Czy polska humanistyka jest polityczna? Rekonesans
p. 542-559
Texte intégral
Zwrot polityczny?
1W Wykładach o filozofii dziejów Hegel przytacza anegdotę: Napoleon, rozmawiający z Goethem o tragedii, powiada, że „nowożytna tym się w istocie różni od starożytnej, że nie ma w niej już losu, któremu by ludzie ulegali i miejsce dawnego fatum zajęła polityka” 1. Wyzwoleniu spod władzy losu i przygotowywanych przez niego klęsk towarzyszy więc w nowożytności popadnięcie człowieka w zależność od polityki ze wszelkimi konsekwencjami tego faktu.
2Czy jednak polska humanistyka – dodam najnowsza – jest polityczna? Zdroworozsądkowa odpowiedź powinna brzmieć: tak i nie – choć to zbyt proste rozwiązanie. „Nie”, ponieważ w ten sposób często – ciągle częściej niż przeciwnie – głoszą sami humaniści, podkreślający, że wartością jest „neutralność” i „obiektywizm”. „Nie”, ponieważ, i to jest o wiele poważniejszy argument, polscy humaniści, rzadko świadomie zajmują w dyskursie pozycję polityczną. Szczególnie uderza to w przypadku reprezentantów tych nurtów, które niejako implicite zakładają polityczność. Za przykład mogłaby służyć krytyka postkolonialna – w polskim wydaniu często wyrzekająca się owego założenia czy też usiłująca je przynajmniej zneutralizować (widać to np. w pracach Dariusza Skórczewskiego). Choć wypada zauważyć, że publikowane w prasie artykuły Ewy Thompson wyraźnie otwierały perspektywę polityczną, związaną z koniecznością przepracowania syndromu postkolonialnego, co dopiero może prowadzić do fortunnego kształtowania przyszłości w Polsce 2.
3Mówiąc o świadomym zajmowaniu pozycji politycznej, myślę przy tym o takim przypadku, jak praktyka intelektualna Gayatri Spivak, krytycznie uświadamiającej sobie i innym oraz dekonstruującej własną pozycję w ramach instytucji i dyskursów, kwestionującej możliwość przyjęcia perspektywy uniwersalnej, odsłaniającej intencję sprawstwa 3. O takiej praktyce pisze w swoich pracach np. Ewa Domańska 4.
4Samo określenie „polityczny” stało się przy tym w polskiej humanistyce czymś podejrzanym, choć zdarzyło się, że sporadycznie w tytułach różnych publikacji rymowano politykę z poetyką. Ryszard Nycz we wprowadzeniu do „Tekstów Drugich” poświęconych „historii ratowniczej” nie używa ani razu słowa „polityka”, choć kontekst rozważań aż się prosi o to; sama Domańska używa go w artykule z tego numeru pisma raz... 5Wspomniana podejrzliwość zdaje się przy tym starsza niż rok 1989, na który wskazuje Przemysław Czapliński we wstępie do Polityki literatury, pisząc o niechęci twórców i krytyków do politycznych koneksji literatury. Niechęć humanistów do polityki wywodzi się zapewne jeszcze z PRL, ma też szerszy dwudziestowieczny europejski kontekst związany z mogącymi stanowić przestrogę historiami Heideggera czy Sartre’a, ulegających urokowi polityki prowadzonej przez reżimy totalitarne. Wspiera ową niechęć dostrzeżone przez Czaplińskiego już w latach dziewięćdziesiątych przekonanie o postpolityczności czasów współczesnych, spełniających demokratyczną i neoliberalną utopię 6. Dodam też – nieporadzenie sobie z wyzwaniami i zagrożeniami owych czasów, z ich nastawieniem do kultury i edukacji. To dopiero ostatnio pojawiają się poświęcone tej kwestii publikacje. Ciągle wszakże brakuje nam książki na miarę Nie dla zysku. Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów Marthy C. Nussbaum, sytuującej humanistykę w perspektywie współczesnej ekonomii i polityki, dziejących się na naszych oczach procesów przemiany świata 7.
5Odpowiedź na pytanie o polityczność polskiej humanistyki może brzmieć „tak”, bo, wbrew deklarowanej „neutralności” i „obiektywizmowi” oraz wymazywaniu kontekstu politycznego, wypowiedź humanisty niejako siłą rzeczy staje się polityczna. I to nie tylko dzięki kontekstowi, w którym się pojawia (m.in. za sprawą podejmowanych zagadnień). Wypowiedź taka zawsze wyrasta z jakiejś polityki – wyrasta z niej też tradycyjna historia literatury czy strukturalizm (wspominam o nich, gdyż często stanowią zaplecze deklaracji „neutralności”) – choć niejednokrotnie genealogia ta niejako się znaturalizowała i stała się niewidoczna, co zresztą również stanowi fenomen polityczny, konserwując status quo. Nie ukrywam przy tym, że w moim przekonaniu wspomniana naturalizacja jest zjawiskiem szkodzącym: tak humanistyce, jak i światu, z którym ta powinna istnieć w relacjach, odpowiadając na jego wyzwania; świadczy przy tym o zignorowaniu lekcji wynikającej choćby z ustaleń Michela Foucaulta.
6I w końcu „tak”, gdyż od pewnego czasu – myślę o ostatnich kilkunastu latach – pojawiają się w polskiej humanistyce głosy, które wpisują się bądź chcą się wpisywać w wymiar polityki. Przykładem może być choćby deklaracja otwierająca książkę Joanny Krakowskiej PRL. Przedstawienia i zarazem serię Teatr publiczny. Przedstawienia 1765–2015. Autorka pisze:
Zapomnijmy o bezinteresowności. Patrzenie w przeszłość nie jest zajęciem dla obiektywnych obserwatorów, obojętnych arbitrów i asekurantów. Neutralność i deklarowany brak uprzedzeń? To chyba nieporozumienie, skoro mamy mówić o historii. Bezstronność? Żart. 8
7Perspektywa taka została otwarta tak przez myślenie poststrukturalne, odsłaniające perspektywiczność wypowiedzi, jak i przez zwrot etyczny, mający zresztą w interesującym mnie tu kontekście ambiwalentne znaczenie. Zainteresowanie Innym jako przedmiotem etyki może bowiem przesłaniać Innego jako podmiot polityki. Wypada ponadto zauważyć, że to szeroka formuła zwrotu kulturowego, zawiązującego zróżnicowany pakt łączący tekst ze światem, uruchamia – przynajmniej w horyzoncie szczególnie interesującego mnie literaturoznawstwa – możliwość zaistnienia humanistyki politycznej.
8Pytając o polityczność humanistyki, zasadniczo biorę pod uwagę dyskurs naukowy (czy dyskurs o takiej dominancie) – szukam zatem projektów politycznych wyrastających z humanistyki. Nie zajmują mnie przy tym wypowiedzi jedynie tematyzujące politykę 9. Chodzi mi o szeroko rozumianą polityczność, a nie o, tak to ujmę, „partyjność”10. Szymborska pisała kiedyś, że żyjemy w czasach, w których wszystko jest „polityczne”, jakby potwierdzając myśl Napoleona z anegdoty Hegla. Próbując jednak dookreślić znaczenie tego pojęcia na potrzeby dalszych rozważań, wstępnie przyjmuję, że chodzi o manifestującą się w tekstach chęć oddziaływania na czytelnika – na jego przekonania i postawy związane z szeroko pojętym życiem wspólnotowym. A więc to pragnienie sprawstwa, o którym coraz częściej mówi się we współczesnej humanistyce, jest kluczowe dla wyznaczenia pola humanistyki politycznej. Rzecz nie jest jednak tak prosta i oczywista.
9Taka chęć może realizować się w związku z analizą politycznego charakteru dyskursu (np. wytwarzającego iluzję swojej „neutralności”), wykorzystaniem języków krytycznych do ukazania określonego problemu czy konstruowaniem projektu; w grę mogą wchodzić różne rodzaje dyskursu wykorzystywane w tekście: polemika, manifest czy interwencja w konkretnej sprawie11. Wypada też zwrócić tu uwagę na autorów, którzy wprawdzie bezpośrednio nie zajmują pozycji politycznej, niemniej ich publikacje niejako siłą rzeczy okazują się głosem politycznym – czy lepiej: mogą okazać się takim głosem – w związku z podejmowanym tematem: czasem przez odnowienie dyskursu, czasem przez wprowadzanie do niego przeoczonego wątku; najczęściej przez zainteresowanie szczególnie aktualnymi czy kontrowersyjnymi kwestiami 12. W polskiej humanistyce dotyczy to problematyki żydowskiej, historii najnowszej po 1939 roku, ostatnio zwłaszcza okresu transformacji po 1989 roku (m.in. w związku z dyskusją nad neoliberalizmem13). Być może wkrótce podobnie będzie z zagadnieniami generowanymi przez biopolitykę. W moim przekonaniu w grę wchodzi także problematyka związana z polską nowoczesnością.
10To właśnie wspomniane wyżej głosy będą mnie tu zajmować szczególnie, choć mam przekonanie, odmiennie niż Anna Burzyńska poświęcająca tej kwestii dygresję w książce Dekonstrukcja, polityka i performatyka 14, że jednak zwrot polityczny polskiej humanistyki okazał się, jak dotąd, dość nieśmiały. Zauważyć trzeba przy tym, że przywołane przez autorkę książki (Igora Stokfiszewskiego Zwrot polityczny, Pawła Mościckiego Polityka teatru czy tomik Krytyki Politycznej Polityka literatury 15) nie tyle zawierają projekt i realizację politycznej humanistyki – wyjątkiem może jest w pewnej mierze książka Stokfiszewskiego, przynajmniej utrzymane w profetycznym tonie wprowadzenie do niej – ile przedstawiają zjawiska polityczne w kulturze i sztuce, szukając nowej, innej od dotychczasowych, formuły ich polityczności. Wydaje się, że rację ma Stokfiszewski, kiedy zauważa, że to krytyka artystyczna okazuje się bardziej polityczna niż akademicka humanistyka 16.
11Niejako siłą rzeczy trudno tu pominąć krytyki subwersywne, naznaczone implicite politycznością, zwrócone w kierunku problematyki mniejszości i wykluczenia; w Polsce widoczne zwłaszcza pod postacią krytyki genderowej, szczególnie w wariancie feministycznym, a ostatnio także LGBTQ – wspomnę choćby o tytule wydanej niedawno antologii przekładów tekstów genderowych, w której dominuje problematyka feministyczna – „teorie wywrotowe” 17– oraz postkolonialnej (postzależnościowej), o której już wspominałem. Można też dostrzec, ciągle jeszcze nieśmiały, głos neo/marksistów; przykładem inspiracji myślą Marksa mogą być prace Jana Sowy, do których jeszcze powrócę.
12Zwłaszcza w odniesieniu do krytyki genderowej wypada tu przynajmniej odnotować częste zaangażowanie publicystyczne autorek i autorów, interwencyjność ich wystąpień. W znamienny sposób Inga Iwasiów w Gender dla średnio zaawansowanych, odsłaniając swoją pozycję intelektualną i polityczną, powiada w jednym z fragmentów wywodu krytykującego ograniczanie się do fetyszy dyskursu humanistycznego (chodzi o kategorię „Innego”): „Trzeba wykonać krok od teorii do etyki; od spekulacji do świadomości. Od deklaracji pluralizmu, społeczeństwa otwartego – do jego praktykowania” 18.
13Kończąc ten wstępny fragment rozważań, dodam, że nie przypadkiem Michał Paweł Markowski w trakcie ostatniego Światowego Kongresu Polonistów (Katowice 2016) przedstawił swój projekt humanistyki politycznej, nawiązując do zaproponowanej kiedyś przez Marię Janion formuły humanistyki jako poznania i terapii 19. Bez wątpienia autorka ta jest centralną postacią polskiej humanistyki politycznej, a na dodatek zajmuje się fundamentalnym problemem polskiej kultury, jakim jest romantyzm. W zasadzie wszystkie związane z ową humanistyką wątki, o których będę pisał, pojawiają się w twórczości Janion. Wystarczy tu przywołać choćby Niesamowitą Słowiańszczyznę 20, która jest również o tyle znamiennym przykładem, że jej recepcja, pomijająca fakt, iż książka, jak deklaruje badaczka, jest projektem, opowieścią, a skupiająca się głównie na weryfikacji ustaleń faktograficznych, ujawnia nasz problem z humanistyką polityczną, ciągle traktowaną jako zjawisko dość ekscentryczne i w związku z tym niezrozumiałe.
Był spór… i polityka wrażliwości
14W 2014 roku na łamach „Tekstów Drugich” rozegrał się spór Sowy z Markowskim. To bodaj pierwsza we współczesnej polskiej humanistyce polemika o jej polityczność. Markowski, formułując postulat humanistyki politycznej – mając zarazem świadomość wyczerpania formuły dotychczasowej humanistyki powstającej w zgodzie z ideałem autoteliczności – spotyka się z zarzutem Sowy, że to jednak humanistyka niepolityczna.
15Osią kontrowersji staje się przyjęta przez autora Polityki wrażliwości, mająca określać tytułowe zjawisko, wywiedziona z niemieckiego romantyzmu koncepcja Bildung oraz praktyka dekonstrukcyjna, w ujęciu Markowskiego właśnie polityczna. Dla badacza polityczność humanistyki oznacza, że ta „zajmuje się, przejmuje się językami, dyskursami, którymi mówi się w sferze publicznej. W tym sensie poszerzanie pola egzystencji oznacza poszerzanie repertuaru dyskursów, za pomocą których jednostki i grupy definiują własną tożsamość” 21. Taka postawa kształtuje wrażliwość na Inność, otwiera perspektywę konwersacji, uruchamia także dyspozycję krytyczną. W ten sposób kształtuje się rozumienie, wyobraźnia, wrażliwość. Podmiot uprawiający politykę wrażliwości bierze udział w niezakończonym tworzeniu świata. Jak przekonuje w swojej książce Markowski, humanistyka ma być spleciona z życiem, stając się formą zmagania z nim; tych charakteryzujących humanistykę splotów jest zresztą więcej – spotyka się w niej prywatne i publiczne, natura i kultura, różne fakultety.
16W ujęciu autora Polityki wrażliwości to właśnie polityczny charakter (nie)dyscypliny, jaką jest humanistyka – a nie jej autonomia i budowany wokół niej profesjonalizm – zdolność do wymyślania i nadawania sensu sferze publicznej, jej ciągłej rekonfiguracji oraz transgresji ja, ma legitymizować humanistykę; polityczny nie wiąże się przy tym z doraźną polityką, oznacza lekcję wielości i nieostateczności słowników finalnych, otwarcia na możliwą inność.
17Sowa zarzuca książce Markowskiego brak aktualności, co ma odnosić się do braku słuchu społecznego i ulegania prywatnej idiosynkrazji, wiodących w istocie do ustanowienia dyskursu egzystencjalnego, skupionego na estetyce pojedynczego istnienia, pomijającego wspólnotowość. Krytykowany badacz ma hołdować fetyszowi tekstualności i związanej z nią przyjemności. Mówiąc językiem Lacana, Sowa stwierdza, że autor Polityki wrażliwości ucieka od Realnego, którym jest rzeczywistość ekonomiczna i społeczna. Wyrzeka się przy tym języków krytycznych, a proklamując pochwałę wielości i różnorodności dyskursów, wpisuje się w ekonomię neoliberalizmu ze wszystkimi jej fatalnymi konsekwencjami (podobnie rzecz ujmował Stokfiszewski w swojej polemice z postmodernizmem i poststrukturalizmem 22).
18Nawiązując do Hegla, Sowa wyznacza humanistyce specyficzny cel dezalienacyjny. Chodzi o to, by „[…] efekty działalności człowieka przestały sprawować nad nim władzę i zamiast tego stały się środkami jego (jej!) emancypacji” 23. I pointuje: „Nie idzie więc o (re)/(de)konstrukcje podmiotu, ale o ustanowienie podmiotowości – indywidualnej i zbiorowej – która wobec tej ogromnej alienacji dawałaby nam przynajmniej rudymentarne poczucie sprawstwa” 24. Do kwestii tej jeszcze powrócę.
19Jak można było zobaczyć w tym nader skrótowym przedstawieniu projektu Markowskiego i polemiki Sowy, ich spór dotyczy raczej rozumienia używanych języków i związanych z tym konsekwencji niż samej polityczności humanistyki. Sowa, zarzucając Markowskiemu ignorowanie problematyki wspólnotowej, w rzeczywistości zarzuca mu jej odmienne od własnego rozumienie, podobnie jest z innymi aspektami sporu. „Polityka wrażliwości” zdaje się stanowić projekt liberalny, choć jego autor powiada, że humanistyka nie jest „dyscypliną liberalną w tym sensie, że nie obiecuje ani osiągnięcia samowiedzy, ani realizacji własnej osobowości, ani też ostatecznego uzgodnienia różnych punktów widzenia”25. Krytyka Sowy jest z kolei umocowana w myśleniu lewicowym, starającym się odciąć od lewicy liberalnej, w czym postrzegałbym również – oprócz fundamentalnych odmienności wskazanych przez autora pod pojęciem Realnego – przynajmniej ślad narcyzmu nieco większych niż małe różnic 26.
„Czytając Polskę”
20Polityczność polskiej literatury najczęściej manifestuje się w związku z formułą, którą za Kingą Dunin określiłbym frazą „czytając Polskę”. Myślę tu o praktykach lekturowych umocowanych w przekonaniu, że Polska/polskość stanowi znaczący tekst, który wymaga wykorzystania odpowiedniej hermeneutyki, by odsłonić i zrozumieć to znaczenie. Lektury takie, często nawiązujące do różnych języków krytycznych (przykładem może być wspomniana Niesamowita Słowiańszczyzna Janion, która odwołuje się do postkolonializmu czy krytyki feministycznej), zdają się najszerzej reprezentowane w polskiej humanistyce politycznej.
21„Czytanie Polski” może realizować się na płaszczyźnie literaturoznawczej, co wiąże się z traktowaniem literatury nie tyle jako wymiaru operacji językowych, ile jako wielorako splecionej z rzeczywistością; postępują tak zresztą nie tylko literaturoznawcy, o czym świadczą książki Dariusza Gawina czy Szymona Wróbla27. Jak stwierdza Dunin, literatura okazuje się „bodźcem do refleksji nad współczesnym społeczeństwem polskim” 28. Czapliński w swojej ostatniej książce (Poruszona mapa) powiada, że czyta Polskę przez literaturę, gdyż ta jest w szczególny sposób wyczulona na przeżywanie kryzysu, doświadczanie nieoczywistości i nowe inspiracje. Przywołani autorzy akcentują przy tym nie mimetyczne, ale raczej performatywne właściwości tekstu – tak literackiego, jak i własnego krytycznego. Według Czaplińskiego literatura to swoiste laboratorium kwestionujące i ustanawiające, przez co zmusza czytelnika do aktywności wyobraźniowej i myślowej. Dunin deklaruje: „Czytając książki, jednocześnie czytam i tworzę Polskę” 29.
22Takie czytanie widoczne jest także u historyków (np. Wielka trwoga Marcina Zaremby 30), antropologów (np. Okrzyki pogromowe Joanny Tokarskiej-Bakir31), socjologów (np. Fantomowe ciało króla Sowy 32), filozofów (np. Prześniona rewolucja Andrzeja Ledera 33), teatrologów (np. Teatra polskie. Rok katastrofy Dariusza Kosińskiego 34), kulturoznawców (np. Powstanie umarłych. Historia pamięci 1944–2014 Marcina Napiórkowskiego 35). Oczywiście enumerację tę można by kontynuować. Wymienieni autorzy nie literaturoznawcy czytają Polskę w związku z historią, uruchamiając różne języki interpretacyjne, często zresztą (co w tym przypadku nie jest bez znaczenia) korzystając z metod różnych dyscyplin czy zajmując się polem tradycyjnie związanym z inną dyscypliną niż macierzysta piszącego. Przykładem takiej praktyki może być książka Sowy, łącząca dyskursy ekonomii, psychoanalizy, historiografii i politologii. Takie kłusownictwo metodologiczne zdaje się odsłaniać zarówno skomplikowanie podejmowanych zagadnień, jak i przekonanie, że to właśnie ich logika (a nie tylko logika dyscypliny) powinna wyznaczać horyzont interpretacji.
23Wypada przy tym zauważyć, że to zwłaszcza w przypadku „czytania Polski” mamy do czynienia ze wspomnianym przeze mnie wyżej zjawiskiem zajmowania pozycji politycznej nie tylko w sposób zadeklarowany, ale też niejako siłą rzeczy, przez podjęcie politycznego tematu. Wymienieni autorzy obudowują swój wywód precyzyjnie sformułowaną metodą (Tokarska-Bakir); eksponują posiadane archiwum (Zaremba); deklarują pragnienie obiektywizmu (Kosiński), wyraźnie podkreślając w ten sposób, że chcą pozostać po stronie dyskursu naukowej humanistyki. Eksponuję to zjawisko, gdyż świadczy ono o tym, że nie musi istnieć opozycja między nią a humanistyką polityczną.
24„Lektura Polski” najczęściej wiąże się z problematyką tożsamościową, z odsłanianiem kodu polskości. Żywi się wizją pracy nad świadomością wspólnoty. Przykładowo Czapliński deklaruje: „Rzeczywistym przedmiotem mojego zainteresowania, prześwitującym przez nowe mapy [tożsamościowej geografii wyobrażonej – przyp. M.K.], jest samowiedza polskiej kultury” 36. Spojrzenie w przeszłość okazuje się – jak u Ledera odwołującego się do Benjaminowskiej koncepcji obrazu dialektycznego – spojrzeniem w lustro, dzięki któremu możemy lepiej zrozumieć swoją współczesność.
Inne jest możliwe
25Formuła powyższego podtytułu, zawierająca różne konkretyzacje tego, co „inne”, a więc alternatywną inwencyjność, pojawiła się w tytułach bądź rozważaniach tak rozmaitych i, wypada dodać, zantagonizowanych autorów, jak Zdzisław Krasnodębski, Agata Bielik-Robson, Andrzej Szahaj 37czy ostatnio, mocno i z wyraźnym nawiązaniem do lewicowych ruchów z Porto Alegre, Sowa. Formuła ta widoczna jest także u autorów, o których już tu była mowa. Dla przykładu: humanistyka stanowi źródło alternatywnych opowieści u Janion; Dunin wyobraża sobie Polskę, jaką mogłaby być; Domańska projektuje historię wizjonerską przekuwającą problematyczną przeszłość w utopijną przyszłość. Wydaje się w związku z tym, że można ostatnio zauważyć tendencję odchodzenia od perspektywy wyznaczonej przez języki krytyczne i dekonstrukcję ku próbie konstruowania, tak bym to określił, subtelnych utopii, których twórcy mają na uwadze problematyczność statusu prawodawcy.
26W przypadku Bielik-Robson chodzi zwłaszcza o publikację Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości – ale również o konstelację jej książek związanych z nowoczesnością i romantyzmem. Sprawa polityczności owych publikacji autorki nie jest oczywista. Jako projekt polityczny pozwala je ujmować tak podejmowana przez Bielik-Robson problematyka (m.in. relacja podmiotu i wspólnoty), jak i określenie własnej postawy, które pojawiło się w Romantyzmie, niedokończonym projekcie. Jest wszakże coś jeszcze: autorka z jednej strony chce wykorzystać romantyzm w polemice z racjonalną nowoczesnością i jej wizją podmiotu 38, a także w polemice z postmodernizmem (romantyzm okazuje się „niedokończonym projektem”, „inną nowoczesnością”, stanowi szansę na odbudowę zdekonstruowanej podmiotowości, która będzie mocna nie dzięki swojej racjonalności); z drugiej natomiast – podejmuje próbę zastąpienia polskiego romantyzmu (jak się okazuje ciągle istotnej tradycji symbolicznej i politycznej) romantyzmem angielskim.
27Wprowadzenie do tomu Romantyzm, niedokończony projekt – wyraźnie umiejscowione w biografii autorki – zawiera wyraźną deklarację polityczną, wydobytą z romantyzmu, w jego brytyjskiej wersji, odznaczającego się, zauważa Bielik-Robson, „liberalnością z ducha” 39, a zarazem skłonnością zarówno do konserwatyzmu, jak i rewolucji. Postawa romantyczna, po stronie której opowiada się filozofka, ma cechować się otwarciem na wolność, czyli dystansem wobec ideologii i doktrynerstwa, krytycznością, prawem do sprzeciwu, otwarciem na różnice, idiosynkrazje, kultywowaniem wewnętrzności, pragnienia szczęścia i dobrego życia. Autorka powiada:
romantyzm […] nie ma nic wspólnego z bezsilną Schwärmerei. Przeciwnie, pojęty źródłowo i radykalnie, odsłania swoją polityczną skuteczność w anarchicznym demobilizowaniu każdej możliwej ideologii, która bez względu na ziarenko słuszności, jakie zawiera – zawsze dąży do autorytarnej wyrazistości i unifikacji, gubiąc po drodze jednostkę. Romantyzm to nie eskapistyczne marzycielstwo, lecz, dokładnie odwrotnie: protest, mentalny bój, antyteza. 40
28W związku z tak pojętym, „niedokończonym”, romantyzmem pojawiają się w książce rozważania poświęcone Marshallowi Bermanowi, Habermasowi, Brzozowskiemu, Isaiahowi Berlinowi, Žižkowi i wielu innym.
29W kontekście stricte politycznym formuła „inności” zostaje wykorzystana w książce Sowy Inna Rzeczpospolita jest możliwa 41. Wcześniej, jak już wspomniałem, można ową formułę zaobserwować w Demokracji peryferii Krasnodębskiego. Obaj autorzy przez „inność” pojmują własną, odrębną od zachodniej neoliberalnej, tradycję polityczną i biorą udział w aktualnych sporach związanych z kształtem polskiej demokracji, posługując się kategorią dobra wspólnego. Kiedy jednak u Sowy, oprócz dziedzictwa pierwszej Solidarności, w grę wchodzi także otwarcie wyobraźni na wymyślanie projektów dotychczas nieistniejących, utopijnych i związanych z lewicową perspektywą demokracji radykalnej, nowej wspólnoty, poszerzającej wymiar partycypacji – Krasnodębski, również nawiązujący do Solidarności z roku 1980, wraca do wyobrażeń na temat polskiego sarmackiego republikanizmu, stanowiącego fantazmat prawicy, i (jakoby) wpisanej weń polskiej drogi do nowoczesności 42.
30Sowa we wcześniejszej książce Ciesz się, późny wnuku! Kolonializm, globalizacja i demokracja radykalna uzasadniał swoją praktykę inwencyjną w następujący sposób:
Uważam, że ożywianie wyobraźni społeczno-politycznej i konstruowanie wizji przyszłego, bardziej sprawiedliwego społeczeństwa było zawsze ważnym elementem myślenia lewicowego. Negatywna konotacja, jaką ma termin „utopia”, jest z tego punktu widzenia niesłuszna i niezasłużona. Miejsce-którego-n i e-ma to niekoniecznie miejsce-którego-n i e-m o ż e-by ć. 43
31Argumentem dla autora jest zarówno historia i przynajmniej częściowa realizacja dotychczasowych projektów emancypacyjnych, jak i przyszłość oraz nasz obowiązek wobec niej. Stąd postulat ćwiczenia wyobraźni, dopełniającego pracę języków krytycznych, któremu towarzyszy niezgoda na es muss sein historycznego determinizmu i pragnienie odzyskania poczucia sprawstwa.
32W Innej Rzeczpospolitej… badacz przekłada na język publicystyki tezy, które sformułował w książkach respektujących reguły pisarstwa naukowego, wspomnianych już: Fantomowym ciele króla… oraz Ciesz się, późny wnuku!… Podobnie postępuje Andrzej Szahaj, który w poświęconych kapitalizmowi książkach opatruje taką praktykę komentarzem, zgodnie z którym różnicę między publikacją naukową a publicystyczną można sprowadzić do kwestii aparatu bibliograficznego i świadomych przerysowań stawianych tez 44. Oczywiście, za takimi, eksponującymi odmienność dyskursu akademickiego i popularnego, gestami mogą stać rozmaite motywacje: chęć dotarcia do szerszego grona odbiorców (Sowa?), chęć utrzymania odrębności dyskursu naukowej humanistyki (Szahaj?); ewentualnie w grę mogą wchodzić obie te chęci jednocześnie.
33Ciesz się. późny wnuku!… Sowy ujawnia przy tym znamienną strategię perswazyjną, działającą także w innych przywoływanych tu przeze mnie pracach. Autor przedstawia, umocowane w archiwum i komentowanej przez siebie metodzie, analizy ukazujące drogi dojścia do liberalnej demokracji oraz neoliberalnego kapitalizmu w krajach Azji, Afryki oraz w Polsce. Analizom tym towarzyszy praca języków krytycznych, zaczerpniętych z ekonomii, politologii i kulturoznawstwa. Nad ową pracą z kolei nadbudowuje się konstruowana utopia, przekonująca m.in. mocą wcześniejszego wywodu.
Historia ratownicza
34Obraz polskiej humanistyki politycznej dopełnia formuła „historii ratowniczej”, zaproponowana przez Domańską w jej work in progress – podobny charakter mają zresztą także pozostałe przywoływane tu przeze mnie projekty – powstającym po książce Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, w której to autorka m.in. postulowała powstanie mocnego sprawczego podmiotu („lecz bez absolutystycznych roszczeń” 45, empatycznego), któremu towarzyszyłoby wzmocnienie wspólnoty, realizującej ideę dobra wspólnego.
35Jak pisze Domańska, historia ratownicza odznacza się wymiarem formacyjnym, kondycyjnym – buduje świadomość, daje mądrość praktyczną 46. Przekształca podmiot, świat i ich relację, w czym manifestuje się aspekt ekologiczny. Wspiera rozwój. Autorce chodzi o specyficznie rozumianą historię, która jest zwrócona ku przyszłości. Pozwala na przepracowanie przeszłości i przynoszonych przez nią konfliktów, stworzenie archiwów dających możliwość konstruowania projektów i scenariuszy przyszłości.
36Badaczka projektuje uprawianie historii, które okazuje się aktywnością wspólnotową (lokalną), partycypacją – łączącą poznanie z działaniem, kształtującą postawy obywatelskie i demokratyczne. Historiografia taka wiąże się z wyjściem poza akademię, postawieniem na wolność i odpowiedzialność, a także cnoty intelektualne. Zdaniem autorki to zwłaszcza Europa Środkowo-Wschodnia potrzebuje takiej historii.
I co dalej?
37Jeśli będziemy pamiętać o przestrodze Bruno Latoura, który zauważa, że nauka może dyscyplinować politykę, proponując wizję niezmiennych praw i wykluczając w ten sposób debatę 47, a także o niebezpieczeństwach związanych z „upartyjnieniem” nauki, wolno przyjąć, że polityczność jest tym, co stanowi szczególną rację istnienia humanistyki. W moim przekonaniu to w dużej mierze wycofanie się humanistyki z życia wspólnoty i zgoda humanistów na instrumentalne jej wykorzystywanie doprowadziły do miejsca, w którym znaleźliśmy się dzisiaj – w którym toczą się wojny kulturowe, dokonuje się zawłaszczeń historii, a kondycja człowieka została ograniczona do funkcjonowania na rynku pracy i konsumpcji.
38Wbrew iluzjom lat dziewięćdziesiątych XX wieku polityka nie zakończyła się, a demokracja nie ma swojego jednego ostatecznego kształtu, szczególnie w dynamicznie zmieniającym się świecie. Zadaniem i wyzwaniem dla humanistyki powinno okazać się stworzenie przestrzeni debaty, sporu, negocjacji – tak potrzebnych w demokratycznym państwie, a także wskazanie na inne możliwe dyskursy tożsamościowe niż panujące dotychczas, zresztą w dość jednorodnych formułach: narodowy i liberalny. Takim zadaniem jest zaproponowanie języków pozwalających fortunnie wypowiedzieć roszczenia i zdefiniować interesy, operować krytyką, ale i empatią. A zwłaszcza – umożliwienie pytania o dobro wspólne w momencie, w którym życie społeczne niebezpiecznie obsuwa się w plemienne 48. Takim zadaniem jest nie tylko objaśnianie rzeczywistości, ale i wymyślanie oraz wyobrażanie dających nadzieję utopii.
39Nawiązując do przywołanej na wstępie tych rozważań anegdoty Hegla, trudno oprzeć się wrażeniu, że niejako na wzór antycznej tragedii – im bardziej usiłujemy zaprzeczyć polityczności humanistyki, tym większej katastrofy możemy się spodziewać. Przy czym, jak chcę podkreślić – i jak można było obserwować na przykładzie przywoływanych przeze mnie prac – polityczność humanistyki nie musi wykluczać jej profesjonalizacji, bez wątpienia chroniącej przed zbytnią instrumentalizacją i pozwalającej na poszerzenie możliwości poznawczych.
Notes de bas de page
1 G.W. Hegel, Wykłady o filozofii dziejów, przeł., przedm. i objaśn. A. Zieleńczyk, DeAgostini, Warszawa 2003, s. 327.
2 Dyskurs książek D. Skórczewskiego (Teoria – literatura – dyskurs. Pejzaż postkolonialny, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013) czy J. Kieniewicza (Ekspansja. Kolonializm. Cywilizacja, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2008) i T. Zaryckiego (Peryferie. Nowe ujęcia zależności centro-peryferyjnych, Scholar, Warszawa 2009) wpisuje się w nurt publikacji poświęconych problemom tożsamościowym i ewentualnie w ten sposób może działać w wymiarze politycznym; wymienione tu pozycje mogłyby znaleźć się pośród publikacji skupionych przeze mnie wokół formuły „czytając Polskę”. Sprawa jest przy tym dość skomplikowana i bez wątpienia można dostrzec np. u Skórczewskiego (choćby w rozdziale Polska skolonizowana, Polska zorientalizowana. Teoria postkolonialna wobec „innej” Europy) zbliżenie własnego głosu do głosu z peryferii wypowiadającego się przeciw własnej marginalizacji; oczywiste też, że dyskurs przywołanych książek wyrasta z określonych polityk.
3 Zob. np. G. Spivak, Strategie postkolonialne, red. S. Harasym, przekład zbiorowy, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011.
4 Zob. np. E. Domańska, Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, PWN, Warszawa 2012.
5 Zob. E. Domańska, Historia ratownicza, „Teksty Drugie” 2014, nr 5, s. 19.
6 Zob. P. Czapliński, Polityka literatury, czyli pokazywanie języka, w: Polityka literatury, red. K. Dunin, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 8 i n.
7 Zob. M.C. Nussbaum, Nie dla zysku. Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów, przeł. Ł. Pawłowski, przedmowa J. Kuisz, Kultura Liberalna, Warszawa 2016.
8 J. Krakowska, PRL. Przedstawienia, PIW, Wydawnictwo Instytutu Teatralnego, Warszawa 2016, s. 7.
9 Zob. np. P. Dybel, Sz. Wróbel, Granice polityczności, Aletheia, Warszawa 2008 (choć w tym przypadku wypada także odnotować skomplikowanie sytuacji: autorzy – Paweł Dybel – pozwalają sobie na wykroczenie poza opis podjętej problematyki i zajęcie stanowiska politycznego w przypisach czy w aneksie książki).
10 Interesująca w tym kontekście i także trudna do jednoznacznego zaklasyfikowania zdaje się książka zbiorowa sygnowana na stronie tytułowej Andrzej Zybertowicz z zespołem, Samobójstwo oświecenia? (Wydawnictwo Kasper, Kraków 2015), która, jak pisze we Wprowadzeniu (9 i n.) Zybertowicz, ma być „prognozą ostrzegawczą” dotyczącą neuronauki (wpisanej w poznawczy i ideologiczny projekt oświecenia), ujawniającą mocniejszy wariant „dialektyki oświecenia”, które „uruchomiło procesy prowadzące do własnego samobójstwa” (14) i niebezpieczeństwo „gatunkowej lub fizycznej eksterminacji ludzkości” (14). Kolejny rozdział autor puentuje: „Słowem, twierdzimy, iż w toku są procesy prowadzące do Wieku Ciemności. Cechą tej epoki będzie sytuacja poznawczej bezradności człowieka w obliczu świata, do stworzenia którego sam się dziś niebacznie przyczynia. Ten nowy świat z samej swej istoty będzie niepojmowalny w obliczu ludzkich prób jego pojęciowego ogarnięcia oraz (także) przeciwstawieniu się temu światu” (57). Książka ta łączy dyskurs humanistyki z dyskursem nauk ścisłych, wpisując się zarazem w polityczną polemikę z nowoczesnością.
11 W tym nurcie umieściłbym np. książkę zbiorową Piknik Golgota Polska. Sztuka – religia – demokracja, red. A. Adamiecka-Sitek, I. Kurz, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Instytut Teatralny im. Zb. Raszewskiego, Warszawa 2015, której formuła jest wszakże politycznie szersza niż sama interwencja związana z odwołaniem spektaklu Golgota Picnic w trakcie festiwalu Malta w Poznaniu.
12 Tak np. widziałbym polityczność książki W. Marca (Rebelia i reakcja. Rewolucja 1905 roku i plebejskie doświadczenie historyczne, Universitas, Łódź–Kraków 2016), poświęconej plebejskiemu doświadczeniu politycznemu i zarazem ważnemu momentowi kształtowania się polskiej podmiotowości politycznej, jakim była rewolucja 1905 roku – książka okazuje się ponadto uniwersalnym głosem w sprawie upodmiotowienia mas. Podobnie jako polityczną postrzegam publikację M. Łuczewskiego, Odwieczny naród: Polak i katolik w Żmiącej, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2012 czy R. Matyi, Konserwatyzm po komunizmie, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. W grę wchodzą także m.in. książki J. Staniszkis czy P. Śpiewaka.
13 Książki poświęcone tej kwestii odznaczają się wyraźnie zarysowaną perspektywą polityczną związaną z udziałem w debacie nad przedstawianym zjawiskiem; przykładem może być książka A. Szahaja, Liberalizm. Wspólnotowość. Równość, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2012.
14 Zob. A. Burzyńska, Dekonstrukcja, polityka i performatyka, Universitas, Kraków 2013, s. 223 i n.
15 Zob. P. Mościcki, Polityka teatru. Eseje o sztuce angażującej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008; I. Stokfiszewski, Zwrot polityczny, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009.
16 Zob. w związku z tą kwestią np. T. Kitliński, Dream? Democracy! A Philosophy of Horror, Hope & Hospitality in Art & Action, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2014.
17 Zob. Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, red. A. Gajewska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012.
18 I. Iwasiów, Gender dla średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie, W.A.B., Warszawa 2008, s. 18.
19 Zob. M. Janion, Humanistyka: poznanie i terapia, PIW, Warszawa 1974, s. 215.
20 Zob. M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna: fantazmaty literatury, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.
21 M.P. Markowski, Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki, Universitas, Kraków 2013, s. 430.
22 Zob. I. Stokfiszewski, Zwrot polityczny, s. 5 i n.
23 J. Sowa, Humanistyka płaskiego świata, „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 205.
24 Tamże, s. 206.
25 M.P. Markowski, Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki, s. 431.
26 W kategorii sporów umieściłbym także częste ostatnio dyskusje nad formułą liberalizmu. Oprócz przywoływanych tu książek Szahaja i Krasnodębskiego wymieniłbym książkę P. Dybla, Dylematy demokracji. Kontekst polski, Universitas, Kraków 2015.
27 Zob. D. Gawin, Polska wieczny romans. O związkach literatury i polityki w XX wieku, Ośrodek Myśli Politycznej, Warszawa 2005; Sz.Wróbel, Polska pozycja depresyjna: od Gombrowicza do Mrożka, Universitas, Kraków 2015.
28 K. Dunin, Czytając Polskę. Literatura polska po rok 1989 wobec dylematów nowoczesności, W.A.B., Warszawa 2004, s. 5.
29 Tamże, s. 28. Można tu wspomnieć także o książkach Jarosława Marka Rymkiewicza, poświęconych m.in. dawnej polskiej historii i kulturze (np. Samuel Zborowski, Sic!, Warszawa 2010).
30 Zob. M. Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Znak, Kraków 2012.
31 Zob. J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogrobowe: szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Czarne, Wołowiec 2012.
32 Zob. J. Sowa, Fantomowe ciało króla: peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Universitas, Kraków 2011.
33 Zob. A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014.
34 Zob. D. Kosiński, Teatra polskie. Rok katastrofy, Znak, Warszawa–Kraków 2013.
35 Zob. M. Napiórkowski, Powstanie umarłych. Historia pamięci 1944–2014, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2016),
36 P. Czapliński, Poruszona mapa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 9. W wymiarze „czytania Polski” umieściłbym także wcześniejsze książki Czaplińskiego: Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, W.A.B., Warszawa 2009; Resztki nowoczesności: dwa studia o literaturze i życiu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011.
37 Zob. A. Szahaj, Inny kapitalizm jest możliwy, Książka i Prasa, Warszawa 2015.
38 Zob. A. Bielik-Robson, Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości, Universitas, Kraków 2000, s. 13.
39 A. Bielik-Robson, Romantyzm, niedokończony projekt, Universitas, Kraków 2008, s. 15.
40 Tamże, s. 17.
41 Zob. J. Sowa, Inna Rzeczpospolita jest możliwa, W.A.B., Warszawa 2015.
42 Zob. Z. Krasnodębski, Demokracja peryferii, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2003, s. 273 i n.
43 J. Sowa, Ciesz się późny wnuku! Kolonializm, globalizacja i demokracja radykalna, Korporacja Ha!art, Kraków 2008, s. 26.
44 Zob. tamże, s. 9; A. Szahaj, Kapitalizm drobnego druku, Książka i Prasa, Warszawa 2014, s. 11 i n. W innym miejscu badacz również usiłuje zachować istnienie tej granicy – dzieląc książkę na dwie części, bardziej naukowo-teoretyczną i bardziej publicystyczną, związaną z problematyką polską (Jednostka czy wspólnota? Spór liberałów z komunitarystami a „sprawa polska”, Aletheia, Warszawa 2010).
45 E. Domańska, Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, s. 138.
46 Tamże, s. 12 i n.
47 Zob. B. Latour, Polityka uwolniona od nauki. Ciało kosmopolityczne, przeł. M. Smoczyński, w: Nadzieja Pandory. Eseje o rzeczywistości w studiach nad nauką, red. K. Abriszewski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s. 318 i n.
48 Nawiązuję tu do rozpoznania M. Maffesolego, Czas plemion. Schyłek indywidualizmu w społeczeństwach ponowoczesnych, przeł. M. Bucholc, red. naukowa i przedm. B. Fatyga, PWN, Warszawa 2008.
Auteur
Uniwersytet Warszawski

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019