskim. Jak rekapituluje Agamben, apparatus to u Foucaulta „zbiór praktyk i mechanizmów (zarówno językowych, jak i pozajęzykowych, prawnych, technicznych i wojskowych), które mają za zadanie zmierzyć się z sytuacją nagłą i niespodziewaną i osiągnąć mniej lub bardziej natychmiastowy skutek” 29– a więc spełniają zadanie „kontrolowania, selekcjonowania, organizowania i poddawania redystrybucji” dyskursu przez procedury, „których rolą jest zaklinać moce i niebezpieczeństwa, zawładnąć przypadkowością zdarzeń, wymknąć się ciężkiej, niepokojącej materialności”30. Agamben proponuje zainspirowany tą myślą „wielki podział bytów” na dwie grupy: żywe istoty i różnego rodzaju „urządzenia, które próbują rządzić i administrować istotami ożywionymi, by wieść je ku dobru” 31. Aparatem takim może być wszystko, co „w pewien sposób ma zdolność pochwycenia, ukierunkowania, określania, przechwytywania, modelowania, kontrolowania i zabezpieczania gestów, sposobów postępowania, opinii i wypowiedzi istot żywych” – które w wyniku zmagań z aparatami stają się podmiotami. Dosłownie wszystko, a więc także „pióro, pismo, literatura, filozofia, rolnictwo, papierosy, nawigacja, komputery, telefony komórkowe i (…) sam język, najstarsze z urządzeń” 32. Moje spojrzenie na polityki, opowieści, muzea, filmy, wizualne emblematy, teksty, miejsca, performanse i wiele innych jako na urządzenia do pamiętania wydobywa ich rolę w tego rodzaju modelowaniu pamięciowych praktyk. Użytkownicy tych urządzeń – użytkownicy pamięci – stają się pamiętającymi podmiotami, poddają się ich władzy i jednocześnie zmagają się z ich kierunkującym oddziaływaniem. Pamiętanie, które badam, rozgrywa się więc w napięciu pomiędzy intymnością indywidualnego wspomnienia a kształtującymi je urządzeniami, które ułatwiając, porządkując, uatrakcyjniając, strasząc i perswadując, zarazem sprawują – ze zmienną intensywnością i powodzeniem – nad tymi procesami kontrolę.

    23Dopowiedzenia wymaga w tym miejscu kwestia drugiego obok pamięci kulturowej z używanych przeze mnie terminów – tytułowej kultury pamięci. W polskiej pamięciologii prawodawczo zakorzenia je niedawny tom Modi memorandi, znakomicie przygotowany pod redakcją Magdaleny Saryusz-Wolskiej i Roberta Traby, którego podtytuł to właśnie Leksykon kultury pamięci. Dotychczas wykorzystywanie odpowiedników Erinnerungskultur czy mnemonic culture, obecnych w badaniach niemieckich bądź anglosaskich, nie było w kraju zbyt częste. W postulowanym przez redaktorów Modi memorandi ujęciu jego użycie pozwala zaznaczyć otwartą przestrzeń nauk o kulturze, po której „wędruje” (by użyć określenia Mieke Bal) pojęcie pamięci, unikając wspomnianych pułapek przyporządkowania. Co więcej, zachowując zdobycze związane z memory boomem z końca XX wieku, projektuje termin szeroki, nieograniczony do analizy współczesności. U podstaw jego wyróżnienia nie leży oczywiście zamiar wydzielenia wartych zbadania „kultur pamięci” (jedną z których mogłaby być na przykład „kultura polska”) w odróżnieniu od hipotetycznych „kultur niepamięci”. Każda formacja kulturowa odnosi się do przeszłości i żywi pewnymi tradycjami (traktowanymi afirmatywnie bądź kontestowanymi) – nie ma więc kultury bez pamięci, „kultury niepamięci” przypuszczalnie w ogóle nie istnieją. Proponowany termin nie jest jednak redundantny, bo chodzi w nim o nakreślenie wspomnianych badawczych perspektyw ze szczególnym zwróceniem uwagi na „uniwersalne, kulturowe mechanizmy pamięci”33. Z tego też względu (i idąc za inspiracją Christopha Cornelißena) propozycja zawarta w leksykonie postuluje pojęcie (jednej) kultury, nie zaś kultur pamięci – to punkt, w którym chcę zająć odrębne stanowisko. Uznając płynące z takiej propozycji korzyści, wskazałabym na zalety bardziej elastycznego podejścia – nie zawsze badawczym priorytetem będzie podkreślenie uniwersalności funkcjonowania pamięci. Proponowałabym więc rozumienie kultury pamięci jako tego obszaru, tych aspektów formacji kulturowej (takiej jak na przykład kultura polska), na którym dokonywana jest symboliczna obróbka przeszłości stanowiącej tło jej funkcjonowania. Chodzi więc o te kulturowe „urządzenia” (teksty, instytucje, praktyki…), które służą do konstruowania (dekonstruowania, rekonstruowania) przeszłości – i można by również mówić o zderzeniach, wymianach, współpracy pomiędzy kulturami pamięci. Jak widać, samo terytorium badawcze wyznaczane przez ten termin – obszar tekstów i zjawisk kultury, o które chodzi – nie będzie różne od tego, które projektuje omówiona wyżej „pamięć kulturowa”. W moim rozumieniu wskazuje on jednak podejście niejako od drugiej strony: gdy pojęcie pamięci kulturowej prowadzi mnie w głąb splątanych relacji (i mikrorelacji) między zjawiskami mnemonicznymi, „kultura pamięci”, pojmowana jako (dynamiczny) fragment polskiej formacji kulturowej, skłania do takiego spojrzenia, które ową pamięć będzie sytuowało wobec innych fragmentów owej konstrukcji (i wobec samego konstruktu polskości), a także podkreśla, że badany obszar to jednocześnie środowisko codziennego działania milionów użytkowników i użytkowniczek kultury polskiej 34.

    Polityki pamięci

    24Szczegółowej eksplikacji domaga się w tym kontekście kategoria polityki pamięci, stanowiącej istotny czynnik interesujących mnie procesów. W przypadku tego terminu nie chodzi o stworzenie kategorii wartościowanej jednoznacznie negatywnie, mającej na celu zidentyfikowanie bulwersujących praktyk dekretowania jakiejś postaci pamięci (czy też jakiejś wizji historii) przez władzę państwową – praktyk, które w tym ujęciu zbliżałyby się do totalitaryzmu. Samo uprawianie polityk pamięci nie jest czymś nagannym, można je uznać za jeden ze standardowych elementów życia społecznego. Tworzą one jednak pewien jego szczególnie wrażliwy punkt, budzący uzasadnione obawy co do niebezpieczeństw pojawiających się zwłaszcza na styku oddziaływania państwa i swobody wypowiadania się o przeszłości oraz jej badania.

    25W kontekście próby stworzenia możliwie dokładnej, choć z konieczności fragmentarycznej mapy jakiejś części pamięci kulturowej, polityki pamięci muszą zostać nie tylko teoretycznie zdefiniowane, zoperacjonalizowane, ale i rozpoznane w działaniu. W polskiej literaturze przedmiotu podstawową monograficzną pozycją na ten temat pozostaje książka Lecha M. Nijakowskiego zatytułowana Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny. W jego definicji polityki pamięci ważne są dla mnie trzy momenty: po pierwsze, intencjonalne działanie jednostki, instytucji lub grupy, po drugie, jego teren, jakim jest forum publiczne, po trzecie, jego kierunek, którym jest tworzenie, przekształcanie, ugruntowanie czy zmiana pamięci zbiorowej. Spośród proponowanych przez Nijakowskiego i różniących się zakresem definicji polityki pamięci skłaniam się więc ku tej pośredniej (a nie do zawężenia jej zasięgu tylko do działań władz państwowych bądź rozszerzenia go na właściwie każdą ludzką aktywność kształtującą pewien obraz przeszłości). W ujęciu socjologa brzmi ona następująco:

    Polityka pamięci (...) – jako polityka sensu stricto oznaczałaby zatem działania, które jednostka intencjonalnie podejmuje na forum publicznym w celu ugruntowania pamięci zbiorowej obywateli lub jej zmiany. Treść pamięci zbiorowej byłaby czymś, co warunkuje procesy zachodzące w państwie, w tym wybory polityczne. To rozumienie polityki pamięci (...) wyłącza wszelkie nieświadome, nieintencjonalne działania jako niepodlegające podziałowi na polityczne i niepolityczne. Ponadto o polityce pamięci można by mówić tylko w odniesieniu do działań adresowanych do społeczeństwa (...). W tym ujęciu polityka pamięci obejmowałaby publiczne wykłady interpretujące przeszłe wydarzenia, publikacje, szkolnictwo powszechne, manifestacje, odtwarzanie historycznych bitew, wywieszanie flagi za oknem, noszenie w klapie znaczków okolicznościowych itd. 35

    26Sformułowanie to wydaje się użyteczne w ramach próby aplikacji pojęcia polityki pamięci w obszarze kultury. W jego ramach badanie tekstu kultury pokazuje więc, w jaki sposób po wprowadzeniu do – niewątpliwie publicznego – obiegu kulturowego jego strategicznym zadaniem może się okazać właśnie oddziaływanie na podzielany przez pewną zbiorowość obraz przeszłości, a więc konstruowanie pewnej szczególnej pamięci. Staje się on w ten sposób urządzeniem do pamiętania – do perswadowania określonej pamięci. Obszar kultury jest jednym z fundamentów, na których budowana może być także polityka tożsamości, w kontekście zarówno doraźnych gier politycznych, jak i promowania pewnej globalnej wizji społeczeństwa. W ten sposób zarysować można zależność między formułą pamięci, z jaką identyfikuje się podmiot, a jego tożsamością, a zatem także pamięcią zbiorową a wspólnotą, integrującym i antagonizującym potencjałem praktyk pamięciowych. Główni uczestnicy debaty o tożsamości narodowej (państwo, Kościół, ugrupowania polityczne) promują różne obrazy przeszłości, posługując się rozmaitymi mechanizmami jej pojmowania, waloryzowania i selektywnego modelowania, wynajdywania swoich tradycji. Centralny, tradycyjny model pamięci polskiej wspólnoty państwowej i narodowej kładzie nacisk na określone wydarzenia historyczne, postawy patriotyczne wobec dziejowych okoliczności, kształtując jej obraz przez odpowiednio skonstruowane praktyki upamiętniania pewnych aspektów przeszłości. Z drugiej strony, model ten rozmontowywany jest przez projekty różnego rodzaju pamięci lokalnych, uwzględniających przede wszystkim doświadczenia mniejszościowe i budujących wokół nich pewne wspólnoty. Takimi zbiorowościami, poszukującymi podstaw do samookreślenia i zajęcia miejsca w przestrzeni społecznej, są m. in. środowiska kobiece (starające się zbudować feministyczną historię Polski, odnaleźć w jej ramach żeńskie genealogie), Kaszubi, Ślązacy, mniejszości etniczne, religijne, osoby o mniejszościowych orientacjach seksualnych, niektóre formacje polityczne.

    27Przez intencjonalne działanie, którym jest uprawianie polityki pamięci, rozumieć można zarówno samo stworzenie szczególnie ukształtowanego kulturowego urządzenia, jego udostępnienie, jak i towarzyszące mu dodatkowe elementy, takie jak aktywność promocyjna czy krytyczna – wielość podmiotów wchodzących w grę sugeruje więc od razu, że badane procesy, nawet związane z jednym tylko tekstem, mają charakter pluralistyczny, mogą prowadzić w wielu kierunkach. Zarazem jednak można założyć, że szczególnie ważnymi – pod względem zasięgu oddziaływania – politykami pamięci kulturowej będą te prowadzone przez instytucje, zwłaszcza mające umocowanie w aparacie państwowym. Robert Traba te główne ośrodki identyfikuje w następujący sposób:

    W demokratycznym państwie mamy przynajmniej czterech publicznych aktorów, którzy potencjalnie uczestniczą w procesach negocjowania wizji historii w społeczeństwie: rząd (reprezentacja polityczna), samorządy jako reprezentacje regionalnych kontekstów historii (w zależności od stopnia ich samodzielności), niezależne media i społeczeństwo obywatelskie zorganizowane w różnego rodzaju stowarzyszenia i organizacje, również typu konfesyjnego. 36

    28W polskich warunkach pojęcia polityki pamięci zaczęto używać na większą skalę mniej więcej około 2004 roku, kiedy w swoim programie wyborczym, a potem (od 2005 roku) w praktyce sprawowania rządów w kraju, wykorzystywała je konserwatywna partia Prawo i Sprawiedliwość. Na ten moment wskazują w tym kontekście zarówno Traba, jak i Nijakowski; równocześnie jednak podkreślają fakt, że swego rodzaju polityki pamięci prowadziły także poprzednie i następne rządy oraz inne ośrodki i instytucje, nawet jeśli nie używały tego terminu. Nijakowski zaczyna swój historyczny przegląd od rozważenia problemu polityki pamięci pod zaborami i doprowadza go do czasów współczesnych; wiele miejsca poświęca dyskursywnej analizie polityki pamięci IV RP, projektowanej przez Prawo i Sprawiedliwość, uznając za jej główny wyróżnik „ofensywę martyrologiczną” 37; pokazuje wielość alternatywnych polityk pamięci w dzisiejszej Polsce, także tych tworzonych przez organizacje pozarządowe i ośrodki lokalne.

    29Traba z kolei formułuje inspirujące uwagi ogólne, na podstawie których można spróbować nakreślić – oczywiście na sposób wstępnej hipotezy – najogólniejsze (odbijające się w profesjonalnej historiografii) podziały między proponowanymi przez różne polityki wizjami polskiej przeszłości. Po jednej stronie sporu umieszczałby formułę „narodowej homogeniczności i heroicyzacji dziejów” 38, a zatem podejście postulujące jednolitą narrację, której dominantą jest sakralizowana polskość, konstruowana wokół wielkich, jednoznacznie chwalebnych wydarzeń i bohaterskich postaci. Powstającą pamięć obrazowo – za meksykańskim historykiem Luisem Gonzálezem – określa jako „historię brązowniczą” 39. Z drugiej strony Traba umieszcza podejście, które wyróżnia nacisk kładziony na „renegocjacje i poszerzanie perspektywy” 40. W odniesieniu do badań historycznych oznaczałoby to zwłaszcza interi transdyscyplinarność, a w kontekście zbiorowych praktyk – poparcie dla „polifonii pamięci”, nastawienia na koncyliację i dialog pomiędzy konkurencyjnymi projektami mnemonicznymi, które nie ma na celu wyeliminowania z pamięci elementów antagonizujących, ale otwartość na wszystkie aspekty przeszłości – także te dotąd świadomie zapomniane. Wizja Traby może się wydać wysoce idealistyczna; oczywiste też, że nie jest ona neutralna ideologicznie (do czego zresztą autor nie rości sobie pretensji) – jego sympatia jest wyraźnie po stronie podejścia negocjacyjnego, którego zapleczem jest w tej wizji nowoczesny liberalizm. Przy wszystkich tych zastrzeżeniach – a także przy świadomości, że tego typu podział musi być wysoce upraszczający – warto zachować spostrzeżenia Traby jako swego rodzaju instruktywne tło do analizy przykładów polityk pamięci faktycznie funkcjonujących w interesujących mnie dalej kontekstach.

    Pola i gatunkowe trajektorie

    30Pamięć kulturową można więc zobaczyć jako skomplikowane połączenie różnego rodzaju praktyk, tekstów, uwarunkowań i polityk – wpływających na siebie nawzajem i mających płynny charakter. Chcąc badać tego rodzaju zagadnienie, trzeba spróbować ująć je w ściślej określone ramy metodologiczne, zachowujące wspomnianą zmienność i nieupraszczające skomplikowania, ale pozwalające je wstępnie ustrukturować. Inspirację stanowi dla mnie w tym momencie koncepcja Jeffreya K. Olicka, zamierzona przezeń do badania pamięci zbiorowej. Sposób oglądu pamięci oraz szczególnie zastosowane w jego ramach pomysły są jednak na tyle obiecujące, że zachęcają do aplikacji pojęć Olicka do badania tych aspektów zjawisk kulturowych. W poniższych słowach można upatrywać wyrazu podstawowego założenia jego koncepcji:

    Nacisk położony na dialog, na fakt, że żadna wypowiedź (...) nie może być zrozumiana poza rozwijającym się dyskursem, zapewnia użyteczny metodologiczny przewodnik po każdym nieprzejrzystym, skomplikowanym działaniu pamięci w jej usytuowaniu w czasie i w relacjach [do innych elementów]. 41

    31Swoją orientację badawczą Olick oddaje w zbitce pojęciowej process-relationalism, ponieważ jego pojmowanie pamięci (i szerzej, zjawisk społecznych w ogóle) opiera się, po pierwsze, na sprzeciwie wobec jej redukcji do pojedynczego przedmiotu w miejsce procesualnych praktyk pamiętania. Dalej, podkreśla wielość tych praktyk, ich wzajemne odnoszenie się do siebie oraz ich uwikłanie w różnorodne inne zjawiska społeczne, zwłaszcza, choć nie tylko, kwestię wspólnot i wytwarzanych przez nie narracji o przeszłości. W swojej koncepcji Olick sprzeciwia się więc substancjalnemu pojmowaniu pamięci zbiorowej jako posiadającej jeden, określony kształt, będącej bezpośrednim odbiciem przywoływanej przeszłości, niezależnej od zjawisk i przemian kulturowych i społecznych. Zwraca uwagę, że pamięć zbiorowa jest zapośredniczeniem i działa poprzez rozmaite media; wpisuje ją w profil wytwarzającego się stopniowo w politycznych i kulturowych procesach systemu znaczeń; używając pojęcia Pierre’a Bourdieu, mówi o tym, że różne pola przestrzeni społecznej w ramach tworzących je gier interesów produkują różne mutacje pamięci. Przypomnę, że francuski socjolog rozumie pole jako fragment przestrzeni społecznej, w której jednostki działają według pewnych reguł, nadawanych przez siatkę społecznych związków i uwarunkowań, wyznaczaną przez pozycje zajmowane przez podmiot. W Zmyśle praktycznym Bourdieu kontrastuje przy tym pole społeczne z polem rozumianym jako przestrzeń gry (zabawy czy sportu). To ostatnie implikuje istnienie jasnych, wyraźnie określonych zasad, w tym zasady dobrowolnego przystąpienia do rozgrywki. Tymczasem pole społeczne nie jest przestrzenią, której reguły jednostka poznaje jako dane i niezmienne; nie może poddać go oglądowi z zewnątrz, a zatem także opuścić – właściwie nie wie, że działa w ramach zakreślonych przez pole, nie jest świadoma jego zasad:

    [Pola społeczne są] efektem długiego i powolnego procesu autonomizacji – występują w nich, jeśli można tak powiedzieć, gry w sobie a nie dla siebie, nie przystępuje się do gry na mocy świadomego aktu, rodzi się w grze, z grą (...). 42

    32Ten sposób myślenia implikuje jednocześnie istnienie wielu partykularnych pól, stanowiących rozmaite instytucje życia społecznego, a zatem także – w odniesieniu do przedmiotu zainteresowania Olicka – wielu „pól pamięci”, jej obszarów zróżnicowanych ze względu na swój zasięg i pochodzenie (np. pamięć grupowa, rodzinna, oficjalna, ludowa, państwowa, dominująca, pamięć kultury etc.).

    33Przy tym, jak podkreśla Olick, pole – pojmowane również w odniesieniu do potocznego użycia tego słowa jako miejsca pewnego starcia, walki – nigdy nie jest określone do końca, jego struktura wewnętrzna oraz relacja do innych pól kształtuje się procesualnie, wciąż podlega zarówno reprodukcji, jak i przekształceniom. Zatem rozpatrując w tych kategoriach społeczną pamięć, wydobywa na jaw, że „różne pola produkują według różnych reguł różne rodzaje przeszłości”, że „pamiętanie jest w obrębie różnych pól odmiennego rodzaju aktywnością” oraz że „rozmaite rodzaje pamiętania biorą udział w tworzeniu i przetwarzaniu granic pomiędzy polami” 43. Olick wykorzystuje także pojęcie pola władzy – w jego kontekście można rozpatrywać kwestię dominującej pamięci zbiorowej, i to zarówno teoretycznie, jak i w empirycznych dociekaniach.

    34Pamięć zbiorową można zatem postrzegać w tych kategoriach, zarówno zwracając uwagę na rozmaite pola, które ją tworzą, jak i na jej relacje z innymi polami konstytuującymi instytucje życia społecznego, nie tracąc z oczu zmienności, jaka jest z góry w te pojęcia wpisana. Zwrócenie uwagi na poszczególne pola pamięci pociąga za sobą zawsze odniesienie do innych. Wewnątrz społeczeństwa istnieje zatem wiele pól, z których każde produkuje swój własny obraz przeszłości – niekiedy podobny do pozostałych, niekiedy bardzo od nich różny. Obrazy te konfrontują się zarówno ze sobą, jak i z innymi zjawiskami życia społecznego, takimi jak na przykład władza polityczna. W wyniku wzajemnych relacji wzmiankowanych elementów nie można tu mówić o ukonstytuowanej, danej strukturze pamięci zbiorowej; termin ten oznacza raczej dynamiczną siatkę relacji wewnątrz pól i pomiędzy nimi.

    35Równie istotne jest dla mnie odwołanie amerykańskiego socjologa do Bachtinowskiej teorii gatunków mowy i specyficzne przekształcenia, jakim zostaje ona poddana. Pojęcie gatunku zajmuje moim zdaniem najistotniejsze miejsce w koncepcji Olicka – za jego pomocą chce on uchronić pamięć zbiorową przed postrzeganiem jej jako określonego, statycznego przedmiotu. Te części jego rozważań zbierają, jak się wydaje, najbardziej wartościowe elementy jego pozostałych metodologicznych pomysłów, zawierając je w sobie bądź je implikując. Co więcej, źródłowe dla nich Bachtinowskie pojęcie gatunków mowy jest obecne w naukach o kulturze; zostało oczywiście zaabsorbowane przede wszystkim przez językoznawstwo oraz literaturoznawstwo i pojawia się stale w genologicznych analizach różnego rodzaju wypowiedzi i tekstów. Przestrzenią, po której porusza się myśl Michaiła Bachtina, jest mowa – żywa, konkretna, rzeczywista aktywność komunikacyjna (w odróżnieniu od poziomu języka); w jej to ramach wypracowywane są, jak pisze monografista badacza, „gatunki jako pewne typowe formy wypowiedzi wyrastające z rozmaitych sfer ludzkiej działalności i komunikacji” 44. Skrótowo przypomnę charakterystykę pojęcia gatunku, dość eseistycznie ujętą w tekście Bachtina Problem gatunków mowy. Na początku, zanim jeszcze autor przejdzie do podkreślania różnorodności, wielości i zmienności gatunków, dokonuje pewnej systematyzacji podstaw swojej koncepcji wypowiedzi i gatunku jako jej typu. Ich specyfika jest mianowicie wyznaczana przez cele podmiotu mówiącego, specyfikę danej dziedziny porozumiewania się oraz „zawartość tematyczną, styl i budowę kompozycyjną”45, które są nierozłącznie ze sobą związane.

    36Jak pisze Bachtin, „wypowiedzi oraz ich typy, tzn. gatunki mowy – to pasy transmisyjne od historii społeczeństwa do historii języka. Żadne nowe zjawisko (...) nie wejdzie do systemu językowego, jeśli nie odbyło długiej, zawiłej drogi gatunkowo-stylistycznych prób i sprawdzianów”46. Gatunki, niezbędne w porozumiewaniu się, są więc zanurzone w kontekście społecznym; wzajemne wpływy procesów kulturalnych, społecznych i politycznych, które stanowią właściwie jedną całość, wydają się wedle tego modelu czymś oczywistym. „Złożony, wielostronny, aktywny proces językowego obcowania” 47opiera się więc na łańcuchu wypowiedzi. Wypowiedź jednocześnie realizuje indywidualność mówiącego podmiotu, jak i uczestniczy we wspomnianej sieci zależności – i może tak funkcjonować, jak się wydaje, dzięki temu, że wciela, przedłuża, ale i przetwarza pewien gatunkowy wzorzec, bez którego porozumiewanie się nie byłoby możliwe. W łańcuchu tym wypowiedzi współistnieją ze sobą na zasadzie, jak pisze Bachtin, odbicia, echa, pogłosu, zawsze „nasycone odgłosami dialogu” 48, wypełnione cudzymi słowami, przyswojonymi nie z neutralnego słownika, ale z innych wypowiedzi.

    37Przy omawianiu kwestii gatunku kładę wciąż nacisk na aspekt dialogiczności – to on właśnie szczególnie przyciągnął do tej kategorii uwagę Olicka. W jego ujęciu termin gatunku zostaje rozszerzony i w odróżnieniu tradycyjnych językoznawczych i literaturoznawczych badań (identyfikujących jako gatunki mowy z jednej strony na przykład pytanie czy wykrzyknienie, z drugiej powieść) ma oznaczać

    powstały na drodze historycznego nawarstwiania się typ wypowiedzi, (…) wzór mówienia, ustrukturowany jako zespół konwencji, w których lub przeciwko którym wypowiedzi są tworzone i odbierane. 49

    38Tak rozumianą kategorię gatunku Olick przenosi z obszaru mowy, praktyk porozumiewania się, na teren pamięci, praktyk pamiętania odbywających się w danej zbiorowości.

    39Gatunek ma dla Olicka – co trzeba dokładnie zaznaczyć – zarówno swoją stronę formalną, jak treściową; tematy i motywy łączą się tutaj z ukształtowaniem stylistycznym. Nie jest natomiast tak, aby do tak wskazanego gatunku przynależały wyłącznie wypowiedzi podpadające pod jeden model gatunkowy utworzony wedle tradycyjnej genologii. Gatunki są „głównymi mechanizmami dialogu” 50; rozwijające się w ich ramach praktyki pamiętania i upamiętniania poddane są rozmaitym politykom, sytuacyjnie uwarunkowane, mają swoją historię, rozwijają się, wreszcie odnoszą się do siebie samych (tworząc swego rodzaju „pamięć pamięci”). Istotne jest to, że we wzajemnych odniesieniach i relacjach rozmaitych wypowiedzi wewnątrz gatunku nie chodzi tylko o świadome nawiązania, aprobatywne przywołania czy polemiki, ale także współdzielenie przez teksty pewnej perspektywy; to wspominana przez Bachtina łączność wewnątrz gatunku, polegająca raczej na zachowaniu pewnych ech, tonów wypowiedzi wcześniejszych.

    40Poprzez użycie pojęcia gatunku funkcjonującego w zakreślonym wyżej dialogicznym kontekście badacz podkreśla przede wszystkim fakt, że kolejne zjawiska współtworzące proces pamiętania odnoszą się nie tylko do tego momentu przeszłości, który jest w danym przypadku ich głównym tematem, ale i do siebie nawzajem – na przykład do dawniejszych praktyk upamiętniania, podnosząc sprawdzone sposoby bądź sprzeciwiając się im – oraz, oczywiście, do całej sytuacji kulturalno-społeczno-politycznej, w jakiej się znajdują (także w jej aspektach czysto bieżących, teraźniejszych). Zgodnie z koncepcją Bachtina Olick wydobywa fakt, że istnienie gatunkowych wzorców nie jest przemocowym ograniczeniem indywidualności mówiącego, nie wytycza mu jedynych możliwych sposobów pamiętania, ale zakreśla ramy dla nowych wypowiedzi, które zarazem są czynnikiem kształtującym te modele. Gatunki zbiorowego pamiętania są „praktycznymi typami” 51, zanurzonymi w tych żywych praktykach, zmieniającymi się wraz z przemianami, by iść za myślą Bachtina, przedmiotu, celu i sytuacji wypowiedzi. Są one kluczowe dla precyzyjnego zadania podstawowych dla postulowanych badań pytań: o to, „w jaki gatunek wpisuje się i do jakiego się odnosi dana wizja przeszłości, jaka jest jej pozycja wewnątrz trwającego wciąż dialogu” 52. W moich analizach pamięciowych urządzeń służących do stymulowania określonych praktyk pamiętania, innowacji, mód, nawiązań, przypadków wymazywania bądź podejmowania na nowo konkretnych tematów i poetyk będę badała właśnie te splątane ze sobą trajektorie gatunków pamięci.

    Wnioski: uwrażliwienie i uwikłanie

    41Chciałabym ująć specyfikę – stanowiącą zarazem warunki sensowności i ograniczenie użycia – terminu pamięci kulturowej, opisując go jako pojęcie uwrażliwiające i uwikłane, a zatem zdefiniowane relacyjnie. Atrakcyjność takich badań leży, jak sądzę, w tym, że wydobywają one pewien aspekt kultury, wpisują się w procesy, które wydają się dla współczesności szczególnie istotne – a zatem uwrażliwiają na rzeczywistość, nadają kształt sposobowi myślenia o niej. Metodologia nie jest neutralna, a wybrana perspektywa nie tylko podkreśla, ale i w pewnym sensie kształtuje cechy badanych przedmiotów. Pojęcie pamięci kulturowej wytwarza określoną badawczą wrażliwość, która będzie też przeważnie grawitować w stronę pewnego zaangażowania politycznego.

    42Uwikłanie pamięci kulturowej przesądza z kolei moim zdaniem o koniecznej wielodyscyplinarności takich badań. Jak starałam się pokazać wyżej, ma ona pewien aspekt wspólnotowy (także: antywspólnotowy, wymierzony w pewną wizję zbiorowości); nie działa też punktowo, poprzez oderwane i względnie niezależne od siebie teksty-urządzenia; te stanowią jej komórki, których funkcjonowanie widać dopiero w połączeniu. Działają one poprzez różne media, które oczywiście kształtują pamięć kulturową według swojej specyfiki, ale nie tworzą zasady jej podziału na odrębne pola.

    43Stąd, po pierwsze i oczywiste, wielodyscyplinarne badanie pamięci kulturowej, którego kontekstem będą nauki historyczne, domaga się uwzględnienia aspektu społecznego, dotyczącego przede wszystkim, choć nie wyłącznie, możliwej recepcji uwzględnianych tekstów. Dalej, wspomniana wielomedialność, rozumiana jako współoddziaływanie różnych sposobów przenoszenia (i przekształcania) pamięci, wymagać będzie perspektywy, którą wedle rozróżnienia Ryszarda Nycza nazwać należałoby transdyscyplinową – identyfikującą powinowactwa problemowe w poprzek istniejących granic dyscyplin (od tych tradycyjnych, jak literaturoznawstwo, do pojawiających się ostatnio, jak choćby studia muzealne), w konsekwencji rekonfigurującą pola badawcze humanistyki 53. Natomiast próba badania pamięci kulturowej w odniesieniu do jednego tylko jej medium, na przykład literatury, stanowiłaby – w myśl powyższych ustaleń – wypreparowanie z niej przypadkowego wbrew pozorom fragmentu, którego nie można by nazwać nawet wątkiem.

    44Opowiadam się więc – przy całej świadomości trudności, jakie idą za takim określeniem metodologicznym – za rozumieniem pamięci kulturowej, które w odniesieniu do pojedynczego badanego tekstu podkreśla jego uwikłanie w konglomerat pamięciowych praktyk, służących wydarzającym się w społeczeństwie wypowiedziom, dialogom i polemikom na temat przeszłości. Spośród konsekwencji takiego podejścia chciałam szczególnie w tym miejscu zaznaczyć jedną: gdy tekst jest zarazem częścią pamięci kulturowej, jak i jej obserwatorem i komentatorem, to samo zaczyna dotyczyć badania. Badaczka może zaczynać jako swego rodzaju obserwatorka drugiego rzędu, ale jej działanie zapewne stanie się częścią analizowanego zjawiska; pamięć kulturowa ujawnia tu się jako skomplikowana (także instytucjonalnie) siatka wpływów i zależności. Próbując zaprojektować taką jej skrótową definicję, która przystawałaby do nakreślonego wyżej zamiaru metodologicznego, odwołałabym się raz jeszcze do Jeffreya K. Olicka, a konkretnie jego koncepcji procesualnych, dynamicznych praktyk pamięciowych (mnemonicznych) 54. Uważam więc pamięć kulturową za splot takich praktyk, znajdujących swój wyraz, narzędzie, analizę i krytykę w tekstach kultury, narzędzie, które uwrażliwia na specyficzne uwikłania badanych tekstów i nie pozwala na wyizolowanie ich z kontekstu doświadczenia jednostek i wspólnot.

    * * *

    45Książka składa się z trzech części, odpowiednio omawiających „pamięć katyńską”, „pamięć powstańczą” i „pamięć o stanie wojennym”. Każda z części składa się z trzech rozdziałów, proponujących odmienne przybliżenia tytułowego tematu; powtarzają się w nich zwłaszcza studia przypadków prawodawczych dla tych pól pamięci (Katyń Andrzeja Wajdy, Muzeum Powstania Warszawskiego) oraz stanowiących „wielkie zbliżenia” na mechanizmy pamięciowych rekonstrukcji i przetworzeń (Wroniec Jacka Dukaja). Dobór kulturowych urządzeń do pamiętania, które analizuję, podyktowała w każdym przypadku specyfika danego pola. W zakończeniu podsumowuję rozważania dotyczące funkcjonowania omawianej pamięci kulturowej oraz formułuję na ich podstawie rozpoznania dotyczące polskiej kultury pamięci jako takiej.

    Notes de bas de page

    1 W niniejszym wstępie wykorzystuję rozważania, które częściowo zostały ujęte w dwóch moich opublikowanych wcześniej artykułach: Pamięć zbiorowa w centrum nowoczesności. Ujęcie Jeffreya K. Olicka, „Teksty Drugie” 2010, nr 6, s. 179–194; Nowa zabawka literaturoznawcy. Do czego jest nam potrzebna pamięć kulturowa, [w:] Tradycja współcześnie – repetycja czy innowacja, red. A. Jarmuszkiewicz, J. Tabaszewska, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 49–59.

    2 Oprócz cytowanych dalej książek i artykułów, szczególnie inspirujące w pracy nad tą częścią wprowadzenia były dla mnie wystąpienia Jeffreya K. Olicka podczas konferencji Genealogie pamięci w Europie Środkowej i Wschodniej. Teorie i metody, zorganizowanej przez Europejską Sieć Pamięć i Solidarność, Instytut Socjologii Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Federalny Instytut ds. Kultury i Historii Niemców w Europie Środkowej i Wschodniej, Instytut Studiów Europy Wschodniej Wolnego Uniwersytetu w Berlinie i Narodowe Centrum Kultury w Warszawie w dniach 23–25 listopada 2011 roku. Nagrania obrad dostępne są w całości na stronie internetowej http://genealogies.enrs.eu/multimedia/video-recordings-2011/, dostęp 20 III 2016 r.

    3 A. Assmann, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, przeł. P. Przybyła, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009, s. 115.

    4 Ibidem, s. 106.

    5 Por. eadem, 1998 – Między historią a pamięcią, przeł. M. Saryusz-Wolska, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa…, op. cit.

    6 Wypowiedź w dyskusji What memory for the past – what theory for memory?, podsumowującej wspomnianą konferencję Genealogie pamięci, por. http://genealogies.enrs.eu/multimedia/video-recordings-2011/final-discussion-what-memory-for--what-past-what-theory-for-what-memory-en/, dostęp 20 III 2016 r.

    7 Assmann tak formułuje kluczowe pytania memory studies: „Jakie interakcje zachodzą między pamięcią indywidualną a zbiorową, jak przeszłość wiąże się z teraźniejszością i przyszłością, jak jest ciągle rekonstruowana, jak – redukowana do takiej postaci przeszłości, w jakiej chcemy żyć, i jak wciąż zakłóca i narusza nasze tożsamości?”. A. Assmann, Cultural Memory and Western Civilization. Functions, Media, Archives, Cambridge University Press, Cambridge 2011, s. xi.

    8 Ibidem.

    9 Eadem, Przestrzenie pamięci..., op. cit., s. 109–110.

    10 Najbardziej oczywistym przykładem są tu narratywistyczne prace Haydena White’a (por. H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska i M. Wilczyński, przeł. E. Domańska [et al.], Universitas, Kraków 2006; idem, Proza historyczna, red. E. Domańska, przeł. R. Borysławski [et al.], Universitas, Kraków 2009); por. też np. F. Ankersmit, Modernistyczna prawda, postmodernistyczne przedstawienie i po-postmodernistyczne doświadczenie, przeł. E. Domańska, [w:] idem, Narracja, reprezentacja, doświadczenie: studia z teorii historiografii, red. i wstęp E. Domańska, Universitas, Kraków 2004.

    11 Naturalnie za klasyczną książką Benedicta Andersona Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa, Wyd. Znak, Kraków 1997.

    12 Por. R. Traba, Dwa wymiary historii. Szkic na otwarcie, [w:] Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009, s. 14–16.

    13 Idem, Spór o historię, [w:] Przeszłość w teraźniejszości..., op. cit., s. 76.

    14 Ibidem, s. 77.

    15 Por. R. Nycz, Kulturowa natura, słaby profesjonalizm, [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M. P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006.

    16 R. Traba, Spór o historię, op. cit., s. 77.

    17 Idem, Konstruowanie pamięci. Analiza semantyczna polskich obchodów rocznic grunwaldzkich, [w:] Historia – przestrzeń dialogu, ISP PAN, Warszawa 2006.

    18 Ibidem, s. 206.

    19 J. Assmann, Kultura pamięci, przeł. A. Kryczyńska-Pham, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa..., op. cit., s. 88.

    20 J. Kałążny, Kategoria pamięci zbiorowej w badaniach literaturoznawczych, „Kultura Współczesna” 2007, nr 3, s. 93.

    21 Ibidem. Inne zarzuty Kałążnego opierają się na Assmannowskim zapoznaniu polisemicznej specyfiki literatury, a także kluczowej kwestii (nie)wyrażalności.

    22 A. Asmann, Cultural memory..., op. cit., s. 395.

    23 A. Assmann, Cu Eadem, Przestrzenie pamięci..., op. cit., s. 112.

    24 Ibidem, s. 119–120.

    25 R. Traba, Pamięć kulturowa – pamięć komunikatywna. Teoria i praktyka kulturowa Jana Assmanna, [w:] idem, Przeszłość w teraźniejszości..., op. cit., s. 202–203.

    26 A. Assmann, Przestrzenie pamięci…, op. cit., s. 132.

    27 Ibidem, s. 131.

    28 Eadem, Cultural memory..., op. cit., s. 395.

    29 G. Agamben, Czym jest urządzenie, przeł. J. Majmurek, [w:] Agamben: przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2010, s. 88.

    30 M. Foucault, Porządek dyskursu. Wykład inauguracyjny wygłoszony w Collège de France 2 grudnia 1970, przeł. M. Kozłowski, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2002, s. 7.

    31 G. Agamben, op. cit., s. 92.

    32 Ibidem, s. 92–93.

    33 M. Saryusz-Wolska, R. Traba, Wprowadzenie, [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2014, s. 17.

    34 Toczące się w środowisku historyków, a nawet w pozaakademickich mediach, dyskusje o przeszłości są oczywiście jednym z czynników kształtujących to pole, nie uważam ich natomiast za prawodawcze dla powszechnej kultury pamięci, koniecznie wyznaczające jej główne nurty, całościowo odzwierciedlające jej ogólną dynamikę. Rafał Stobiecki pisze na przykład o „powrocie argumentacji historycznej we współczesnych sporach politycznych i ideologicznych” jako istotnej okoliczności kształtującej polską historiografię początku XXI wieku i wymienia trzy takie kluczowe spory: o PRL (i lustrację), o zbrodnię w Jedwabnem i o politykę historyczną (Historiografia polska początków XXI wieku: próba bilansu, „Przegląd Humanistyczny” 2010, nr 5/6, s. 51 i n). Dominująca pozycja tych trzech kwestii na styku historii i dyskursu medialnego będzie się przekładała na szeroko pojęte praktyki pamięciowe i urządzenia do pamiętania w sposób, jak sądzę, częściowy i pośredni.

    35 L. Nijakowski, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, WAiP, Warszawa 2008, s. 44.

    36 R. Traba, Dwa wymiary historii..., op. cit., s. 61.

    37 L. Nijakowski, op. cit., s. 190 i nn.

    38 R. Traba, Dwa wymiary historii..., op. cit., s. 34.

    39 Idem, Miejsca pamięci (lieux de mémoire) w bilateralnym kontekście stosunków polsko-niemieckich, [w:] Przeszłość w teraźniejszości..., op. cit., s. 154.

    40 Idem, Dwa wymiary historii..., op. cit., s. 34.

    41 J. K. Olick, The Politics of Regret. On Collective Memory and Historical Responsibility, Routledge, New York, London 2007, s. 11.

    42 P. Bourdieu, Zmysł praktyczny, przeł. M. Falski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 92.

    43 J. K. Olick, op. cit., s. 93.

    44 B. Żyłko, Michaił Bachtin. W kręgu filozofii języka i literatury, Wydawnictwo UG, Gdańsk 1994, s. 139.

    45 M. Bachtin, Problem gatunków mowy, [w:] idem, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, oprac. i wstęp E. Czaplejewicz, PIW, Warszawa 1986, s. 348.

    46 Ibidem, s. 355.

    47 Ibidem, s. 359.

    48 Ibidem, s. 392.

    49 J. K. Olick, op. cit., s. 59.

    50 Ibidem.

    51 Ibidem, s. 107.

    52 Ibidem.

    53 Por. R. Nycz, Kulturowa natura…, op. cit., s. 30–31.

    54 Por. J. K. Olick, op. cit.; zwł. s. 10–11. Swoje użycie pojęcia praktyk Olick również wyprowadza od Bourdieu.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 W niniejszym wstępie wykorzystuję rozważania, które częściowo zostały ujęte w dwóch moich opublikowanych wcześniej artykułach: Pamięć zbiorowa w centrum nowoczesności. Ujęcie Jeffreya K. Olicka, „Teksty Drugie” 2010, nr 6, s. 179–194; Nowa zabawka literaturoznawcy. Do czego jest nam potrzebna pamięć kulturowa, [w:] Tradycja współcześnie – repetycja czy innowacja, red. A. Jarmuszkiewicz, J. Tabaszewska, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 49–59.

    2 Oprócz cytowanych dalej książek i artykułów, szczególnie inspirujące w pracy nad tą częścią wprowadzenia były dla mnie wystąpienia Jeffreya K. Olicka podczas konferencji Genealogie pamięci w Europie Środkowej i Wschodniej. Teorie i metody, zorganizowanej przez Europejską Sieć Pamięć i Solidarność, Instytut Socjologii Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Federalny Instytut ds. Kultury i Historii Niemców w Europie Środkowej i Wschodniej, Instytut Studiów Europy Wschodniej Wolnego Uniwersytetu w Berlinie i Narodowe Centrum Kultury w Warszawie w dniach 23–25 listopada 2011 roku. Nagrania obrad dostępne są w całości na stronie internetowej http://genealogies.enrs.eu/multimedia/video-recordings-2011/, dostęp 20 III 2016 r.

    3 A. Assmann, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, przeł. P. Przybyła, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009, s. 115.

    4 Ibidem, s. 106.

    5 Por. eadem, 1998 – Między historią a pamięcią, przeł. M. Saryusz-Wolska, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa…, op. cit.

    6 Wypowiedź w dyskusji What memory for the past – what theory for memory?, podsumowującej wspomnianą konferencję Genealogie pamięci, por. http://genealogies.enrs.eu/multimedia/video-recordings-2011/final-discussion-what-memory-for--what-past-what-theory-for-what-memory-en/, dostęp 20 III 2016 r.

    7 Assmann tak formułuje kluczowe pytania memory studies: „Jakie interakcje zachodzą między pamięcią indywidualną a zbiorową, jak przeszłość wiąże się z teraźniejszością i przyszłością, jak jest ciągle rekonstruowana, jak – redukowana do takiej postaci przeszłości, w jakiej chcemy żyć, i jak wciąż zakłóca i narusza nasze tożsamości?”. A. Assmann, Cultural Memory and Western Civilization. Functions, Media, Archives, Cambridge University Press, Cambridge 2011, s. xi.

    8 Ibidem.

    9 Eadem, Przestrzenie pamięci..., op. cit., s. 109–110.

    10 Najbardziej oczywistym przykładem są tu narratywistyczne prace Haydena White’a (por. H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska i M. Wilczyński, przeł. E. Domańska [et al.], Universitas, Kraków 2006; idem, Proza historyczna, red. E. Domańska, przeł. R. Borysławski [et al.], Universitas, Kraków 2009); por. też np. F. Ankersmit, Modernistyczna prawda, postmodernistyczne przedstawienie i po-postmodernistyczne doświadczenie, przeł. E. Domańska, [w:] idem, Narracja, reprezentacja, doświadczenie: studia z teorii historiografii, red. i wstęp E. Domańska, Universitas, Kraków 2004.

    11 Naturalnie za klasyczną książką Benedicta Andersona Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa, Wyd. Znak, Kraków 1997.

    12 Por. R. Traba, Dwa wymiary historii. Szkic na otwarcie, [w:] Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009, s. 14–16.

    13 Idem, Spór o historię, [w:] Przeszłość w teraźniejszości..., op. cit., s. 76.

    14 Ibidem, s. 77.

    15 Por. R. Nycz, Kulturowa natura, słaby profesjonalizm, [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M. P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006.

    16 R. Traba, Spór o historię, op. cit., s. 77.

    17 Idem, Konstruowanie pamięci. Analiza semantyczna polskich obchodów rocznic grunwaldzkich, [w:] Historia – przestrzeń dialogu, ISP PAN, Warszawa 2006.

    18 Ibidem, s. 206.

    19 J. Assmann, Kultura pamięci, przeł. A. Kryczyńska-Pham, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa..., op. cit., s. 88.

    20 J. Kałążny, Kategoria pamięci zbiorowej w badaniach literaturoznawczych, „Kultura Współczesna” 2007, nr 3, s. 93.

    21 Ibidem. Inne zarzuty Kałążnego opierają się na Assmannowskim zapoznaniu polisemicznej specyfiki literatury, a także kluczowej kwestii (nie)wyrażalności.

    22 A. Asmann, Cultural memory..., op. cit., s. 395.

    23 A. Assmann, Cu Eadem, Przestrzenie pamięci..., op. cit., s. 112.

    24 Ibidem, s. 119–120.

    25 R. Traba, Pamięć kulturowa – pamięć komunikatywna. Teoria i praktyka kulturowa Jana Assmanna, [w:] idem, Przeszłość w teraźniejszości..., op. cit., s. 202–203.

    26 A. Assmann, Przestrzenie pamięci…, op. cit., s. 132.

    27 Ibidem, s. 131.

    28 Eadem, Cultural memory..., op. cit., s. 395.

    29 G. Agamben, Czym jest urządzenie, przeł. J. Majmurek, [w:] Agamben: przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2010, s. 88.

    30 M. Foucault, Porządek dyskursu. Wykład inauguracyjny wygłoszony w Collège de France 2 grudnia 1970, przeł. M. Kozłowski, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2002, s. 7.

    31 G. Agamben, op. cit., s. 92.

    32 Ibidem, s. 92–93.

    33 M. Saryusz-Wolska, R. Traba, Wprowadzenie, [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2014, s. 17.

    34 Toczące się w środowisku historyków, a nawet w pozaakademickich mediach, dyskusje o przeszłości są oczywiście jednym z czynników kształtujących to pole, nie uważam ich natomiast za prawodawcze dla powszechnej kultury pamięci, koniecznie wyznaczające jej główne nurty, całościowo odzwierciedlające jej ogólną dynamikę. Rafał Stobiecki pisze na przykład o „powrocie argumentacji historycznej we współczesnych sporach politycznych i ideologicznych” jako istotnej okoliczności kształtującej polską historiografię początku XXI wieku i wymienia trzy takie kluczowe spory: o PRL (i lustrację), o zbrodnię w Jedwabnem i o politykę historyczną (Historiografia polska początków XXI wieku: próba bilansu, „Przegląd Humanistyczny” 2010, nr 5/6, s. 51 i n). Dominująca pozycja tych trzech kwestii na styku historii i dyskursu medialnego będzie się przekładała na szeroko pojęte praktyki pamięciowe i urządzenia do pamiętania w sposób, jak sądzę, częściowy i pośredni.

    35 L. Nijakowski, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, WAiP, Warszawa 2008, s. 44.

    36 R. Traba, Dwa wymiary historii..., op. cit., s. 61.

    37 L. Nijakowski, op. cit., s. 190 i nn.

    38 R. Traba, Dwa wymiary historii..., op. cit., s. 34.

    39 Idem, Miejsca pamięci (lieux de mémoire) w bilateralnym kontekście stosunków polsko-niemieckich, [w:] Przeszłość w teraźniejszości..., op. cit., s. 154.

    40 Idem, Dwa wymiary historii..., op. cit., s. 34.

    41 J. K. Olick, The Politics of Regret. On Collective Memory and Historical Responsibility, Routledge, New York, London 2007, s. 11.

    42 P. Bourdieu, Zmysł praktyczny, przeł. M. Falski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 92.

    43 J. K. Olick, op. cit., s. 93.

    44 B. Żyłko, Michaił Bachtin. W kręgu filozofii języka i literatury, Wydawnictwo UG, Gdańsk 1994, s. 139.

    45 M. Bachtin, Problem gatunków mowy, [w:] idem, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, oprac. i wstęp E. Czaplejewicz, PIW, Warszawa 1986, s. 348.

    46 Ibidem, s. 355.

    47 Ibidem, s. 359.

    48 Ibidem, s. 392.

    49 J. K. Olick, op. cit., s. 59.

    50 Ibidem.

    51 Ibidem, s. 107.

    52 Ibidem.

    53 Por. R. Nycz, Kulturowa natura…, op. cit., s. 30–31.

    54 Por. J. K. Olick, op. cit.; zwł. s. 10–11. Swoje użycie pojęcia praktyk Olick również wyprowadza od Bourdieu.

    Polska kultura pamięci: dominanty

    X Facebook Email

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Kobielska, M. (2016). Polska pamięć kulturowa? Rozważania wstępne i metodologiczne. In Polska kultura pamięci: dominanty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6433
    Kobielska, Maria. « Polska pamięć kulturowa? Rozważania wstępne i metodologiczne ». In Polska kultura pamięci: dominanty. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6433.
    Kobielska, Maria. « Polska pamięć kulturowa? Rozważania wstępne i metodologiczne ». Polska kultura pamięci: dominanty, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6433.

    Référence numérique du livre

    Format

    Kobielska, M. (2016). Polska kultura pamięci: dominanty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4490
    Kobielska, Maria. Polska kultura pamięci: dominanty. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4490.
    Kobielska, Maria. Polska kultura pamięci: dominanty. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4490.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement