• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15457 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15457 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Pamięć i afekty
  • ›
  • MIEJSCA, PAMIĘĆ, AFEKT
  • ›
  • Muzeum Powstania Warszawskiego: polityka...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Głosy o powstaniu: ramy ekspozycji Kim są „cudzoziemcy”? Techniki oddziaływania Pamiętać o pamiętaniu Notes de bas de page Auteur

    Pamięć i afekty

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Muzeum Powstania Warszawskiego: polityka pamięci i powstańcze afekty1

    Maria Kobielska

    p. 323-342

    Texte intégral Głosy o powstaniu: ramy ekspozycji Kim są „cudzoziemcy”? Techniki oddziaływania Pamiętać o pamiętaniu Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1Próba krytycznego opisu stanu (i przemian) polskiej pamięci kulturowej po 1989 roku prowadzi do konstatacji, że za kluczowy moment jej przekształceń należy uznać rok 2004 – z jednej strony jako moment, w którym do dyskursu publicznego na szerszą skalę przedostały się pojęcia polityki pamięci i polityki historycznej2, z drugiej zaś ze względu na intensyfikację praktyk pamięciowych odnoszących się do powstania warszawskiego, jaka miała wówczas miejsce. W efekcie stało się ono centralnym, wzorcotwórczym elementem pola pamięci kulturowej3. Okoliczności te starałam się zanalizować w innym miejscu4; w tym artykule stawiam sobie zadanie krytycznego opisu ekspozycji otwartego właśnie wtedy, w sześćdziesiątą rocznicę 1944 roku, Muzeum Powstania Warszawskiego. MPW jest centralną, hegemoniczną instytucją tego swego rodzaju pamięciowego boomu dotyczącego powstania; pominę jednak w tym miejscu jego arcyważną rolę organizacyjną, aby skupić się na tym, co stanowi rdzeń muzealnego przekazu. Moim celem będzie pogłębienie analizy i interpretacji przestrzeni MPW, potraktowanie jej jako całości; zastanowię się nad doświadczeniem wizyty w Muzeum, nad tym, jak zostały zaprojektowane jej warunki, jakie konkretnie działania zostały podjęte, aby zaprogramować doświadczenie zwiedzającego. Chcę więc pokazać strategie polityki pamięci MPW nie za pomocą uogólniającego podsumowania, ale już na mikropoziomie kolejnych fragmentów jego ekspozycji. Materiał do analizy zebrałam w ciągu wielokrotnych wizyt w MPW, przede wszystkim jednak w lutym i marcu 2013 roku5. Uznałam, że na dalszy plan odsunę dane możliwe do pozyskania z dokumentów wewnętrznych6, wypowiedzi pracowników Muzeum itp., nie będę starała się odtworzyć artykułowanych przez projektantów ekspozycji zamiarów czy jej stanu idealnego, skupię się natomiast na tym, jak prezentowała się ona w moim – osadzonym w konkretnych warunkach i czasie – doświadczeniu.

    Głosy o powstaniu: ramy ekspozycji

    2Zacznę moją analizę od wskazania na swego rodzaju ramę: sam początek i koniec ekspozycji nadają prezentowanym w jej toku wydarzeniom konkretną interpretację. Wystawę stałą MPW otwierają świadectwa dotyczące powstania: wideo z wypowiedzią Jana Nowaka-Jeziorańskiego opisującego swoją misję do Warszawy w końcu lipca 1944 roku i pięć nagrań audio, których wysłuchać można w zaaranżowanych na przedwojenne budkach telefonicznych. Pięcioro mówiących to wyłącznie powstańcy (nie ma wśród nich żadnej przedstawicielki czy przedstawiciela ludności cywilnej) – Witold Kieżun, Janina Skiwska, Maria Stypułkowska, Jerzy Kazimierz Wilgat i Elżbieta Zawacka. Zaryzykowałabym opinię, że w dużej mierze w tym miejscu formuje się swego rodzaju „podmiot muzeum”, powstały na zasadzie atrakcyjnego montażu świadectw, w fuzji z technologią, multimediami, interakcją. Zwiedzający musi wybrać osobę – każda z nich jest przedstawiona na tabliczce z dużą portretową fotografią i przyciągającym uwagę tytułem, jak „Waleczna łączniczka” czy „Powstaniec z Wilna” – podnieść słuchawkę, wybrać pytanie, które chce zadać. Odpowiedzi przeplatają powstańcze piosenki, historie opowiadane przez powstańców są dość długie – skłaniają do wyboru, co sprawia, że każdy ze zwiedzających może trafić na inne treści. Spory nacisk został w nich położony na krytykę ZSRR, PRL, a nawet Armii Ludowej; losy powstańców po 1945 roku w aspekcie represji są szeroko omawiane na przykład przez Wilgata. Wspomnianym podmiotem narracji muzeum będą więc żołnierze-bohaterowie; w MPW jest oczywiście obecny los ludności cywilnej, ale ona jest raczej jednym z wielu przedmiotów jego opowieści7, sygnalizującej także mocno już od samego rozpoczęcia istnienie drugiego – obok niemieckiego okupanta – wroga powstańców.

    3Z kolei wypowiedź Nowaka-Jeziorańskiego pełni w MPW rolę swego rodzaju refutacji – już na wstępie zwiedzania ma ustanowić powstanie wydarzeniem koniecznym, niemożliwym do uniknięcia i powstrzymania, a więc odsunąć jako bezprzedmiotową dyskusję o zasadności jego rozpoczęcia. Kurier z Warszawy mówi o nim, że „miało charakter eksplozji, wybuchu wulkanu, któremu nie można zapobiec”, a dalej: „to było dla mnie zupełnie jasne, że to musi wybuchnąć”. Tak więc, choć „każda decyzja była zła”, według tej narracji podziemne władze znalazły się właściwie w sytuacji bezalternatywnej, co w gruncie rzeczy zdejmuje z nich odpowiedzialność za powstanie. Ten sposób obrony decyzji o jego wybuchu – zasadzający się na (niewypowiedzianym tutaj, ale zasugerowanym) założeniu, że do jakiejś formy powstania doszłoby i tak, nawet bez rozkazu Komendy Głównej AK, ze względu na determinację jej podwładnych – kontynuuje kolejny cytat-motto, jak tytuł wypisany nad częścią ekspozycji poświęconą okupacji: „Trzeba było to wszystko przeżyć, aby zrozumieć, że Warszawa nie mogła się nie bić”8. Nieprzyjęcie poglądu o bezalternatywności powstania musi więc w ramach tej retoryki wynikać z braku własnego doświadczenia okupacyjnego i niemożliwości zrozumienia motywacji tych, którzy je mieli. Co ciekawe, w tym momencie nie wiadomo jeszcze, że te wyraźne wyprzedzające refutacje są argumentami w pewnym sporze; samo istnienie drugiej strony, czyli tych, którzy uważają choćby, że była alternatywa wobec powstania, nie jest bezpośrednio zasugerowane, co oczywiście wpływa na naturalizację i neutralizację proponowanego punktu widzenia.

    4Tak przygotowane stanowisko stanowi oczywiście pewien punkt wyjścia wizyty, w jej przebiegu obrasta w kolejne argumenty i sugestie, co swój finał znajduje w miejscu, gdzie dyskusja o ocenie powstania jest obecna explicite – w końcowej części ekspozycji, w jej fragmencie zatytułowanym Głosy o Powstaniu. Znajdują się tu stanowiska ze słuchawkami do odsłuchu ośmiu nagrań, mających prezentować różne sposoby odnoszenia się do powstania; wymaga to więc zatrzymania się na dłużej w tym miejscu, aby zapoznać się z kolejnymi wypowiedziami. W czasie moich wizyt w MPW trzy z nagrań (z opiniami powstańców: Stefana Bałuka, cichociemnego, Anny Mizikowskiej, Jerzego Łuczyńskiego) były uszkodzone i nieczynne. Tabliczka informacyjna ukierunkowuje odbiór, podkreślając, że wśród „skrajnych emocji” budzonych przez powstanie znajduje się – znamienne sformułowanie – „mniej lub bardziej rzeczowa” krytyka, i zamykając problem w podsumowującym zdaniu, które uprzywilejowuje konkretną perspektywę oceny: „sami Powstańcy w większości stoją na stanowisku, że wybuch Powstania był koniecznością, i nie żałują swojej decyzji o przystąpieniu do walki”.

    5Wśród dostępnych pięciu „głosów” znajduje się wypowiedź generała Bora-Komorowskiego, którego ocena politycznej sytuacji powstania koncentruje się nie na działaniach państwa polskiego – jego władz na emigracji czy podziemnych – ale na zachowaniach aliantów; kontrastuje brak pomocy sojuszników z ich diametralnie odmienną reakcją na powstanie w Paryżu. Wewnętrzną perspektywę omawia kolejny świadek, Zbigniew Baucz, rozważający decyzję o powstaniu w formie dylematu serca i rozumu, określający ją jako niedobrą, lecz jedyną możliwą; własna entuzjastyczna reakcja w pierwszych dniach sierpnia jest kluczowa dla jego oceny. Z podobnej perspektywy odmienne wnioski wysnuwa Jan Ciechanowski, dla którego przesądzający jest ogrom strat powstańczych – „cena, której się nie płaci”. Krytyczna wypowiedź powstańca i historyka powstania jest nieco rozmyta – Ciechanowski dywaguje na temat możliwych kosztów innych decyzji, długo wspomina swoje i swoich bliskich losy powojenne, zarówno podkreśla patriotyczny obowiązek życia, nauki, pracy, jak i pokazuje, że tak samo pojmował wypełnianie rozkazów („trzeba było, to się robiło”). Jego wypowiedź jest wyraźnie konwersacyjna, improwizowana, rządzi nią struktura dylematu.

    6Kontrastują z tym dwa ostatnie nagrania – ostrą krytykę powstania reprezentują tu wypowiedzi członków PRL-owskiego establishmentu, Wandy Boyé-Odolskiej i Zenona Kliszki. Komentarz przesądza: „jawnie stronnicze i krzywdzące są głosy komunistów”; dopowiedzenie to właściwie nie byłoby potrzebne ze względu na poetykę tych nagrań, która ma zupełnie odmienny charakter od konwersacyjnego idiomu poprzednich – to propagandowa pogadanka dla radia oraz przemówienie, starannie wycyzelowane w swojej retoryce. Obie wypowiedzi – na dziesięciolecie i na dwudziestolecie powstania – deklarują wprawdzie szacunek dla poległych, głównie jednak stanowią agresywną krytykę dowodzących, a zwłaszcza rządu londyńskiego. Efekt wzmaga strona techniczna tych nagrań – głośność obu jest zdecydowanie zbyt wysoka (i wyraźnie wyższa niż pozostałych); gdy zwiedzający wkłada słuchawki, wprost atakuje go przenikliwy wrzask Odolskiej i Kliszki. Wynika z tego dwojaki skutek: ostra krytyka powstania zostaje skojarzona, po pierwsze, z komunistami, czarnym charakterem wcześniejszych stanowisk ekspozycji, po drugie zaś – z napastliwością, agresją. Antypowstaniowa narracja jest więc kompromitowana bądź osłabiana; jako jej „dobra” (czy może: dopuszczalna) wersja pokazany zostaje Ciechanowski – autorytet, który w większej części tej AKurat wypowiedzi więźnie w dygresjach.

    7Wątki rozpoczynające ekspozycję główną mają więc swoje odpowiedniki, kody, w jej zakończeniu. Opowiadane przez pięcioro reprezentantów historie przypomina rozbudowana cząstka dotycząca stalinowskich i późniejszych represji, jakie spotykały powstańców; osobista „rozmowa” telefoniczna z żołnierzami tworzy klamrę z możliwością lektury odręcznego listu generała „Montera” do Władysława Gomułki, w którym Antoni Chruściel bezskutecznie prosi o przywrócenie mu obywatelstwa i umożliwienie powrotu do Polski. Wystawę MPW, otwartą wypowiedzią Jana Nowaka-Jeziorańskiego, domyka figura autorytetu o maksymalnej mocy – Jana Pawła II. Ostatnim elementem wystawy jest nagranie jego warszawskiej homilii wygłoszonej podczas pielgrzymki w 1979 roku, opatrzone komentarzem przypisującym mu między innymi sprawczą rolę w narodzinach solidarnościowej opozycji. Wybrany dotyczący powstania fragment stosuje taki sam chwyt wymuszenia zamilknięcia, jak omawiana wyżej wypowiedź Iranka-Osmeckiego, ustanawiając religijną zasadę wykluczenia ze wspólnoty:

    Nie sposób zrozumieć tego narodu (…) – bez Chrystusa. Nie sposób zrozumieć tego miasta, Warszawy, stolicy Polski, która w roku 1944 zdecydowała się na nierówną walkę z najeźdźcą, (…) na walkę, w której legła pod własnymi gruzami, jeśli się nie pamięta, że pod tymi samymi gruzami legł również Chrystus Zbawiciel ze swoim krzyżem sprzed kościoła na Krakowskim Przedmieściu.

    8Tak jak nie można – według motta z początku ekspozycji – zrozumieć powstania bez własnego doświadczenia, okupacyjnego, tak też nie można go zrozumieć, nie odnosząc go do kontekstu religijnego9. Religijność – bycie „z Chrystusem” – jest także w tym podsumowaniu niezbędna do prawidłowej interpretacji tego, czym jest polskość. Tomasz Żukowski zwraca uwagę, że cytowany fragment homilii papieża to rozbudowany okres retoryczny i w istocie performatyw, ustanawiający wspólnotę na zasadzie Akceptacji emblematów i rytuałów. W efekcie muzeum konstruuje przekaz polityczny, rozumiany jako definiowanie tożsamości i warunków społecznej komunikacji, kiedy „podział na bojowników sprawy narodowej i ich przeciwników przechodzi w poparty autorytetem Karola Wojtyły podział na swoich i obcych”10. Podział ten mieści, jak sądzę, więcej takich binarnych zestawień, poczynając od tych, którzy powstanie popierają, a więc rozumieją, i tych, którzy je krytykują. W przypadku tej drugiej grupy wikłają się synekdochy, zanikają kwantyfikatory – w efekcie krytyk powstania to komunista, to człowiek pozbawiony religijnego punktu odniesienia, choć oczywiście takie równanie nie zostaje przeprowadzone wprost. Kwestia identyfikacji wspólnoty polskiej prowadzi mnie w tym miejscu do podjęcia przewidywalnego, choć przez to nie łatwiejszego, tematu.

    Kim są „cudzoziemcy”?

    9Określiłabym go następująco: w jaki sposób mówić – współcześnie – w Polsce, po polsku, o polskiej historii wojennej, o polskiej traumie, o Holokauście i relacjach polsko-żydowskich? Znalezienie odpowiedniego języka wydaje się prawie niemożliwe – już w powyższym sformułowaniu posłużyłam się na przykład określeniem przedwcześnie zakładającym osobność takich zbiorów, jak Polacy i Żydzi, co powoduje natychmiastowe uwikłanie w dwuznaczne praktyki ich identyfikowania. Te praktyki pamiętania narażają się równolegle co najmniej na dwa zarzuty – polonizacji Holokaustu, jak w słynnym wyliczaniu polskich strat z okresie II wojny z włączeniem do nich ofiar Zagłady, i holokaustyzacji polskiego losu, ukazywania go w kategoriach bezprecedensowego wyniszczenia, wykorzystywania figur, pojęć i sposobów upamiętniania dyskursu mierzącego się z tematem Zagłady. Kłopot polega na tym, aby na drodze koniecznych etycznych rozważań uniknąć jednak niemożliwego (i – moim zdaniem – wątpliwego etycznie) postulatu absolutnego zamilknięcia – a do tego, jak sądzę, może doprowadzić sytuacja, gdy próbę włączenia tragedii Zagłady w dyskurs polskości uznamy za zawłaszczenie, a z kolei podkreślanie odmienności i dystansu za residuum antysemityzmu.

    10Brak problematyzacji tych newralgicznych kwestii uwidacznia się w kilku punktach ekspozycji MPW, gdy dotyka ona – by tak zbiorczo powiedzieć – wątków żydowskich. W jej pierwszej części, dotyczącej okupacji, znajduje się stanowisko zatytułowane „Getto”, którego tematem jest terror stosowany wobec Żydów; informacje doprowadzają do momentu powstania w getcie warszawskim11. Tuż obok znajduje się ściana z potężnym, złowrogo podświetlonym na czerwono napisem „Terror”, a poniżej tabliczka „Palmiry. 20–21 VI 1940. Mord na 358 Polakach”, który jest tu pars pro toto polskiej martyrologii. Nawet gdyby uznać, że stwierdzenie o zdominowaniu w tej wizualnej narracji Zagłady przez tragedię polską byłoby przesadne, trudno obronić zawartość „studni” z drastycznymi zdjęciami pod tym napisem: oprócz fotografii palmirskich znajdują się tam między innymi ujęcia z obozów koncentracyjnych.

    11Obok tych sygnałów mogących świadczyć o holokaustyzacji polskiej martyrologii znaleźć można także w MPW mniej lub bardziej przypadkowe momenty, w których budowany jest dystans między Polakami a Żydami. Najbardziej ewidentnym z nich jest fragment ekspozycji dotyczący „Cudzoziemców z powstańczą opaską” – pod tym hasłem zwiedzający dowiadują się, że wśród nich „najliczniejszą grupą są Żydzi”. Ciśnie się na usta pytanie, z jakiego to obcego kraju przybyli do Warszawy ci „cudzoziemcy”? Nieudolnie przeprowadzony zamiar upamiętnienia powstańców pochodzenia żydowskiego przemienia się w wyłączenie ich z polskiej wspólnoty, przenosi ich udział na poziom niespotykanej ciekawostki (jak dalej na tej samej tabliczce – „walczą też Rumun i Australijczyk”).

    12Jednym z najmocniejszych przykładów tych komplikacji jest fragment ekspozycji „Gęsiówka”, w który wmontowane zostało nagranie wideo ze wspomnieniami Marka Edelmana. W tej części muzeum – na antresoli – jego fonosfera zdominowana jest przez ścieżkę dźwiękową filmu zmontowanego z powstańczych kronik12 nakręconych przez filmowców Biura Informacji i Propagandy AK, wyświetlanego w zapętleniu w tak zwanym kinie Palladium, w głębi pomieszczenia. Przez lektora dobitnie powtarzana jest więc informacja o uratowaniu przez powstańców więźniów Gęsiówki – Żydów, którzy potem mieli brać udział w walkach. Świadectwo Edelmana właściwie bez reszty przeczy tej wersji opowieści o Gęsiówce (na przykład, zdaniem Edelmana, uwolnieni z pewnością nie brali udziału w czynnej walce) i w ogóle o idyllicznych relacjach polsko-żydowskich w 1944 roku. Aby się z nim jednak zapoznać, trzeba przez dłuższą chwilę przystanąć przed monitorem i wsłuchiwać się w stosunkowo niegłośne nagranie. Jak zauważa w swojej celnej analizie tego fragmentu ekspozycji Tomasz Żukowski, tak pokazane relacje świadków zostają przemocowo włączone w ogólną narrację Muzeum – choć ich głos jest słabo słyszalny, na ekranach widać twarze, a więc „siłą rzeczy obraz uczestników wydarzeń, którzy opowiadają o powstaniu, staje się potwierdzeniem tego wszystkiego, co umieszczono i napisano obok, tego, co da się łatwo usłyszeć i przeczytać”13. Cichy głos Edelmana zdominowany przez nagłośnionego lektora kroniki jest najbardziej chyba dobitnym argumentem na rzecz tezy Żukowskiego – nie na tym koniec jednak, gdy chodzi o specyfikę umieszczenia tego wspomnienia w ramach ekspozycji. Opowieść Edelmana jest chaotyczna i dygresyjna, sprawia wrażenie fragmentów wywiadu, z którego usunięto pytania, a więc zarazem i punkty orientacyjne co do poruszanych przezeń tematów; liczne przywoływane postaci właściwie nie są identyfikowane. Edelman – ten sposób ekspresji jest zresztą znany z wielu udzielonych przez niego wywiadów – mówi jakby od niechcenia, stroni od dopowiedzeń, nie stroni natomiast od ironii. Stawiam tezę, że w efekcie takiego wykorzystania tego rodzaju materiału staje się on w dużej mierze nieczytelny – właściwie już na podstawowym poziomie identyfikacji osób, o których mowa, jako Żydów. (Co bardzo wyróżnia się w ekspozycji MPW, dla której przejrzystość i przyswajalność jest, jak sądzę, jedną z najważniejszych zasad).

    13Pierwsze słowa Edelmana dotyczą śmierci jego kolegi, zastrzelonego w pierwszym dniu powstania na podwórku przy Pańskiej – uzbrojony cywil został zidentyfikowany po wyglądzie jako Żyd. Sprawcy jego śmierci nie są jednak wprost nazwani, to impersonalnie wskazani „oni”; „kto? nikt nie wie, skąd to można wiedzieć”. Jak wynika z dalszej części nagrania, Edelmanowi chodzi o niemożność rozpoznania, który konkretnie z przemieszczających się oddziałów powstańczych odpowiada za tę zbrodnię, cytowane słowa sugerują jednak brak rozstrzygnięcia co do winy powstańców. W ten sposób osłabione zostaje wskazanie, kim byli prześladowcy; jednocześnie zatarta, moim zdaniem, dla niewyjątkowo uważnego zwiedzającego, może być również tożsamość prześladowanych bądź zagrożonych prześladowaniem. Dalej Edelman wspomina bowiem przestrogę, jaką otrzymał ze swoją grupą po wybuchu powstania, gdy chcieli dołączyć do któregoś z oddziałów: „idźcie tam, gdzie was będą chcieli, nie tam, gdzie wam się spodoba – poszukajcie grupy, która będzie was chciała”, i komentuje: „a kto mógł nas chcieć – no, wszystko jedno. Niestety jedynymi, którzy nas naprawdę chcieli, była Al”. Otóż identyfikacja niebezpieczeństwa, które mogło ich spotkać w innych powstańczych oddziałach, leży tu całkowicie po stronie zwiedzającego i jego wcześniejszej wiedzy, podobnie jak w przypadku dalszego ciągu opowieści, dotyczącego sytuacji po kapitulacji. Interpretacja przesłania Edelmana – że będąc Żydem, był jako taki rozpoznawany przez powstańców, i obawiał się, że zostanie przez nich zadenuncjowany wrogowi, a bezpieczeństwo zapewniał mu w pewnym stopniu przez jakiś czas oddział Armii Ludowej (jak informuje ekspozycja w innym miejscu – „komunistycznej” i biorącej udział w powstaniu „mimo sprzeciwu części działaczy kierownictwa PPR”) – wymaga kompetencji (choćby rozpoznania samej postaci Edelmana) i analizy informacji na poziomie niewspółmiernym do tego, jakiego potrzebuje reszta ekspozycji Muzeum, obliczona raczej na zwiedzającego o minimalnym poziomie wstępnej wiedzy.

    14W ten sposób przyjęcie, że MPW jest muzeum „o” Polakach i polskim losie, wcale nie pozwala przejść do porządku nad dotyczącymi wątków żydowskich fragmentami ekspozycji, w których proklamowana w Muzeum polska wspólnota zbudowana wokół powstańczej tradycji ujawnia swoje subtelne taktyki wykluczenia.

    Techniki oddziaływania

    15Pytanie jednak, w jaki sposób taktyki te mogą uzyskać skuteczność, albo też – jak zrobiona jest ekspozycja, aby osiągać postawione sobie cele. Komentarze14 podkreślają atrakcyjność MPW, skuteczność zaangażowania zwiedzających i przykuwania ich uwagi, wywoływanie wrażenia wyjątkowości. Wystawa jest, przede wszystkim, złożona ze zróżnicowanych i w zróżnicowany sposób podanych do oglądania elementów; tradycyjne eksponaty i materiały wizualne i audiowizualne, z których kilka zostało omówionych do tej pory, to dopiero początek. Także te dokumenty są prezentowane na różne sposoby – nagrania audio niekiedy słyszy się w słuchawce telefonu, zdjęcia ogląda w staroświeckim fotoplastykonie, film w niby-powstańczym kinie, ale ekran bywa też wmontowany na przykład w studzienkę kanalizacyjną albo ukryty w dziurze w ceglanej barykadzie – jak fragmenty Kanału Wajdy i Kolumbów Morgensterna, które to filmowe fabuły występują tu na tych samych prawach, co filmy dokumentalne. Gabloty na eksponaty najczęściej wtopione są w ściany, stylizowane na mury warszawskich budynków (podłoga – na uliczny bruk). Powierzchnia ekspozycji podzielona jest na wiele mniejszych pomieszczeń, które stwarzają możliwości zaaranżowania osobnych całostek, różniących się między sobą stylem i nastrojem. Rozmieszczenie elementów ekspozycji skłania więc zwiedzającego do ciągłego rozglądania się, zmian perspektyw, ruchu, przybierania różnych pozycji – nie da się jej obejrzeć w czasie biernej i monotonnej przechadzki. Niektóre sposoby interakcji, do których skłania aranżacja wystawy, są najprostsze, jak to tylko możliwe – na przykład część szczegółowych informacji o historycznych postaciach znajduje się w ukrytych w ścianach szufladkach, które trzeba wyciągnąć, aby je przeczytać. Ta drobna czynność wystarcza jednak, aby zogniskować uwagę zwiedzającego, choćby przez uruchomienie zmysłu dotyku i chęci eksploracji. Podobnie nieskomplikowany pomysł to zamieszczenie w ekspozycji 71 punktów z kartkami z kalendarza – od 27 lipca do 5 października 1944 roku – do zbierania przez zwiedzających; pełnią one naraz trzy proste funkcje: prowadzą przez chronologicznie ułożoną ekspozycję, wymuszają uwagę przez interakcję i stanowią prezent-gadżet, fragment wystawy, który można wziąć ze sobą, utrwalając w pamięci samą wizytę w MPW i dobre skojarzenia z tym miejscem.

    16Przestrzeń MPW tworzą łączące się w skomplikowany układ intensywne bodźce wizualne, dźwiękowe i somatyczno-afektywne. W jego ikonosferze bogato występują także elementy mające tworzyć scenografię o charakterze tła, a niekoniecznie przyciągać do siebie uwagę zwiedzających – jak rozwieszone licznie polskie flagi w „sierpniowej” części ekspozycji, powtarzające się plakaty, obwieszczenia, a nawet reklamy, nierzadko wielkoformatowe zdjęcia. Niektóre z nich są skomentowane i podkreślone przez komentarz wystawy, jak – na jej początku – fototapeta przedstawiająca fragment ulicy przedwojennej Warszawy zestawiona z fragmentami gruzów Zamku Królewskiego, których kontrast rysuje obraz strat, jakie poniosła stolica w wyniku niemieckich działań wojennych. Wizualna strona ekspozycji jest dynamiczna za sprawą poruszających się obrazów z zapętlonych nagrań wideo czy pokazów slajdów; szczególne wrażenie wywiera „okupacyjna” ściana w pierwszej sali, pokryta mapami, informacjami, a jednocześnie ukrywająca w sobie fotoplastykony, w których przewijane są zestawy wojennych fotografii. Gdy patrzy się na całą ścianę z otworami fotoplastykonów z pewnego oddalenia, wygląda to, jakby za nią poruszały się czarno-białe widma z przeszłości, z którymi w kontakt wejść ma zwiedzający MPW. Intensywność oddziaływania ikonosfery MPW łączy się też z ogromną liczbą zdjęć i ujęć przedstawiających, często w zbliżeniach, twarze ludzi – są wśród nich zarówno nieduże fotografie, jak i wielkoformatowe plakaty z wizerunkami powstańców. Spotkanie twarzą w twarz z powstańcem czy powstanką angażuje zwiedzającego na sposób osobisty; przeszłość personifikuje się w ich wizerunkach, ukonkretnia. Wszystkie te wizualne obiekty znajdują się w przestrzeni, którą od tradycyjnej realizacji muzealnej odróżnia przede wszystkim panujący w niej półmrok – w MPW nie ma prawie silnych źródeł światła, które miałyby rozjaśniać całe pomieszczenia, oświetlenie jest punktowe, zróżnicowane pod względem intensywności i barwy, a więc nacechowane i znaczeniowo – wydobywa i podkreśla wybrane elementy – i afektywnie, tworząc nastrój.

    17W fonosferze podobną rolę odgrywa panujący w muzeum gwar i hałas, o zmiennej intensywności. Obok głosów i podkładów muzycznych pochodzących z licznych projekcji filmowych istotne są takie dźwięki, których źródło nie jest proste do zidentyfikowania, tworzące stałe tło doświadczenia zwiedzającego. W wielu miejscach, na przykład w windzie, są to powstańcze piosenki, jak Hej chłopcy, bagnet na broń; na parterze ekspozycji, w części dotyczącej wybuchu powstania, rozbrzmiewa „Warszawski Kurant”, czyli melodia Warszawianki, utworu składającego hołd powstańcom listopadowym, skomponowana przez Karola Kurpińskiego, którą wykorzystywała między innymi radiostacja „Błyskawica”. Co dwadzieścia minut rozlega się w Muzeum inwazyjny hałas bombardowania, który zagłusza na moment wszystkie pozostałe dźwięki, dużo cichsze i wymuszające skupienie. I tak na przykład na antresoli, w części „Życie religijne”, wokół stojącej tam kapliczki rozpościera się dyskretna przestrzeń dźwięków modlitw – aby je rozróżnić, trzeba przystanąć w tym miejscu na dłuższy czas, która to decyzja jest indywidualną sprawą zwiedzającego, nie zachęca do niej żadna instrukcja.

    18Najbardziej intensywne fragmenty ekspozycji to te, w których fuzja tych elementów jeszcze bardziej kompleksowo oddziałuje na sensorium zwiedzającego, tworząc szczególną, by tak rzec – somatoestetyczną15 całość. Strategią cielesnego, polisensualnego doświadczenia posługuje się centralny obiekt Muzeum – tzw. Monument, potężny stalowy prostopadłościan, ciągnący się od parteru po antresolę, pokryty datami kolejnych dni powstania i śladami po kulach. Z Monumentu dobywają się dyskretne dźwięki powstańczej Warszawy – żeby je usłyszeć, trzeba wejść z nim w kontakt dotykowy, stanąć bezpośrednio obok, przyłożyć do niego ucho. Do tej angażującej mikrointerakcji szczególnie nakłaniają przewodnicy wycieczek. Monument emituje też wyraźne dźwięki-wibracje, naśladujące bicie serca – 63 uderzenia na minutę. Słychać je właściwie we wszystkich zakątkach MPW, w związku z czym oczywiście neutralizują się one w doświadczeniu zwiedzającego, minimalizują do poziomu dźwięków tła, swego rodzaju szumu – jednocześnie stanowią stały i rytmiczny składnik fonosfery, a także odbierane są bezpośrednio somatycznie, jako drgania. Muzeum Powstania Warszawskiego ulotnie zakotwicza się w ciałach zwiedzających, aranżując doświadczenie, które nie tylko pochłania właściwie całość świadomej uwagi, ale też współtworzone jest przez bodźce odbierane nieświadomie.

    19Na różne sposoby podobną strategię realizują dwa istniejące w MPW kanały. Ten najczęściej przywoływany w omówieniach16 mieści się w piwnicznej części budynku i stanowi pod względem kształtu i wielkości kilkunastometrowej długości rekonstrukcję rzeczywistego kanału. Zwiedzający mogą przez niego przejść, co wymaga pochylenia, wodzenia rękami po ścianach i wywiera dość klaustrofobiczne wrażenie – szczególnie gdy przewodnik, na co decyduje się dość często (także w formie „nagrody” dla grupy młodzieży), gasi światło; jako że kanał zakręca, zwiedzający znajdują się wtedy przez moment w kompletnej ciemności. Mają w jakimś stopniu inkorporować w ten sposób doświadczenie powstańców przemieszczających się tą drogą między różnymi punktami miasta. Drugi kanał – stanowiący część przejścia pomiędzy „sierpniową” ekspozycją na antresoli a „wrześniową” na piętrze – ma rozmiary normalnego korytarza, ale charakter wielomedialnej instalacji. Panuje w nim mrok, zwiedzający muszą pokonywać gumowe przesłony między kolejnymi jego częściami, a jedynymi punktowymi źródłami światła są podświetlone fotografie łączniczek i łączników, którzy przeprowadzali powstańców przez kanały17. Na ścianach majaczą napisy naśladujące te wykonywane przez przewodników („Uwaga Niemcy”), a w niewidocznych głośnikach w losowy dla zwiedzającego sposób włączają się i wyłączają zróżnicowane dźwięki: szum wody, strzały, krzyki, a niekiedy głosy osób opowiadających o przejściu przez kanały. Nie jest to uporządkowana fonosfera, nie można przystanąć w jednym miejscu, aby wysłuchać wszystkich nagrań od początku do końca – rozbrzmiewają one z różnych miejsc kanału, tworząc wraz z podświetlonymi twarzami widmowy efekt. Za sprawą znaczącego ograniczenia oświetlenia, przearanżowania przestrzeni, częściowego wytłumienia i częściowego nasycenia dźwiękami pomieszczenie to wywołuje wrażenie przebywania w paraautentycznej przestrzeni należącej do odmiennego porządku, po trosze niesamowitej, po trosze melancholijnie przywołującej przeszłość.

    20Chwyt podświetlonych zdjęć twarzy poległych – tym razem, jak można się dowiedzieć od przewodników, wyłącznie tych, których ciał nie odnaleziono, na przykład Gajcego i Baczyńskiego – powraca w kolejnym intensywnie afektualnym miejscu ekspozycji, przy jej końcu, w instalacji przedstawiającej minicmentarz. Posadzka sali staje się nierówna i formuje kształty nagrobków, których wierzchy nakryte są szklanymi taflami – można więc spojrzeć do środka grobów. Wewnątrz widać wypełniający „mogiły” piasek i kamienie, drewniane krzyże, tabliczki z prowizorycznymi napisami w rodzaju „Zasypani”, „Ś.p. 35 spalonych”, bukieciki kwiatów. Wznoszące się wokół grobów ściany, stylizowane na wypalone, inkrustowane są wspomnianymi fotografiami oraz niszami, w których znajdują się pozostałości po powstańczych pochówkach – wydobyte w czasie ekshumacji przedmioty, zachowane wianuszki nieśmiertelników, płonące znicze itp. Sama nierówność terenu w tym miejscu zaczyna sterować ruchami zwiedzających, a efekt wzmagają kulturowe tabu – mimo świadomości, że mogiły są częścią muzealnej instalacji, automatycznie zaczyna się unikać stąpania po nich, co w efekcie uruchamia konwencję zachowania się jak na cmentarzu, na przykład pozostawanie w ciszy, performowanie zadumy, oszczędność ruchów i reakcji. Gość Muzeum staje się w tym miejscu osobą, która odwiedza groby powstańców tak jak groby bliskich, a zwiedzanie wystawy przechodzi prosto w gest upamiętnienia i hołdu, a nawet modlitwy.

    21Wachlarza możliwości emocjonalnego oddziaływania na zwiedzających dopełniają środki z repertuaru horroru i melodramatu. W tym pierwszym przypadku mam na myśli przede wszystkim namiot na antresoli, który wypełnia stół prosektoryjny zasypany zatopionymi w pleksiglasie protokołami z ekshumacji ofiar rzezi Woli. Po wyjściu z tej wydzielonej przestrzeni operującej estetyką szoku zwiedzający napotyka na dopowiedzenia – drewniany cokół z informacjami o zbrodniach oddziału Dirlewangera, pokryty poza tym słabo czytelnymi zapisami czerwoną farbą, w których można przy pewnym samozaparciu częściowo odcyfrować świadectwa ich dotyczące – w tym wzmiankę o gwałtach, jedyną, wedle mojego rozeznania, w całym muzeum. Fragmenty te zostały jednak pomyślane raczej jako przejmująca scenografia – wypowiedzi świadków i ofiar jak zapisane krwią – niż jako tekst przewidziany do odczytania. Nad tą instalacją widnieje plakat z wyimkami z książeczki żołnierza Wehrmachtu zawierającymi nakazy humanitarnego postępowania, tworzący z nią ironiczny kontrast. W tej horrorowej scenerii pojawia się także wywyższenie drugiej strony, ofiar zbrodni – w postaci sterylnie białego kąta tuż obok, gdzie ekspozycja dotyczy polskich służb sanitarnych i szpitalnych. Na środku tego małego pomieszczenia znajduje się studnia z kolejną serią drastycznych zdjęć. Skontrastowanie z czystym, ofiarnym i humanitarnym białym patrolem podsumowuje wizerunek niemieckich18 oprawców jako odhumanizowanych potworów.

    22Środki melodramatyczne wykorzystuje natomiast sala poświęcona harcerskiej poczcie powstańczej, w której odtwarzane są nagrania z odczytaniami nadanych przez warszawiaków tą drogą listów, wyeksponowanych również w gablotach tak, że wiele z nich można bez problemu przeczytać. Na ścianie wyświetlany jest w zapętleniu film sporządzony przypadkiem przez powstańczą kronikę, który uchwycił moment śmierci jedenastoletniego harcerza-listonosza. Silne uruchomienie emocji zwiedzającego wywołuje tu splot empatii wobec nadawców i odbiorców listów, wzruszenia ofiarnością dziecięcych listonoszy i żalu nad ofiarą.

    23Omówione tu przykładowo techniki oddziaływania przestrzeni muzealnej na zwiedzających, wzięte razem, wytwarzają sferę doświadczenia poruszającego większość zmysłów, a także aparat afektywny, ze szczególnym, choć dyskretnym uwzględnieniem ciała. Ikonosfera i fonosfera wchodzą więc w fuzję z intensywną – by tak rzec – somatosferą, w której zakorzeniona jest muzealna polityka pamięci.

    Pamiętać o pamiętaniu

    24Kontekstem dla omówionej wyżej podsumowującej części ekspozycji MPW jest rysowana coraz wyraźniej w przebiegu wizyty figura „drugiego wroga” powstańców – w której łączą się Stalin i ZSRR, polscy komuniści, armia Berlinga, zaprowadzanie władzy ludowej na ziemiach polskich, a potem – Polska Rzeczpospolita Ludowa aż do końca jej istnienia19. Narracja Muzeum formuje w ten sposób swego rodzaju Aktora wydarzeń, którego wszystkie działania – od skazania na klęskę powstania – cechują się podobnym stopniem niegodziwości. Komediowo wręcz przerysowane przejście przez korytarz „Polska Lubelska” do muzealnej kawiarenki, utrzymanej w klimacie dwudziestolecia międzywojennego, jest najdobitniejszym przykładem tej strategii. Korytarz ten właściwie w całości utrzymany jest w jaskrawej czerwieni, jego wizualną dominantą jest ogromny podświetlony symbol sierpa i młota. Ekspozycję wypełniają zarówno propagandowe plakaty PKWN, zdjęcia dokumentujące Armię Czerwoną na terenach polskich, jak i na przykład karykatury. Komentarz na tabliczkach przybiera w tej części MPW odcień ironiczny, operuje wieloma cudzysłowami („wyzwoliciele”, „towarzysze broni”, „nowa” Polska) i w krótkich podsumowaniach buduje obraz narodu, który w całości jest uciskany przez nikogo niepopieranymi decyzjami nowej administracji – tak jest przedstawiona także na przykład reforma rolna. Korytarzem tym przechodzi się do kawiarni, będącej ucieleśnieniem nostalgii za mieszczańskim przedwojniem – wyposażonej w pianino, gięte meble, szydełkowe obrusy, piosenki Mieczysława Fogga i galerię powstańczych zdjęć oprawionych w ramki. Kontrast pomiędzy tą przyjazną przestrzenią (przy tym przecież miejscem odpoczynku w trakcie wizyty w muzeum) i agresywną czerwienią korytarza jest uderzający; powstająca narracja opowiada historię powojennej Polski wyłącznie w kategoriach degradacji i utraty.

    25Jednym z tematów końcowej części ekspozycji MPW jest historia obchodów rocznicy powstania, gdzie komentarz kładzie nacisk na represjonowanie pamięci o nim po 1946 roku, raz jeszcze podkreślając przy tym związek między krytyką powstania i komunistyczną orientacją polityczną. PRL jest przedstawiona jako państwo, które immanentnie nie mogło zająć uczciwej pozycji wobec powstania – wtedy, kiedy je upamiętniało (jak przy wystawieniu pomnika w 1983 roku), było to wyrachowaniem i hipokryzją, kiedy krytykowało – niegodziwością; założeniem tej narracji jest nieuznawanie PRL za prawomocne państwo polskie. Mottem/tytułem tej części ekspozycji jest cytat z Ronalda Reagana z 1984 roku: „Słusznie składamy hołd tym, którzy poświęcili wszystko niepodległości i wolności”. Stany Zjednoczone są tu kreowane na dobrego suwerena, który z mocarstwowej pozycji zaświadcza o peryferyjnej historii, podnosi ją na chwilę do rangi światowej20.

    26Informacje dotyczące upamiętnień uzupełnia interaktywny boks zatytułowany „Pamięć i debata”, który zawiera wiele dokumentów z powojennych lat, w tym ponad trzydzieści fotografii z kolejnych obchodów rocznic powstania oraz dwadzieścia artykułów prasowych reprezentujących dyskusje na jego temat. Zestaw tych dokumentów wydaje się reprezentatywny, są one – jako źródła – nieskomentowane, co momentami prowadzi do możliwości interpretacyjnej konfuzji. Najstarszy dokument pochodzi ze stycznia 1945 roku (z pisma „Warszawa Niepodległa”), wśród najnowszych znajdują się przemówienie Lecha Kaczyńskiego na otwarciu MPW oraz zapis debaty „Powstanie Warszawskie – Akt założycielski Polski”, zorganizowanej wokół Kinderszenen Rymkiewicza przez Muzeum przy współudziale Teologii Politycznej. MPW, metaforycznie rzecz ujmując, formułuje wypowiedź na swój własny temat, upamiętnia własną upamiętniającą działalność. Jest jednocześnie przestrzenią hołdu i upamiętnienia, miejscem konstruowania pamięci, jak i miejscem pamięci drugiego stopnia21 – upamiętniającym samo upamiętnienie.

    27Działalność ta stanowi, moim zdaniem, jedną z najskuteczniejszych polityk pamięci we współczesnej Polsce; MPW wykreowało obraz powstania nie tylko jako zdarzenia fundamentalnego dla polskości i fundującego dla patriotyzmu, ale i jako wyjątkowo atrakcyjnego fragmentu najnowszej historii. Skłania do utożsamienia się z „wokółpowstańczą” wspólnotą, ukrywając jej wykluczające – etniczne, religijne, genderowe22 – aspekty, a wreszcie – do metaforycznej partycypacji. Aby przypomnieć reklamowy slogan instytucji: „jedyne takie muzeum” wykreowało „jedyne takie powstanie”; skoro Muzeum Powstania Warszawskiego jest atrakcyjne i zachęca do specyficznego udziału, walory te – przez swego rodzaju przekonującą ekwiwokację – przenoszą się na samo upamiętniane przezeń powstanie. Staje się ono tym samym – fantazmatycznie – wydarzeniem, które przyciąga, w którym warto byłoby wziąć udział.

    Notes de bas de page

    1 Publikacja powstała przy wsparciu finansowym Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer dec-2011/03/N/HS2/01000.

    2 Por. L. Nijakowski, Ofensywa martyrologiczna IV rP, w: tegoż, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Warszawa 2008, s. 190–241.

    3 Pojęcie „pola pamięci”, inspirowane teorią Pierre’a Bourdieu, zaproponował Jeffrey K. Olick w swojej książce The Politics of Regret. On Collective Memory and Historical Responsibility, New York–London, 2007, s. 92–97.

    4 Por. M. Kobielska, Co mówi powstanka? Emancypacja i zależność w najnowszych kobiecych narracjach o powstaniu warszawskim, w: (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o Prl. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Kraków 2013, s. 171–173.

    5 Dziękuję panu Szymonowi Niedzieli, kierownikowi Działu Obsługi Ekspozycji, jak również przewodnikom pracującym w Muzeum Powstania Warszawskiego, za uprzejme umożliwienie mi tej kwerendy i pomoc w jej przeprowadzeniu.

    6 Por. w tej sprawie świetny tekst Moniki Żychlińskiej: Muzeum Powstania Warszawskiego jako wehikuł polskiej pamięci zbiorowej, „Kultura i Społeczeństwo” 2009 nr 3, s. 89–114.

    7 Gdy pojawiają się cywile, to często już jako martwi, śmiertelne ofiary – jak w namiocie prosektoryjnym mieszczącym fragment ekspozycji na temat rzezi Woli, o którym będzie mowa dalej.

    8 Ta niezidentyfikowana w MPW wypowiedź jest autorstwa płk. Kazimierza Iranka-Osmeckiego, wówczas szefa oddziału informacyjno-wywiadowczego kg AK, który prowadził też rokowania kapitulacyjne powstania w październiku i podpisał układ o zaprzestaniu walk w Warszawie.

    9 Tematowi obecności religii w MPW należałoby poświęcić o wiele więcej miejsca, uwzględniając ową figurę Chrystusa-powstańca, wielokrotnie przywoływaną w toku ekspozycji, inne eksponaty dotyczące wprost lub dotykające tematu kultu, wreszcie samą kaplicę, w której regularnie odprawiane są msze.

    10 T. Żukowski, Muzeum, „Bez Dogmatu” 2005 nr 66, s. 29.

    11 Nota bene, przewodnicy podkreślają w tym miejscu, że cały ten fragment jest potrzebny z pragmatycznego powodu – ze względu na notoryczne mylenie powstań z 1943 i 1944 roku przez zwiedzających obcokrajowców; wydaje się, że niekiedy stoi za tym intuicja, jakoby obecność wątku getta w dotyczącej okupacyjnego niemieckiego terroru części MPW wymagała jakiegoś usprawiedliwienia.

    12 Film pokazywany w tym miejscu MPW został przygotowany przez Tadeusza Filipkowskiego „w hołdzie powstańczym operatorom”.

    13 T. Żukowski, dz. cyt., s. 29.

    14 Por. np.A. Manicka, Dotknąć muzeum, „Spotkania z Zabytkami” 2006 nr 8, s. 28– 29; R. Kleśta-Nawrocki, Muzeum Powstania Warszawskiego – muzeum pamięci IV rP, „Nasze Pomorze” 2007 nr 9, s. 99–117.

    15 Posługuję się tu roboczo Shustermanowskim pojęciem somaestetyki/somatoestetyki, łączącej dowartościowanie cielesnego wymiaru z uznaniem za podstawową kategorii doświadczenia (por. np. R. Shusterman, Somaestetyka, przeł. S. Stankiewicz, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Estetycznego” 2005 nr 7 (1), s. 1–2).

    16 Por. np. z perspektywy entuzjastycznego zwiedzającego – A. Manicka, dz. cyt.; z naukowego punktu widzenia – I. Kurz, Przepisywanie pamięci: przypadek Muzeum Powstania Warszawskiego, „Kultura Współczesna” 2007 nr 3, s. 150–162.

    17 Nota bene, w aspekcie wizualnym kanał kojarzy się ze znanym Pomnikiem Dzieci z Yad Vashem.

    18 Dodatkowo komplikuje tę sytuację wprowadzanie wątku nazistowskich oprawców, których nie-niemieckie pochodzenie – jak w wypadku Ukraińców, oddziałów roNA – jest podkreślane.

    19 Częścią tego obrazu jest sposób przedstawiania Armii Ludowej jako jednej z powstańczych sił, o którym była już skrótowo mowa. Ciekawe jest porównanie narracji MPW o Al i o Narodowych Siłach Zbrojnych – rola obu jest minimalizowana wobec Armii Krajowej, ale nieliczne wzmianki subtelnie różnią się tonem. Znamienny jest sam dobór czasowników w poświęconych im informacjach: gdy żołnierze NSz „idą do boju” i „walczą”, Al-owcy neutralnie „biorą udział [w powstaniu]”, „uczestniczą w walkach”, więc to tylko w wypadku tych pierwszych podkreśla się waleczny, czynny charakter ich działania.

    20 Drugim afirmowanym przy końcu ekspozycji MPW, by tak rzec, mocarstwem – w sferze kapitału symbolicznego – jest Watykan; przed wspomnianą częścią dotyczącą roli Jana Pawła II znajduje się tabliczka „Watykan a powstanie”, przypominająca dyplomatyczne wypowiedzi Piusa XII z września 1944 roku, podkreślającego w tym kontekście „wierność narodu [polskiego] wobec Boga”. Wedle komentarza „wkrótce stanowisko Watykanu i słowa papieża zna cały świat”.

    21 Idę w tym miejscu za uwagami Pierre’a Nory z jego tekstu Présentation, otwierającego monumentalne siedem tomów Miejsc pamięci (Les Lieux de mémoire, red. P. Nora, t. 1: La République, Paris 1993, s. VII–XIII).

    22 Nie omawiałam tutaj szerzej tego wątku; o kobiecych narracjach powstańczych jako takich piszę w artykule Co mówi powstanka?, dz. cyt. Nie wdając się w szczegóły, można powiedzieć, że MPW używa w swojej wizji powstania utrwalonego kulturowo podziału płciowych ról, które są przedstawianym postaciom dość sztywno rozdane. Wspomniany wyżej domyślny „podmiot muzeum” omija doświadczenie specyficznie kobiece (dobitnie, by nie rzec – brutalnie, świadczy o tym na przykład pominięcie wątku wojennej przemocy seksualnej), podobnie jak wspomnianą perspektywę cywilną.

    Auteur

    • Maria Kobielska
    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    Polska kultura pamięci: dominanty

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Zbrodnia katyńska, powstanie warszawskie, stan wojenny

    Maria Kobielska

    2016

    Voir plus de livres
    Polska kultura pamięci: dominanty

    Polska kultura pamięci: dominanty

    Zbrodnia katyńska, powstanie warszawskie, stan wojenny

    Maria Kobielska

    2016

    Voir plus de chapitres

    Czytanie Nory. Appendix

    Maria Kobielska

    „Ja tutaj piszę o sobie”. Uwikłania pamięciolożki

    Maria Kobielska

    Świadek na wystawie. Świadectwa w nowych muzeach historycznych

    Maria Kobielska

    Voir plus de chapitres
    1 / 3

    Czytanie Nory. Appendix

    Maria Kobielska

    „Ja tutaj piszę o sobie”. Uwikłania pamięciolożki

    Maria Kobielska

    Świadek na wystawie. Świadectwa w nowych muzeach historycznych

    Maria Kobielska

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Publikacja powstała przy wsparciu finansowym Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer dec-2011/03/N/HS2/01000.

    2 Por. L. Nijakowski, Ofensywa martyrologiczna IV rP, w: tegoż, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Warszawa 2008, s. 190–241.

    3 Pojęcie „pola pamięci”, inspirowane teorią Pierre’a Bourdieu, zaproponował Jeffrey K. Olick w swojej książce The Politics of Regret. On Collective Memory and Historical Responsibility, New York–London, 2007, s. 92–97.

    4 Por. M. Kobielska, Co mówi powstanka? Emancypacja i zależność w najnowszych kobiecych narracjach o powstaniu warszawskim, w: (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o Prl. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Kraków 2013, s. 171–173.

    5 Dziękuję panu Szymonowi Niedzieli, kierownikowi Działu Obsługi Ekspozycji, jak również przewodnikom pracującym w Muzeum Powstania Warszawskiego, za uprzejme umożliwienie mi tej kwerendy i pomoc w jej przeprowadzeniu.

    6 Por. w tej sprawie świetny tekst Moniki Żychlińskiej: Muzeum Powstania Warszawskiego jako wehikuł polskiej pamięci zbiorowej, „Kultura i Społeczeństwo” 2009 nr 3, s. 89–114.

    7 Gdy pojawiają się cywile, to często już jako martwi, śmiertelne ofiary – jak w namiocie prosektoryjnym mieszczącym fragment ekspozycji na temat rzezi Woli, o którym będzie mowa dalej.

    8 Ta niezidentyfikowana w MPW wypowiedź jest autorstwa płk. Kazimierza Iranka-Osmeckiego, wówczas szefa oddziału informacyjno-wywiadowczego kg AK, który prowadził też rokowania kapitulacyjne powstania w październiku i podpisał układ o zaprzestaniu walk w Warszawie.

    9 Tematowi obecności religii w MPW należałoby poświęcić o wiele więcej miejsca, uwzględniając ową figurę Chrystusa-powstańca, wielokrotnie przywoływaną w toku ekspozycji, inne eksponaty dotyczące wprost lub dotykające tematu kultu, wreszcie samą kaplicę, w której regularnie odprawiane są msze.

    10 T. Żukowski, Muzeum, „Bez Dogmatu” 2005 nr 66, s. 29.

    11 Nota bene, przewodnicy podkreślają w tym miejscu, że cały ten fragment jest potrzebny z pragmatycznego powodu – ze względu na notoryczne mylenie powstań z 1943 i 1944 roku przez zwiedzających obcokrajowców; wydaje się, że niekiedy stoi za tym intuicja, jakoby obecność wątku getta w dotyczącej okupacyjnego niemieckiego terroru części MPW wymagała jakiegoś usprawiedliwienia.

    12 Film pokazywany w tym miejscu MPW został przygotowany przez Tadeusza Filipkowskiego „w hołdzie powstańczym operatorom”.

    13 T. Żukowski, dz. cyt., s. 29.

    14 Por. np.A. Manicka, Dotknąć muzeum, „Spotkania z Zabytkami” 2006 nr 8, s. 28– 29; R. Kleśta-Nawrocki, Muzeum Powstania Warszawskiego – muzeum pamięci IV rP, „Nasze Pomorze” 2007 nr 9, s. 99–117.

    15 Posługuję się tu roboczo Shustermanowskim pojęciem somaestetyki/somatoestetyki, łączącej dowartościowanie cielesnego wymiaru z uznaniem za podstawową kategorii doświadczenia (por. np. R. Shusterman, Somaestetyka, przeł. S. Stankiewicz, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Estetycznego” 2005 nr 7 (1), s. 1–2).

    16 Por. np. z perspektywy entuzjastycznego zwiedzającego – A. Manicka, dz. cyt.; z naukowego punktu widzenia – I. Kurz, Przepisywanie pamięci: przypadek Muzeum Powstania Warszawskiego, „Kultura Współczesna” 2007 nr 3, s. 150–162.

    17 Nota bene, w aspekcie wizualnym kanał kojarzy się ze znanym Pomnikiem Dzieci z Yad Vashem.

    18 Dodatkowo komplikuje tę sytuację wprowadzanie wątku nazistowskich oprawców, których nie-niemieckie pochodzenie – jak w wypadku Ukraińców, oddziałów roNA – jest podkreślane.

    19 Częścią tego obrazu jest sposób przedstawiania Armii Ludowej jako jednej z powstańczych sił, o którym była już skrótowo mowa. Ciekawe jest porównanie narracji MPW o Al i o Narodowych Siłach Zbrojnych – rola obu jest minimalizowana wobec Armii Krajowej, ale nieliczne wzmianki subtelnie różnią się tonem. Znamienny jest sam dobór czasowników w poświęconych im informacjach: gdy żołnierze NSz „idą do boju” i „walczą”, Al-owcy neutralnie „biorą udział [w powstaniu]”, „uczestniczą w walkach”, więc to tylko w wypadku tych pierwszych podkreśla się waleczny, czynny charakter ich działania.

    20 Drugim afirmowanym przy końcu ekspozycji MPW, by tak rzec, mocarstwem – w sferze kapitału symbolicznego – jest Watykan; przed wspomnianą częścią dotyczącą roli Jana Pawła II znajduje się tabliczka „Watykan a powstanie”, przypominająca dyplomatyczne wypowiedzi Piusa XII z września 1944 roku, podkreślającego w tym kontekście „wierność narodu [polskiego] wobec Boga”. Wedle komentarza „wkrótce stanowisko Watykanu i słowa papieża zna cały świat”.

    21 Idę w tym miejscu za uwagami Pierre’a Nory z jego tekstu Présentation, otwierającego monumentalne siedem tomów Miejsc pamięci (Les Lieux de mémoire, red. P. Nora, t. 1: La République, Paris 1993, s. VII–XIII).

    22 Nie omawiałam tutaj szerzej tego wątku; o kobiecych narracjach powstańczych jako takich piszę w artykule Co mówi powstanka?, dz. cyt. Nie wdając się w szczegóły, można powiedzieć, że MPW używa w swojej wizji powstania utrwalonego kulturowo podziału płciowych ról, które są przedstawianym postaciom dość sztywno rozdane. Wspomniany wyżej domyślny „podmiot muzeum” omija doświadczenie specyficznie kobiece (dobitnie, by nie rzec – brutalnie, świadczy o tym na przykład pominięcie wątku wojennej przemocy seksualnej), podobnie jak wspomnianą perspektywę cywilną.

    Pamięć i afekty

    X Facebook Email

    Pamięć i afekty

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Pamięć i afekty

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Kobielska, M. (2014). Muzeum Powstania Warszawskiego: polityka pamięci i powstańcze afekty. In Z. Budrewicz, R. Sendyka, & R. Nycz (éds.), Pamięć i afekty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6373
    Kobielska, Maria. « Muzeum Powstania Warszawskiego: polityka pamięci i powstańcze afekty ». In Pamięć i afekty, édité par Zofia Budrewicz, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6373.
    Kobielska, Maria. « Muzeum Powstania Warszawskiego: polityka pamięci i powstańcze afekty ». Pamięć i afekty, édité par Zofia Budrewicz et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.6373.

    Référence numérique du livre

    Format

    Budrewicz, Z., Sendyka, R., & Nycz, R. (éds.). (2014). Pamięć i afekty (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5115
    Budrewicz, Zofia, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz, éd. Pamięć i afekty. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5115.
    Budrewicz, Zofia, et al., éditeurs. Pamięć i afekty. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5115.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement