Nowy/stary język teorii literatury. O idei i praktyce Historycznego słownika terminów literackich 1
p. 337-357
Texte intégral
Punkt wyjścia
1Pytania o „nową humanistykę” dotyczyć muszą języka, a więc także terminologii. Jeśli mamy do czynienia z nowością, to niechybnie pojawiają się nowe „słowa klucze”, nośne kategorie, uprzywilejowane frazy, a nawet zawołania i zaklęcia, które potem staną się kliszami i skamielinami. Tę dialektykę mody, prawo automatyzacji i dezautomatyzacji, już przed stu lat rozpoznali Szkłowski, dopytujący się o zmartwychwstawania słów i pojęć, oraz Tynianow. Lecz dzisiejsza kariera neologizmów (prefiksalnych) mogłaby ich zaskoczyć i pewnie zasmucić. O ekspansji tych najnowszych terminów wiemy sporo dzięki analizie dokonanej przez Danutę Ulicką, wobec której niniejszy wywód jest zadłużony i komplementarny 2. Pytać bowiem chcemy o słowa, które jeszcze niedawno uchodziły za aktualne i atrakcyjne, a także o te, które dawno temu odesłano do lamusa, bo i tam toczy się potajemne życie. Jeśli proces starzenia przebiega dyskretniej niż rozkwit, to zamieranie ma swą dynamikę, a w naszej domenie żywa jest „archaika” – gdyż pewne terminy wracają do łask, młodnieją, a niektóre jawią się po prostu jako wieczne.
2„Rozważania nad terminologią – wedle Janusza Sławińskiego – to najbardziej bezpośredni, chciałoby się rzec: obcesowy, sposób docierania do metodologicznych sekretów” 3. Taką obcesowość poznania dają też leksykony. Systematycznie rejestrują słowa, te, które są w obiegu, i te, które zachowały się w pamięci, każdemu przyglądają się osobno. Sięgamy po kompendia literaturoznawcze, ale od czasów Arystotelesa po Lausberga wiadomo, że terminy z zakresu poetyki współtworzyły korpus retoryki, co gwarantowało im obecność w całym obszarze wiedzy humanistycznej. Bodaj każdy humanista prędzej czy później sięgnąć musi po terminy literackie, zaś literaturoznawca nie może się nimi zadowolić. Wspólnotę umacniają „wędrujące terminy”, co widać w przypadku specjalistycznego Słownika terminów literackich, gdzie – jak czytamy we Wstępie, że – oprócz haseł „swoistych” pojawić się musiały „pojęcia ukształtowane na gruncie innych dyscyplin i przejęte stamtąd przez literaturoznawców na własne potrzeby […] hasła z zakresu bibliografii, bibliotekoznawstwa, księgoznawstwa, edytorstwa i tekstologii […] teatrologii, filmologii czy terminy ogólniejsze stosowane w teorii sztuki i estetyce” 4. Takie słowa jak „horror”, „thriller”, „western” znalazły się w jeszcze ściślej sprofilowanym Słowniku rodzajów i gatunków literackich, którego redaktorzy także dopuścili pojęcia „przedstawiające różne dziedziny piśmiennictwa z zakresu krytyki kultury i sztuki” 5.
Słowniki – pomniki
3Oba cytaty deklarujące eklektyzm czy raczej otwartość teoretycznoliterackich kompendiów pochodzą z pism wybitnych uczonych: Janusza Sławińskiego i Stefanii Skwarczyńskiej, którzy są inicjatorami i współautorami przywołanych leksykonów. Ich dzieła to historyczne i heroiczne próby skodyfikowania języka nowoczesnej nauki o literaturze. Te słowniki (i tworzące je zespoły) wyrastają z tej samej formacji intelektualnej, której metodologiczną podstawę dała fenomenologia, formalizm i strukturalizm. Są dziećmi swego czasu, tj. XX wieku, ściślej – jego drugiej połowy – aczkolwiek „łódzki” słownik genologiczny doczekał się druku (pod red. G. Gazdy i S. Tyneckiej-Makowskiej) dopiero w trzecim tysiącleciu (2006, 2012). Jego dzieje są szczególnie dramatyczne i spektakularne. Pierwszy projekt STGL w roku 1947 nakreśliła Stefania Skwarczyńska, w 1956 roku przygotowała „zeszyt próbny”, w 1958 roku zmaterializowała go w postaci czasopisma („Zagadnienia Rodzajów Literackich” / „Les problèmes des genres littéraires”), publikacji ukazującej się przez kilkadziesiąt lat – unikatowej w skali światowej. Do finalizacji w formie książki doszło dopiero kilkanaście lat po śmierci pomysłodawczyni, a także pozostałych członków pierwszej redakcji. Po drodze były starcia ideologiczne i katastrofy instytucjonalne, a nawet proces sądowy, z drugiej zaś strony – materiał zbierany przez pięćdziesiąt lat (ponad sześćset haseł i trzydzieści pięć tysięcy fiszek) okazał się poważnym kłopotem dla redaktorów. Niektóre hasła były niekompletne, niespójne, zdezaktualizowane – wymagały gruntownej lustracji i modyfikacji. Frapująca opowieść redaktora, Grzegorza Gazdy, pokazuje, jak w ciągu pół wieku zestarzała się wiedza, gromadzona wedle dawniejszego zamysłu encyklopedycznego. Definicje gatunków były bowiem tak zaprojektowane, by „wyliczały i określały ich czynniki strukturalne w ich wzajemnej zależności”, wedle wymogów nowoczesnej (wtedy) genologii: należało ujmować gatunki i odmiany „nie statycznie, ale dynamicznie z określeniem ich kierunków rozwojowych”. Postulat sformułowany przez Skwarczyńską okazał się zbyt nowatorski lub nader subtelny dla wielu dawniejszych autorów, zaś dla najmłodszych, dobranych w ostatniej fazie pracy, może nawet nieco za ciasny (np. dla J. Płuciennika, autora Apokalipsy).
4Odmienne i bardziej szczęśliwe są losy STL, którego edycja u progu lat siedemdziesiątych XX wieku zbiegła się z apogeum aktywności czwórki warszawskich strukturalistów. Moment powstania niewątpliwie zaważył na jego charakterze (przewaga synchronii nad diachronią, preferencja myślenia systemowego, liczne opozycje, łatwość klasyfikacji i specyfikacji, zaufanie do metajęzyka itp.). Hasła mają porządek i dyscyplinę definicji; słowa traktowane są jak specjalistyczne terminy, których sens odbiega od znaczenia potocznego, a ścisłość pozwala na używanie ich jako precyzyjnych i posłusznych narzędzi. Troska o obiektywizm upodabnia dyskurs do całkowicie abstrakcyjnego wywodu, ale mimo scjentycznej powagi i trudności teoretycznoliterackiego języka STL doczekał się trzech wydań (1976, 1988, 1998). Godnie przetrwał niełaskę „decydentów” PRL, by zająć pozycję centralną, wręcz „królewską” 6. Do dziś dominuje w polonistycznym świecie i na księgarskim rynku (głównie akademickim), konkurencja kilku mniejszych leksykonów o szkolnym adresie i lokalnym zasięgu okazała się nieskuteczna. STL zdeklasował też poprzednika, skromny i nieco staroświecki słownik Stanisława Sierotwińskiego (1960, 1966) 7. Zepchnięte w cień dzieło krakowskiego bibliotekarza w roku 1986 nieoczekiwanie doczekało się jednak trzeciego wznowienia i to dzięki Ossolineum – wydawcy STL. Uzasadnienie było zapewne komercyjne: zapotrzebowanie na bardziej dostępne pomoce dydaktyczne. „Rynkową” odpowiedzią warszawskiego kwartetu był Podręczny słownik terminów literackich (1993, 2000), popularna i pomniejszona wersja „wielkiego” STL, przygotowana przez ten sam zespół dla oficyny OPEN. We Wstępie sygnowanym przez Sławińskiego słychać radykalną zmianę tonu: „Słownik, który Łaskawy Czytelnik trzyma właśnie w ręku, można zaliczyć do książek pierwszej pomocy”. Obietnica „pierwszej pomocy” została dobrodusznie udzielona w poręcznej publikacji, „która chce dać możliwie najprostsze objaśnienie podstawowych terminów wiedzy o literaturze” 8. Haseł jest znacznie mniej, są krótsze, bardziej zwięzłe i przejrzyste, styl zbliżył się do potoczności, osiągając niekiedy krystaliczną czystość. Uproszczenia, dokonane z myślą o młodym czytelniku, podniosły precyzję i klarowność haseł, a w rezultacie ich jakość. Może był to efekt samokrytycznej refleksji, jaką słychać w Zwłokach metodologicznych Janusza Sławińskiego? Mam wrażenie, że walory tego leksykonu nie zostały w pełni docenione w szkolnej, a tym bardziej w uniwersyteckiej praktyce 9.
Encyklopedia w epoce abecadeł
5Jeżeli „podręczny” wariant STL okazał się odporniejszy na starzenie niż wersja podstawowa, to właśnie dlatego, że jest młodszy o dwie dekady. Od pierwszego wydania warszawskiego leksykonu minęły czterdzieści cztery lata, więc sporo się zmieniło. Mamy za sobą zarówno tryumf strukturalizmu (do którego STL należy ciałem i duchem), ale też poststrukturalne przemiany i serię tzw. zwrotów. Słownik jest pomnikiem nowoczesnej teorii literatury, ale to oznacza, że stał się jej zabytkiem historii nauki, tym bardziej że nowych i zarazem innowacyjnych wciąż nie ma. Dlaczego nie pojawiają się takie inicjatywy (także za granicą)? 10Czyżby były już niepotrzebne? A może byłyby niemożliwe do wykonania?
6Przyczyn można by dopatrywać się głębiej, a wiążą się z postmodernistycznym przełomem i przemianami paradygmatu wiedzy. Wraz z „kryzysem wielkich narracji” rozegrał się analogiczny kryzys modelu encyklopedycznego i samej formuły encyklopedii. Widać to było w Polsce po 1989 roku, kiedy Wielka encyklopedia powszechna przestała być obiektem pożądania, a wkrótce spadła też atrakcyjność (i liczba abonamentów) wydawanej przez KUL Encyklopedii katolickiej; dostępność zachwiała także autorytetem nieomylnych dotąd instytucji (np. Encyclopedia Britannica). Podstawowym źródłem informacji stawał się powoli Internet, gdzie pojawiła się tak nowatorska inicjatywa społeczna jak Wikipedia, choć największą rewolucję przyniosły przeglądarki, momentalnie reagujące masą informacji na postawione pytanie. Przemiany zachodziły też w samej literaturze, zapowiedzią były quasi-encyklopedyczne teksty ważnych pisarzy tej epoki (Borges, Kundera); Zoologia fantastyczna albo Sztuka powieści proponowały rodzaj swobodnej gry, a nawet parodii formy leksykonu. W Polsce lat osiemdziesiątych XX wieku fenomenem okazał się masowy wysyp „abecadeł” i „alfabetów”, których pierwowzorem były popularne publikacje Kisiela. Owe abecadariusze stanowią swoistą odmianę tekstów sylwicznych, popularną wersję wyrafinowanych „sylwów współczesnych”, antologii swobodnie mieszających „groch z kapustą”, gdzie porządek alfabetyczny zastępuje kompozycję 11. Tą samą zasadą mechanicznego (tj. alfabetycznego) porządkowania amorficznych mikrotekstów posłużył się Jarosław Marek Rymkiewicz w swoich „encyklopediach”: Leśmian (2001), Słowacki (2004). Atmosfera swobody, gry, a nawet żartu jest obecna w rozmaitych publikacjach typu encyklopedycznego, choćby tylko w doborze pojęć. I tak dla przykładu biograficznie zorientowany Słownik Mickiewiczowski (pod red. M. Piechota, J. Lyszczyna, Katowice 2000) otwiera hasło „Aa!”, zamyka zaś „Żyżma”, a między nimi pojawi się „Badylek” i „Natenczas”. Słownik Schulzowski (red. W. Bolecki, J. Jarzębski, S. Rosiek, Gdańsk 2006) też zawiera pojęcia, których rozrzut może być niespodzianką (autokastracja, biel, chwyt, katachreza, loteria, ojczyzna) i ta malowniczość została wyeksponowana już na okładce: „Znalazły się tu również hasła osobliwe, hybrydyczne, o niejasnym (lub zawikłanym) odniesieniu, ukazujące ekscentryczne zainteresowania badaczy i interpretatorów dzieła Schulza. To ich głosy nadały Słownikowi ostateczną tonację” 12. Gdyby w podobnej formule trio znakomitych autorów zechciało ułożyć słownik teoretycznoliteracki, to może doczekalibyśmy się „postmodernistycznej” repliki STL…
Słowa w zamrażarce
7Szkoda, że do tego nie doszło, prawdopodobnie atmosfera ponowoczesnego przełomu nie sprzyjała tej inicjatywie. Formuła słownika terminów literackich znalazła się zatem w „czyśćcu” czy w „zamrażarce”. Uniwersytecka i szkolna praktyka nauczania poetyki podpowiada, że podobny los spotkał same terminy – zastygły, uległy swoistemu zamrożeniu czy sterylizacji.
8To nieuchronny efekt powstania nauki o literaturze, cena, jaką przyszło zapłacić za zmianę statusu literackich pojęć, które upodobniły się do terminologii nauk przyrodniczych. Trzeba przypomnieć, że rygorystyczny i ścisły język fizyki, chemii i innych nauk eksperymentalnych kształtował się co najmniej przez dwa wieki, systematycznie wyzbywając się obrazowości, emocjonalności, wieloznaczności, metaforyczności, indywidualności itd. Tymczasem słowa ze skarbca poetyki i arsenału retoryki w błyskawicznym tempie przeszły analogiczną destylację: upodobniły się do czystych pojęć, sztucznych wyrażeń, najlepiej neologizmów (wtedy najłatwiej zawęzić ich znaczenie, by móc nimi precyzyjnie operować). Gaston Bachelard dowodzi, że taka redukcja była dramatycznym wymogiem rozwoju języka nauki, koniecznym wyzbyciem się smaku, zapachu, koloru, rytmu, brzmienia i uroku używanych słów13. Na szczęście to wszystko, co stracił język nauki, zachowała poezja, podobnie obrazowa i zmysłowa, jak w czasach archaicznych (poeta jako „człowiek pierwotny”). Nowoczesna opozycja nauk ścisłych i interpretacyjnych nie zaszkodziła zatem poważnie ani jednej, ani drugiej stronie, natomiast naukę o literaturze postawiła w kłopotliwej sytuacji. Rozziew między jej uczonymi kategoriami a żywiołem literackiej mowy stał się otchłanny. Ten kontrast czasem wygląda zabawnie, a nawet groteskowo i tę kłopotliwość raz po raz rozpoznajemy w STL. Redaktorzy od początku mieli świadomość ryzyka, już we Wstępie wyrażali obawę, że ich sposób pisania „odbiorcy nie wtajemniczonemu jawi się często jako niepojęty żargon”, a co za tym idzie, laikowi trudno będzie „przybliżać się do osobliwości użytkowanego przez [badaczy] języka” 14. Czyżby terminologii należało uczyć się jak języka obcego (wkuwać słówka oraz idiomy na pamięć)? Tę alienację wobec potocznej polszczyzny Sławiński uznał za konieczność i zapewne z podobnych pobudek oczekiwał także od autorów (i siebie samego) rezygnacji z indywidualnego stylu: „Choć staraniem naszym było, żeby Słownik miał możliwie jednorodny charakter, to jednak nie udało się w zupełności wyeliminować pewnych indywidualnych «odchyleń» w sposobach opracowania haseł przez poszczególnych autorów. Nawyki pisarskie i upodobania (czy uprzedzenia) stylistyczne, niekiedy także preferencje związane z rodzajem zainteresowań badawczych – dały i tu znać o sobie, mimo, że natura roboty zmuszała autorów do upartego poskramiania indywidualnych skłonności” 15.
9Potrzeba ujednolicenia jest oczywista u leksykografa, ale zaskakuje restrykcja i sankcja w nieobliczalnym pragnieniu „poskramiania indywidualnych skłonności” – nawyków, upodobań, uprzedzeń, preferencji, sensualności. Znać tu przeto jakąś ascetyczną pasję, wolę samogwałtu – fanatyczny rys nowoczesnej nauki. Pojawia się nawet ryzykowna aluzja do „odchyleń” (prawicowo-nacjonalistycznych), to figlarne użycie języka komunistycznej propagandy jest dwuznacznym sygnałem, że „unaukowienie” wiedzy o literaturze łączy się z przemocą, a nawet zdradza – być może – jakąś totalitarną pokusę.
Arystoteles i dżety
10Jeśli podkreślamy rozbrat polonistycznego żargonu z językiem literatury, to nie znaczy, że kiedyś panowała tu jedność. W Poetyce Arystotelesa (prawodawcy literackiej i nie tylko literackiej naukowości systemowej) można dostrzec początek procesu, którego finalizacją są hermetyczne kompendia w rodzaju STL. W dawnych podręcznikach poetyki i retoryki nazwy środków (tropy) nie należały do literatury, ale też nie były drastycznie od niej oddzielone. Idea Ars poetica tworzyła strefę pośrednią – bo rzymska ars (sztuka) była równocześnie rzemiosłem i techniką, czyli grecką téchne) operowania słowem, podobną zaiste do pracy w innych warsztatach rzemieślników. I ten praktyczny aspekt słychać w samych nazwach – figura (lepienie słów), rapsod (zszywanie), centon (łatanie), intryga (plątanie), cezura (cięcie), zeugma (łączenie), inwersja (odwracanie) itp. Widać, że to były określenia fachowe, bardziej konkretne niźli abstrakcyjne, choć z czasem ulegały słownikowemu skamienieniu. Praca dokonywana w języku nie skończyła się w starożytności, wciąż mnożą się metafory, nadal wędrują między dziedzinami i dyscyplinami, a terminotwórcza inwencja ciągle bliska jest codzienności życiowej i językowej:
Terminy matematyczne (sinusoida), astronomiczne (konstelacja), muzykologiczne (polifonia, kontrapunkt), teatralne (teatr mowy), biologiczne (gatunek, rozkwitanie), antropologiczne (śmiech, płeć, przyjemność), kulturoznawcze (karnawał), etyczne (zdrada, wolność), militarne (strategia, walka), ideologiczne (wsteczny, postępowych, patriarchalny), w tym wiele słów i wyrażeń odnoszących się do potocznego postrzegania świata (horyzont, punkt widzenia, droga, prąd strumień, fala, rama, ślad) stają się literaturoznawczymi metaforami, gdy oderwane od swych pierwotnych przeznaczeń zaczynają służyć poglądowym ujęciom zjawisk z zakresu kompozycji dzieła literackiego, struktury świata przedstawionego i kreacji bohatera, poetyce odbioru czy procesów o charakterze historycznoliterackim” 16.
11Edward Balcerzan widziałby kosmos pojęć w ruchu i metamorfozach, dopuszcza ich zabrudzenia i wymieszanie, ale gdy zbilansuje faktyczny przyrost terminologii, to z przywołanej konstelacji słów tylko „gatunek” oraz Bachtinowska „polifonia” i „karnawał” okazały się „twardymi” terminami. Dopływ nowości zatem ograniczony, zbieżny z IBL-owskim leksykonem, który przy kolejnych wznowieniach dodawał tylko najgłośniejsze i najmodniejsze nowe kategorie (intertekstualność, poststrukturalizm, dekonstrukcja itp.).
12Czyżby zatem od czasów strukturalizmu nie było leksykalnych innowacji? Wręcz przeciwnie, mamy ich wielki wysyp i zarazem inflację, bo okazują się nietrwałe, migotliwe, efemeryczne. Tę tendencję przenikliwie przedstawiła Danuta Ulicka w tekście Sub-, prepost-, inter-, czyli jak formy prefiksalne grają w teatrze literaturoznawczej mowy? Uczona przywołuje tylko nieliczne spośród masy terminopodobnych wytworów językowych zaczynających się od przyimków: re-, de-, trans-, ultra-, nad-, hetero-, sub-, alter-, multi-, para-, meta-. Nawet nie chce się ich rozwijać do postaci kompletnych wyrazów, ponieważ każdy może sobie je derywować do woli (sam muszę przyznać się do wielokrotnego obracania serią: mikrologia, mikropoetyka, mikrohistoria, mikroskopia, mikroanaliza, mikronarracja). Za podstawą wystarczy wziąć jakikolwiek leksem z repertuaru nowoczesnej teorii literatury… Efektem postmodernistycznej gonitwy za „nowizną” okazało się imitowanie prawdziwej innowacji, a w istocie działanie standardowe, hamujące wyobraźnię i odkrywczość. W tej wersji ponowoczesnej teorii „nowe terminy funkcjonują albo jako dżety – modne samoprzylepne ozdóbki, albo apotropeje – […] magiczne formuły zaklinające rzeczywistość w nadziei, że stanie się inna” 17. Ocena Ulickiej (idącej śladem Ejchenbauma i Derridy) byłaby surowa, dlatego też nie wyobrażamy sobie słownika, który miałby skrupulatnie zebrać i opisać te niezliczone, zwykle jednorazowe terminy-wydmuszki. No bo po co?
Diagnoza, terapia i dalej
13Postmoderniści ponieśli zatem podwójną porażkę: leksykalne innowacje typu „prepostmodernizm”, „deidentyfikacja”, „rerelatywizm” nie mają przyszłości ani też nie są lekarstwem na wyczerpanie nowoczesnej terminologii (na której pasożytują). Dalsze mnożenie symulakrów nie wnosi niczego nowego, a powrót do języka strukturalizmu jest trudny i jałowy. Jeśli STL był dla ponowoczesnych czytelników nużącą lekturą, to teraz wyda się jeszcze bardziej nudny. Chciałoby się powtórzyć lamentację Szkłowskiego: „Dziś słowa umarły i stały się podobne do cmentarza. […] Słowa używane w procesie myślenia zamiast pojęć ogólnych, a więc pełniące niejako rolę pozbawionych wszelkiej obrazowości znaków matematycznych, i słowa używane w mowie potocznej, kiedy się ich nie domawia i nie dosłuchuje w pełni – takie słowa zautomatyzowały się dla nas i nikt nie wyczuwa ich wewnętrznej (obrazowej) i zewnętrznej (dźwiękowej) formy” 18.
14Co można zrobić w tej sytuacji? Skamieniałe i znieruchomiałe terminy potrzebują tego, co rosyjski formalista patetycznie nazwał „wskrzeszeniem” i przywołał na pomoc poetów awangardowych, jurodiwych, rewolucjonistów i mistyków natchnionych Duchem Świętym. Po upływie stu lat skromniej widzimy ten pomysł ratunkowy: zamiast cudu reaktywacji – rewitalizacja. Marzy się nam językowe ambulatorium czy sanatorium, a tam psychoterapeutyczne warsztaty albo rekolekcje. Wszak wychłodzone słowa potrzebują żaru, dobrych emocji, zesztywniałe – pragną ruchu, energii, witalności, seksapilu, a te zdesakralizowane – aury tajemnicy. Postulaty brzmią zapewne osobliwie, a może nawet naiwnie, ale stoją za nimi konkretne problemy, konkretne energie, konkretne ambicje, o których myślał Szkłowski: „Nowo narodzone słowo było żywe, obrazowe. Każde słowo jest w swojej osnowie tropem. […] kiedy dociera się do zagubionego już obecnie, startego obrazu, który tkwił niegdyś w osnowie słowa, zdumiewa nas jego piękność, która istniała niegdyś, a której dziś już nie ma” 19.
15Krytyk zwraca uwagę na historię słowa, na jego etymologię i obrazowość, na metaforyczną omnipotencję i walory estetyczne. Właśnie to chcemy badać, odkrywać, otoczyć troską i pielęgnować. I w tych dwu zdaniach zawiera się niemal całkowicie projekt naukowy pt. Historyczny słownik terminów literackich. Źródła i przemiany wybranych pojęć.
Geneza i cel projektu
16Pierwotnym i podstawowym założeniem grantu nie było bynajmniej wyprodukowanie książki, czyli kolejnego teoretycznoliterackiego leksykonu, lecz refleksja nad terminologią. Permanentna debata wokół kwestii natrętnie tu powtarzanej: dlaczego literackie pojęcia brzmią dziś mechanicznie i gasnąco? Warto przypomnieć, że tradycyjne, żeby nie powiedzieć „odwieczne” słownictwo z zakresu poetyki (z tropami i figurami na czele) długo cieszyło się prestiżem, jaki gwarantowała mu sztuka wymowy. Pewne kategorie nadal zachowały więź z literaturą (np. „porównanie homeryckie” odsyła do Homera) i – co ważniejsze – z jej aurą mitycznego opowiadacza. Niektóre wciąż brzmią dostojnie (rapsod, prozopopeja), uroczo (miniatura, litota), skocznie (hiatus, ikt), beztrosko (fraszka), a nawet przerażająco (horror). Czasem da się usłyszeć ich etniczne pochodzenie (przeważnie greckie i łacińskie), zaś oprócz antycznych korzeni pokazują się młodsze (fr. bon mot, ang. toast czy niem. bryk) i zdarzają się nawet egzotyczne rodowody (arab. almanach, jap. haiku), choć równie ciekawa jest zgrzebna swojszczyzna-polszczyzna (figlik), a szczególnie dawność udawana (gawęda, klechda). Odmiennym walorem odznacza się tożsamość z nazwami (imionami) konkretnych rzeczy (klimaks to drabina, antologia – bukiet, chiazm – krzyż).
17Kiedy te obrazowe terminy weszły do leksykonu nauki, ich metryki pochodzenia, piętna lokalności i osobliwości – ulotniły się. Pragniemy je odzyskać, wyciągnąć z grobu: przezwyciężyć alienację, zrekonstruować kontekst, przywrócić słowom pamięć. Te postulaty badawcze są hermeneutyczne z ducha, a zarazem praktyczne – podyktowane troską o higienę i kondycję naszego branżowego socjolektu. Zależnie od potrzeb projektowany słownik odsłania inną stronę, odmienną możliwość, indygenność pojęć, jeśli wolno tak rzec. Mógłby być etymologiczny, anegdotyczny, historyczny, antropologiczny, genealogiczny, filologiczny, a gdybyśmy byli językoznawcami, to pewnie kognitywistyczny (skupiony na metaforyce). Praca nad HSTL ma już kilkuletnią historię i kilkunastoletnią prehistorię, a to oznacza zwroty w rytmie ponawianych wniosków grantowych. Ewoluowała koncepcja, zmieniały się tytuły projektów. Sam jednak rdzeń był niezmienny: rozruszać nieruchome. Chcemy te etapy przypomnieć po kolei, mając poczucie, że jeden wynika z drugiego, a wszystkie układają się w konsekwentny ciąg.
Etymologia
18Od niej trzeba zacząć, gdyż ona jest piastunką naszego projektu. Rozsądnie jest wrócić do źródeł, dogrzebać się do korzeni, tym bardziej że po grecku etymologia oznacza „prawdziwe imię”, a nawet – idąc dalej – samo serce słowa. Dlatego zapewne prawdy w etymologii poszukiwał Mickiewicz, Nietzsche, Heidegger, Derrida, Hillis Miller, Agamben i inni patroni naszego przedsięwzięcia. Od leksykalnych objaśnień terminu (terminu jako granicznego słupa, ale nie do końca kordonowej granicy) w jego macierzystym języku standardowo rozpoczynają autorzy większości leksykonów (odwrotnie postępuje tylko Kopaliński, który solidny wywód etymologiczny kładzie na końcu hasła).
19Warto przypomnieć, że wszelkie słowniki, encyklopedie i bazy danych wywodzą się genetycznie z Etymologii Izydora z Sevilli, który w VII wieku zebrał i uporządkował w XX tomach wszelkie „słowa kluczowe”, realizując rzymską ideę etymologii, zdefiniowaną przez Warrona, jako powrót do prawdziwego, pierwszego słowa. W ten sposób znalazł antidotum na greckie wielosłowie i poplątanie u progu nauki średniowiecznej, a zarazem otwarł drogę ku Encyklopedii Diderota. Także za te zasługi Izydor został ogłoszony świętym, a ostatnio również patronem Internetu. Aczkolwiek jego leksykograficzny wynalazek bez nowoczesnych indeksów, a zwłaszcza przeglądarek, jawi się jako skomplikowana struktura sieciowa przypominająca deleuzjański chaosmos. Na myśl przychodzi „gniazdowa” zasada, której hołdował Linde, metoda badania „pól semantycznych”, wreszcie kognitywistyka z jej pasją do wyznaczania między słowami powinowactw rodzinnych, rozgałęzień, koszyków itp. I niedaleko stąd do etymologii, która w rozumieniu Hillisa Millera, daje podstawę dekonstrukcji literackiej. I właśnie tak pojęta etymologia – bujna, splątana i produktywna, często nawet kłamliwa czy ludowa (Falla) – jest nam szczególnie bliska. Oddalamy się zatem od zbyt porządnych klasyfikacji rzymian, ku kreatorskiej anarchii greckiej, czyli polisemicznej i anarchicznej stronie tej wiedzy, która wabiła autora Wiedzy radosnej i jego kontynuatorów. Ostrożni jednak jesteśmy wobec łatwej opozycji między leksykalnym kosmosem i chaosem, wszak literackie hasła choćby z wzorcowo „uporządkowanej” Wielkiej encyklopedii francuskiej (np. barkarola) można żywcem przepisać do naszego słownika, a wbrew pozorom nie nadają się do STL (choćby przez swadę wywodu).
20Nie ma co ukrywać – kochamy etymologię! Tak bardzo nas zachwyca, że sami chcielibyśmy nią oczarować czytelników. Podzielić się odkryciem, że osobliwie brzmiący sarkazm oznacza podszczypywanie, subtelna i skomplikowana ironia to po prostu udawanie głupiego, a nobliwa kategoria mimesis pochodzi od ulicznej klownady (popisu mimów), zaś filozoficzna „treść” – to zawartość roślinnej łodygi. Za dziwaczną niespodzianką można by uznać usłyszenie w „hiperboli”, „paraboli” i „symbolu” wspólnej cząstki „bol/a”, tej samej, która pojawia się w „futbolu”, bo idzie o kulę, okrągły pocisk, wyrzucany niegdyś z katapulty. Dziwimy się, że „miniatura”, pochodząc od minii (czerwonego barwnika), nie ma nic wspólnego z małością (wręcz przeciwnie!), zaś „anegdota” nie jest sympatyczną opowiastką, lecz historią tak ohydną, że w żadnym wypadku nie należy jej powtarzać (drukować). Zdarzają się również dosadne rewelacje, jak geneza „gawędy” bliska „gówna” i chorobliwej plugawości „członków wstydliwych”, natomiast w „kryptonimie” i „kryptografii” pojawia się rozumienie krypty jako wstydliwego „działu między półdupkami”. Ciekawe są także błędne etymologie, bo działają na wyobraźnię i mają wpływ na funkcjonowanie terminu. W rekonstrukcjach słów kryją się niespodzianki, sensacje i skandale, ale ważniejsze jest zdumienie oczywistością wykładni. Taką przygodę przeżył Paul Ricœur, który po napisaniu książki o metaforze wybrał się na urlop do Grecji, by tam na plandekach ciężarówek raz po raz rozpoznać znajome słowo METAPHORA (firma zajmująca się przeprowadzkami).
21Podzielamy zdziwienie i zachwyt Ricœura i usiłujemy wyciągnąć stąd radykalne wnioski, jak choćby Zbigniew Kadłubek (główny wykonawca projektu), przekonany, że etymologia stanowi istotę filologii i szeroko pojętej humanistyki, czemu sam próbuje dać dowody na polu filologii klasycznej i komparatystyki, a jeszcze śmielej czyni to w silezjologicznej eseistyce20. I ta etymologiczna orientacja powinna odróżniać nasz słownik od innych tworzonych przez naszych uczonych poprzedników. Widać odmienność wobec Sierotwińskiego, który w ogóle nie korzysta z etymologii. Skwarczyńska i Gazda zabiegają o to, by każdy termin zaczerpnięty z obcego języka został w nagłówku hasła opatrzony tłumaczeniem, a czasem pojawiają się też odpowiedniki terminu w innych językach. Te lakoniczne, zwykle kilkusłowne wyjaśnienia zawsze umieszczone są w nawiasach, co jest sygnałem separacji, dystansu, a nawet pewnej podrzędności etymologicznych źródeł. Podobną zasadę przyjął STL, ale jego wersja „podręczna” często rozbudowuje te nagłówki, obszerniej i dokładniej podając źródłosłowy terminów. Dla przykładu: hasło Agon w STL uzupełnia tylko dwuliterowy znak pochodzenia: (gr.) natomiast w PSTL komentarz znacząco się rozrasta: Agon (gr. agó̄n to zawody, walka, konkurencja). Jednakże autorzy haseł z leksykonów Sławińskiego i Skwarczyńskiej nie nawiązują w tekście głównym do wstępnej, nawiasowej wykładni słowa. Darmo przeto szukać tam arystotelesowskiej frazy – „jak sama nazwa wskazuje”. Wszakże sama nazwa nie może nic wskazywać ani podpowiadać, skoro (wedle de Saussure’a) jest z zasady konwencjonalna i arbitralna. Widać, że formalistyczno-strukturalistyczne założenia odcinają się od etymologii, co wynika zapewne z programowej ostrożności wobec historyzmu i genealogii. Ale podobny skutek ma postmodernistyczne rozmnożenie „form prefiksalnych”, skoro praktyka ta polega na produkcji symulakrów, które ze swej natury, jeśli nie potrafią sięgnąć podstaw, muszą ignorować historyczne źródła słowa i kręcić na nie nosem.
Anegdota
22Inaczej dzieje się w dekonstrukcji, której słynną prezentacją jest studium Hillisa Millera zatytułowane Krytyk jako pasożyt/żywiciel. Rozbudowana (wielojęzyczna) analiza tytułowego słowa (ang. parasite) nie prowadzi bynajmniej do rekonstrukcji archaicznego pra-pojęcia. Odsyła za to do pierwotnej sytuacji życiowej dosłownie wpisanej w ten wyraz: gr. parasitos (para-sitos), czyli wspólnego bycia „przy jadle”. Idzie o rytualne spotkania przy nakrytym stole „gościa” i „gospodarza”. Co ważne, określenia obu osób są ufundowane na tym samym rdzeniu, ujawniając w ten sposób ich językową, praktyczną i symboliczną wspólnotę. Nie można zatem jednoznacznie wyjaśnić sensu „pasożyta” ani rozstrzygnąć, czy jest dobry, czy zły, przeszkodą jest nierozdzielność karmionego i żywiciela, wymienność obu ról, ale też ich zjednoczenie, swoista komunia w zamkniętym łańcuchu pokarmowym – w kręgu wspólnoty i wymiany. Trudno te wszystkie odwrócenia i zapętlenia wpisane w każde pojęcie (zwielokrotnione w labiryncie innych języków) zamknąć w definicji. Trzeba opowiedzieć całą historię, od początku do nieprzewidywalnego końca. Objaśnienie słowa, jego sens domaga się bowiem narracji. Więcej nawet: słowo jest tożsame z opowiadaniem, czyli szerokim kontekstem. Hillis Miller twierdzi przecież, że „nie można wyrazić pojęcia, nie posługując się figurą [figure], i nie nastąpi splecenie pojęcia i figury bez fabuły [story], narracji [narrartive] czy mitu”21.
23A zatem, z perspektywy dekonstrukcji praktyka objaśniania terminów poprzez ich definiowanie, tak jak czynią to nowoczesne leksykony – także STL – jest niezadowalająca, nie respektuje bowiem „nierozłączności figury, pojęcia i struktury narracyjnej”. Do podobnych wniosków doszła zresztą współczesna narratologia, retoryka, psychologia czy politologia, powtarzając do znudzenia, że wszelka komunikacja społeczna bazuje na przekonującej „narracji” (formuła liberalna) albo „opowieści” (formuła konserwatywna).
24Nic zatem dziwnego, że hasło w ponowoczesnym słowniku (zrozumiałym dziś) powinno być opowieścią osnutą wokół jakiegoś mitu czy fabuły. Najlepiej, żeby była żywa i zaskakująca. I dlatego dobrze jest, kiedy z niewielką pomocą etymologii i historii języka udaje się wydobyć z terminu jakiś zapomniany czy zlekceważony wymiar przez „twardą” naukę. Wszakże w „wierszu” kryje się bruzda ziemi ornej, w „plotce” płot (dokładnie parawan przy pańskim łóżku), w „kaprysie” koza albo jeżozwierz, w „almanachu” postój wielbłąda, zaś z „cyganerii” wyłaniają się Cyganie. Historia słowa okazuje się zawiłą intrygą, albo sensacyjną opowieścią, a nawet zagadką, jak w przypadku „toastu”, który niewątpliwie pochodzi od „tostu”, czyli grzanki, lecz wytłumaczenie, co kawałek przypieczonego ciasta łączy z pochwalną oracją, brzmi niczym filologiczny surrealizm.
25Ale to trzeba opowiedzieć… Możliwie krótko, wartko, zawsze atrakcyjnie, choćby zabawnie, byle trzymać słuchaczy w napięciu, aż do efektownej puenty. Tak jak opowiada się anegdoty i dlatego właśnie nasz leksykon można by nazwać Anegdotycznym słownikiem terminów literackich.
Antropologia
26Przywołane wyżej anegdoty dotyczą konkretów, materii (ziemi), a więc rzeczy (grzanka, płot), zwierząt (koza, jeżozwierz, wielbłąd), ale przede wszystkim ludzi i narzędzi, których używają na co dzień. Wędrówka w głąb słowa, w jego przeszłość, cofa pamięć do oralnego residuum, do czasu sprzed wynalezienia pisma, kiedy życie było bardziej zmysłowe, somatyczne, dotykalne, a nawet nasycone seksualnością, a przede wszystkim – co podkreśla Walter Ong – na wskroś ludzkie. To, co dziś jest abstraktem, pojęciem umownym, konwencją – jak choćby gatunek literacki – niegdyś było osobą (bądź czymś osobnym, bo jednostkowo związanym z osobą). Bajka to był ten, kto baje, plotka plecie, gadka gada, pierdoła pierdoli, a utworzony wedle tego wzoru gawęda miał gawędzić, zaś klechda – klechać (klachać). Człowiekiem był nie tylko grecki rapsod oraz cyklik (twórca cykli), ale też „pamiętnik”, którym to słowem jeszcze w XIX wieku określano tego, który pamięta (żeński odpowiednik to – „pamiętnica”), i obie te figury przeciwstawiano „namiętnikowi” i „namiętnicy”. Przyglądając się dokładnie owym terminom, stajemy wobec najdosłowniej pojętego antropologicznego wymiaru piśmiennictwa, z jakim rzadko mają do czynienia rozmnożone dziś „antropologie literatury”. Antropologiczno-cywilizacyjny czy wręcz archeologiczny wymiar ludzkiej kultury i zarazem egzystencji wychodzi na jaw jeszcze mocniej, jeśli wydobędziemy materialne i techniczne aspekty podstawowych terminów literackich. Najstarsze, fundamentalne pojęcia wywodzą się przecież – jak powiedzieliśmy na początku – od praktycznych czynności, umiejętności i robót, rzemiosł i sztuk wraz z właściwym im instrumentarium („technologie definiujące” J. Davida Boltera) 22. Wyprawa do starożytnej Grecji oznacza powrót do warsztatu tkackiego (tekst, kanwa, wątek, osnowa, rapsod) i garncarskiego (figura i forma). Ale też do najstarszych i uniwersalnych umiejętności: tańca (stopa, puenta) i walki (symbol, hiperbola, riposta, puenta, awangarda, ariergarda). Po drodze warto jeszcze zajrzeć do pracowni lutniczej (liryka, psalm). Nawet terminy kojarzące się z magią i alchemią (inkantancja, klątwa, wpływ) dotyczą konkretnych praktyk i rytuałów. Listę inspirujących dziedzin należy rozszerzyć – oczywiście – o rolnictwo (wers, antologia), architekturę (zeugma) czy transport (metafora, barkarola). I można ten wykaz ciągnąć dalej, choć na samym początku powinno pojawić się łowiectwo (trop, ślad, pole), jako kontekst najstarszy, wręcz założycielski dla literatury (znak, pismo, czytanie). Dodać wypada, że właśnie z myślistwa wywodzi się założycielski impuls dla idei naszego słownika. To zasługa Beaty Mytych-Forajter, badaczki romantycznych tekstów o polowaniu (Mickiewicza, Fredry, Pola, Kicińskiego), w których dostrzegła konsekwentne łączenie dwóch systemów semiotycznych: poetyki i łowów (ich konceptualną syntezą było np. myślowe „myślistwo” autora Pana Tadeusza). Do wyjaśnienia tego archaicznego powinowactwa przydała się inspiracja Carla Ginzburga, którego studium Signes, traces, tropes wyraźnie przesuwa teorię literatury w obszar antropologii 23. Więc może leksykon powinniśmy mianować Antropologicznym słownikiem terminów literackich?
Historyczny słownik terminów literackich
27Poszukując adekwatnej nazwy, rozważaliśmy jeszcze kilka adekwatnych epitetów: słownik archeologiczny, kulturowy, interdyscyplinarny, filologiczny, a nawet techniczny. Wiele z tych peryfrastycznych określeń naszego słownika, kierując się w stronę etymologii, genealogii, archeologii czy filologii, za każdym razem eksponowało przeszłość. To zrozumiałe, jeśli deklarujemy odwrót od nowoczesnej synchronii, a także od ponowoczesnego ahistoryzmu. Jeśli projektujemy słownik zasadniczo odmienny od STL, oczywisty jest powrót do diachronii. A skoro z antropologiczną ciekawością cofamy się do zapomnianych kontekstów cywilizacyjnych – jesteśmy historykami. Kiedy opowiadamy anegdotę, to jej malowniczą kanwę i niezbędne ciekawostki – naturalnie – wyszukujemy z przeszłości. Lektura dawnych słowników (Linde, Brückner), ale także nowszych (Kopaliński, Bańkowski), co rusz podsuwają opowieści o dziejowych zmianach sensu czy zastosowania nawet podstawowych terminów. A wiele poważnych zmian dokonało się całkiem niedawno – w XIX wieku. Trudno uwierzyć, że u Lindego, a nawet w Słowniku Wileńskim, nie ma jeszcze tak elementarnych kategorii jak „symbol” czy „interpretacja”. A cóż dopiero mówić o czasowej wędrówce wstecz ku średniowieczu. Chyba tylko mediewiści zdają sobie sprawę, że Polacy nazywali wtedy psalm (tak jak Czesi) – „żalmem”. I stąd wzięło się dziwne słowo „żałtarz” („żołtarz”), czyli psałterz. Ale któż wie, że to określenie, dotyczące całości Księgi Psalmów albo wydrukowanego modlitewnika, pierwotnie używane było na określenie instrumentu – psałterza, czyli psalterionu. Mało kto o tym wie, a ta niewiedza zaczęła się w Polsce już w XVI wieku, kiedy zniknął psałterion, nadzwyczajnie popularny w pierwszych wiekach. Psalm jest być może najważniejszym gatunkiem poetyckim w kulturze Zachodu, ale fakt, że jego nazwa pochodzi od psałterionu, tak jak liryka od liry, poszedł w całkowite zapomnienie.
28Ta opowieść jest opowieścią historyczną, podobnie jak zdecydowana większość spośród ponad sto trzydzieści haseł, dlatego nasz słownik, zgodnie z nazwą projektu NPRH, jest Słownikiem historycznym (z podtytułem: Dzieje wybranych pojęć).
Od iluminacji do ilustracji i natchnienia
29Kiedy wreszcie doszło do procesu wydawniczego naszego Historycznego słownika, pojawiła się pokusa, by opublikować go pod innym jeszcze tytułem: Ilustrowany słownik terminów literackich. Pierwsze uzasadnienie tej nazwy wręcz automatyczne odsyła do współczesności: żyjemy w epoce obrazkowej, więc jeśli chcemy być komunikatywni – to trzeba się z tym pogodzić. Próbujemy zatem objaśniać terminy obrazowo, tak obrazowo jak dla dzieci. Ale, po drugie, zilustrowanie terminu, to niebłahy wysiłek poznawczy i heurystyczny zarazem: „Nawet najbardziej złożone, odpowiedzialne pojęcia i idee można przedstawić w naocznej postaci, pokazać je przy pomocy schematycznego bądź symbolicznego rysunku czy modelu lub odpowiedniego szkicu” – pisał Goethe, a jego myśl entuzjastycznie rozjaśnił potem Bachtin 24. Zdajemy sobie sprawę, że narysowanie, namalowanie albo sfotografowanie abstrakcyjnych pojęć stanowi intelektualne wyzwanie, jest herezją wobec utrwalonych nawyków epistemologicznych. Także wobec abstrakcyjnego „obiektywizmu” metody strukturalnej i jej słownikowego wcielenia – STL (naszego nieustannego punktu odniesienia). I jeszcze inne rozumienie obrazowości, mniej poglądowe, a bardziej wizyjne, wyobraźniowe, marzycielskie – tak jak obraz pojmował Freud, a zwłaszcza afirmowany przez nas Bachelard. Pragnienie poznawczej jedności słowa/obrazu zbliża nas do literatury, a oddala od scjentystycznego paradygmatu nauki. I następny argument, tym razem estetyczny, ale zabarwiony anachronicznie i sentymentalnie, bo książka ilustrowana, to powrót do tradycji dziewiętnastowiecznej, do książek z rycinami i obrazkami, ale też do tyleż staroświeckich, co nowoczesnych leksykonów ilustrowanych, np. Michała Arcta (1840–1916).
30Przedostatni argument, także historyczny, bo renesansowy, odrodzeniowy, brzmiałby tak: vir illustris to mędrzec, który, dzięki studium źródeł (fontes), uzyskał wgląd w wiele spraw. Na sam koniec jednak argument najsilniejszy, argument atletyczny, chciałoby się rzec, ale i pełen pokory: w łacińskiej illustratio słyszymy zarówno lustro, jak też lustrację, lustratora i lustrowanie, jako czynność kontrolną, przeglądową, szacującą, ale też oczyszczającą (od rytuałów ofiarnych i wszelkiej patyny), w sumie – godną dociekliwszego badacza. W sensie źródłowym illustratio podobnie jak illuminatio oznacza świetlistość, jasność, połysk, blask, a co za tym idzie: splendor i sławę, ostatecznie również – cudowność i łaskę. I o to właśnie nam chodzi, żeby wytarte i powalane terminy literackie zostały nie tylko objaśnione i rozjaśnione, lecz by odzyskały czystość, świetlistość, dobre imię i moc. By mogły radośnie rozbłysnąć same dla siebie, a czytelników słownika rozpłomieniać i stawać się dla nich ciągłym natchnieniem.
Notes de bas de page
1 Tekst dotyczy projektu zespołowego pt. Historyczny słownik terminów literackich. Źródła i przemiany wybranych pojęć. Nr NPRH 0104/NPRH2/H11/81/2013 finansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, okres: 8.03.2013–7.03.2017. Kierownik: Aleksander Nawarecki, główny wykonawca: Zbigniew Kadłubek, sekretarz: Beata Mytych-Forajter. Uczestniczy ponad siedemdziesięciu współpracowników z dwunastu ośrodków, publikacja przewiduje druk około stu trzydziestu haseł.
2 Por. D. Ulicka, Sub-, pre-, post-, inter-, czyli jak formy prefiksalne grają w teatrze literaturoznawczej mowy?, w: Przyszłość polonistyki. Koncepcje – rewizje – przemiany, red. A. Dziadek, K. Kłosiński, F. Mazurkiewicz, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2013, s. 473–487.
3 J. Sławiński, Problemy literaturoznawczej terminologii, w: Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych, red. J. Czachowska, Ossolineum, Wrocław 1970, s. 225.
4 Tegoż, Słowo wstępne, w: M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, wyd. 2, Ossolineum, Wrocław 1988, s. 7–8.
5 G. Gazda, Wstęp, w: Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, S. Tynecka-Makowska, Universitas, Kraków 2006, s. IX.
6 Nagonkę marksistowskich badaczy na łamach „Przeglądu Humanistycznego” wspomina współautor STL, Michał Głowiński (Kręgi obcości. Opowieść autobiograficzna, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, s. 391–393).
7 Por. bardzo krytyczną recenzję drugiego wydania (1966) napisaną przez S. Balbusa i M. Szybista („Pamiętnik Literacki” 1968, z. 1, s. 313–331).
8 M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, PWN, Warszawa 2000, s. 6.
9 Wartościowy leksykon wydawnictwa OPEN na rynku szkolnym jest wypierany przez nowsze edycje, m.in. Z. Dominów, Słownik terminów literackich i gramatycznych (2003), posiadający także mutację „szkolną” (2000, 2010, 2017) i „popularną” (2013). Por. też A. Popławska, K. Kotowski, P. Szeląg, Słownik terminów literackich, Greg, Kraków 2009.
10 Wyjątkiem w kręgu leksykografii humanistycznej zdaje się impuls idący od Hansa Blumenberga i jego „metaforologii” kategorii filozoficznych (Paradygmat metafory 2017), którego kontynuacją jest „semantyka historyczna” Reinharta Kosellecka (Dzieje pojęć: studia z semantyki i pragmatyki języka społecznego, 2009). Nie znam podobnych prób na terenie literaturoznawstwa, najbliższy tej idei jest chorwacki leksykon Vladimira Biti pt. Pojmovnik suvremne književne i kulturne teorije, Zagreb 1997, 2 wyd. 2000. Ten słownik pojęć („pojęciownik”?) na pięciuset stronach gromadzi dwieście pięćdziesiąt haseł terminów literackich, objaśnionych encyklopedycznie, ale swobodniej niż w STL; narracja zdecydowanie bliższa jest opowiadaniu historii (dziejów pojęcia) niż jego abstrakcyjnemu definiowaniu. Wiedzę o Pojmovniku Bitiego zawdzięczam Danucie Ulickiej.
11 Por. R. Nycz, Sylwy współczesne. Problem konstrukcji tekstu, Ossolineum, Wrocław 1984.
12 S. Rosiek, Wstęp, w: Słownik schulzowski, oprac. i red. W. Bolecki, J. Jarzębski, S. Rosiek, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006, s. 9.
13 Przywołaną tu tezę o koniecznej polaryzacji języka nauki i literatury G. Bachelard rozwijał w wielu rozprawach. Biegun naukowości reprezentuje m.in. tom Kształtowanie się umysłu naukowego. Przyczynek do psychoanalizy wiedzy obiektywnej, przeł. D. Leszczyński, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2002, natomiast biegun literacki – Poetyka marzenia, przeł. L. Brogowski, Gdańsk 1998.
14 J. Sławiński, Wstęp, w: Słownik terminów literackich…, s. 6.
15 Tamże, s. 7.
16 E. Balcerzan, Słowo wstępne, w: Porwani przez przenośnie. O literaturoznawczych metaforach, red. E. Balcerzan, A. Kwiatkowska, Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 2007, s. 9.
17 D. Ulicka, dz. cyt., s. 486–487.
18 W. Szkłowski, Wskrzeszenie słowa, przeł. F. Siedlecki, w: Rosyjska szkoła stylistyki, oprac. M. R. Mayenowa, Z. Saloni, PIW, Warszawa 1970, s. 55.
19 Tamże.
20 Por. Z. Kadłubek, Bezbronne myśli. Eseje i inne pisma o Górnym Śląsku, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2016; jeszcze odważniej postępuje w hasłach przygotowanych do internetowego Słownika śląskiego zamieszczanego na portalu www.gryfnie.pl.
21 J. Hillis Miller, Krytyk jako gospodarz/żywiciel, przeł. W. Kalaga, w: Współczesna teoria badań literackich za granicą, t. 4, cz. 2, oprac. H. Markiewicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1992, s. 239.
22 Por. J.D. Bolter, Człowiek Turinga. Kultura Zachodu w wieku komputera, przeł. T. Goban-Klas, PIW, Warszawa 1990, s. 45–79.
23 Por. B. Mytych, Poetyka i łowy. O idei dawnego polowania w literaturze polskiej XIX wieku, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2004; B. Mytych-Forajter, Przyziemne intuicje. Carla Ginzburga „Znaki, oznaki i poszlaki”, w: Skala mikro w badaniach literackich, red. A. Nawarecki, M. Bogdanowska, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2005, s. 25–37.
24 Por. M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, PIW, Warszawa 1986, s. 341.
Auteur
Uniwersytet Śląski

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019