Czytanie podejrzliwe: etyka, polityka, metoda. Wstęp do teorii Eve Kosofsky Sedgwick
p. 304-326
Texte intégral
[…] człowiek podejrzenia wykonuje w przeciwnym kierunku tę samą pracę falsyfikacji, co człowiek podstępu. 1
Paul Ricœur
1W eseju Melanie Klein and the Difference Affect Makes Eve Kosofsky Sedgwick przewrotnie zauważa, że książki, które prawdopodobnie mają na nas największy wpływ, to „fantasy books” 2. Nie chodzi jednak o literaturę SF czy jakiś specjalny rodzaj literatury popularnej, lecz raczej o „książki wyobrażone”. Zatem takie, które dobrze znamy – z tytułów, omówień, rozmów ze znajomymi – ale nigdy ich nie przeczytaliśmy, mimo że bardzo chcieliśmy. Mają one na nas potencjalnie duży i trwający wpływ przez to, że raczej wyobrażamy sobie, co jest w nich jest – niż rzeczywiście to wiemy.
2Patrząc z tej, nieco przewrotnej perspektywy, znaczenie prac teoretyczki, badaczki czy też po prostu krytyczki literackiej (w anglosaskim znaczeniu tego terminu) dla polskiego życia intelektualnego czy szerzej polskiej kultury jest całkiem spore. Postępuje recepcja, pojawiają się przywołania jej głównych konceptów, a także bardzo wnikliwe interpretacje oparte na jej trybach interpretacyjnych; pojawiają się streszczenia w podręcznikach do teorii literatury 3, nawet wprowadzenia do jej teorii 4, ale ciągle nie doczekaliśmy się tłumaczenia żadnej z jej książek na język polski (choć należy dodać, że pojawia się coraz więcej tłumaczeń osobnych artykułów czy pojedynczych rozdziałów 5). I w tym sensie – braku tłumaczeń, które umożliwiają recepcję i lokalną asymilację – prace naukowe Eve Kosofsky Sedgwick to ciągle „fantasy books”. A przecież wydaje się, że polska kultura i polska literatura, zwłaszcza ze względu na swoją szczególną męskocentryczność, bardzo zyskałyby na umiejętnym użyciu, być może zwłaszcza wczesnych, prac badaczki.
3Opowieść o Sedgwick można rozpocząć od wielu stron: biograficznej, anegdotycznej, teoretycznej czy wręcz „afektywnej”. Jest to przecież jedna z ważniejszych postaci w obrębie myśli krytycznoi teoretycznoliterackiej przełomu XX i XXI wieku (choć właśnie inaczej niż wielu innych nie doczekała się – co należy rozumieć jak klasyczny symptom – tłumaczenia swoich książek na polski), a z drugiej strony, wedle znanej formuły – Sedgwick jest „primum mobile teorii queer” 6. Co więcej, jej refleksja jest bezpośrednio powiązana z interpretacją literatury i to właśnie tekst literacki jest dla niej punktem wyjścia i dojścia. I inaczej niż w wypadku wielu innych współczesnych teoretyków – tekst literacki nie bywa dla niej egzemplifikacją jakiegoś filozoficznego konceptu. Jest autonomicznym bytem, który należy zrozumieć. W tym sensie również zrębów jej teorii nie można odnaleźć we wstępie do tej czy innej książki, bo bardzo często zawiera się ona w wyrafinowaniu aktu lektury, w akcie bliskiego czytania, którego była mistrzynią. I chociaż „bliskie czytanie” wydaje się dziś nieco staromodne, to być może ciągle stanowi jeden z ważniejszych punktów słabego oporu w kontekście – analizowanej wielokrotnie – współczesnej komercjalizacji uniwersytetu.
4Na początek przywołajmy, za Jasonem Edwardsem 7, w nieco staroświeckim stylu, kilka kluczowych kwestii biobibliograficznych. Eve Kosofsky Sedgwick urodziła się w 1950 roku w stanie Ohio, całkiem niedaleko toksycznej fabryki, co prawdopodobnie było przyczyną tego, że we wczesnych latach dziewięćdziesiątych zdiagnozowano u niej raka piersi. Ma to znaczenie o tyle, że kwestia choroby będzie powracać w jej pismach, także na biograficznym poziomie, co z kolei uzmysławia, że wiele z jej późnych prac, zwłaszcza tych zorientowanych na afekt, będzie pisanych ze świadomością życia ku śmierci. Sedgwick intelektualnie dojrzewa w późnych – i rewolucyjnych – latach sześćdziesiątych, a kształci się w Cornell i Yale University, gdzie święciły wówczas triumfy teorie francuskie – a zwłaszcza dekonstrukcja. Jej nauczycielami będą Paul de Man czy Neil Hertz, a intelektualnym i interpretacyjnym placem boju – dekontekstualizowane procedury close reading, zwracanie bacznej uwagi na szczegóły, waloryzowanie niejednoznaczności. Te cechy jej pisarstwa można odnaleźć właściwie niemal zawsze, jakkolwiek spoglądając na całość dorobku, można dojść do wniosku, że dokonuje się w nim pewien zwrot czy przełom (o którym przyjdzie jeszcze bliżej mówić). W ten sposób, licząc tylko naukowe monografie, otrzymujemy: The Coherence of Gothic Conventions (1980) – doktorat dotyczący głównie klasycznej powieści gotyckiej; Between Men. English Literature and Male Homosocial Desire (1985) – przełomową dla literackich i nie tylko queer studies, gdzie wypracowywane (i używane) są główne koncepty teoretyczne na tle historycznym (od Sonetów Shakespeare’a, poprzez powieść gotycką, po recepcję Whalta Whitmana z przełomu XIX i XX wieku); Epistemology of the Closet (1990) – być może ciągle najbardziej wyrafinowana praca dotycząca męskiej homoseksualności zwłaszcza na początku XX wieku; Tendecies (1993) – zapewne jedna z bardziej politycznie zaangażowanych jej prac; Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity (2003) – która jest już wyraźnie świadectwem niemal nowego, ewolucyjnie powstałego, paradygmatu, zorientowanego na afekt, a zwłaszcza wstyd (w tym kontekście znaczenie szczególne ma zredagowany razem z Adamem Frankiem wybór pism Sylvana Tomkinsa Shame and its Sisters [1995]). Pośmiertnie wydano również zbiór jej esejów – Weather in Proust (2011), zbierający teksty i wykłady wokół czytanego całe życie Prousta, o którym planowana książka nigdy nie powstała.
5Tak mogłaby wyglądać skrócona bibliografia, choć jej charakterystykę należy uzupełnić o szczególną umiejętność nawiązywania kontaktu z czytelnikiem, budowania kontraktów na marginesach, tworzenia możliwej, choć niegotowej i niełatwej wspólnoty, odsłaniania swej prywatności – zwłaszcza od Epistemology of the Closet. Najwyraźniejsze stało się to zapewne w niezwykłej książce A Dialogue on Love – swoistym, eksperymentalnym zapisie własnej terapii. W ten sposób Sedgwick buduje swoiste poczucie bliskości ze swoimi czytelnikami i czytelniczkami (którym bardzo łatwo jest się zarazić czy może raczej powoduje, że łatwo się jest zakochać). Jednocześnie jednak fragmenty autobiograficzne są elementem eseistycznej strategii – bo teksty, również te najbardziej teoretyczne, to pisarstwo najwyższej próby.
6Istotna dla Sedgwick teoria paranoi ma szczególne znaczenie zarówno dla szeroko pojętej teorii krytycznej (zwłaszcza w jej amerykańskim wydaniu – pod postacią nowego historyzmu, dekonstrukcji, teorii feministycznych, badań czerpiących z psychoanalizy), jak i specyficznie i lokalnie, w obrębie teorii queer. Innymi słowy, ma ona duże znaczenie, jeśli chodzi o stosowanie hermeneutyki podejrzeń. Z jednej strony bowiem autor szczególnie nośnej teorii paranoi, Sigmund Freud, jest jednym z trzech filarów, jak to wpływowo nazwał Paul Ricoeur, „szkoły podejrzeń” 8(oprócz Nietzschego i Marksa); a z drugiej strony kluczowy esej Freuda łączy w jeden węzeł przynajmniej dwie kwestie: podejrzliwą lekturę oraz męską homoseksualność. Sama Sedgwick natomiast krytycznie i podejrzliwie przeczytała Freuda, wykorzystując tę lekturę do stworzenia własnej teorii, którą następnie – w przełomowym eseju Czytanie paranoiczne, czytanie reparacyjne – zacznie uhistoryczniać i rozwijać, dokonując swego rodzaju autokrytycznego zwrotu.
7Zacznijmy jednak od początku. Sigmund Freud publikuje Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi (dementia paranoides) 9w 1911 roku, potwierdzając, że jest zarówno znakomitym pisarzem (w sensie konstruowania fabuły), jak i wybitnym interpretatorem (w sensie hermeneutycznego wyłuskiwania sensu). Patrząc bowiem najzupełniej wprost – długi artykuł Freuda stanowi interpretację dość głośnej na początku XX wieku książki, swoistej autobiografii Daniela Paula Schrebera Denkwürdigkeiten eines Nervenkranken z 1903 roku, która na język polski została przetłumaczona dopiero w 2010 jako Pamiętniki nerwowo chorego 10. Artykuł Freuda można uznać za jego „pisma literackie”. Co jednak istotne – tekst, zmierzający do wypracowania teorii paranoi, sam stanowi popisową interpretację w ramach hermeneutyki podejrzeń. Metoda Freuda jest krystalicznie jasna: najpierw otrzymujemy rekonstrukcję i analizę opowieści Schrebera, potem interpretację tego materiału, następnie uogólnienie poczynione na bazie wcześniejszych danych (czyli pewną teorię), a na końcu przedstawienie wyjątku od opisanej teorii (który w ostatecznej konkluzji potwierdzi jednak regułę) 11.
8Przywołajmy zarys rekonstrukcji opowieści dokonanej przez Freuda 12. Po pierwsze, co warto podkreślić, Daniel Paul Schreber jest bardzo poważną osobą, sędzią i „prezesem senatu”. W jego życiu pojawiają się co najmniej dwa poważne epizody chorobowe: uważa się za powołanego do zbawienia świata; ma również fantazję o byciu kobietą, „która musi wywiązywać się z obowiązków małżeńskich” [PU 110] – i te właśnie motywy w rekonstrukcji Freuda wybijają się na plan pierwszy. Choroba Schrebera objawia się pod postacią manii prześladowczej, która wtórnie zamieniła się w religijną manię wielkości: najpierw za prześladowcę uznany zostaje prowadzący terapię lekarz – profesor Flechsig; a potem – sam Bóg. Ta fantazja została szczególnie przez Freuda wyeksponowana: „[…] w obliczu Boga Schreber przyjmował postawę niewieścią, czuł się kobietą Boga” [PU 124]. Schrebera prześladowały bowiem promienie boskie, poniżając i nazywając „miss Schreber”.
9W trakcie prób objaśnienia tekstu (fantazji) Schrebera Freud odkrywa szczególną rolę jego lekarza – profesora Flechsiga, na którym pacjent był zafiksowany i którego oskarżał o „mord duszny”, czyli – niemal diabelskie – ponawiane próby zawładnięcia jego duszą. Ojciec psychoanalizy dochodzi do wniosku, że w tym wypadku „znaczenie uczuciowe podlega projekcji jako moc zewnętrzna, której zabarwienie uczuciowe odwraca się w przeciwieństwo” [PU 132]. Innymi słowy, Flechsig „[…] człowiek, teraz znienawidzony, budzący obawy ze względu na prześladowanie, to były przedmiot miłości i czci. Ufundowane przez manię prześladowanie służy przede wszystkim temu, by usprawiedliwić w chorym przemianę uczuciową” [PU 132]. Okazuje się, że według Freuda feminizujące Schrebera ustawienie jego fantazji od początku dotyczyło obiektu, którym byłjego lekarz (pacjent czuł wręcz strach przed wykorzystaniem seksualnym z jego strony). To bowiem Flechsig stanowił podstawowy przedmiot fantazji i powód choroby.
10Tym samym Freud dociera do tego, co nazywa „teorią paranoi”, czyli do próby objaśnienia mechanizmu paranoicznego. W największym skrócie polega on na tym, że istnieje ścisły związek między wypartą homoseksualnością (czy też homoseksualną fantazją życzeniową) a manią prześladowczą (czyli paranoją). W streszczeniu Freuda wniosek prezentuje się następująco:
[…] paranoik walczy przeciwko wzmocnieniu swych dążeń homoseksualnych, co w gruncie rzeczy odsyła do narcystycznego wyboru obiektu. Dalej wyjaśniono, że prześladowca jest tak naprawdę osobą kochaną – teraz lub kiedyś. Ze złożenia tych dwóch twierdzeń wynika postulat, że prześladowca musi być osobą tej samej płci co prześladowany. Tezy, podług której paranoja jest uwarunkowana homoseksualnością, nie przedstawiliśmy jednak jako ogólnej i obowiązującej bez wyjątków, ale tylko dlatego, że nie dysponowaliśmy odpowiednią liczbą obserwacji. [PU 170–171]
11Tak prezentuje się „użytek” z podejrzliwej Freudowskiej lektury Pamiętników Schrebera. W wersji niemal poetyckiej, choć nie mniej podejrzliwej, brzmi on „[…] u paranoika prześladowcą staje się akurat najbardziej kochana osoba tej samej płci” [PU 171]. Z czasem Freud rozszerzy swoje wnioski (będzie miał bowiem innych, już prawdziwych – a nie „tekstowych” – pacjentów), a uogólnienia rozpisze niczym prawdziwy filolog. Okazuje się – w słynnym freudowskim locus classicus – że wszystkie znane formy paranoi można przedstawić jako sprzeciw wobec niekomunikowalnego stwierdzenia: „Ja (mężczyzna) kocham go (mężczyznę)” [PU 182]. Ojciec psychoanalizy dokona rozbioru składni tego zdania, przedstawiając różne formy zaburzeń jako nieuświadomiony sprzeciw wobec kolejnych jego części. I tak:
Opór wobec orzeczenia („kocham”) realizuje się w formie manii prześladowczej: której komunikat brzmi: „Ja go nie kocham – przecież go nienawidzę” (także w formie: on mnie nienawidzi (prześladuje), to zaś usprawiedliwia moją nienawiść. Ostatecznie rozwinięcie komunikatu, powiada Freud, brzmi: „Przecież go nie kocham – przecież go nienawidzę – ponieważ on mnie prześladuje”.
Opór przeciw dopełnieniu („go”) realizuje się w erotomanii, której komunikat brzmi: „Nie kocham go – przecież kocham ją”. Wykładnia i logika tej formy paranoi brzmiałaby: „Nie kocham go – przecież kocham ją – ponieważ ona mnie kocha”.
Opór wobec podmiotu („ja”) realizuje się w chorobliwej zazdrości, którą Freud łączy z działaniem alkoholu. Ostateczny komunikat tej formy paranoi brzmiałby: „To nie ja go kocham – przecież to ona go kocha – i podejrzewa kobietę o stosunki z wszystkimi mężczyznami, którzy go kuszą” [PU 150–150; wszystkie zaznaczone cytaty i kursywa – S. Freud].
12Następnie Freud przekonuje, że podobny mechanizm może dotyczyć kobiet (choć tej kwestii bardzo nie rozwija, czytelnik pozostaje z przekonaniem, że paranoja to szczególnie męska przypadłość). Przedstawia też możliwość całkowitego wyparcia homoseksualnych pragnień, które będzie realizować się gramatycznie i jawnie jako: „Ja w ogóle nikogo nie kocham” bądź też ostatecznie „Ja kocham tylko siebie” [PU 151]. Skądinąd Eve Kosofsky Sedgwick przypomni, że – pozostając w obrębie tej logiki, „under a homophobic regime of utterance” 13– Freud nie wziął pod uwagę jeszcze jednej możliwości: „Ja (mężczyzna) kocham go (mężczyznę)” może realizować się jako: „Ja go nie kocham – ja nim jestem” – i że ta eroto-gramatyczna możliwość daje potencjalny klucz objaśniający stosunek Nietzschego do Wagnera 14.
13Studium Freuda wygląda niczym świetne opowiadanie detektywistyczne z obowiązkowym poczuciem zaskoczenia związanym z nieoczywistym rozwiązaniem zagadki. Tym samym staje się znakomitą lekcją hermeneutyki podejrzeń. Jednak Freud niejako sam siebie przyłapuje na pewnej niepokojącej analogii: „Pod koniec eseju o paranoicznym doktorze Schreberze Freud pisze o «spektakularnej korespondencji» między systematycznymi prześladowczymi urojeniami Schrebera a jego własną teorią” 15. Szybko jednak zarzucił ten niepokojący motyw, być może obawiając się, że teoria paranoi może być zbyt paranoiczna.
14Najbardziej wpływową i błyskotliwą krytykę Freudowskiej interpretacji Pamiętników Schrebera przeprowadził dwudziestosześcioletni Guy Hocquenghem w długim, ponad stustronicowym eseju (bądź: małej filozoficznej książce), który w anglojęzycznym świecie funkcjonował potem pod tytułem Homosexual Desire. Książka została opublikowana w 1972 roku, a zatem powstała pod wpływem rewolucyjnej atmosfery Paryża końca lat sześćdziesiątych oraz filozofii Deleuze’a i Guattariego. I rzeczywiście, autor dokonuje w niej krytyki kapitalizmu, „edypalnego” kształtu rodziny i psychoanalizy w kontekście „rewolucji pożądania”. Książka jest również bardzo błyskotliwą i ciągle interesującą w swej precyzji analizą krytycznoliteracką – autor będzie w różnych funkcjach przywoływał Marcela Prousta, Andre Gide’a, a zwłaszcza Roberta Musila i jego Niepokoje wychowanka Torlessa jako przykład „projekcji wszystkich fantazji o homoseksualności na społeczny mikrokosmos niemieckiej szkoły państwowej” 16. Sześć lat później esej zostanie przetłumaczony na język angielski, opatrzony wstępem historyka seksualności Jeffreya Weeksa i na stałe wpisze się do klasycznej biblioteki teorii queer. Hocquenghem, oprócz analizy jednopłciowej szkoły u Musila, dokonuje również radykalnej reinterpretacji Freudowskiej lektury Pamiętników Schrebera. Już bowiem na pierwszy rzut oka widać było, że ojciec psychoanalizy odrzucał niemal cały kontekst społeczny swojego „przypadku” – np. obowiązywanie normotwórczego paragrafu 175, którego Schreber, jako potencjalny homoseksualista, mógł stać się ofiarą. Hocquenghem krytykuje zatem logikę Freuda: skoro paranoja pojawia się jako skutek wyparcia homoseksualnego pożądania, to przypadek Schrebera nie jest punktem wyjścia do zrozumienia homoseksualizmu, lecz raczej homofobicznych mechanizmów uruchamianych przeciwko temu pożądaniu. Francuski autor był być może jednym z pierwszych, którzy właśnie w języku filozofii i (anty)pschychoanalizy wyraziście i dobitnie powiedzieli, że problemem nie jest pożądanie homoseksualne, lecz uruchamiana przeciwko niemu, jak to nazywał, „antyhomoseksualna paranoja”. Ujmując rzecz jeszcze dobitniej: paranoja niewiele powie o homoseksualności, ale może objaśnić zrozumienie homofobii. A „jeśli […] uznamy homofobię za prześladowanie systemowe, to możemy w uproszczeniu powiedzieć, że paranoja pomaga zrozumieć, jak działa świat” 17– dopowie później Sedgwick I zapewne jest to dobry argument za uprzywilejowaniem hermenuetyki podejrzeń w obrębie teorii queer, ale nie tylko tutaj.
15Ten argument był szczególnie istotny dla Sedgwick w konceptualizacji „paranoicznego gotyku” w pracy Between Men. Ale ma też znaczenie szersze:
opisany przez Freuda przypadek doktora Schrebera pokazuje wyraźnie, jak wyparcie homoseksualnego pragnienia przez człowieka, który – wedle wszelkich zdroworozsądkowych standardów – był heteroseksualny, zaowocowało psychozą paranoiczną; jednak psychoanalityczny użytek zrobiony z tego odkrycia nie był zwrócony przeciw homofobii i jej schizogennej władzy, lecz przeciw homoseksualności – przeciw homoseksualistom – w wyniku skojarzenia „homoseksualności” z chorobą psychiczną. 18
16Być może już tutaj wyraźnie widać powody oporu teorii queer (czy też pewnej jej części, zwłaszcza w wykonaniu Sedgwick) wobec klasycznej psychoanalizy, jak i powodu późniejszego zwrotu badaczki w stronę teorii afektów i opracowywania (wspólnie z Adamem Frankiem) myśli Silvana Tomkinsa – głównie wokół wstydu 19. Związki Sedgwick z psychoanalizą trwały właściwie przez cały czas jej pracy intelektualnej, ale zawsze były ogromnie skomplikowane i krytyczne. O ile lekturę Freuda – jako ćwiczenia w czytaniu krytycznym – wręcz zalecała swoim studentom 20, o tyle psychoanalizę w wykonaniu Jaques’a Lacana, w pewnym monecie niemal hegemoniczną w anglosaskiej humanistyce, odrzucała, a w swoim oficjalnym opisie zainteresowań naukowych na stronie uniwersyteckiej informowała, że zajmuje ją „non-lacanian psychoanalysis”. Poszukiwała bowiem ścieżek alternatywnych – i znajdowała je w pismach mało znanego Silvana Tomkinsa oraz Melanie Klein. Jednym z powodów było definiowanie teorii queer jako nade wszystko teorii antyhomofobicznej (tak np. w Between Men, gdzie skądinąd słowo queer jeszcze nie pada). A użytki czynione z psychoanalizy bywały różne, co jak w soczewce skupiało się w strategiach lekturowych „przypadku Schrebera” oraz w mniej lub bardziej uświadomionych konsekwencjach tej lektury.
17Opór wobec psychoanalizy jest zresztą historycznie zrozumiały. Jeśli bowiem przyjrzeć się pismom ojca psychoanalizy, czy też niektórym jego przypadkom, jako możliwym propozycjom scenariuszy egzystencjalnych dla osób homoseksualnych, to szybko okaże się, że zasadniczo istnieją dwa główne. Pierwszy, który obrazuje „przypadek Schrebera”, powiada, że wyparcie homoseksualnych pragnień może prowadzić do paranoi; drugi – przewiduje sublimację jako życiowy scenariusz, co da się wyczytać już na marginesie „przypadku Schrebera”: „właśnie osoby jawnie homoseksualne, wśród nich zaś znowu takie, które sprzeciwiają się aktywności zmysłowej, wyróżniają się szczególnie intensywnym udziałem w ogólnych zainteresowaniach ludzkości wynikającym z sublimacji erotyki” [PU 149]. W ten oto sposób wysublimowany homoerotyzm wnosi swój wkład „[…] do przyjaźni, koleżeństwa, wspólnoty w poglądach i do powszechnej miłości ludzkiej” [PU 149]. Sublimację jako wzniosły projekt egzystencjalny dla homoseksualnych mężczyzn można wyczytać również w innym znanym „literackim” przypadku Freuda, czyli studium Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa 21. Koniec końców sublimacja doprowadza renesansowego artystę do pożądanego przez wszystkich statusu geniusza. A zatem – rzecz jasna w dużym uproszczeniu – paranoja albo sublimacja. Tertium non datur.
18Nic zatem dziwnego, że pierwsze grupy wyzwolenia homoseksualistów (we Francji czy Anglii) z późnych lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych były raczej niechętne psychoanalizie, psychologii i psychiatrii. Z ważnej dla Sedgwick perspektywy antropologicznej – a zatem perspektywy biorącej pod uwagę narracje tych, których dotyczy badanie – to istotna informacja. Zwłaszcza jeśli będziemy rozumieć teorię queer jako teorię antyhomofobiczną, czyli taką, która nie powiela w projekcie lektury (tekstu czy życia) homofobicznych presupozycji. Historyk Weeks przypomina, że atmosfera późnych lat sześćdziesiątych we Francji, które dały intelektualny punkt wyjścia grupom emancypacyjnym (należał do nich Hocquenghem), opierała się na potężnej krytyce Freuda 22.
19Ten aspekt warto brać pod uwagę, pisząc o stosunku teorii queer w ujęciu Sedgwick do psychoanalizy, zwłaszcza w ujęciu Lacana. Łatwo dostrzec, że użycia tej ostatniej rzadko przekraczają horyzont poznawczy Freudowskiej lektury Pamiętników Schrebera. I dzieje się tak z różnych stron ideowego spektrum. Przykładowo: Slavoj Žižek, jeden z ważniejszych popularyzatorów Lacana na polskim gruncie, w Przekleństwie fantazji dowodził, że świat wojskowych przeciwstawia się przyjmowaniu homoseksualistów do swoich szeregów, ponieważ sam ten męski świat opiera się na wypartej/stłumionej homoseksualności, czego dowodem mają być z kolei barwnie opisywane żołnierskie „figle” o homoseksualnej symbolice 23. W gruncie rzeczy bardzo podobny strukturalnie model buduje w głośnym eseju Towary między sobą Luce Irigaray, krytykując patriarchalny model wymiany kobiet między mężczyznami (tak jak on wygląda u Freuda czy Levi-Straussa) – co było, jak wiadomo, stałym toposem krytyki feministycznej. Irigaray pisze:
Kontakty i relacje łączące wyłącznie mężczyzn byłyby zatem zarazem wymagane i zakazane przez prawo. Za swój uprzywilejowany status podmiotu wymiany mężczyźni muszą zapłacić jednak pewną cenę, mianowicie wyrzec się możliwości pełnienia funkcji towaru. Cały ów model organizacji ekonomicznej jest zatem z gruntu jednopłciowy – homoseksualny. 24
20Mimo zasadniczych różnic między Žižkiem i Irigaray, również w kwestii użycia języka, struktura myślenia o męskiej homoseksualności pozostaje bardzo podobna. We wszystkich mężczyznach ma tkwić jakaś – empirycznie niesprawdzalna – homoseksualność, która koniec końców okaże się winna jakiemuś negatywnemu zjawisku (np. przemocy, wymianie kobiet czy patriarchatowi). Zauważmy, że winna jest homoseksualność, a nie homofobia, która w obrębie tych analiz w ogóle nie pojawia się jako kategoria 25.
21Podobne wątpliwości można mieć, czytając o użytkach z psychoanalizy Lacana, zwłaszcza poprzez lekturę przypadku Schrebera. Lena Magnone, sprawdzając możliwości połączenia myśli Lacana i teorii queer, pisze:
W reinterpretacji tego przypadku dokonanej przez Lacana, homoseksualizm, a wręcz nie tyle homoseksualizm, co feminizacja Schrebera miałaby być skutkiem niezadziałania funkcji ojcowskiej. Schreber nie może sprostać wyzwaniu, które polega na zajęciu pozycji męskiej, czyli ojcowskiej. Sam homoseksualizm jest tylko symptomem. 26
22Jak widać, homofobiczny horyzont poznawczy nie został tutaj przekroczony (a można powiedzieć, że wręcz wzmocniony). Dlatego też bardzo trudno znaleźć tu punkt wyjścia dla jakiegoś antyhomofobicznego projektu lekturologicznego. To jeden z powodów, dla których Sedgwick nie inspiruje się Lacanem i szuka innych ścieżek intelektualnych, takich jak teoria afektów Tomkinsa. Jak pisze we wstępie do jego pism wybranych Shame and Its Sisters:
Jeszcze rzadszym zjawiskiem w amerykańskiej psychologii okresu zimnej wojny jest rzucający się w oczy brak nie tylko homofobii, ale jakichkolwiek aluzji do heteroseksistowskiej teleologii. To w dużej mierze milczące i nadzwyczaj sumienne odcięcie się od takich wpływów, tym bardziej fascynujące, że rozległe, zróżnicowane pole badawcze, stanowiące źródło refleksji Tomkinsa: etnologia, psychologia społeczna, psychoanaliza, i tym podobne, są wszystkie – choć każda na swój sposób – ukształtowane wokół podstawowych heteroseksistowskich założeń. Jednakże i tym razem wydaje się, że dokonania Tomkinsa biorą się nie tyle z jakiegoś skoordynowanego antyhomofobicznego projektu […], ile wiążą się raczej, tak po prostu, ze znalezieniem odmiennego teoretycznego punktu wyjścia. 27
23Ten aspekt myślenia o afekcie, a zwłaszcza o wstydzie, wydaje się mieć szczególne znaczenie dla późnego etapu teorii queer według Sedgwick.
24W tym kontekście powróćmy do wcześniejszej koncepcji autorki, mianowicie „męskiego pożądania homospołecznego”. Koncepcja ta zyskała aprobatę/uznanie w obrębie polskiej humanistyki i bywa niejednokrotnie wykorzystywana w interesujących interpretacjach. Została również kilkukrotnie zdefiniowana 28, w związku z czym ograniczę się do uwag pozadefinycyjnych, jednocześnie ogólniejszych i szczegółowych. Warto zatem dostrzec swoisty parodystyczny (czy krytyczny) aspekt tego pojęcia oraz jego krytycznoliteracką proweniencję. Pojęcie to pojawia się w tytule drugiej książki Sedgwick, Between Men. English Literature and Male Homosocial Desire 29z 1985 roku, który można przetłumaczyć następująco: Między mężczyznami. Literatura angielska i męskie pożądanie homospołeczne. Najbardziej zaskakujący jest wydźwięk tej frazy – spodziewalibyśmy się usłyszeć w wygłosie „pożądanie homoseksualne”, a zamiast tego otrzymujemy sformułowanie, które również dla angielskich uszu nie jest łatwo zrozumiałe (wręcz przeciwnie). Używany przed Sedgwick w naukach społecznych – choć raczej rzadko – neologizm homosocial, mogący określać relacje w jednopłciowej grupie, został tutaj użyty jako przymiotnik charakteryzujący pożądanie. Wzbudza to u czytelnika konfuzję czy może raczej poznawczą ambiwalencję. Z jednej strony tytuł może bowiem sugerować po prostu narrację o relacjach między mężczyznami w literaturze angielskiej, z drugiej jednak – fraza „pożądanie homospołeczne” jest zbudowana w strukturalnej analogii do „pożądania homoseksualnego”, od którego męskie związki, takie jak np. przyjaźń, powinny się trzymać z daleka, są bowiem – ze zdroworozsądkowego punktu widzenia – ich antytezą. Jak widać, jak każdy prosty i znakomity tytuł książki, i ten wrzuca czytelnika w sam środek omawianych później problemów.
25Męskie pożądanie homospołeczne ma również swoje strukturalne uzupełnienie (co odkrywamy wraz z lekturą książki) – pod postacią (męskiej) „paniki homoseksualnej”. Tu również czeka na nas zaskoczenie i epistemologiczna niepewność. Konceptualizacja wydaje się niejako kontr-intuicyjna – czy nie powinno być bowiem odwrotnie? A zatem: pożądanie – raczej seksualne, a panika – raczej społeczna? Otóż nie – i łatwo uznać, że jest to świadoma strategia ze strony Sedgwick, swoista polityka słów, o proweniencji zapewne dekonstrukcjonistycznej (bo w dużej mierze z tej tradycji intelektualnej wywodzi się autorka). Nietrudno również uznać, że już w tej „polityce słów” tkwi pewien zamierzony potencjał parodystyczny, a na pewno krytyczny w stosunku do klasycznej psychoanalizy z jej esencjalistycznie rozumianym pożądaniem homoseksualnym i milczeniem na temat homofobii. Słowa Sedgwick podskórnie i delikatnie parodiują słowa psychoanalizy, a na pewno mieszają jej szyki.
26Warto wyraźnie podkreślić, że przedmiotem analiz i interpretacji w Between Men nie jest jakkolwiek rozumiana „literatura homoseksualna” czy „literatura homotekstualna” 30. Nie jest to zatem jakiś wyselekcjonowany zbiór dzieł, które mniejszościowa milcząca tradycja uznała za homoseksualne. Tym bardziej Sedgwick nie próbuje udowodnić, że interpretowane przez nią teksty świadczą o potencjalnej czy latentnej homoseksualności autora czy autorki. Taki „ekspresyjny model” rozumienia tekstu całkowicie odrzuca. Przedmiotem jej badań jest kanon literatury angielskiej, a zatem bardzo często również powszechnej, i historycznie zmienne relacje między mężczyznami, które zachodzą na jej gruncie. Ramę książki wyznaczają teksty, które można uznać za rodzaj retroaktywnie konstruowanego mieszczańskiego homoseksualnego szyboletu: to Sonety Williama Shakespeare’a, które stanowią rodzaj uwertury, oraz nieoczywista, magnetycznie seksualizująca, angielska recepcja amerykańskiego poety Walta Whitmana, która stanowi kodę. Między tymi biegunami, oddalonymi od siebie niemal trzysta lat, Sedgwick zawiera wnikliwe interpretacje zmian w obrębie męskiego kontinuum homospołecznego przedstawianych w następujących tekstach literackich: Żonie wiejskiej Williama Wycherleya – granej po dziś dzień komedii z 1674 roku; Podróży sentymentalnej Laurence’a Sterne’a z 1768 roku; aż po wiek XIX z jego powieścią (zwłaszcza) gotycką i realistyczną: Wyznaniami usprawiedliwionego grzesznika Jamesa Hogga, Adamem Bede’em George Eliott (jedynej pisarki w tym gronie), Henrym Esmondem W.M. Thackeraya oraz dwoma późnymi powieściami Charlesa Dickensa – Naszym wspólnym przyjacielem oraz nieukończoną Tajemnicą Edwina Drooda. Between Men to zatem książka bardzo wyraźnie krytycznoliteracka (w szerokim anglosaskim znaczeniu tego słowa) oraz historycznoliteracka, która analizuje literaturę i korzysta w tym calu z koncepcji teoretycznoliterackich.
27Sedgwick opiera swój teoretyczny wywód głównie na dwóch modyfikowanych konceptach: z jednej strony jest to graficzny trójkąt 31, a zwłaszcza „pożądanie trójkątne” René Girarda, a z drugiej „wymiana kobiet między mężczyznami”: jego strukturalistyczne (Levi-Strauss) i psychoanalityczne artykulacje oraz feministyczne krytyki 32. Autorka Between Men dokonuje niejako ugenderowienia koncepcji Girarda – która miała również aspekt genologiczny. Zgodnie z tą wizją, w powieściach dojrzałego realizmu miała być ukazana prawda pożądania – które jest mimetyczne i trójkątne. Pożądamy czegoś, co już wcześniej zostało naznaczone pożądaniem Innego 33. W ten sposób okazywało się, pokazuje Sedgwick, że czasami bohater pożądał ukochanej tylko ze względu na rywala. Albo inaczej: wartość ukochanej wyznaczał rywal, który okazywał się niemal bardziej istotny od ukochanej. Nie wchodząc w szczegóły, które bywały już opisywane, warto zaznaczyć, że męskie pragnienie homospołeczne opisuje tę oczywistą (bo patriarchalną) chęć bycia mężczyzn z innymi mężczyznami, a pożądanie homoseksualne jest jego (drobną) częścią, a nie alternatywą. Pożądanie homoseksualne może być jednak tyleż „klejem”, co „rozpuszczalnikiem” dla zhierarchizowanych relacji między mężczyznami (zależnie od momentu historycznego, kontekstu etc.) – i tym samym będzie różnie wpływać na pozycję kobiet. W tym też sensie „pragnienie homospołeczne” należy rozumieć analogicznie do „pragnienia trójkątnego” (czyli: nie psychoanalitycznie) i bardziej jako model, dzięki któremu w różnych epokach można dokonywać swego rodzaju rachunku relacji władzy. Zgodnie z jedną z podstawowych tez Sedgwick: im bliżej wieku XX, tym bardziej kontinuum męskich relacji homospołecznych – czyli wszelkich więzi między mężczyznami, włączając w to seksualne – jest przecięte, i to w sposób strukturyzujący, przez instytucjonalizującą się homofobię 34.
28Jak widać z tego przeglądu, jednym z ważniejszych czynników w analizach Sedgwick jest historia i wynikające z niej zmiany – w tym również unikanie traktowania takich pojęć jak „płeć” czy „seksualność” jako niezmiennych, transhistorycznych i transkulturowych kategorii. Wyraźnie historycznym fenomenem – który wzbudzi szczególne zainteresowanie autorki i przy którym wykorzysta ona wnioski z dekonstrukcyjnych lektur „przypadku Schrebera” – będzie angielska powieść gotycka. Kwestia ta pojawi się frontalnie w pierwszej książce Sedgwick, The Coherence of Gothic Conventions, następnie powróci w Between Men, gdzie odnajdziemy rozdział teoretyczny dotyczący tej kwestii, jak i wspomniane już analizy kilku późnych powieści gotyckich, następnie zaś wnioski zostaną zsyntetyzowane i uogólnione w nowym – krótkim, ale instruktywnym wstępie do The Coherence of Gothic Conventions. W jeszcze innej i autokrytycznej odsłonie temat paranoi (i gotyku) powróci w eseju Czytanie paranoiczne, czytanie reparacyjne.
29Zarysujmy logikę podejmowanej przez badaczkę tematyki. Sedgwick z jednej strony przywołuje prace historyczne, zwłaszcza dość szczegółowo analizowaną książkę Alana Braya Homosexuality in Renaissance England, która w sporej części dotyczy tzw. molly houses (to rodzaj homoseksualnych domów publicznych w miastach portowych). Historyk odnajduje dokumenty świadczące o swoistych pogromach na grupach mężczyzn, dokonywanych na podstawie ich rozpoznawalnej tożsamości seksualnej (a instytucjonalnym locus tej tożsamości były właśnie molly houses). Przemoc ta miała charakter sekularny i nie była po prostu wynikiem anatem teologicznych, a jednocześnie regulacja tych miejsc odbywała się bardziej przez mechanizm zastraszania niż ludobójstwa. Tej historycznej empirii badaczka potrzebuje, by wykraczając poza model analizy, dokonać pewnych teoretycznych uszczegółowień, który w skrócie można by określić: „społeczeństwo vs homoseksualista”. Stara się zatem dowieść, że waga kategorii „homoseksualista” nie wynika z potencjału regulacji już wcześniej zaistniałej mniejszości czy pożądań, ale z potencjalnego nacisku na całe spektrum męsko-męskich relacji, które mają przełożenie społeczne. W tym sensie zsekularyzowana europejska homofobia jest strategią dominacji nie tylko nad pewną mniejszościową populacją, ale również nad męsko-męskimi więziami – i dlatego można powiedzieć, że to „mechanizm regulujący zachowanie wielu poprzez specyficzną opresję niewielu” [BM 88]. Stąd teza o „szantażowalności” [blackmailability] zachodniej nowoczesnej męskości poprzez dźwignię homofobii [BM 89]. Wynika to między innymi z faktu korespondencji czy podobieństwa między najbardziej wzniosłymi formami męskich relacji homospołecznych (takich jak braterstwo) a najbardziej pogardzanymi – czyli ekspresjami męskiej homoseksualności. Tu odnajdujemy jedną z przyczyn tego, co Sedgwick nazywa „paniką homoseksualną”: jest to „najbardziej prywatna, upsychologizowana forma, poprzez którą wielu dwudziestowiecznych zachodnich mężczyzn doświadcza bezbronności wobec społecznej presji homofobicznego szantażu” [BM 89]. Analizy Sedgwick mają walor uniwersalności, nie zmierzają zatem do tego, by opisać specyfikę homoseksualnego doświadczenia, lecz raczej opisują kształt całego męskiego homospołecznego spektrum i jego wpływu na życie kobiet.
30Powieść gotycka była dla badaczki ciekawa z wielu powodów – choćby przez dekadencką reputację, częste kobiece autorstwo czy wgląd w indywidualną oraz rodzinną psychologię. Z drugiej strony interesujące są pojawiające się tropy gotyckie w literackich pismach Freuda – takich jak Niesamowite czy Objaśnianie marzeń sennych. Szczególnie jednak ciekawe jest podobieństwo fabuł wczesnego gotyku (Celeb Williams, Frankenstein, Wyznania usprawiedliwionego grzesznika) do przypadku doktora Schrebera. Wyrazisty jest zwłaszcza motyw, zgodnie z którym jeden mężczyzna nie tylko prześladuje innego mężczyznę, ale czuje się dla niego niewidoczny i przymuszany jednocześnie. Idąc tropem Freuda czytającego Schrebera należałoby tu dostrzec stan paranoiczny wynikający z wyparcia homoseksualnego pożądania; idąc jednak tropem krytyków jego lektury należałoby uznać, że „paranoja jest psychozą, która czyni wyraziste mechanizmy homofobii” [BM 91]. W tym sensie – i w takiej konfiguracji – Sedgwick mówi o „paranoicznym gotyku”. Stwierdza, iż: „powieść gotycka krystalizowała dla angielskiej publiki pojęcia opisujące dialektykę między męską homoseksualnością a homofobią, gdzie homofobia pojawiała się tematycznie pod postacią paranoicznych scenariuszy” [BM 92]. To jedynie punkt wyjścia koncepcji, której szczegóły (i konsekwencje) będą precyzowane w każdym akapicie Between Men.
31Hermeneutyka podejrzeń oraz humanistyczne konceptualizacje paranoi to zatem powracający motyw w œuvre Eve Kosofsky Sedgwick. Po raz ostatni wyraźnie pojawią się w (już przywoływanym) eseju o długim barokowym tytule Paranoid Reading and Reparative Reading, or, You’re so Paranoid, You Probably Think This Essay Is about You (a w polskiej wersji: Czytanie paranoiczne, czytanie reparacyjne, albo: masz paranoję i pewnie myślisz, że ten tekst jest o tobie). Można go rozumieć jako swoistą poetykę normatywną krytycznego pisania i czytania. Studium pojawiło się najpierw – w nieco innej postaci – jako wstęp do obszernej pracy zbiorowej pod własną redakcją badaczki Novel Gazing: Queer Reading in Fiction (1997), a potem w książce stanowiącej początek jej nowego projektu Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity (2003) i ostatniej wydanej za jej życia osobnej monografii. Można jednocześnie powiedzieć, że zarówno esej, jak i książka wywodzą się z aksjomatu pierwszego z Epistemology of the Closet (1990), który brzmi: „Ludzie są różni” 35. (Po aksjomacie pierwszym następuje kilka kolejnych: stanowią one ważny element pierwszej części Epistemology… – i również można je rozumieć jako specyficzną poetykę normatywną, czyli zbiór fundamentalnych wskazówek dotyczących tego, jak czytać). Ten punkt rozpoczyna się od retorycznego zdziwienia: jak niewiele mamy konceptualnych narzędzi do rozpoznania oczywistego faktu, że ludzie różnią się od siebie. Płeć, klasa, rasa, narodowość, etniczność, orientacja seksualna – wszystko to stwarza oczywiste dystynkcje; ale ludzie ciągle się od siebie różnią (jak brat od siostry czy przyjaciele od siebie nawzajem). Uznanie tego faktu jest fundamentem każdej lektury. Za metodologiczną podbudowę tego aksjomatu można uznać późniejsze zainteresowanie Tomkinowskimi afektami, czyli próbą budowania „analogowego” modelu reprezentacji („stopniowanego, czy też wielokrotnie zróżnicowanego” 36). Potrzebna jest do tego krytyka, w tym również autokrytyka.
32Dokonuje się ona w eseju Czytanie paranoiczne, czytanie reparacyjne. Jego główna teza dotyczy uprzywilejowania hermeneutyki podejrzeń, a zatem również paranoi, w obrębie teorii krytycznej. Sedgwick przypomina, że kiedy Ricœur stwarzał pojęcie „hermenutyki podejrzeń” do opisania procedur myślowych proponowanych przez trzech filozofów, było ono jedynie taksonomicznym opisem jednego z możliwych typów hermeneutyki. W którymś jednak momencie (czyli pod koniec XX wieku) „nabrała [hermeneutyka podejrzeń] statusu świętości i dziwnie zadomowiła się w nowym miejscu na tablicach Prawa” 37. Jednocześnie „[…] centralne usytuowanie podejrzliwości we współczesnej metodologii krytyki wiąże się z uprzywilejowaniem kategorii paranoi” 38. I nie inaczej jest – a może: zwłaszcza tak właśnie jest – w obrębie teorii queer.
33Trudno nie zgodzić się z uwagami badaczki, zwłaszcza gdy wskazuje na różne bezpłodne ścieżki myślenia paranoicznego. Z drugiej strony należy uwzględnić kontekst lokalny, który (jak często bywa) różni się od globalnego: ciężko bowiem bez zastrzeżeń przyjąć tezę o dominacji hermeneutyki podejrzeń w polskim literaturoznawstwie, czy szerzej: polskiej humanistyce. Mimo to warto wziąć pod uwagę ostrzeżenia Sedgwick, zwłaszcza gdy rzecz dotyczy projektu takiego jak niniejszy, który zasadza się na – z jednej strony rozpoznaniu narracji paranoicznej, a z drugiej – jej interpretacji. Przypomnijmy zatem główne tezy eseju Sedgwick:
Paranoja jest przewidująca.
Paranoja jest samoświadoma i mimetyczna.
Paranoja jest silną teorią.
Paranoja jest teorią afektów negatywnych.
Paranoja pokłada wiarą w siłę ujawnienia. 39
34Tezy te należy rozumieć nie jako diagnozę, lecz jako opis narzędzi do lepszego uchwycenia zróżnicowanych praktyk epistemologiczno-afektywnych. Sedgwick szczegółowo i przekonująco objaśnia każdą z tych tez. Trzeba jednak pamiętać, że badaczka w swym eseju zmierza do wyznaczenia ogólnych ram „lektury reparacyjnej”, a w tym świetle zwłaszcza „lektury queerowej”. Jak? „Zdejmując nacisk z problemu «różnicy seksualnej» czy «seksualnej identyczności», wskazując na możliwe odejścia od freudowskiego, homofobicznego rozumienia paranoi ku interpretacjom Klein i Tomkinsa, dalekim od edypalności i zorientowania na popędy, przesuwając akcent na afekty […]” 40. Niewykluczone, że taki projekt „lektury reparacyjnej” jest ciągle – zwłaszcza na polskim gruncie – kwestią przyszłości. Pozostaje jednak przyjąć wskazówki Sedgwick jako drogowskaz nowych praktyk lekturowych w obrębie polskich queer studies: bardziej zorientowanych na – jednak, mimo wszystko – pozytywne afekty i oscylację w kierunku lektury reparacyjnej.
Notes de bas de page
1 P. Ricœur, O interpretacji. Esej o Freudzie, przeł. M. Falski, oprac. R. Reszke, KR, Warszawa 2008, s. 41.
2 E. Kosofsky Sedgwick, Melanie Klein and the Difference Affect Makes, w: tejże, The Weather in Proust, ed. by J. Goldberg, Duke University Press, Durkham–London 2011, s. 123.
3 A. Burzyńska, M.P. Markowski, Gender i queer, w: tychże, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Znak, Kraków 2007.
4 M. Szcześniak, Tkliwe relacje, perwersyjne lektury. Wprowadzenie do teorii Eve Kosofsky Sedgwick, „Didaskalia” 2015, nr 129.
5 E. Kosofsky Sedgwick, Męskie pragnienie homospołeczne i polityka seksualności, przeł. A. Ostolski, „Krytyka Polityczna” 2005, nr 9/10; tejże, Wilde, Nietzsche i sentymentalne związki z męskim ciałem, przeł. B. Warkocki, w: Kamp. Antologia przekładów, red. P. Czapliński, A. Mizerka, Universitas, Kraków 2012; tejże, Czytanie paranoiczne, czytanie reparacyjne, albo: masz paranoję i pewnie myślisz, że ten tekst jest o tobie, przeł. M. Szcześniak, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury wizualnej” 2014, nr 5; E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank, Wstyd w czasie cybernetycznej analogii. Czytająć Silvana Tomkinsa, przeł. A. Barcz, w: Pamięć i afekty, red. Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2014; E. Kosofsky Sedgwick, Wstyd, teatralność i queerowa performatywność: sztuka powieściowa Henry’ego Jamesa, przeł. J. Bednarek, „Teksty Drugie” 2016, nr 4; tejże, Wokół tego, co performatywne: peryperformatywne okolice w XIX-wiecznych narracjach, przeł. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik, „Didaskalia” 2015, nr 129.
6 Za: S.M. Barber, D.L. Clark, Queer Moments. The Performative Temporalities of Eve Kosofsky Sedgwick, w: Regarding Sedgwick. Essays on Queer Culture and Critical Theory, Routlegde, New York–London 2002, s. 1.
7 J. Edwards, Eve Kosofsky Sedgwick, Routledge, London–New York, s. 7–10 (seria „Routledge Critical Thinkers”).
8 P. Ricœur, O interpretacji. Esej o Freudzie, przeł. M. Falski, oprac. R. Reszke, KR, Warszawa 2008, s. 39.
9 Z. Freud, Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi (dementia paranoides), w: tegoż, Charakter a erotyka, Dzieła, t. 2, przeł. R. Reszke, D. Rogalski, oprac. R. Reszke, KR, Warszawa 1996. Wszystkie cytaty w dalszej części tekstu za tym wydaniem – lokalizacja przytoczeń bezpośrednio w tekście, po skrócie PU.
10 D.P. Schreber, Pamiętniki nerwowo chorego wraz z suplementami i aneksem, przeł. R. Darda-Staab, Libron, Kraków 2006.
11 Patrz S. Freud, Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teorią psychoanalityczną (1915) oraz tegoż, O niektórych mechanizmach nerwicowych w wypadku zazdrości, paranoi i homoseksualizmu (1922), oba w: tegoż, Charakter a erotyka, Dzieła, t. 2, przeł. R. Reszke, D. Rogalski, oprac. R. Reszke, KR, Warszawa 1996.
12 Bardziej szczegółową rekonstrukcję autobiografii Schrebera przedstawia Tomasz Kaliściak, Katastrofy odmieńców, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2011, s. 25–50.
13 E. Kosofsky Sedgwick, Epistemology of the Closet…, s. 161.
14 Tamże, s. 159. We fragmencie tego rozdziału Sedgwick dekonstruuje pozornie symetryczną opozycję homo/hetero.
15 E. Kosofsky Sedgwick, Czytanie paranoiczne…, s. 3.
16 G. Hocquenghem, Homosexual Desire, trans. D. Dangor, introd. J. Weeks, Allison & Busby, London 1978, s. 53.
17 E. Kosofsky Sedgwick, Czytanie paranoiczne…, s. 35.
18 Tejże, Męskie pragnienie homospołeczne i polityka seksualności…, s. 186.
19 Shame and Its Sister. A Silvan Tomkins Reader, ed. by E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank with biographical sketch by I.E. Alexander, Duke Univerity Press, Durham– London 1995.
20 J. Edwards, Eve Kosofsky Sedgwick…, s. 148.
21 S. Freud, Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa, w: tegoż, Poza zasadą przyjemności, przeł. J. Prokopiuk, PWN, Warszawa 1976, s. 359–446.
22 J. Weeks, Preface, w: G. Hocquenghem, Homosexual Desire, s. 10–11. Ta kwestia szerzej została ujęta w jego ważnej pracy historycznej: J. Weeks, Sex, Politics and Society. The Regulation of Sexuality since 1800, Longman, London–New York 1981.
23 S. Žižek, Przekleństwo fantazji, przeł. A. Chmielewski, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2001, s. 39.
24 L. Irigaray, Towary między sobą, w: tejże, Ta płeć (jedną) płcią niebędąca, przeł. S. Królak, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 162.
25 Uzupełniam tutaj argumentację, która pojawiała się bardziej szczegółowo w mojej książce Homo niewiadomo. Polska proza wobec odmienności, Sic!, Warszawa 2007, s. 20–24.
26 L. Magnone, Rewolucja psychotyków, czyli: co zostało z Lacana w queer theory?, w: Lektury inności. Antologia, red. M. Dąbrowski, R. Pruszczyński, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2007, s. 69. Warto dodać, że jedną z najbardziej konsekwentnych prób aplikowania psychoanalizy Lacana do teorii queer jest praca Lee Edelmana, No Future. Queer Theory and Death Drive, Duke University Press 2004. Fragment został przetłumaczony na język polski: L. Edelman, Przyszłość to dziecinne mrzonki, przeł. T. Sikora, w: Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, red. A. Gajewska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012. Praca ta miała wskazywać na „antyspołeczny zwrot” teorii queer, trudno ją więc podejrzewać o emancypacyjne zyski, raczej o swoisty „sadyzm” (w rozumieniu G. Deleuze’a).
27 E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank, Wstyd w czasie cybernetycznej analogii. Czytając Silvana Tomkinsa, przeł. A. Barcz, w: Pamięć i afekty, s. 32–33.
28 Na polskim gruncie warto przywołać: S. Jagielski, Pragnienie homospołeczne w polskim kinie fabularnym, Universitas, Kraków 2013. Autor z powodzeniem wykorzystuje kategorię Sedgwick do reiterpretacji polskiego filmu XX i XXI wieku; patrz również: M. Skucha, Homospołeczność (hasło), w: Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, red. M. Rudaś-Grodzka i in., Czarna Owca 2014, s. 203–205. Sam wykorzystywałem to pojęcie do analizy wczesnej twórczości Andrzeja Stasiuka i szczegółowo rekonstruowałem wbrew pozorom nieoczywistą definicję, B. Warkocki, Homo niewiadomo. Polska proza wobec odmienności, zwłaszcza s. 91–97.
29 Wszystkie cytaty w dalszej części tekstu za tym wydaniem – lokalizacja przytoczeń bezpośrednio w tekście, po skrócie BM.
30 Na polskim gruncie współistnieją obie konceptualizacje. Porównaj: W. Śmieja, Literatura, której nie ma. Szkice o polskiej „literaturze homoseksualnej”, Universitas, Kraków 2010. Wojciech Śmieja podąża tu tropem klasycznych prac Germana Ritza, szczególnie przełomowego eseju Literatura w labiryncie pożądania. Homoseksualność a literatura polska (jego pierwotna wersja ukazała się w „Pograniczach” 1998, nr 1), a potem w tomie G. Ritz, Nić w labiryncie pożądania. Gender i płeć w literaturze polskiej od romantyzmu do postmodernizmu, Wiedza Powszechna, Warszawa 2002. Z drugiej strony: B. Czarnecka, Ruchomy na szali wagi. Lechoń homotekstualny, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013; P. Sobolczyk, Queerowe subwersje. Polska literatura homotekstualna i zmiana społeczna, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2015. Wcześniej tego pojęcia używali – wskazując na kluczowe znaczenie intertekstualności: T. Kitliński, P. Leszkowicz, Miłość i demokracja. Rozważania o kwestii homoseksualnej w Polsce, Aureus, Kraków 2005. Samo pojęcie „literatury homotekstualnej” wywodzi się z tradycji niemieckiej.
31 Warto przypomnieć, że na polskim gruncie model trójkąta do analiz dotyczących płci i seksualności w komediach Shakespeare’a wykorzystywał Jan Kott w klasycznym eseju Płeć Rozalindy. Nietrudno dostrzec tu pewien queerowy wydźwięk. J. Kott, Płeć Rozalindy, w: tegoż, Płeć Rozalindy. Interpretacje. Marlowe, Szekspir, Webster, Buchner, Gautier, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1992, s. 210–241.
32 Klasyczną i wpływową pracą feministyczną analizującą ten motyw jest: G. Rubin, The Traffic in Women, w: Literary Theory: An Anthology, ed. by J. Rivkin, M. Ryan, Blackwell Publishing, London 2005, s. 770–794.
33 R. Girard, Prawda powieściowa, kłamstwo romantyczne, przeł. K. Kot, KR, Warszawa 2001.
34 Szczegółowe przedstawienie pojęć i systemowej teorii odnajdziemy zwłaszcza w dwóch rozdziałach Between Men: Introduction oraz Gender Asymmetry and Erotic Triangles.
35 „Axiom 1: people are different from each other”, E. Kosofsky Sedgwick, Epistemology of the Closet, s. 22–27. W eseju Affect Theory and Theory of Mind Sedgwick pisała, że aksjomat pierwszy powstawał jako ostatnia część Epistemology of the Closet, w której starała się wytłumaczyć podstawowe założenia swojej książki, E. Kosofsky Sedgwick, Affect Theory and Theory of Mind, w: tejże, The Weather in Proust…, s. 144–145.
36 E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank, Wstyd w czasie cybernetycznej analogii…, s. 36.
37 E. Kosofsky Sedgwick, Czytanie paranoiczne…, s. 3.
38 Tamże.
39 Tamże, s. 8.
40 Tamże, s. 26.
Auteur
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019