Badania intermedialne i nowa humanistyka
p. 418-430
Texte intégral
1. „Kakofonia medialna”
1We wstępie do tomu zbiorowego Texte et médialité z 1987 roku Jürgen E. Müller, jeden z pierwszych przedstawicieli badań intermedialnych, akcentował znaczenie w życiu codziennym rozmaitych mediów i fenomenu medialności. Jak wówczas stwierdzał niemiecki medioznawca: „Teksty, utwory literackie, obrazy, fotografie, okładki, komiksy, telefon, teletekst, telewizja, radio, reklama, film, wideo, wideoklip… media, nowe media, pejzaż audiowizualny, medialność, multimedialność, intermedialność… – nasza codzienność jest warunkowana przez media i koncepcje medialności” 1. Komentarz ten, sformułowany w latach 80., a zatem dziesięć lat przed powstaniem Centre de Recherche sur l’Intermédialité (CRI; instytucja ta funkcjonuje aktualnie pod zmienioną nazwą: Centre de Recherches Intermédiales sur les arts, les lettres et les techniques; CRIalt), z pewnością nie budzi dzisiaj – w erze ekspansji mediów audiowizualnych i cyfrowych – żadnych wątpliwości. Truizmem byłoby wręcz odnotowywać sam fakt przemian współczesnej kultury powodowanych przez media. Warto jednak zauważyć, że w przypadku społeczeństwa medialnego 2, o którym rozprawiają obecnie zwłaszcza medioznawcy i badacze komunikacji społecznej, chodzi już nie tylko o „krzyżowanie się” 3mediów, istnienie sieci rozmaitych przekazów medialnych i relacji między mediami (jak można przeczytać nawet w Le Dictionnaire International des Termes Littéraires), czyli ich ogólne związki, transformacje, rozmaite fuzje 4(to oczywiście nieustannie zachodzący i pogłębiający się proces), ale – w wymiarze antropologicznym – o skutki przebywania człowieka w rzeczywistości (z)mediatyzowanej, o efekty jego konfrontowania się z rzeczywistością medialną, którą rządzi rozwój technologii komunikacyjnych. Interesują mnie zatem nie tyle próby typologii relacji między mediami czy próby typologii niejednorodnych zjawisk artystycznych, jak np. Wernera Wolfa (rozróżnia cztery formy intermedialności: transmedialność, transpozycję intermedialną, odniesienie intermedialne, polimedialność 5) bądź Clausa Clüvera (wskazuje trzy rodzaje tekstów: multimedialne /opera/, różnomedialne /komiks/ i intermedialne /poezja dźwiękowa/ 6), ile procesy medializacji, rozumiane jako wpływ mediów na wszelkie przejawy życia społecznego, a zwłaszcza konsekwencje tego, że „media, sieci informacji, ekrany telewizyjne i komputerowe zawładnęły światem pisma i mowy” 7. Można to ująć nieco inaczej, skoro rzecz dotyczy sfery podmiotowej: dzisiejszy człowiek jako uczestnik społeczeństwa medialnego, doświadczający nowych form komunikacji kulturowej (m.in. komunikacji cyfrowej), charakteryzuje się, jak trzeba by powiedzieć, tożsamością zmediatyzowaną.
2Müller w przywołanym już wstępie do książki z lat osiemdziesiątych podkreślał, że: „[współczesne media] – jeśli myślimy o nieprzeniknionej dżungli mediów w metropoliach i o zaciętych walkach, w które angażują się najrozmaitsze ich rodzaje – skazują nas na kakofonię medialną [wyróż. – A.H.]” 8. Owa kakofonia (gr. κακός [kakós] – zły, φωνή [phōné] – dźwięk, głos, hałas itd.) w dobie społeczeństwa medialnego dla jednych jest przede wszystkim przejawem wojny toczonej za sprawą informacji czy też, by sięgnąć do sugestywnego słownika Paula Virilio, „bomby informacyjnej” 9, dla innych zaś przejawem przebywania, jak twierdziłby Marc Augé, w różnych „nie-miejscach”, o których specyfice decydują, najprościej ujmując, trzy mechanizmy, a mianowicie istnienie ogłuszających hałasów, ekspansja elementów kultury popularnej (tu dochodzi do swoistej kanonizacji zmysłu wzroku) oraz zanik tradycyjnych form komunikacji, które zostają zastąpione przez nowoczesne urządzenia elektroniczne. Dyskusja z tego rodzaju ujęciami wydaje się w aktualnych realiach bezcelowa. Kakofonia medialna, jeśli rozpatrywać problem w szerokiej perspektywie antropologicznej i zastanawiać się nad nowym polem percepcji uczestnika społeczeństwa medialnego, wiąże się z permanentnym transferem i sytuacją akuzmatyczną 10rozumianą tutaj jako bycie w rzeczywistości zdominowanej przez (wielokrotnie) zapośredniczony, „rozszczepiony” przekaz medialny (ακουσματικοί [akousmatikoi], by przypomnieć, to formuła odnosząca się pierwotnie do słuchaczy „nieobecnego” – nauczającego zza zasłony – Pitagorasa).
3Kwestia kakofonii medialnej, jak nietrudno zauważyć, nie znajduje stosownego miejsca w dzisiejszej praktyce akademickiej, w koncepcjach tradycyjnej humanistyki. Powody tego okazują się oczywiste. W obrębie akademii poszczególne media oraz sztuki powszechnie są izolowane, poniekąd zastrzeżone, traktowane jako zjawiska wyznaczające odrębne pola badawcze (izolowana literatura np. staje się obiektem zainteresowania, jak to ktoś stwierdził, literaturoznawstwa „antykwarycznego”, które raczej nie uwzględnia reguł komunikacji w społeczeństwie medialnym; innymi słowy, obiektem zainteresowania literaturoznawców pozostających „archeologami informacyjnego porządku druku” 11, eksploratorami „galaktyki Gutenberga”). Jednym z pierwszych badaczy, którzy zakwestionowali ten sposób myślenia, był Jürgen E. Müller, prekursor badań nad intermedialnością, forsujący przy wielu okazjach tezę, że mediów nie daje się traktować jako „monad” 12, że nie istnieje świat „mediów-monad” 13, że koncepcja „typu monadycznego” 14jest nieprzydatna we współczesnej nauce. W przekonaniu niemieckiego medioznawcy media nie są monadami, nie spotyka się „czystych” mediów (mechanizmy ich funkcjonowania okazują się zupełnie inne – dobrze wiadomo, że pojawienie się jakiegokolwiek nowego medium wpływa na już istniejące, a stare i nowe media oddziałują na siebie w kulturze konwergencji), dlatego też praktyka akademicka wymaga zasadniczych zmian czy – jak to określa wprost w tekście L’intermédialité, une nouvelle approche interdisciplinaire, perspectives théoriques et pratiques à l’exemple de la vision de la télévision z 2000 roku – „rewizji intermedialnej” 15.
2. Rekonfiguracja pola: od intertekstualności do intermedialności
4Intermedialność od dwóch dekad jest traktowana (zwłaszcza przez niemieckich badaczy na czele z Jürgenem E. Müllerem) jako fenomen współczesnej kultury, charakterystyczna cecha komunikacji kulturowej w społeczeństwie medialnym 16. Ujmując kwestię szerzej, należałoby powiedzieć, że w najnowszej humanistyce intermedialność pozwala opisywać, po pierwsze, funkcjonowanie nowoczesnego społeczeństwa – „medialnego”, „ponowoczesnego”, „sieciowego” – kształtowanego za sprawą sieci przekazów i ich permanentnych interakcji w sferze ideologii, polityki, nauki etc.; po drugie – realizacje nowoczesnej sztuki (nie tylko zresztą tzw. hybrydy medialne); po trzecie – indywidualne doświadczenie warunkowane sytuacją akuzmatyczną, bycie w rzeczywistości medialnej i zmediatyzowanej (egzystencję inter-esse). Innymi słowy, badania intermedialne przynoszą analizy charakteru komunikacji kulturowej w dobie społeczeństwa medialnego (komunikacji zmieniającej się pod wpływem m.in. rozwiązań technologicznych oraz ekspansji nowych mediów i „nowych nowych mediów” 17), w tym i analizy nowoczesnej sztuki i jej różnorodnych środowisk medialnych.
5Jeśli zatrzymać się przy intermedialności w wymiarze artystycznym (chodzi o tzw. intermedialność artystyczną 18), widać od razu, że nie jest ona czymś nowym; dobrze znane są takie zjawiska jak ekfraza, adaptacje sceniczne, umuzycznienia tekstu słownego, transpozycje, interakcje sztuk (np. correspondance des arts w okresie romantyzmu), najogólniej rozumiana hybrydyzacja praktyk artystycznych w dobie nowoczesności czy najnowsze formy realizacji intermedialnych. Niewątpliwie problem transferu medialnego pojawia się wraz z każdą działalnością artystyczną, stąd też Müller dostrzega np. przejawy poetyki intermedialności w twórczości starożytnych Greków 19. Jednakże w XX i XXI wieku dochodzi do swoistego przesilenia ze względu zarówno na nowe sposoby transmisji oraz „archiwizacji” doświadczenia 20, jak i skalę tych zjawisk. Intermedialność należałoby więc wiązać nade wszystko ze współczesnymi formami komunikacji kulturowej, traktować jako świadectwo zmian obserwowanych w (po)nowoczesnym świecie – nie bez powodu wiek XX określono mianem wieku intermedialności 21.
6W tym miejscu trudno byłoby nie uwzględnić oczywistego faktu, że tak pojmowana koncepcja intermedialności wyrasta z dobrze znanej literaturoznawcom koncepcji intertekstualności 22, że daje się je uznać za komplementarne. Widać to doskonale, biorąc pod uwagę chociażby sam rozwój teorii w porządku czasowym: najlepszy okres badań nad intertekstualnością przypada – najpierw za sprawą, oczywiście, Julii Kristevej i działalności grupy Tel Quel – na lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte i osiemdziesiąte, badań nad intermedialnością zaś na lata osiemdziesiąte/dziewięćdziesiąte i późniejsze. Intermedialność, jak można przyjąć, to kontynuacja intertekstualności (wyciągnięcie konsekwencji z powszechnie znanego twierdzenia Kristevej: „każdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów, jest wchłonięciem i przekształceniem innego tekstu” 23), propozycja stanowiąca jej swoiste „przedłużenie” w mediosferze (jak zresztą zasadnie przekonuje Claus Clüver: „teorie intertekstualności doprowadziły do rozpoznania, że tekstualność zawsze pociąga za sobą intermedialność” 24). Między dwoma nurtami koncepcji daje się zarazem dostrzec i pewne zasadnicze różnice. Objaśnia je precyzyjnie Müller: otóż intermedialność w odróżnieniu od intertekstualności, po pierwsze, pozwala przekraczać ograniczenia badań zorientowanych na samą literaturę jako rodzaj mediów (byłby to jednak niewystarczający warunek, aby mówić o odrębnym polu refleksji, wszakże intertekstualność od dawna nie jest narzędziem analizy wyłącznie tekstu pisanego i realizacji literackich, obejmuje także „nieliterackie dyskursy kulturowej rzeczywistości” 25; wykorzystywana była skądinąd nie tylko w studiach literaturoznawczych 26, ale też na przykład teatrologicznych, filmoznawczych, muzykologicznych), po drugie: pozwala zajmować się określonymi procesami, a mianowicie „interakcjami i interferencjami MIĘDZY różnymi mediami” 27, po trzecie: „orientuje badania na materialność i funkcje społeczne [wyróż. – A.H.] tych procesów”28. Chciałbym zwrócić uwagę zwłaszcza na trzecią różnicę, chodzi mi bowiem, by powtórzyć, nie tyle o przejawy konfrontowania rozmaitych mediów i form sztuki (zjawisk „międzyartystyczności”), ile przede wszystkim o czynniki społeczne, technologiczne, medialne 29, potęgujące procesy medializacji. W przekonaniu Jürgena E. Müllera istotne okazuje się w tym wypadku z jednej strony przejście od tekstualności do materialności, z drugiej – zorientowanie badań na wymiar społeczno-kulturowy. Te dwa argumenty powodują w konsekwencji zasadniczą zmianę perspektywy badawczej. Teraz to właśnie materialność, czy też problem „inter-materialności” 30, sytuuje się w centrum refleksji (można powiedzieć, że swoiście rozumiana „materialność komunikacji” – za sprawą oddziaływania obrazu, fotografii, filmu, dźwięku, muzyki, tekstu, radia, telewizji, nowych mediów, „nowych nowych mediów” – jest faktyczną przyczyną kakofonii medialnej). W związku z zasygnalizowanym przejściem od tekstualności do materialności i zarazem uwzględnieniem całej sfery doświadczenia społecznego 31Müller mówi wprost o „nowym paradygmacie w naukach humanistycznych” 32, myśląc skądinąd o rozległej tradycji „nauk o duchu” (Geisteswissenschaften) i powinnościach współczesnej humanistyki.
3. Literatura/medialitura i nowa humanistyka
7Rozmaite ujęcia i koncepcje intermedialności (D. Higginsa, J.E. Müllera, J. Schrötera, H. Oosterlinga, I.O. Rajewsky 33) dają możliwość przedyskutowania w murach akademii nieco skromniejszej w charakterze – w zestawieniu z Müllerem – propozycji Wernera Wolfa związanej z nowym paradygmatem w badaniach literaturoznawczych 34. Niewątpliwie studia intermedialne przynoszą zainteresowanie dzisiejszych literaturoznawców i komparatystów nowymi formami pisania i czytania (nowymi zachowaniami autorów i odbiorców), literaturą pośród innych mediów 35. Pozwalają poznawać sposoby funkcjonowania literatury w pejzażu medialnym, a mianowicie ustalać kanały jej „przemieszczania” się w obrębie rozmaitych mediów, i analizować reakcje uczestników społeczeństwa medialnego.
8W perspektywie intermedialności widać doskonale, że literatura skazuje współczesnego odbiorcę na sytuację akuzmatyczną, że istnieje w różnorodnych środowiskach medialnych: od tekstu drukowanego („tekst klasyczny”, forma książki), przez realizacje głosowe i dźwiękowe, realizacje sceniczne, instalacje multimedialne, po cyberprzestrzeń. Widać tym samym, że funkcjonuje ona współcześnie bardzo często „poza literaturą”, wpisuje się, jak powiedziałby Müller, w pejzaż medialny36. Cały proces jej rozprzestrzeniania się wieloma kanałami medialnymi postępuje w błyskawicznym tempie i staje się dla literaturoznawcy mocno kłopotliwy. W latach dziewięćdziesiątych użyłem określenia „literatura poza literaturą”, by wyciągnąć konsekwencje z nietypowego umuzycznienia fragmentu Herodiady Mallarmégo przez Paula Hindemitha 37; dzisiaj to określenie oznacza dla mnie raczej zerwanie z utożsamieniem literatury z „tekstem klasycznym” (a zatem i nieuniknione wyjście poza literaturoznawstwo „antykwaryczne”), sposób rozumienia literatury jako medialitury. Tenże neologizm, który objaśniają m.in. redaktorzy tomu Médias et littérature. Formes, pratiques et postures 38, odnosi się, po pierwsze, do intermedialności w literaturze (rezultatów „krzyżowania się” różnych mediów), po drugie – do (inter)medialności literatury (jej „przemieszczeń” i obecności w pejzażu medialnym). Od wieku XX – za sprawą uwarunkowań zarówno technologicznych (m.in. możliwości rejestracji i dystrybucji dźwięku na szeroką skalę), jak i medialnych i społecznych – literatura przestała być tylko tekstem drukowanym (graficznym), wymagającym wyłącznie czytania. W erze rozpowszechnienia się starych i nowych mediów stała się, z jednej strony, „mobilna”, z drugiej – wyjątkowo podatna na serie przekształceń (inter)medialnych: przez recykling, adaptacje, remediacje, transpozycje, działania performatywne, przekłady hipertekstowe etc. Niegdyś chroniona przez pismo, wkroczyła w przestrzeń kakofonii medialnej i nawet w tradycyjnej postaci domaga się teraz traktowania w kategoriach, by tak to określić, głosu i skryptoralności (myślę o pozostawionych śladach głosu i audiosfery w zapisie tekstowym).
9W sytuacji nasilenia zjawisk transferu medialnego w paru ostatnich dekadach pojawia się dzisiaj, jak sądzę, konieczność analizowania literatury w perspektywie medioznawczej. Niezbędne okazuje się wkroczenie badań literaturoznawczych na terytoria zarezerwowane dotąd przede wszystkim dla medioznawców, badaczy komunikacji społecznej czy socjologów. Instytucjonalne konsekwencje takich rozwiązań dla literaturoznawstwa łatwo przewidzieć, wszakże od jakiegoś już czasu określa się je mianem „specjalnego medioznawstwa” 39i traktuje jako „naukę o mediach” 40, „medioznawstwo między innymi medioznawstwami”41. W gruncie rzeczy chodzi o trudny proces transformacyjny badań nad literaturą jako jednym z wielu mediów. Istnieją zresztą pewne tradycje literaturoznawcze: warto przypomnieć, że nową perspektywę badawczą wypracowywała od lat dziewięćdziesiątych komparatystyka literacka, o czym świadczą chociażby artykuły pomieszczone w tomie niemieckich komparatystów Literatur intermedial. Musik – Malerei – Photographie – Film 42(Darmstadt 1995) czy raport Bernheimera z 1993 roku, w którym eksponuje się następujący postulat: „Komparatystyka powinna obejmować porównania w obrębie różnych mediów, od wczesnych manuskryptów do telewizji, hipertekstu i rzeczywistości wirtualnej” 43. Trzeba jednak przy tym zaznaczyć, że intermedialność, podobnie jak u niemieckiego medioznawcy, określa tutaj nie jakiś z góry ustalony przedmiot studiów (sam Müller zajmuje się szeroko rozumianą historią i teorią mediów: filmem, telewizją, literaturą, muzyką, radiem, mediami audiowizualnymi i cyfrowymi), lecz interdyscyplinarne podejście badawcze 44. Koncepcja intermedialności jest reakcją na dotychczasową hiperspecjalizację akademicką, hiperspecjalizację wciąż obowiązującą w wielu rejonach nauk humanistycznych, propagowaną i wzmacnianą od końca XIX wieku (ugruntowywaną w obrębie Uniwersytetu Doskonałości, gdzie poszczególne media i sztuki są powszechnie izolowane). W polu badań intermedialnych kluczowa okazuje się refleksja nad współczesnymi formami komunikacji kulturowej – sytuacją człowieka skazanego na kakofonię medialną.
10Myśląc o takim projekcie badań intermedialnych, chciałbym sformułować końcową konkluzję w szerszym kontekście: nowa humanistyka, poszukująca usilnie języków opisu rozmaitych przestrzeni kulturowych, zjawisk artystycznych, medialnych i społecznych, mierzy się przede wszystkim z problemem odpowiedzialności (zaangażowania, empatii, solidarności) i problemem „odnajdywania siebie” (przez uczestników społeczeństwa medialnego) w rzeczywistości (z)mediatyzowanej. W pierwszym i drugim przypadku staje się silnie zideologizowana i upolityczniona, co być może najlepiej widać z perspektywy komparatystyki kulturowej (Gayatri Ch. Spivak zwykła powtarzać zdanie: „tak czy inaczej jesteśmy w samym środku polityki”45). W książce Komparatystyka. Studia literackie – studia kulturowe (Kraków 2013) przedstawiłem pełniejszą argumentację, twierdząc, że w toczącej się aktualnie debacie o nową humanistykę istotną rolę będą odgrywać – niezależnie od rozmaitych głosów krytyki – kwestie interkulturowości oraz intermedialności, badania interkulturowe oraz badania intermedialne. Na razie nie mam lepszych argumentów jako komparatysta: w trudnych czasach zmagania się z ideą eurocentryzmu i jej skutkami, w erze migracji (wiek XXI stał się już wiekiem migracji) i w erze mediów, kakofonii medialnej znoszącej indywidualny idiom, humanistyka – jakkolwiek zabrzmi to patetycznie – musi wziąć na siebie odpowiedzialność za współczesny świat. Tego rodzaju utopijne z gruntu – i paradoksalnie realistyczne zarazem – przeświadczenie powinno otwierać, w moim przekonaniu, perspektywę (nowej) humanistyki. W przeciwnym wypadku będzie można powtarzać z gorzką ironią beznadziejną diagnozę: „[…] studia uniwersyteckie w dziedzinie literatury prowadzą właściwie donikąd i tylko przed najzdolniejszymi studentami otwierają drogę do kariery wykładowcy akademickiego w tejże dziedzinie; w gruncie rzeczy mamy do czynienia z dość rozkosznym systemem, którego jedynym celem jest odtwarzanie samego siebie ze wskaźnikiem odpadów powyżej dziewięćdziesięciu pięciu procent. Studia te nie są jednak szkodliwe, a nawet mają pewną marginalną użyteczność” 46.
Notes de bas de page
1 J.E. Müller, Texte et médialité – une introduction, w: Texte et médialité, réd. J.E. Müller, Lehrstuhl Romanistik I, Universität Mannheim, Mannheim 1987, s. 9.
2 Zob. U. Saxer, Mediengesellschaft: Eine kommunikationssoziologische Perspektive, Springer VS, Wiesbaden 2012; S. Michalczyk, Społeczeństwo medialne. Studia z teorii komunikowania masowego, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002.
3 Niegdysiejsza definicja proponowana przez CRI brzmiała: „Le croisement des médias dans la production culturelle contemporaine”.
4 Zob. Intermedialität. Theorie und Praxis eines interdisziplinären Forschungsgebiets, Hrsg. von J. Helbig, J. Schmidt, Berlin 1998.
5 Propozycja ta była wielokrotnie prezentowana, zob. W. Wolf, Relations between Literature and Music in the Context of a General Typology of Intermediality, w: Comparative Literature: Sharing Knowledges for Preserving Cultural Diversity, t. 1, ed. by L. Block de Behar, P. Mildonian, J.-M. Djian, D. Kadir, A. Knauth, D. Romero Lopez, M. Seligmann Silva, „Encyclopedia of Life Support Systems” (EOLSS), Oxford 2009, s. 133–155; (Inter) mediality and the Study of Literature, „CLCWeb: Comparative Literature and Culture” 2011, t. 13, nr 3; tekst znajduje się na stronie http://docs.lib.purdue.edu/clcweb/vol13/iss3/2 (1.09.2016); Intermedialität: Konzept, literaturwissenschaftliche Relevanz, Typologie, intermediale Formen, w: Intertextualität, Intermedialität, Transmedialität. Zur Beziehung zwischen Literatur und anderen Medien, Hrsg. von V.C. Dörr, T. Kurwinkel, Königshausen & Neumann, Würzburg 2014, s. 11–45.
6 C. Clüver, Intermediality and Interarts Studies, w: Changing Borders: Contemporary Positions in Intermediality, ed. by J. Arvidson, M. Askander, J. Bruhn, H. Führer, Intermedia Studies Press, Lund 2007, s. 19–37.
7 A.-Ph. Durand, Un Monde Techno. Nouveaux espaces électroniques dans le roman français des années 1980 et 1990, Weidler, Berlin 2004, s. 13.
8 J.E. Müller, Texte et médialité – une introduction…, s. 9.
9 P. Virilio, Bomba informacyjna, przeł. S. Królak, Sic!, Warszawa 2006.
10 Notabene sytuacja akuzmatyczna dla Pierre’a Schaeffera oznacza oddzielenie dźwięku od jego źródła. Zob. P. Schaeffer, Akuzmatyka, przeł. J. Kutyła, w: Kultura dźwięku. Teksty o muzyce nowoczesnej, red. Ch. Cox, D. Warner, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2010, s. 107; zob. także P. Schaeffer, L’Acousmatique, w: tegoż, Traité des objets musicaux. Essai interdisciplines, Éditions du Seuil, Paris 1977, s. 91.
11 H. Saussy, „Wyborny trup” pozszywany ze świeżych koszmarów. O memach, pszczelich rojach i samolubnych genach, przeł. E. Rajewska, w: Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki. Antologia, red. T. Bilczewski, Wydawnictwo UJ, Kraków 2010, s. 238 (H. Saussy, Exquisite Cadavers Stitched from Fresh Nightmares: Of Memes, Hives, and Selfish Genes, w: Comparative Literature in an Age of Globalization, ed. by H. Saussy, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 2006, s. 3–42).
12 To skądinąd wielokrotnie wskazywana analogia, zob. np. J.E. Müller, „Top Hat” et l’intermédialité de la comédie musicale, „Cinémas” 1994, t. 5, nr 1–2, s. 213; Séries culturelles audiovisuelles ou: Des premiers pas intermédiatiques dans les nuages de l’archéologie des médias, w: Intermédialité et socialité. Histoire et géographie d’un concept, réd. M. Froger, J.E. Müller, Nodus, Münster 2007, s. 95–96; Intermediality Revisited: Some Reflections about Basic Principles of this Axe de Pertinence, w: Media Borders, Multimodality and Intermediality, ed. by L. Elleström, Palgrave MacMillan, Basingstoke–New York 2010, s. 242.
13 J.E. Müller, Intermedialität. Formen moderner kultureller Kommunikation, Nodus, Münster 1996, s. 82.
14 Tegoż, Séries culturelles audiovisuelles ou: Des premiers pas intermédiatiques dans les nuages de l’archéologie des médias, s. 95–96.
15 J.E. Müller, L’intermédialité, une nouvelle approche interdisciplinaire, perspectives théoriques et pratiques à l’exemple de la vision de la télévision, „Cinémas” 2000, t. 10, nr 2/3, s. 106.
16 Problem intermedialności w takiej właśnie perspektywie rozpatruje m.in. Jürgen E. Müller w książce Intermedialität. Formen moderner kultureller Kommunikation czy Claus Clüver w artykule Inter textus / inter artes / inter media (w: Komparatistik 2000/2001. Jahrbuch der Deutschen Gesellschaft für Allgemeine und Vergleichende Literaturwissenschaft, Hrsg. von M. Schmitz-Emans, U. Lindemann, Synchron Publishers, Heidelberg 2001, s. 14–50).
17 P. Levinson, Nowe nowe media, przeł. M. Zawadzka, Wydawnictwo WAM, Kraków 2010 (P. Levinson, New New Media, Penguin Academics, Boston 2009).
18 H. Oosterling, Sens(a)ble Intermediality and „Interesse”. Towards an Ontology of the In-Between, „Intermédialités” 2003, nr 1, s. 30.
19 J.E. Müller, Intermediality: A Plea and Some Theses for a New Approach in Media Studies, w: Interart Poetics: Essays on the Interrelations of Arts and Media, ed. by U.-B. Lagerroth, H. Lund, E. Hedling, Rodopi, Amsterdam–Atlanta 1997, s. 296.
20 Zob. S. Mariniello, L’intermédialité: un concept polymorphe, w: Inter Media. Littérature, cinéma et intermédialité, réd. C. Vieira, I. Rio Novo, L’Harmattan, Paris 2011, s. 13–15.
21 W. Uricchio, Media, Simultaneity, Convergence: Culture and Technology in an Age of Intermediality, Universiteit Utrecht, Utrecht 1997.
22 Zob. m.in. A.A. Hansen-Löve, Intermedialität und Intertextualität. Probleme der Korrelation von Wortund Bildkunst: Am Beispiel der russischen Moderne, w: Dialog der Texte. Hamburger Kolloquium zur Intertextualität, Hrsg. von W. Schmid, W.-D. Stempel, Wiener Slawistischer Almanach, Wien 1983, s. 291–360.
23 J. Kristeva, Słowo, dialog i powieść, przeł. W. Grajewski, w: Bachtin. Dialog – język – literatura, red. E. Czaplejewicz, E. Kasperski, PWN, Warszawa 1983, s. 396. W oryginale: „tout texte se construit comme mosaïque de citations, tout texte est absorption et transformation d’un autre texte. A la place de la notion d’intersubjectivité s’installe celle d’intertextualité [...]” (J. Kristeva, Bakhtine, le mot, le dialogue et le roman, „Critique” 1967, XXXIII, nr 239, s. 440–441; zob. tejże, Sèméiotikè: recherches pour une sémanalyse, Éditions du Seuil, Paris 1969, s. 146).
24 C. Clüver, Intermediality and Interarts Studies, s. 29.
25 R. Nycz, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy, w: tegoż, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012, s. 36 (także w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 156). Zob. także R. Nycz, Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy, „Pamiętnik Literacki” 1990, z. 2, s. 95–116 (także w: tegoż, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 1993, s. 59–82).
26 Piszę o tym szerzej we Wprowadzeniu do książki Muzyka w literaturze. Perspektywy komparatystyki interdyscyplinarnej (Universitas, Kraków 2008, s. 13–36).
27 J.E. Müller, Vers l’intermédialité: histoires, positions et options d’un axe de pertinence, „Médiamorphoses. L’identité des médias en questions” 2006, nr 16, s. 103.
28 Tamże.
29 Tamże, s. 100.
30 Tamże, s. 101. Zob. także J.E. Müller, Intermediality Revisited: Some Reflections about Basic Principles of this Axe de Pertinence, s. 242–243.
31 J.E. Müller, Vers l’intermédialité: histoires, positions et options d’un axe de pertinence, s. 99; tegoż, Intermediality Revisited: Some Reflections about Basic Principles of this Axe de Pertinence, s. 250.
32 Tegoż, Vers l’intermédialité: histoires, positions et options d’un axe de pertinence, s. 101.
33 D. Higgins, Intermedia, przeł. M. i T. Zielińscy, w: tegoż, Nowoczesność od czasu postmodernizmu oraz inne eseje, wybór, oprac. i posł. P. Rypson, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2000, s. 115–133 (D. Higgins Horizons. The Poetics and Theory of the Intermedia, Southern Illinois University Press, Carbondale–Edwardsville 1984, s. 18–28); J. Schröter, Intermedialität. Facetten und Probleme eines aktuellen medienwissenschaftlichen Begriffes, „Montage a/v” 1998, t. 7, nr 2, s. 129–154; J. Schröter, Four Models of Intermediality, w: Travels in Intermedia[lity]. ReBlurring the Boundaries, ed. by B. Herzogenrath, University Press of New England, Hanover 2012, s. 15–36; Intermedialities: Philosophy, Arts, Politics, ed. by H. Oosterling, E. Plonowska, K. Ziarek, Lexington Books, Lanham 2011; I.O. Rajewsky Intermedialität, A. Francke Verlag, Tübingen 2002; I.O. Rajewsky, Intermediality, Intertextuality, and Remediation: A Literary Perspective on Intermediality, „Intermédialités” 2005, nr 6, s. 43–64.
34 W. Wolf, Intermedialität als neues Paradigma der Literaturwissenschaft? Plädoyer für eine literaturzentrierte Erforschung der Grenzüberschreitungen zwischen Wortkunst und anderen Medien am Beispiel von Virginia Woolfs „The String Quartet”, „Arbeiten aus Anglistik und Amerikanistik” 1996, nr 21, s. 85–116.
35 Zob. np. Médias et littérature. Formes, pratiques et postures, réd. Ph. Amangoua Atcha, R. Tro Deho, A. Coulibaly, L’Harmattan, Paris 2014; Comparatisme et intermédialité / Comparatism and intermediality / Komparatistik und Intermedialität, Hrsg. von C. Paul, E. Werth, Königshausen & Neumann, Würzburg 2014; Intertextualität, Intermedialität, Transmedialität. Zur Beziehung zwischen Literatur und anderen Medien; Inter Media. Littérature, cinéma et intermédialité; Literary Intermediality: The Transit of Literature through the Media Circuit, ed. by M. Pennacchia Punzi, Peter Lang, Bern–Berlin–Bruxelles–Frankfurt am Main–New York–Oxford–Wien 2007.
36 J.E. Müller, Intermédialité et littérature francophone camerounaise, w: Écritures camerounaises francophones et intermédialité, réd. R. Fotsing Mangoua, Ifrikiya, Yaoundé 2012, s. 11.
37 A. Hejmej, Literatura poza literaturą: „Hérodiade” – „Hérodiade de Stéphane Mallarmé” P. Hindemitha, w: Ostrożnie z literaturą! (przykłady, wykłady oraz inne rady), red. S. Balbus, W. Bolecki, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2000, s. 157–173.
38 Médias et littérature. Formes, pratiques et postures, s. 9.
39 / S.J. Schmidt, Literaturoznawstwo jako projekt interdyscyplinarny, przeł. B. Balicki, „Teksty Drugie” 2010, nr 4, s. 159, (S.J. Schmidt, Literaturwissenschaft als interdisziplinäres Vorhaben, „LUMIS-Schriften” (Siegen) 1991, nr 30; http://www.uni-siegen.de/infme/start_ifm/downloads/lumis_schriften/lumis_normal/nr_30–91.pdf (1.09.2016).
40 Tamże, s. 157.
41 Tamże, s. 159.
42 Literatur intermedial. Musik – Malerei – Photographie – Film, Hrsg. von P.V. Zima, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1995.
43 Raport Bernheimera, 1993. Komparatystyka na przełomie wieku, przeł. M. Wzorek, w: Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki. Antologia, s. 145 (The Bernheimer Report, 1993: Comparative Literature at the Turn of the Century, w: Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, ed. by Ch. Bernheimer, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1995, s. 39–48).
44 Zob. J.E. Müller, L’intermédialité, une nouvelle approche interdisciplinaire, perspectives théoriques et pratiques à l’exemple de la vision de la télévision, s. 105–134.
45 G. Ch. Spivak, Przekraczanie granic, przeł. E. Kraskowska, w: Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki. Antologia, s. 164 (G. Ch. Spivak, Crossing Borders, w: tejże, Death of a Discipline, Columbia University Press, New York 2003, s. 1–23).
46 M. Houellebecq, Uległość, przeł. B. Geppert, W.A.B., Warszawa 2015, s. 15.
Auteur
Uniwersytet Jagielloński

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019