Praktyki kontrfaktualne w narracjach naukowych i fikcjonalnych 1
p. 214-231
Texte intégral
1W jednym z wywiadów po publikacji Widm Marksa w 1993 roku, pod znaczącym tytułem The Deconstruction of Actuality, Jacques Derrida zachęcał do tego, żeby odróżnić od siebie dwa doświadczenia i pojęcia: teraźniejszości i aktualności. Ta ostatnia, jak z naciskiem podkreślał, nie jest po prostu czymś z góry danym, lecz stanowi zamierzony i sztuczny wytwór, artefakt nieustannie i aktywnie produkowany w sortujących i hierarchizujących procedurach performatywnych: „Niezależnie od tego, jak «rzeczywistość» «aktualności» nie byłaby indywidualna, niepodlegająca redukcji, nieustępliwa, bolesna czy tragiczna, dosięga nas wyłącznie przez zabiegi fikcjonalizujące. Jednym sposobem jej analizy pozostaje w związku z tym czujny opór i kontr-interpretacja etc.” (s. 28) 2. Świadomość performatywnego statusu aktualności i rozpoznanie jej artefaktycznego charakteru Derrida uważał przy tym za ważniejsze nawet od analitycznego rozbioru na części składowe. Dlatego też proponował nazwać ją jednym ze swoich ulubionych słów-walizek, które ten status wydobędą na jaw: artefaktualność (artifactuality). To prawda, francuski filozof myślał o „efekcie aktualności” wytwarzanym przez stare media, z telewizją i wszechobecnym prompterem na czele, pozorującym akt mowy tam, gdzie mamy do czynienia tylko z lekturą tekstu napisanego wcześniej i zwykle przez kogoś innego. Ważniejsze jednak, że chodziło mu o coś więcej niż tylko niezbędne akty oporu i kontr-interpretacje. Nawiązując do Hamleta Szekspira, przypominał ponadto, że koniecznym warunkiem myślenia jako takiego jest „wejście w relacje między polityką, historią i powracającym widmem” (s. 38). Innymi słowy, konieczny warunek myślenia to otwieranie archiwów i zmienianie perspektyw, ponowne lektury i interpretacje, zawsze w kontrze do tego, co aktualne, artefaktualne. Powracam do tego wywiadu Derridy sprzed niemal ćwierćwiecza, a więc sprzed ery nowych mediów, ponieważ zalecane przez niego kontr-interpretacje przybrały dziś dla mnie postać praktyk kontrfaktualnych, po raz kolejny zmuszając do myślenia.
2Jeszcze niedawno pojęcie „kontrfaktualność” pojawiało się przede wszystkim w kontekście eksperymentów myślowych w nauce, jako narzędzie badania ich wiarygodności i pożytków. Dziś mają zastosowanie również w takich badaniach, które wykraczają poza dawne podziały na odrębne dyscypliny naukowe i postulują równouprawnienie różnych form zdobywania wiedzy, co prowadzi do stopniowego poszerzenia zakresu znaczeniowego tego pojęcia. W języku polskim odzwierciedla to choćby zyskująca popularność zmiana sposobu tłumaczenia angielskiego „counterfactual”. Rozpowszechniona wcześniej wersja „kontrfaktyczny” już w samej nazwie tak charakteryzowanych zjawisk podkreślała czystą spekulatywność, niespełniony – i niemożliwy do spełnienia – warunek ich istnienia w realnym świecie, sytuując je tym samym na biegunie przeciwnym do przyjętych i naukowo weryfikowalnych faktów. Tymczasem nowsza wersja „kontrfaktualny” na pierwszy plan wysuwa krytyczne podejście do tego, co w ramach aktualnie obowiązującej wiedzy uchodzi za stan faktyczny, artefaktualny w terminologii Derridy. Najlepiej uprzytamnia to bliższe przyjrzenie się zmianie, której uległo rozumienie kontrfaktualności w narracjach historycznych, kiedy tacy badacze jak Hayden White, Robert A. Rosenstone czy Alun Munslow zaczęli analizować mechanizmy produkcji wiedzy o przeszłości i kompozycji tekstów, wytwarzające specyficzną, dyskursywną „rzeczywistość narracyjną”.
3W tytułach wielu anglojęzycznych prac z pogranicza historii i fikcji, które ukazały się na przełomie tego wieku, pojawia się spójnik „if ”, który zgodnie z regułami gramatyki rozpoczyna zdanie podrzędne i sygnalizuje możliwość, niespełniony warunek realizacji tego, o czym mówi zdanie główne 3. Ich autorzy, w większości poważni i poważani historycy, jak wcześniej ich koledzy po fachu zajmujący się naukami ścisłymi, w wolnych chwilach poświęcali się czystym spekulacjom, co by było gdyby, chwaląc się przy okazji pisarskimi umiejętnościami. U schyłku XIX wieku francuski filozof Charles Renouvier takim fikcyjnym wersjom historii nadał nazwę „uchronie” (od greckiego „ou” – nic i „chronos” – czas), czytelnie nawiązując do bardziej znanych i równie spekulatywnych utopii 4. W przypadku tych ostatnich wyobraźnia piszącego udawała się w nieistniejące na mapach krainy, natomiast współcześni i następcy Renouviera badali możliwe czasy przeszłe, nieznane „master history narrative”. Współcześnie zaczęto mówić raczej o historiach alternatywnych, o historii wirtualnej, narracji o przeszłości w trybie warunkowym, o historii kontrfaktualnej czy – znacznie szerzej – kontrfaktualności 5. Nie chodzi oczywiście wyłącznie o zmianę nazwy. To raczej ona oddaje istotne przesunięcia w obrębie binarnej pary, gdzie na biegunie przeciwnym historii, uprzywilejowanej i naukowo sankcjonowanej narracji o przeszłości, sytuowały się podrzędne, bo mnogie i fikcjonalne wersje alternatywne.
4Dychotomia między historią a historiami wspierała się przede wszystkim na jednym założeniu: zwykle za punkt wyjścia proponowanej przez spekulujących historyków wersji tego, jak inaczej mogły były potoczyć się dzieje, służyło dobrze wybrane i na tyle znane wydarzenie, że nawet dziecko nie powinno mieć wątpliwości, że chodzi o zamierzoną fikcję. A ponieważ o losach świata zdają się rozstrzygać albo rewolucje i bitwy, albo zgony wielkich wodzów, tu właśnie najczęściej rozwidlały się drogi historii i opowieści alternatywnych, historycznej prawdy i literackiego zmyślenia. Jan III Sobieski przegrywa z Turkami pod Wiedniem, Napoleon Bonaparte zwycięża pod Waterloo, Prusy po zwycięskiej wojnie z Francją dokonują inwazji na Wielką Brytanię, zaś Ribbentrop podpisuje pakt z władzami II Rzeczypospolitej i razem uderzają na Rosję Sowiecką, by pozostać jedynie przy europejskich scenariuszach. Jak w A History of History podkreśla Munslow 6, pojedynczy i konkretny fakt, zamierzenie wyjęty z nadającej mu sens narracji, jest stosunkowo łatwy do weryfikacji. To dopiero połączenie wielu faktów siecią przyczyn i skutków produkuje określoną wiedzę o przeszłości. Dlatego radykalna zmiana takiego faktu nieodmiennie zdradza, że chodzi o twór wyobraźni i historycznej spekulacji, czyli literaturę.
5Nic też dziwnego, że konstytutywna dla klasycznego rozumienia kontrfaktualności dychotomia zaczęła tracić wyrazistość, kiedy w tak zwanych nurtach podejrzliwości pojawiły się konkurencyjne narracje o przeszłości, pisane z punktu widzenia kobiet i mniejszości seksualnych, mniejszości etnicznych i rasowych, innych antropologii i kosmologii wreszcie. Nie tylko klarowniej artykułowały one własne cele polityczne, ujawniając skrywane dotąd po pozorem naukowej obiektywności związki „master history narrative” z ideologią i chwilą bieżącą, lecz także akcentowały swoją autorską, lokalną i częściową perspektywę. Co więcej, historycy piszący o przeszłości różnorakich mniejszości nie zawsze mogli zachować empiryczny status narracji. Brakowało pisanych i materialnych świadectw, zaś większość z zachowanych trudno było datować czy interpretować zgodnie z przyjętymi przez akademię praktykami „odkrywania tego, co było”. Nic nie pokazuje tego lepiej niż wypowiedź Stephanie Smallwood, autorki Saltwater Slavery, historii atlantyckiego handlu niewolnikami na przełomie XVII i XVIII wieku opartej na gruntownie przebadanych i zweryfikowanych źródłach7: „Nie staram się z fragmentów zachowanych ksiąg buchalteryjnych i dzienników pokładowych, ścian i łańcuchów, odtworzyć «tego, jak to naprawdę było», kiedy świeżo przybyli niewolnicy czekali na sprzedaż. Staram się jedynie na podstawie obojętności handlarzy wobec cierpień niewolników wyinterpretować te uwarunkowania społeczne, które wykluczały wszelkie polityczne rozwiązania, zdolne zapobiec takim cierpieniom. Staram się wyobrazić sobie, co mogło było by wtedy być” 8. Brak wystarczających źródeł i aktualna potrzeba sprawia, że z nieobecności i wyobraźni rodzi się tu opowieść o przeszłości; historia, która nie chce ukrywać, że jest jedną z możliwych i jednocześnie kontrfaktualnych, gdyż jej autorka nie stara się uzupełniać „master history narrative”, lecz z pełną świadomością myśli przeciw aktualnemu stanowi wiedzy i jego performatywnym procedurom.
6Nikogo nie powinno dziwić, że przywołuję tylko jeden z przykładów tego, jak krok po kroku kruszyły się podstawy dychotomii między historią i historiami alternatywnymi czy kontrfaktualnymi. Innym, wartym przypomnienia, są z pewnością eksperymenty z możliwymi i sankcjonowanymi formami narracji historycznych 9, a także dokumentalne i fabularne filmy na temat przeszłości, wykorzystujące różne techniki montażowe, zderzające perspektywy i – co najważniejsze – oddziałujące afektywną siłą obrazu, niezależnie od jego wierności wobec dominujących narracji historycznych 10. Jedną zaś z konsekwencji wzrostu zainteresowania historiami alternatywnymi było stopniowe zacieranie się granic między powieścią historyczną a fantastyką naukową. W Archeologiach przyszłości Fredric Jameson starał się jeszcze te granice utrzymać w mocy, stawiając tezę, że powieść historyczna musiała ustąpić miejsca fantastyce naukowej 11. Nie uwzględniał wszakże tego, jak często ta ostatnia posługiwała się (i nadal to robi) chwytem relacji o wydarzeniach rozgrywających się w przyszłości, lecz z takiej perspektywy, która zmieniała je w przeszłość. Dzieje się tak choćby już w The Last Man Mary Shelley czy The Last and First Men Olafa Stapledona. Nie mówiąc nawet o tym, że określenie „zaginiony świat”, często używane w odniesieniu do historii alternatywnych, pojawiło się w tytule powieści Arthura Conan Doyle’a, należącej do fantastycznonaukowego cyklu utworów o przygodach ekscentrycznego profesora Challengera. U progu XXI stulecia zaczęła się zaś wyłaniać nowa dyscyplina akademicka, która nie zajmuje się tylko spekulacjami badaczy na temat przeszłości, lecz nade wszystko retoryką przedstawień przeszłości w jej przyjętych i domniemanych wersjach w naukach humanistycznych, a także metodologią ich badań. Tym samym spekulacje na temat alternatywnych wersji historii, zmieniających też współczesność i możliwe oblicza przyszłości, ze sfery rozrywki przeniosły się na poziom refleksji nad sensem i sposobem uprawiania różnych gatunków historii (w tym historii literatury), jak też produkcji wiedzy historycznej w kulturze popularnej 12.
7Oczywiście w większości przypadków da się łatwo odróżnić snute przez historyków alternatywne wizje Europy w drugiej połowie XX wieku w chwili, gdyby wojska alianckie nie wygrały z Hitlerem, od takiego choćby ich ujęcia, jakie w powieści Vaterland proponuje Robert Harris, nawet jeśli część przedstawionych zdarzeń oparł on na często cytowanych in extenso dokumentach archiwalnych 13. Dlatego kilka lat temu Lubomír Doležel w Possible Worlds of Fiction and History bez trudu wykazał istotne różnice między spekulacjami historyków a możliwymi światami, które powołują do istnienia posługujący się realistyczną konwencją powieściopisarze, nawet po skrupulatnych studiach nad wybranym tematem 14. Choć Doležel przekonująco udowodnił, że oboma światami rządzą odmienne prawa retoryki i mechanizmy efektu realności, nie przesądził wcale o większej prawdziwości jednego z nich. Nauka i literatura pozostały odrębnymi dziedzinami o różnych zasadach referencyjności i wiarygodności 15. Nie zmienia to jednak faktu, że w ostatnich latach mnożą się eksperymenty na skrzyżowaniu różnych nauk humanistycznych i literackiej fikcji. Przywołam tu jedynie trzy tak wybrane przykłady, by pochodziły z odmiennych dyscyplin.
8Jednym z pierwszych, którzy zamierzenie ujawnili gest fikcjonalizacji, czyniąc z niego ramę dla rozważań naukowych, był Manuel DeLanda w pracy War in the Age of the Intelligent Machines, wydanej na początku ostatniej dekady ubiegłego wieku 16. Wychodząc z założenia rodem z fantastyki naukowej, że „robot historyk musiałby uprawiać zgoła inną historiografię niż jego ludzki odpowiednik” (s. 3), demonstracyjnie przyjął on punkt widzenia inteligentnej maszyny, rekonstruującej historię sobie podobnych, w której czas, przebieg i wyniki tak wojen, jak bitew w ograniczonym stopniu zależą od ludzkiej sprawczości. Ważką rolę odgrywa w nich natomiast złożony system technologii militarnych i przemysłowych, od niedawna również broni cyfrowych, poczynając od wyćwiczonych technik posługiwania się ciałem przez żołnierzy, poprzez wykorzystywane diagramy i mapy, stosowane metody kalibracji broni, aprowizacji i komunikacji, aż po regulacje prawne i obowiązujące protokoły dyplomatyczne. Podczas gdy DeLanda wybrał odmienną perspektywę, nadal zachowując retorykę typową dla „master history narrative”, antropolog Anna Lowenhaupt Tsing poszła o krok dalej.
9Co najbardziej istotne, opisywane przez Lowenhaupt Tsing dynamiczne i historycznie zmienne asamblaże ludzi i nieludzi sprawiły, że w The Mushroom at the End of the World odeszła od przyjętej koncepcji prac naukowych i właściwego im efektu wiarygodności 17. Uwzględniła bowiem specyfikę przedmiotu badań, czyli zmienne ekosystemy, w których skład w różnych geograficznych lokalizacjach wchodzi grzyb matsutake, preferujący zdegradowane biotopy. Śledząc akty translacji w odmiennych ekonomicznych, społecznych i politycznych sferach z jego udziałem, wyodrębniła swoisty dla nich typ asamblażu polifonicznego, który różni się tak od dyskursywnych formacji Michela Foucaulta, jak od interakcyjnych, intencjonalnych sieci Bruno Latoura. W efekcie musiała odnotować istotną dysproporcję między tematem a formą planowanej monografii. Z jednej strony miała otwarte, bezskalowe, symbiopojetyczne i najczęściej przypadkowe, chwilowe spotkania rozmaitych czasowości i trajektorii, z drugiej zamknięty, prowadzony linearnie, kumulacyjny i schematyczny wywód naukowy. W konsekwencji zamiast klasycznej monografii powstał podobny asamblaż polifoniczny, z pełniącymi wręcz poetycką funkcję fotografiami. Sytuacyjność badań etnograficznych, prowadzonych przez wielu antropologów, w jej przypadku znalazła tym samym bezpośrednie odzwierciedlenie w nowej i równie usytuowanej retoryce naukowego dyskursu.
10Nieco inne, i dlatego warte przywołania, rozwiązanie dla dylematu dysproporcji między przedmiotem badań a retoryką prezentacji ich wyników zaproponowała brytyjska dziennikarka Kate Summerscale, w wyrafinowany sposób posługując się metodami analizy teoretyków kultury, w książce The Suspicions of Mr. Whicher, należącej do nurtu „crime nonfiction” 18. Wybrała w niej najbardziej rozpoznawalne elementy wiktoriańskiej powieści detektywistycznej, żeby przedstawić wyniki skrupulatnych badań w archiwach i bibliotekach na dwa ściśle powiązane tematy. Po pierwsze, podjęła wątek jednego z prototypów Sherlocka Holmesa, czyli Jonathana „Jacka” Whichera, jednego z pierwszej ósemki detektywów londyńskiego Scotland Yardu, który w 1860 roku prowadził sprawę głośnego w całej Wielkiej Brytanii morderstwa trzyletniego dziecka na Road Hill w prowincjonalnym Wiltshire. Po drugie, zainteresowały ją wczesne opowiadania i powieści kryminalne, które między innymi wydała na świat „gorączka detektywistyczna” pod wpływem śledztwa Whichera i kolejnych rozpraw sądowych. Proponowana przez Summerscale rekonstrukcja ówczesnych wydarzeń to zamierzona hybryda różnych typów piśmiennictwa, na pograniczu powieści (nawet wypowiedzi drugoplanowych postaci pochodzą jednak z protokołów rozpraw sądowych), studium historycznego i historycznoliterackiej rozprawki. Tak ten, jak wcześniejsze dwa przykłady dobitnie pokazują, że uwzględnienie alternatywnych wersji przeszłości, nazywanych fikcją dokumentalną (docufiction) lub mockumentem (mockumentary), przynosi dziś odkrywcze eksperymenty nie tylko na polu badań profesjonalnych historyków. Jak się jednak wydaje, kontrfaktualność ma do spełnienia jeszcze inne żywotne funkcje.
11Wartość kontrfaktualności jako narzędzia rozumienia historii, „demonstrującego udział w niej przypadku, a tym samym ludzkiej sprawczości” (s. ix) 19, najlepiej bodaj pokazał Jeremy Black, profesor historii na Uniwersytecie w Exeter, w niedawnej pracy Other Pasts, Different Presents, Alternative Futures. Zwrócił w niej bowiem uwagę na to, jak trudno znaleźć adekwatną odpowiedź na podstawowe dla naszych prób rozumienia minionego czasu pytanie „dlaczego”, nie rozważając możliwych wersji przeszłych wydarzeń. Black wyjaśnia: „Istota kontrfaktualności sprowadza się do tego, że pozwala wrócić do specyficznej sytuacji niepewności, w której rozważano kiedyś alternatywne decyzje, by następnie tylko jedną z nich wybrać i zrealizować” (s. 2). Taki eksperyment myślowy bierze pod uwagę nie tylko związki przyczynowo-skutkowe między serią sytuacji, lecz uwzględnia także różnorakie motywy, zamiary i aktualne moce sprawcze uwikłanych w nie aktorów; ludzkich aktorów teatru historii w tradycyjnym rozumieniu. Dlatego zarówno wcześniejsze zabawy profesorów historii, jak i rozwijająca się dziś historia kontrfaktualna koncentrują uwagę na wojnach i bitwach, proponując spekulacje na temat ich alternatywnych przebiegów i wyników. Jak podkreśla Black, w tych uznawanych za przełomowe momentach w dziejach znakomicie widać pierwszoplanową rolę ludzkiej sprawczości. Tymczasem, jeśli wierzyć sugestiom DeLandy, którego książki brytyjski profesor nie bierze pod uwagę, właśnie wtedy ludzka sprawczość usuwa się zdecydowanie na drugi plan, zaś profesjonalni historycy wciąż jeszcze zbyt mało wagi przywiązują do innych biotycznych i abiotycznych aktorów, dysponujących wcale nie mniejszą sprawczością. Co innego wszakże bardziej mnie tu interesuje, a mianowicie – mniej istotne dla Blacka – konsekwencje kontrfaktyczności dla akademickiej historii oraz przyjętej w jej ramach koncepcji faktów.
12Black nie mógł oczywiście pominąć opinii tych znanych historyków, którzy nadal ostro potępiają prace naukowe poświęcone dywagacjom nad tym, co nigdy się nie zdarzyło, gdyż widzą w nich karygodny relatywizm lub wpływy konkretnych opcji politycznych. Jedno i drugie zaś kłóci się z ideą obiektywizmu nauki. Trzeźwo polemizując z ich argumentami, podkreśla zarazem, że typowe dla kontrfaktualności spekulacje przeprowadza w gruncie rzeczy każdy szanujący się historyk. Problem oczywiście w tym, że stanowią one jedynie wstępny etap badań i typowych dla nich spekulacji, a następnie nie wchodzą do ostatecznych wersji wykładów i publikacji. Nikt bodaj, jak można uzupełnić rozważania Blacka, nie zdefiniował mechanizmu obiektywizacji tak produkowanej wiedzy historycznej lepiej niż niemiecki historyk Johann Christoph Gatterer w 1767 roku. W programowym dla powstającej wtedy dyscypliny akademickiej Vom historischen Plan und der darauf sich gründenden Zusammenfügung der Erzählungen pisał on wprost: „Zdarzenia, które nie należą do systemu, dla piszącego historię przestają po prostu od tej chwili być zdarzeniami” 20. Innymi słowy, przyjęta forma narracji (system) decyduje o tym, które z udokumentowanych zdarzeń staną się rzeczywistymi zdarzeniami, nabywając rangi faktów historycznych. Pozostałe zniknąć muszą tak z pola widzenia piszącego historię, jak z pola widzenia historii, nowej dyscypliny naukowej. Zwolennicy kontrfaktyczności coraz aktywniej natomiast postulują i – jak dowodzą przywołane już przykłady – realizują własne postulaty, włączając w ten dyskurs to, co dotąd pozostawało na marginesie ustanawiającego fakty historyczne systemu, by posłużyć się określeniem Gatterera. Zawraca to po części tę dyscyplinę naukową do punktu wyjścia, ujawniając zarazem jej systemowy charakter i warunkowaną nim sytuacyjność, źródłowy gest wsuwania w cień tego, co z jakichś względów nie zdołało zmieścić się w ramach pożądanych narracji i typowych dla nich sensotwórczych zabiegów porządkujących.
13Na decydującą rolę, jaką odgrywa wybór gatunku i topiki narracji, logiki przyczyn i skutków w ustanawianiu tego, co wchodzi do kanonu prac historycznych i tym samym do pamięci zbiorowej, już w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku zwrócił uwagę Hayden White w Metahistory (1973) 21. W tej klasycznej już dzisiaj pracy, analizując kognitywne funkcje narracji historycznej, uznał ją właściwie za odrębny gatunek literacki, mający określoną retorykę i specyficzne konwencje budowania efektu realności. Nadal wszakże nie przestała być ona językową reprezentacją przeszłości, co pozwoliło uważać historyków za uprzywilejowanych tłumaczy tej części kultury, która funduje się na dokumentach pisanych. Tak przynajmniej twierdzi brytyjski historyk Alun Munslow. W wydanej kilka lat temu pracy The Future of History definiuje on uprawianą przez siebie dyscyplinę jako „interwencję w formie fikcji, która nie może zapominać, że ma do czynienia z nieograniczoną liczbą alternatywnych wersji przeszłości” (s. 7) 22. A ponieważ wiedza to dla niego poznanie realnego świata przez tworzenie jego przedstawień w umyśle i formułowanie na ich temat zdań opisowych, „przeszłość” i „historia” mają odmienny status ontologiczny, zaś tak zwane ślady przeszłości nie są niczym więcej niż zmiennymi interferencjami, zależnymi od poznawalności otaczającego nas świata. Dlatego też „historia definiowana jak przedstawienie w formie narracji nie może być oceniania pod względem podobieństwa do rzeczywistości, do której nie mamy już dostępu” [wyróż. autora] (s. 22). Ona raczej pośredniczy między nami a niepoznawalną dla nas przeszłością. W konsekwencji historycy nie odkrywają obiektywnych sensów minionych wydarzeń, lecz jedynie je wytwarzają. Nie wytwarzają wszakże sensów przeszłości, lecz czynią to niejako dla przeszłości, gdyż w ostatecznym rozrachunku jest ona pochodną jej własnych przedstawień i ich aktualnej hierarchii.
14Uprawnione w stosunku do tak rozumianej historii pozostają wyłącznie takie pytania, które na przykład dotyczą tego, dzięki jakim stylom myślenia i przyjętym jako obiektywne praktykom badawczym dane wydarzenie nabrało rangi „znaczącego faktu historycznego”. Tu właśnie najlepiej ujawnia ona własną podstawę bytową „performansu narracyjnego”, który stanowi twórcze i intencjonalne przedsięwzięcie historyka o kognitywno-afektywnym efekcie. Choć więc historia uchodzi za deskrypcję przeszłości, jest wyłącznie jedną z możliwych opowieści o niej, swego rodzaju dziełem artystycznym (artwork). Za taki performans narracyjny można, jak sądzę, uznać wszystkie trzy przywołane wcześniej prace. Ich autorzy postąpili dokładnie tak, jakby realizowali instrukcje Munslowa, który chciałby, żeby historycy – niczym artyści – powoływali do istnienia intencjonalność sprawcy, wyznaczając jego cechy i opisując działania. Co istotne, autor The Future of History zakłada, że w przyszłości historia „zapewne zniesie pierwszeństwo tekstualności, idąc za imaginarium emocjonalnym, performatywnym, cielesnym (doświadczeniowym czy ucieleśnionym) i cyfrowym” (s. 10). Inaczej mówiąc, historia przestanie być wyłącznie tekstem i obejmie pozostałe przedstawienia kulturowe, co doprowadzi do emancypacji innych niż naukowe form jej produkcji.
15Nieodwracalna i nadająca sens następującym po sobie sytuacjom logika przyczyny i skutku to podstawowy zabieg tak w narracjach fikcjonalnych, jak prowadzonych w naukach humanistycznych, co pozwala m.in. na powstawanie analizowanych wcześniej utworów z ich pogranicza. W tym samym jednak mniej więcej czasie, kiedy funkcję zabiegów retorycznych w historiografii zaczął ujawniać i analizować Hayden White, zasady działania podobnego mechanizmu w naukach ścisłych pokazali w etnograficznym studium praktyk eksperymentalnych Laboratory Life Bruno Latour i Steve Woolgar 23. Choć badacze w laboratoriach mają do czynienia z konkretnymi zjawiskami fizycznymi i chemicznymi, to jednak podstawę wytwarzanych przez nich faktów naukowych stanowi dyskurs pisany i typowa dla niego retoryka. W podtytule Laboratory Life pojawia się jeszcze formuła „the construction of scientific facts”. Ale jednak – jak pokazały późniejsze prace Latoura, a zwłaszcza wydana niedawno An Inquiry into Modes of Existence: An Anthropology of the Moderns 24– od początku epoki naukowej chodziło nie tyle o arbitralne konstrukcje, ile o proces negocjacji między ludźmi a biotycznymi i abiotycznymi nieludźmi, obdarzonymi sprawczością. Dotyczyło to zresztą nie tylko prowadzonych eksperymentów, lecz także etapu włączania ich rezultatów w obowiązujący dyskurs danej nauki z typową dla niego krążącą referencją25. To właśnie łańcuch wzajemnych odniesień między kolejnymi poziomami uogólnień gwarantuje skalowalność i spójność takiego dyskursu, tworząc tym samym swoiste dla niego warunki fortunności, tyleż aktów mowy, ile modusu istnień. Pozwala to nie tylko odróżnić prawdę od fałszu, lecz także ustanowić jej obiektywność i uniwersalność.
16Nie przez przypadek, jak sądzę, określenie „negocjacje”, a także przekonanie, że świat nie jest wcale surowym materiałem, oczekującym na nadanie mu sensu w ramach ludzkich systemów porządkujących, pojawiło się w podobnym kontekście dekadę później, pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, w ważnym artykule Situated Knowledges Donny Haraway 26. Podjęła w nim kwestię relacji między (obiektywnymi) naukami a oskarżanymi o ideologiczny punkt widzenia teoriami feministycznymi, podkreślając zalety perspektywy lokalnej, zależnej od kontekstu (situated), a więc zamierzenie częściowej i historycznie zmiennej. Haraway postulowała też konieczność istnienia wielu różnych wiedz praktycznych i praktykowanych (choć uzus nie przewiduje odmiany rzeczownika „wiedza” w liczbie mnogiej, nie mogę tu pisać o „różnych typach wiedzy”, gdyż zakładałoby to istnienie jednej wiedzy, wbrew klarownym intencjom Haraway). Jak zaś podkreślała w podsumowaniu, tytułowe wiedze usytuowane „wymagają tego, żeby ich przedmiot przyjął postać aktora i sprawcy, a nie służył wyłącznie za ekran, obojętne tło czy gotowe do eksploatacji zasoby naturalne, posłuszny niewolnik tego mistrza, który likwiduje dialektykę poprzez wyjątkowy status własnej sprawczości jako źródła wiedzy «obiektywnej»” (s. 592). Podstawowy dogmat obiektywizmu i uniwersalizmu metod naukowych, wypracowany w połowie XVII wieku w dziedzinie nauk eksperymentalnych, a następnie przejmowany przez inne nauki, jeśli tylko chciały zasłużyć na to miano, to główny przeciwnik Haraway. Jak z przekonaniem twierdzi, tradycyjne kategorie filozoficzne większą wagę przywiązują do kwestii etycznych i politycznych niż epistemologicznych. To zaś przesądza o ich ideologicznym charakterze, niejawnym i dlatego bezkarnym. Co istotne, postulowane przez nią w Situated Knowledges „usytuowane i ucieleśnione wiedze”, ze względu na swój lokalny charakter zdolne do ponoszenia odpowiedzialności za formułowane tezy i używane narzędzia poznawcze, odróżnić należy tak od wszelkich totalizujących wersji autorytatywnych Nauki, jak od jej ujęć relatywistycznych. Wiedza usytuowana wcale nie podważa prawdziwości własnych ustaleń. Ujawnia jedynie warunki epistemologiczne, w jakich powstały i w jakich możliwa jest ich weryfikacja.
17Propozycje Haraway zapewne wymagają dziś częściowej weryfikacji. Wiedze lokalne uważała ona za usytuowane głównie w kobiecym ciele, co przeczy postulowanej w tym samym tekście-manifeście różnorodności stanowisk i perspektyw cząstkowych. Tymczasem praktyki kontrfaktualne pozwalają ulokować daną perspektywę nie tylko w określonym płcią biologiczną i kulturową ciele, lecz także w innych miejscach. Takich miejscach, które w danym momencie ułatwiają krytyczny stosunek do dominujących, artefaktualnych dyskursów oraz specyficznych dla każdego z nich krążących referencji, co pomaga dotrzeć do samych podstaw ich performatywności. Sens tego gestu lepiej ujawnia się w chwili, kiedy nazwę tych praktyk zapiszemy z literą „f ” w nawiasie: kontr(f)aktualne. Jak klarownie widać, chodzi tu o wypadkową zajmowanej przez badacza pozycji oraz aktualnego horyzontu poznawczego i typowej dlań retoryki produkcji wiedzy. Znakomite pole do uprawiania takich praktyk oferują niejednorodne twory, tym razem powstające na pograniczu literatury i nauk ścisłych.
18Przedstawiciele nauk ścisłych coraz częściej dostrzegają możliwość zaprzeczenia dawnej tezie C.P. Snowa o istnieniu dwóch odrębnych kultur, nie tylko wyrażając zgodę na współpracę przy powstawaniu filmów fabularnych i seriali telewizyjnych, ale także próbując swoich sił w literaturze. Zajmują się nie tylko literaturą fantastyczną i popularnonaukową, przynajmniej częściowo rezygnując z typowego dla danej specjalności, eksperckiego języka, żeby w przystępny i poglądowy sposób przedstawić trudne zagadnienia 27. Coraz częściej sięgają też po różne formy powieściowe, zręcznie pastiszując istniejące gatunki i style czy przepisując dzieła z kanonu. Zrobiła tak niedawno w unowocześnionej wersji indyjskiego eposu Ramajana Joan Roughgarden28, amerykańska specjalistka od biologii ewolucyjnej i ekologii, kwestionując podstawy neodarwizmu. Natomiast kilka lat wcześniej geolog James Lawrence Powell w 2084: An Oral History of the Great Warming połączył elementy ekologii z konwencjami literatury dokumentarnej 29. Ustaleniom klimatologów i przewidywanym przez nich zmianom w drugiej połowie XXI wieku nadał on definitywną formę spełnionej przepowiedni, osadzając akcję w tytułowym 2084 roku, kiedy na Ziemi przetrwał zaledwie nikły procent liczby dzisiejszych mieszkańców. Kilkanaście fikcyjnych wywiadów, z odmiennych perspektyw referujących postępującą zagładę, miało w intencji Powella poprzez mockumentalną formę uświadomić wagę zagrożeń klimatycznych wśród tych odbiorców, którzy nie czytają alarmujących raportów ekologów i dziennikarzy. Nieco inaczej niż Powell postąpił ponad dekadę wcześniej w Turn Right at Orion Mitchell Begelman, astrofizyk z Uniwersytetu Colorado 30. Jednak i on zdecydował się na formę literacką, żeby przystępnie przedstawić tę wysoce specjalistyczną wiedzę o wszechświecie, którą zwykle przekazuje studentom na wykładach, a tym samym zweryfikować popularne mity poznawalności kosmosu.
19Begelman sięgnął po rozwiązanie, którym posługiwali się już pisarze oświeceniowi, zaś Jan Potocki umieścił je nawet w tytule Rękopisu znalezionego w Saragossie, dając tym samym do zrozumienia czytelnikom, że jego rola ograniczyła się do wydania cudzej relacji z autentycznych doświadczeń. Dość jednak przypomnieć Pamiętnik znaleziony w wannie Lema, by zdać sobie sprawę, że po upływie dwóch wieków zmieniła się znacznie funkcja dawnego rozwiązania uwiarygodniającego. To, co kiedyś służyło za rękojmię autentyczności, dziś stanowi raczej sygnał przynależności do świata literatury. O taki też sygnał chodziło zapewne Begelmanowi, kiedy spisaną w pierwszej osobie relację z podróży w kosmosie dzisiejszego astrofizyka, który korzysta z okazji na obserwację gołym okiem, zdobycie doświadczeń z pierwszej ręki i weryfikację teoretycznych spekulacji, opatrzył przedmową od znalazcy i tłumacza. Dzieląca je przepaść sześćdziesięciu milionów lat świetlnych nadała naukowemu wykładowi pożądany pozór fantastycznonaukowej fikcji. Już jednak zakończenie Turn Left at Orion nie stara się nawet o podtrzymanie tego wrażenia. Słowniczek wyrażeń astrofizycznych i indeks rzeczowy należą przecież do typowego wyposażenia prac naukowych. Co istotne, napięcie między fikcyjną przedmową od tłumacza a tradycyjnie akademickim zakończeniem cechuje też inne poziomy tej książki. Z jednej strony astrofizyk odbywa pikarejską podróż po przestrzeniach międzygwiezdnych w formie znanego dobrze graczom komputerowym „questu”, poszukując rozwiązania ostatecznej tajemnicy wszechświata i zbierając w nagrodę doświadczenia, by dzięki nim zweryfikować posiadaną wiedzę teoretyczną. Z drugiej strony jego życie ogranicza się niemal wyłącznie do spekulacji na temat ciał kosmicznych i rozwoju kosmosu, zaś tak materialność statku, jak ciała podróżnika ma znaczenie wyłącznie w chwili, kiedy wspiera retoryczną siłę intelektualnego wywodu. Trudno uznać to jedynie za efekt braku literackiego warsztatu. To raczej świadomy zabieg konstrukcyjny o zamierzonych celach poznawczych. Uniemożliwia on swobodne zanurzenie się w świecie przedstawionym, który zamiast trzech spodziewanych wymiarów posiada tu jedynie dwa, ujawniając swój charakter teatralnych dekoracji. Begelman odsłonił dzięki temu dalece umowny charakter fikcji artystycznej, jak też same podstawy fikcyjności naukowego obiektywizmu i wiedzy doświadczalnej, niekwestionowalnej rzekomo wiedzy z pierwszej ręki.
20Trzy ostatnie przykłady dobrze oddają istotę przemian w praktykach kontrfaktycznych ostatnich dekad. Jak jednak twierdzi francuski filozof Guillaume Pigeard de Gurbert w pracy Le spectre du possible, zachodzące na naszych oczach przemiany na pograniczu fikcji i nauk biorą udział w grze o znacznie wyższą stawkę 31. Upowszechnienie praktyk kontrfaktualnych to dla niego najlepszy dowód, że współczesna kultura staje się – jak to niedawno zręcznie ujął Ryszard Nycz – czasownikiem, ujawniając swoją źródłową performatywność32. On sam proponuje nie tylko definicję tytułowego „possible”, lecz również nową historię filozofii, która wychodzi od koncepcji „krisis” Parmenidesa. W tej perspektywie Pigeard de Gurbert odczytuje poglądy myślicieli, którzy stworzyli same podwaliny naszej kultury. Jak mi się wydaje, tak zakres przemian, jak ich wyższa stawka często nam umykają, kiedy zajmują nas głównie definicje i partykularne skutki kolejnych – czy też zachodzących równoległe w różnych naukach – zwrotów, dokonujących zwykle lokalnych modyfikacji tego, co Latour nazywa właściwym dla danej dyscypliny krążeniem referencji. Zaś praktyki kontrfaktyczne na pograniczu literatury i różnych nauk, owocujące niejednorodnymi, mockumentarnymi formami, znakomicie o tej wyższej stawce przypominają, każda w swoisty dla siebie sposób materializując wiedze praktyczne i praktykowane.
Notes de bas de page
1 Niniejszy tekst powstał w ramach projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki „Performanse pamięci: strategie testymonialne, rekonstrukcyjne i kontrfaktyczne w literaturze i sztukach performatywnych XX i XXI wieku (UMO-2014/15/G/HS2/04803).
2 The Deconstruction of Actuality. An Interview with Jacques Derrida, „Radical Philosophy” 1994, nr 68, s. 28–41.
3 Zob. np. What If? The World’s Foremost Military Historians Imagine What Might Have Been, ed. by R. Cowley, Putnam, New York 1999; More What If?: Eminent Historians Imagine What Might Have Been, ed. by R. Cowley, Putnam, New York 2001; What If? America. Eminent Historians Imagine What Might Have Been, ed. by R. Cowley, Putnam, New York 2003; What Might Have Been?: Leading Historians on Twelve „What Ifs” of History: Imaginary History from Twelve Leading Historians, ed. by A. Roberts, Weidenfeld & Nicolson, London 2004; J. Bulhof, What if? Modality and History, „History and Theory” 1999, nr 2, s. 145–168; J. Black, What If? Counterfactualism and the Problem of History, Social Affairs Unit, London 2008. Pierwsza z tych prac dostępna jest także w języku polskim, por. Gdyby… Całkiem inna historia świata: historia kontrfaktyczna, ed. by R. Cowley, przeł. P. Chojnacki, K. Bażyńska-Chojnacka, Wydawnictwo Demart, Warszawa 2008.
4 Por. Ch. Renouvier, Uchronie (L’Utopie dans l’histoire): Esquisse historique apocryphe du développement de la civilisation européenne tel qu’il n’a pas été, tel qu’il aurait pu être, Paris 1876.
5 Dobre wprowadzenie w tę problematykę oferuje wstęp do bibliografii na prowadzonej przez Roberta B. Schmunka stronie internetowej Uchronia: The Alternate History List, która jako grupa tematyczna powstała w 1991 roku jeszcze na Usernet, a dziś obejmuje ponad trzy tysiące dwieście powieści, opowiadań, esejów i innych materiałów drukowanych, podejmujących temat „co by było gdyby” w historii, por. http://www.uchronia.net (23.08.2016).
6 Por. A. Munslow, A History of History, Routledge, London–New York 2012.
7 Por. S. Smallwood, Saltwater Slavery: A Middle Passage from Africa to American Diaspora, Harvard University Press, Cambridge, MA 2007.
8 Cyt. za: L. Lowe, The Intimacies of Four Continents, Duke University Press, Durham 2015, s. 40.
9 Por. najważniejsze eksperymenty tego typu: R.A. Rosenstone, Mirror in the Shrine: American Encounters with Meiji Japan, Harvard University Press, Cambridge, MA 1988; H.U. Gumbrecht, In 1926: Living at the Edge of Time, Harvard University Press, Cambridge MA 1988; S. Lindqvist A History of Bombing, Granta Books, London 2002.
10 Por. choćby R.A. Rosenstone, Visions of the Past: The Challenge of Film to Our Idea of History, Harvard University Press, Cambridge, MA 1995.
11 Por. F. Jameson, Archeologie przyszłości. Pragnienie zwane utopią i inne fantazje naukowe [2005], przeł. M. Płaza, M. Frankiewicz, A. Miszk, Wydawnictwo UJ, Kraków 2011.
12 Por. np. A. Landsberg, Engaging the Past. Mass Culture and the Production of Historical Knowledge, Columbia University Press, New York 2015.
13 R. Harris, Vaterland [1992], przeł. A. Szulc, Książnica, Katowice 2008. W ostatnich latach wiele powieści proponujących alternatywne wersje historii ukazało się w serii „Zwrotnice Czasu” Narodowego Centrum Kultury.
14 L. Doležel, Possible Worlds in Fiction and History. The Postmodern Stage, John Hopkins University Press, Baltimore, MD 2010.
15 Na podobnej zasadzie alternatywne wersje przeszłości, proponowane przez historyków, jako nieposiadające wymaganej wiarygodności (plausibility) ocenia na przykład R.J. Evans w Altered Pasts. Counterfactuals in History, Little, Brown, London 2014.
16 M. DeLanda, War in the Age of Intelligent Machines, Swerve, New York 1991.
17 A. Lowenhaupt Tsing, The Mushroom at the End of the World: On the Possibility of Life in Capitalist Ruins, Princeton University Press, Princeton, NJ 2015.
18 K. Summerscale, The Suspicions of Mr. Whicher. The Shocking Murder and the Undoing of a Great Victorian Detective, Walker & Company, New York 2008; tejże, Podejrzenia pana Whichera. Morderstwo w domu na Road Hill, przeł. M. Jaszczurowska, W.A.B., Warszawa 2010.
19 J. Black, Other Pasts, Different Presents, Alternative Futures, Indiana University Press, Bloomington–Indianapolis 2015.
20 Cyt. za: R. Koselleck, H. Günther, Geschichte, w: Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland, t. 2, Hrgs. von O. Brunner, W. Conze, R. Koselleck, Klett-Cotta, Stuttgart 1975, s. 593–717, tu s. 663.
21 Por. H. White, Metahistory: The Historical Imagination in Ninetieth-Century Europe, The John Hopkins University Press, Baltimore 1973, a także: tegoż, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński, Universitas, Kraków 2000 (wyd. 2 popr. i uzup. 2010).
22 A. Munslow, The Future of History, Palgrave Macmillan, London 2010.
23 B. Latour, S. Woolgar, Laboratory Life. The Construction of Scientific Life, Sage, Beverly Hills 1979.
24 Tegoż, An Inquiry into Modes of Existence: An Anthropology of the Moderns, Harvard University Press, Cambridge, MA 2013.
25 Więcej na temat krążącej referencji zob. tegoż, Krążąca referencja. Próbkowanie gleby w Puszczy Amazońskiej, przeł. K. Abriszewski, w: tegoż, Nadzieja Pandory. Eseje o rzeczywistości w studiach nad nauką [1999], Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s. 55–112.
26 D. Haraway, Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege in Partial Perspective, „Feminists Studies” 1988, nr 3, s. 575–599.
27 Że robią to z powodzeniem, najlepiej udowadnia specjalizujący się w fizyce teoretycznej i kosmologii Stephen Hawking, którego Krótka historia czasu w 1988 roku przez wiele miesięcy otwierała listę bestsellerów w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.
28 J. Roughgarden, Ram-2050: A Ramayana Epic for the Future, Kauai Institute 2015.
29 J.L. Powell, 2084: An Oral History of the Great Warming [2011], http://www.amazon.com/2084-History-Warming-Kindle-Single-ebook/dp/B004TAD8G0.
30 M. Begelman, Turn Right at Orion. Travel through the Cosmos, Basic Books, New York 2000.
31 G. Pigeard de Gurbert, Le spectre du possible, Kimé, Paris 2016.
32 R. Nycz, Kultura jako czasownik, wykład podczas Festiwalu Kopernika, Kraków, 11.05.2015.
Auteur
-
Małgorzata Sugiera
Uniwersytet Jagielloński

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019