Współmyślność. Ku laboratorium humanistycznemu 1
p. 157-174
Texte intégral
1„Nowa humanistyka” to nazwa, jak można przypuszczać, jeszcze nie „własna” aktywności humanistycznej, nazwa prowizoryczna, przybrana na czas intensywnej zmiany pola badawczego. „Nowość” znaczyć może: nowatorstwo, awangardyzm, ale także inność indyferentną zarówno wobec progresu, jak i regresu. Tak więc samo określenie „nowa” nie tylko nie musi być przejawem pychy, którą niekiedy zarzuca się nowym humanistom, lecz przeciwnie: wyrazem skromności. My tę nazwę interpretujemy jako swoiste nie-imię, przyjęte na czas dokonującej się rekonfiguracji humanistyki i krystalizowania się jej nowych odmian w obliczu zmian zachodzących zarówno w świecie, jak i sposobach jego poznawania, takich jak: ekspansja technologii (cyfryzacja), zmiany klimatyczne, wojny hybrydowe, kryzys uchodźczy, terroryzm, a także zaawansowanie neuronauki, problematyzacja relacji przyrodoznawstwa i humanistyki oraz rosnące wpływy tradycji pragmatystycznej i performatywizmu. Przedmiotem rozważań czynimy laboratorium jako modus pracy badawczej w humanistyce. Interesuje więc nas coś, czego istnienie nie jest oczywiste – laboratorium humanistyczne. Nie chodzi nam bowiem o laboratorium w humanistyce, czyli laboratorium przyrodnicze jako przedmiot badań filozoficznych, humanistycznych i społecznych prowadzonych m.in. przez Bruno Latoura, którego rozważania stanowią dla nas inspirację. Pisząc o laboratorium humanistycznym, nie konstatujemy też jedynie zauważalnej we współczesnej humanistyce popularności tego określenia. „Laboratorium” to słowo o tak dużej dziś frekwencji, że można podejrzewać, że grozi mu proces semantycznego wyjałowienia albo swoista przeźroczystość. To zarówno miejsce (fizyczna i wyobrażona przestrzeń), społeczno-kulturowa instytucja, jak i metafora przedmiotu i procedur badań humanistycznych. Stało się ono nawet hasłem słownikowym w niemieckim leksykonie kulturoznawczym 2i tematem wystawy 3. Pod szyldem tym kryją się wielorakie inicjatywy zarówno naukowe, społeczne, jak i artystyczne 4. Wiele z nich jest związanych z cyfryzacją humanistyki, nabywaniem przez humanistów nowych kompetencji technologicznych – doceniając ten aspekt sprawy, nie stawiamy go w centrum naszych rozważań 5. Gdy weźmie się pod uwagę te liczne „laboratoryjne” projekty, można zastanawiać się, czy nie mamy do czynienia ze swoistą laboratoryzacją humanistyki 6polegającą na rozprzestrzenianiu się tej idei i instytucji, a także towarzyszącego im wokabularza (eksperyment, doświadczenie, próba, zespołowość, projekt). Trudno rozstrzygnąć, czy jest to powierzchowna i przelotna moda, czy też symptom głębszych i trwalszych przemian kondycji humanistyki.
2Współczesne laboratorium humanistyczne pojmujemy jako twór in statu nascendi, zadanie nowej humanistyki – jak w soczewce skupiają się w nim bliskie jej kwestie, np. innowacyjność i eksperymentalność badań, przekraczanie granic dyscyplin i dziedzin, zespołowość pracy, rola infrastruktury badawczej, zaangażowanie badacza. Nie oznacza to jednak, że w przeszłości nie można odnaleźć śladów jego istnienia.
3Koncepcja laboratorium humanistycznego może budzić liczne wątpliwości. Przede wszystkim może kojarzyć się z naturalizmem. Tymczasem laboratorium humanistyczne nie stanowi imitacji laboratorium przyrodniczego. Uwzględnienie archeologii tego pierwszego (która wciąż pozostaje nienapisana) mogłoby przyczynić się do rewizji wyobrażenia laboratorium jako stricte przyrodoznawczej instytucji. Na przykład pracownia alchemiczna może być równie istotna dla dziejów zarówno jednego, jak i drugiego, a sama alchemia nie mieści się w nowoczesnym podziale na humanistykę i przyrodoznawstwo. Innym zarzutem byłby brak specjalistycznej aparatury, co może wynikać z niedostatecznego rozpoznania humanistycznego warsztatu. Infrastruktura badawcza stanowi ostatnio przedmiot zainteresowania humanistyki cyfrowej. Pojawiło się także określenie „humanistyka analogowa”, które eksponuje znaczenie wcześniej niedostrzeganej humanistycznej narzędziowni 7. Przedmiotem kontrowersji może być również kwestia – kto wie, czy nie kluczowa – eksperymentowania w humanistyce i odpowiedzialności za nie 8. Wzorów dla humanistycznego eksperymentu być może należy poszukiwać nie tyle w przyrodoznawstwie i naukach społecznych, co raczej w dziedzinie sztuki 9. Kolejna wątpliwość wiąże się z możliwością pracy zespołowej w humanistyce. Laboratorium współcześnie zazwyczaj kojarzy się z wieloosobowym zespołem badawczym 10. Problem współpracy w humanistyce uznajemy za najmniej rozpoznany i dlatego poświęcimy mu najwięcej uwagi.
Z archeologii laboratorium humanistycznego
4Historia, a wolelibyśmy powiedzieć – archeologia, humanistycznego laboratorium nie została jeszcze napisana. Zacząć można by ją było od swoistego archetypu laboratorium, jakim może być pracownia alchemiczna. Jakkolwiek laboratorium od zarania powiązane jest z naukami przyrodniczymi, to jego początki odsyłają do alchemii11. Jej narodziny są różnie datowane, a jej ostateczny kryzys przypada na wiek XVIII, kiedy empiria przyrodoznawcza i filozofia mistyczna, wcześniej splecione, oddaliły się od siebie 12. Alchemia łączyła zatem treści przyrodoznawcze i humanistyczne. Z dzisiejszej perspektywy, zarówno posthumanistycznej, jak i konstruktywistycznej, pracownia alchemiczna wydaje się szczególnie ciekawa jako miejsce wypracowywania drogą eksperymentów, nie – procedur mimetycznych, pojęciowego obrazu natury, który, używając właśnie rodzącej się terminologii i być może dokonując niewielkiego nadużycia, moglibyśmy nazwać naturo-kulturą 13.
5Odwołanie do zapomnianej tradycji laboratorium humanistycznego może okazać się pomocne w krystalizacji jego współczesnego sensu. Chociaż tacy myśliciele jak Charles Sanders Peirce, Aby Warburg i Claude Lévi-Strauss wprost identyfikowali swoją aktywność z koncepcją laboratorium, to warto pamiętać, że niejednakowo je rozumieli i uprawiali intelektualną aktywność w innych od naszych warunkach.
6Aby Warburg sięgnął po metaforykę laboratoryjną w monumentalnym Erneurungdieheidnische Antike:
Jednocześnie intencją było pokazanie na przykładzie ścisłego [positive] badania, jak metoda nauki o kulturze może być wzmocniona dzięki przymierzu historii sztuki i religioznawstwa. Niedostatki tego wstępnego eksperymentu są dla samego autora aż zanadto oczywiste […] Niech historia sztuki i studia nad religią […] dzielą stół warsztatowy w laboratorium kulturoznawczej historii obrazów. 14
7Warburg utożsamiał zatem kulturoznawczą naukę o obrazach z ideą laboratorium, na co zwracają uwagę komentatorzy jego prac 15.
8Peirce obstawał przy uprawianiu filozofii laboratoryjnej, odróżniając ją od filozofii seminaryjnej 16. Oba sposoby refleksji dzieli nie przedmiot rozważań, ale metoda. Filozofia laboratoryjna unika wysokiego stopnia ogólności i abstrakcji. W ujęciu Peirce’a filozofowanie to identyfikacja tego, co w naszym myśleniu narzuca się jako wyraz zdrowego rozsądku, doxa, przyjmowany obraz świata. Dlatego Peirce powtarzał za Arystotelesem: musimy filozofować, żeby nie filozofować. Filozofowanie nie musi zawsze prowadzić do krytyki i odrzucenia tych tkwiących w nas głęboko założeń, ale pozwala je wydobyć i naświetlić. Tym samym chroni przed bezwolnym zawierzeniem doktrynom i aksjomatom. Laboratoryjna filozofia eksperymentuje więc nieustająco z naszym zdrowym rozsądkiem, co prowadzi albo ku filozofii analitycznej, albo hermeneutyce przedsądów.
9Do instytucjonalnego znaczenia laboratorium sięgał Lévi-Strauss. Jego Laboratorium Antropologii Społecznej zostało założone w 1960 roku i miało swoją siedzibę w Collège de France (początkowo mieściło się w Musée Guimet). „Niektórzy dziwią się – pisał Lévi-Strauss – że termin laboratorium może być stosowany w centrum nauk humanistycznych. Stosując go, nie ulegamy jednak modzie czy fałszywemu podobieństwu. Zgodnie z etymologią laboratorium jest najpierw miejscem, w którym się pracuje. Wystarczy zatem dostać się do naszego [laboratorium], żeby stwierdzić, że metody badań etnologicznych przyjmują dzisiaj formę, która zbliża je do tych z obszarów bardziej zaawansowanych” 17. W laboratorium odbywały się seminaria Lévi-Straussa, wydawano czasopismo „L’Homme” oraz prowadzono prace badawcze. Jego członkowie brali udział w badaniach terenowych, które miały stanowić ekwiwalent – jak pisze jedna z laborantek – eksperymentów przeprowadzanych przez przyrodoznawców. Ponadto praca w Laboratorium polegała na analizie fiszek Human Relations AreaFiles umożliwiających międzykulturowe badania porównawcze 18.
10Przywołane przez nas przykłady łączy swoiście pojmowana eksperymentalność. W przypadku Peirce’a można mówić bowiem o metodzie eksperymentalnej – sam filozof swoją analizę pojęć zestawiał przenośnie z analizą chemiczną, a sensem filozofii laboratoryjnej była antydogmatyczność, szukanie nieutartych ścieżek myśli. Warburg, którego „bezimienną naukę” 19nazywano laboratorium, wykazywał się eksperymentalnością w przynajmniej dwóch wymiarach: po pierwsze, formułował nowe propozycje teoretyczne i metodologiczne, szkicując podstawy interdyscyplinarnej Bildwissenschaft; po drugie, wykorzystywał do tego nowe instrumenty i techniki poznawcze (przenośne tablice atlasu Mnemosyne zawierające kompilacje obrazów i teksty). Zresztą oba te wymiary można też dostrzec w pracach Lévi-Straussa. Realizację scjentystycznych dążeń humanistyki być może najłatwiej dojrzeć w Laboratorium Lévi-Straussa czy refleksji Peirce’a. Humanistyka eksperymentalna najpełniej objawiałaby się w formie Warburgiańskiej ikonologii.
Laboratorium jako dźwignia
11We współczesnej humanistyce pojęcie „laboratorium” zadomowiło się za sprawą badań społeczno-kulturowego wymiaru nauki i etnografii laboratorium, które odczarowały laboratorium wcześniej rozumiane jako neutralna sceneria pracy naukowej 20. W opublikowanym w 1983 roku artykule Dajcie mi laboratorium, a poruszę świat Bruno Latour twierdził, że laboratorium jest miejscem, w którym na skutek zakłócenia relacji między wnętrzem i zewnętrzem oraz odwrócenia skali z makro na mikro dokonuje się zmiana układu sił. Latour, tłumacząc mechanizm działania laboratorium, posługuje się metaforą dźwigni 21. Przestrzeń laboratorium jest przestrzenią kontroli, wielokrotnych prób i błądzenia. Parafrazując tytuł artykułu Latoura, chcemy włączyć się do dyskusji nad tym, czy laboratorium ma rację bytu w humanistyce i czy mogłoby odegrać kluczową rolę w czasach kryzysu uniwersytetu nowoczesnego. Czy istnieje inny niż tekst ekwiwalent humanistycznego laboratorium? Czy laboratoryjność w humanistyce ogranicza się do pracy tekstem? 22Odpowiedź na to pytanie będzie uzależniona od przyjmowanej perspektywy. Czym innym jest laboratorium dla literaturoznawcy23, historyka24, kulturoznawcy czy antropologa kulturowego25.
12Latour przeciwstawia dwie figury: naukowca i polityka:
Polityk nie ma laboratorium, a naukowiec je posiada. Tak więc polityk działa zawsze w świecie, którego skala jest pełna, mając za każdym razem tylko jedno podejście, pozostając zawsze na świeczniku. Musi sobie radzić – wygrywać lub przegrywać „tam na zewnątrz”. Naukowiec posługuje się modelami o zmodyfikowanej skali, a mnożąc błędy w swoim laboratorium, pozostaje w ukryciu przed kontrolującymi oczyma publiczności. Może próbować tyle razy, ile sobie życzy i przedstawić swoje wyniki dopiero wtedy, gdy popełnił wszystkie niezbędne błędy, dzięki którym uzyskał „pewność”. 26
13Jaką rolę odgrywa humanistka – czy bliżej jej do naukowca czy do polityka? A być może stanowi ona osobną figurę? Czy humanistka posiada laboratorium? Czy – tak jak naukowiec – dysponuje przestrzenią metodycznego błądzenia? Tym, co naszym zdaniem umyka Latourowi w charakterystyce laboratorium, jest kwestia odpowiedzialności. Latour przechodzi obojętnie, na przykład, wobec doświadczeń na zwierzętach. Tymczasem, jak wiadomo, konotacje eksperymentów dotyczących ludzi i kultur budzą uzasadniony niepokój i kierują myśl ku wątkom faustycznym.
14Zdaniem Latoura, gdy naukowiec opuszcza laboratorium, traci grunt pod nogami. „Gdy [naukowcy] naprawdę wychodzą «na zewnątrz» – pisze Latour – nie wiedzą nic, blefują, zawodzą, muszą kombinować, tracą wszelką możliwość powiedzenia czegokolwiek, co natychmiast nie zostałoby zaatakowane przez mrowie równie uprawnionych stwierdzeń” 27. Podobnie naszym zdaniem dzieje się w przypadku humanisty, który angażuje się w życie społeczno-polityczne. Nie chodzi nam o to, że humanista nie powinien wychodzić „na zewnątrz” swojego potencjalnego laboratorium. Co więcej, dostrzegamy, że opozycja wnętrze – zewnętrze u Latoura ma charakter aporii. Jeśli humanista wychodzi na zewnątrz, to – tak jak naukowiec – powinien zabrać ze sobą swoje laboratorium. W przeciwnym razie, tak jak naukowiec, straci solidny grunt pod nogami. Parafrazując Adorno, warto pamiętać, że aby wyjść na zewnątrz, trzeba być w środku 28.
Laboratorium Antropologii Współczesności
15Zarysowana wcześniej próbka archeologii humanistycznego laboratorium sugeruje, że idea laboratorium pojawia się w humanistyce wówczas, gdy podejmuje ona starania o prestiż i umocnienie swojego autorytetu. Tu warto zwrócić uwagę na pewną właściwość, by nie powiedzieć niebezpieczeństwo, metaforyki laboratoryjnej. Oto często mamy do czynienia ze „wzmacnianiem” humanistyki autorytetem nie własnym, lecz zapożyczonym od nauk ścisłych i przyrodoznawstwa. Do przeciwników tej metafory należał np. Clifford Geertz. W Opisie gęstym argumentował, że w „naturalnym” laboratorium etnograficznym nie ma możliwości manipulowania parametrami oraz że laboratorium tworzy iluzję czystych faktów 29. Geertz obawiał się laboratoryzacji humanistyki ze względu na popularność scjentyzmu, którego przejawem był boom strukturalistyczny. Czy idea laboratorium może być użyteczna w określaniu specyfiki i charakteru humanistyki bez przyrodoznawczych odwołań i porównań?
16Ze wspomnianego niebezpieczeństwa zdają sobie sprawę Stephen Collier, Andrew Lakoff i Paul Rabinow, którzy w 2006 roku powołali Laboratorium Antropologii Współczesności30. Odróżniają oni laboratorium przyrodoznawcze i humanistyczne ze względu na inne cele, formy materialno-instytucjonalne, codzienne praktyki, autorstwo i oryginalność, formy współpracy z innymi badaczami oraz stosunek do badanych obiektów 31. Świadectwo intelektualnej drogi Rabinowa wiodącej ku idei laboratorium stanowi tekst Steps toward an Anthropological Laboratory 32. Czytając ten osobisty tekst Rabinowa, odnieśliśmy wrażenie, że zainicjowane przez niego laboratorium antropologiczne jest wyrazem tęsknoty za większym rygorem i pracą zespołową; próbą wynalezienia nowych form badania, pisania i nowego etosu dla antropologii współczesności. Być może popularność, jaką cieszy się we współczesnej humanistyce pojęcie „laboratorium”, jest jednym z symptomów głębszych przemian „paradygmatycznych”; odchodzenia od hermeneutyki ku czemuś jeszcze nierozpoznanemu.
17Jak zauważył Rabinow, Writing Culture nie tylko zrewidowała autorytet antropologicznej teorii, ale też – paradoksalnie – wzmocniła autorytet antropologa jako autora i zarazem bohatera opowieści etnograficznych. Badacze, którzy podważali autorytet teorii, sami – tak jak Geertz – stali się autorytetami odznaczającymi się indywidualistycznym stylem pisarskim (Rabinow pisze nawet w tym kontekście o antropologach-gwiazdorach czy bohaterach)33. Wyczerpanie się eksperymentów pisarsko-badawczych, do których zachęcał zwrot interpretatywny, było kolejnym powodem, dla którego Rabinow wraz z Collierem i Lakoffem spróbowali uprawiać antropologię laboratoryjną, widząc w niej antidotum na słabości awangardy antropologicznej po Writing Culture. Swoje Laboratorium określili mianem secesjonistycznego; mniej zainteresowanego szlifowaniem rozpoznawalnego, indywidualnego stylu badań i pisania, raczej nastawionego na zespołową pracę nad pojęciami, pracę cechującą się pewnym rygorem, w wyniku której powstaną intersubiektywne kryteria sprawdzalności pojęć.
Praca zbiorowa: „zebrana” czy zespołowa?
18Collier, Lakoff i Rabinow odróżnili dwa style współpracy: collected work i collective work. Pierwszy z nich proponujemy przełożyć jako „praca zebrana”. Wiąże się on z dominującym w humanistyce modelem indywidualistycznym, a jego wynikiem są np. publikacje w tomach pokonferencyjnych. Drugi, „praca zespołowa”, łączy się z modelem laboratoryjnym i przejawia pod postacią intensywnej wymiany myśli. Nawiązując do tego rozróżnienia, chcielibyśmy wskazać dwie strategie określania współautorstwa. W przypadku „pracy zebranej” eksponuje się redaktora lub jednego, najbardziej prominentnego ze współautorów 34. W przypadku „pracy zespołowej” zamiast indywidualnych autorów podaje się nazwę zespołu 35. W trakcie pracy nad tym tekstem sami zastanawialiśmy się, czy zdobylibyśmy się na zespołowe określenie jego autorstwa i sygnowanie go „Laboratorium Humanistyki Współczesnej” 36. Bez wątpienia natknęlibyśmy się na rozmaite przeszkody: kwestie parametryzacji, wydawnicze (np. czyja nota biograficzna), ekonomiczne, a także osobowościowe i etyczne. Za tymi trudnościami stoi określony wzór kulturowy regulujący kwestie autorstwa w dziedzinie aktywności intelektualnej (kwalifikowanej i waloryzowanej w ramach tego wzoru jako twórczość indywidualna). Problem „zbiorowego” autorstwa pojawia się w humanistyce głównie, gdy mówi się o nierzetelności i nieuczciwości intelektualnej. Czy popularność idei laboratorium może być traktowana jako symptom transformacji tej kulturowej regulacji?
19Zespołowość pracy jako charakterystyczna dla aktywności laboratoryjnej stanowi wyjątkowe wyzwanie dla laboratorium humanistycznego. Może być rozpatrywana w różnych perspektywach: epistemologicznej (status podmiotu poznania w zespołowych badaniach), społecznej (hierarchiczność, egalitarność, stosunki władzy), afektywnej (charakter więzi i ich napięć), pragmatycznej (organizacja wspólnej pracy i jej pozapoznawczy cel), materialistycznej („myślenie za pomocą rąk i oczu” 37, rekwizyty, aranżacja przestrzeni) i, last but not least, etycznej. Praca zespołowa bez wątpienia opiera się na niepisanym kodeksie etycznym obejmującym takie pryncypia jak: zaufanie, szczerość, uczciwość, solidność i odpowiedzialność intelektualna. Badacze zajmujący się humanistyką cyfrową i często pracujący w międzydziedzinowych zespołach wzbogacają ten kodeks o hojność (szczere uznanie pracy innych, wyrażane bezpośrednio w rozmowie i w odpowiednich cytatach), pewność (uznanie, że każdy członek zespołu wnosi coś ważnego w zbiorowy projekt), skromność (gotowość do przyznawania się do swojej niewiedzy), elastyczność (zdolność zmiany swojej perspektywy pod wpływem opinii innych osób, a także zawieszenia sądów i wyobrażania alternatywnej rzeczywistości) i wreszcie wyłaniającą się z nich wszystkich integralność (integrity), która rozumiana jest jako „nawyk odpowiedzialnego uczestnictwa, stanowiący podstawę dla budowy zaufania między współpracownikami. Dzięki temu przymiotowi przyczyniają się oni do rozwoju zespołowej pracy najlepiej, jak potrafią, dostarczając najcenniejsze pomysły” 38.
20Zarówno Lévi-Strauss, jak i Warburg, projektując swe laboratoria, dostrzegali znaczenie wiedzy zdobywanej kolektywnie. Jak wspomina Lévi-Strauss: „Zbieraliśmy się co pewien okres na zgromadzeniu laboratorium. Wszyscy uczestniczyli w nim na stopie pełnej równości, włącznie nawet ze sprzątaczką. Byliśmy w bezpośredniej demokracji” 39. Podobnie Kulturoznawczą Bibliotekę Warburga można postrzegać jako projekt zespołowy. Chociaż znane są historyczne przykłady intelektualnej pracy zespołowej (np. powstające od XVII wieku encyklopedie i słowniki, archeologiczne i antropologiczne ekspedycje), to w humanistyce dominuje model indywidualistyczny, model pracy samotniczej pokrewny romantycznemu kultowi geniusza. Ten sam model wbrew pozorom długo utrzymywał się również w naukach przyrodniczych. Peter Burke wspomina w Społecznej historii wiedzy, że jeszcze w latach trzydziestych XX wieku publikację autorstwa trzech osób (tzw. Dreimännerwerk) uznawano za osobliwość 40, natomiast współcześnie artykuły podpisane nazwiskami nawet kilkudziesięciu autorów stały się normą 41. J
21akkolwiek wielu autorów argumentuje, że w humanistyce nigdy nie pracuje się samotnie 42, o czym świadczą choćby przypisy i rozbudowane sekcje podziękowań, a także liczne dzieła łączące rozprawy wielu autorów – nie tylko wspólną okładką, choć takie zdają się dominować – to problem pracy zespołowej wydaje się tu jeśli nie niemożliwy, to na pewno nietypowy czy peryferyjny. Na czym zatem miałaby polegać laboratoryjna współpraca, czym różni się od innych form akademickiego współdziałania, np. pracy w ramach teoretycznej szkoły, zakładu, katedry czy form współpracy pozaakademickiej angażującej akademików, np. think tanku? Tę formę przywołuje Rabinow, charakteryzując via negativa laboratorium; laboratorium nie tyle rozwiązuje problemy generowane przez porządki społeczno-kulturowe, co problematyzuje te porządki. Praca zespołowa w ramach humanistycznego laboratorium nie wpisuje się również w korporacyjny wzór teamwork ze względu na różne cele. Pomysłowość, kreatywność i innowacyjność są podsycane w korporacyjnym zespole przede wszystkim po to, by zwiększyć jego wydajność – mają zatem głównie praktyczny, a zwłaszcza ekonomiczny charakter 43. Tymczasem w humanistyce współpraca nie gwarantuje większej efektywności, np. jak możemy poświadczyć, zespołowo nie pisze się łatwiej i szybciej tekstów.
Współmyślność
22Warunkiem współpracy w wielu intelektualnych przedsięwzięciach jest pewien rodzaj względnej jednomyślności, np. zgody co do idei wiodącej, paradygmatu, założeń. Natomiast w przypadku laboratorium humanistycznego, ze względu na jego postulowaną przez nas otwartość na różne perspektywy badawcze, szczególnie istotny wydaje nam się imperatyw stworzenia warunków do tego, co proponujemy nazwać współmyśleniem. Współmyślność nie jest stanem, lecz raczej momentem czy zbiorem takich momentów twórczej, efektywnej intelektualnej współpracy. Współmyślność jest przygodna, efemeryczna, zdarzeniowa, trudna do uchwycenia i nie ma gwarancji, że zawsze się uda. Ten rodzaj współpracy wymaga zaufania i chęci bezinteresownego dzielenia się wiedzą, jakkolwiek prostodusznie to brzmi. Współmyślność nie musi być też rozumiana jako praca synchroniczna, dająca się zlokalizować interakcja kilkorga badaczy. Laboratorium jest raczej modusem pracy naukowej niż jej fizycznym miejscem, chociaż wagi przestrzennych układów (np. ustawiania stołu w pracowni) nie sposób zlekceważyć.
23Te nasze intuicje dotyczące współmyślności wspiera pewien eksperyment wspomnianego już Laboratorium Antropologii Współczesności, mianowicie praktykowane w jego ramach na Uniwersytecie w Berkeley (pod opieką Rabinowa) labinarium. Chodzi o formę zajęć łączących cechy seminarium i laboratorium. Uczestnicy tych spotkań za jednego z patronów tego rodzaju przedsięwzięć uznają Rolanda Barthes’a. Seminarium jest dla Barthes’a kameralne, intymne, jest przestrzenią zarówno realną, jak i wyobrażoną, o swoistej proksemice. Opisując panujące na nim relacje międzyludzkie, przywołuje on Fourierowski model falansteru, oparty na idei równości. Ideał ten zakładał wytwarzanie różnic, które, co podkreślał Barthes, nie prowadzą do konfliktu, lecz wykształcania oryginalności. Nie oznacza ono jednak rywalizacji i walki o prestiż. Seminarium nie jest przestrzenią nieuregulowaną, ale też nie jest przestrzenią nadzoru. W podobny sposób wyobrażamy sobie formułę laboratoryjnych spotkań.
24W autokomentarzu do labinaryjnej współpracy autorstwa Trine Mygind Korsby i Anthony’ego Stavrianakisa podniesiono kwestie dotyczące jej temporalności, afektywności i materialności 44. Poddając refleksji własne doświadczenia współmyślności, zauważyliśmy, że wspomniane wymiary bywały znaczące także dla naszego laboratorium, chociaż łatwo było przejść nad nimi do porządku dziennego, nie dostrzegając ich epistemicznej doniosłości. Ponadto w tekście Korsby i Stavrianakisa zwrócono uwagę na problem tzw. krytycznej desubiektywizacji myślenia. Nie oznacza ona neutralizacji czynnika subiektywnego w procesie produkcji wiedzy, lecz, jak twierdzi Rabinow, wręcz przeciwnie, krytyczne rozpoznanie stosunków władzy w ich afektywnym wymiarze. Relacje sił i afekty stają się centralnym przedmiotem uwagi jako te czynniki, które warunkują możliwości i wolę współpracy bądź jej brak45.
* * *
25Jakkolwiek w tekście tym przyglądaliśmy się historycznym (Peirce, Warburg, Lévi-Strauss) i współczesnym (Laboratorium Antropologii Współczesności) formom humanistycznego laboratorium, to jesteśmy przekonani, że jest ono jeszcze w trakcie konstytuowania się. Laboratorium humanistyczne ze swoją zespołowością i eksperymentalnością jawi się jako projekt wart przetestowania, zwłaszcza w kontekście nowej humanistyki. Doniosła kwestia eksperymentu czy raczej eksperymentowania w humanistyce wymaga jeszcze osobnego opracowania. Laboratorium humanistyczne traktowane jako modus pracy badawczej zarówno stwarza poznawcze szanse (np. możliwość metodycznego błądzenia), jak i zapewne generuje nowe rodzaje epistemicznego ryzyka. Sygnalizowana przez Latoura względność granic laboratorium pozwoliłaby się włączyć w zaawansowaną dyskusję o formach pozaakademickiej obecności i aktywności humanistyki.
26Przypomnijmy na koniec, że Latour traktował laboratorium jako dźwignię. Po ten sam trop (mochlos) sięga też Jacques Derrida w rozważaniach o kryzysie nowoczesnego uniwersytetu 46. Pracownia laboratoryjna jawi się jako możliwe antidotum na ten kryzys. Laboratorium może stanowić jakąś odpowiedź na, posługując się językiem Derridy, destrukcyjną inwazję zewnętrza uniwersyteckiego. Chodzi o otwartość laboratorium wobec życia pozauniwersyteckiego, jego personalną egalitarność, a także możliwość powiązania z ograniczonymi w czasie projektami. Stanowi ono także swoisty punkt wewnątrzinstytucjonalnego oporu. Laboratoria humanistyczne nie rozwiążą problemów, ale mogą odegrać rolę mochlos i wyrwać nas z kolein i rutyny, jakie są naszym udziałem, ku możliwościom jeszcze ostatecznie nieupostaciowanym.
Notes de bas de page
1 Tekst jest poszerzoną wersją artykułu Ku laboratorium humanistycznemu, który ukazał się w „Tekstach Drugich”. Autorzy reprezentują Laboratorium Humanistyki Współczesnej działające przy Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego od 2014 roku (www.laboratorium.uni.wroc.pl). Aktualnie w Laboratorium prowadzone są prace nad projektami „Czego pragną drony?” oraz „Antropocen”. Za cenne uwagi do tekstu dziękujemy: Barbarze Tuchańskiej, Renacie Tańczuk i Rafałowi Nahirnemu.
2 V. Lehmbrock, Laboratorium, w: Über die Praxis des kulturwissensschaftlichen Arbeitens. Ein Handwörtebuch, Hrsg. von U. Frietsch, J. Rogge, Transcript Verlag, Bielefeld 2013, s. 247–249.
3 Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w Antwerpii zorganizowano wystawę poświęconą idei laboratorium. Jak deklarują jej kuratorzy, projekt ten „poszukuje ograniczeń i możliwości miejsc, w których wiedza i kultura są wytwarzane”. Zob. H.-U. Obrist A. Vanderlinden Laboratorium, w: Laboratorium, Hrsg. von H.-U. Obrist, B. Vanderlinden, DuPont, Köln 2001, s. 17.
4 Ze względu na niezwykłą obfitość takich inicjatyw w świecie ograniczamy się do podania polskich przykładów: Laboratorium Cyfrowe Humanistyki na Uniwersytecie Warszawskim, laboratoria na Wydziale Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego (m.in. Laboratorium Techno-humanistyki, Laboratorium Romantyczne, Semiotyczne, Filhelleńskie), Laboratorium Badań Medioznawczych na Uniwersytecie Warszawskim, laboratorium twórczego programowania kierowane przez Piotra Mareckiego na Uniwersytecie Jagiellońskim, Medialab w Katowicach, czasopismo „Laboratorium Kultury” wydawane na Uniwersytecie Śląskim, Laboratorium Animal Studies – Trzecia Kultura na Uniwersytecie Śląskim, Miasto Przyszłości/Laboratorium Wrocław w ramach Europejskiej Stolicy Kultury Wrocław 2016, Laboratorium Humanistyki Współczesnej przy Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego.
5 Zob. A.E. Earhart, The Digitalhumanities as a Laboratory, w: Between Humanities and the Digital, ed. by P. Svensson, D.T. Goldberg, The MIT Press, Cambridge, MA 2015, s. 391–400. Książkę poświęconą krytycznej genealogii laboratoriów medialnych (zatytułowaną roboczo The Lab Book) przygotowują także J. Parikka, L. Emerson i D. Wershler – zob. http://whatisamedialab.com/ (27.07.2016).
6 Pojęcie laboratoryzacji świata pojawia się w pracach Łukasza Afeltowicza i rozumiane jest jako „upodabnianie świata pozalaboratoryjnego do warunków eksperymentalnych”. Ł. Afeltowicz, Modele, artefakty, kolektywy. Praktyka badawcza w perspektywie współczesnych studiów nad nauką, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2012, s. 102.
7 Por. J. Sterne, The Example: Some Historical Considerations, w: Between Humanities and the Digital, ed. s. 19.
8 Powszechnie utożsamia się laboratorium z przestrzenią eksperymentowania. Tzw. nowy eksperymentalizm jest dowodem na to, że w przyrodoznawstwie eksperyment jest przedmiotem żywych dyskusji i poznawczych przewartościowań (zob. Nowy eksperymentalizm – teoretycyzm – reprezentacja, red. D. Sobczyńska, P. Zeidler, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 1994). Eksperyment stanowi również wyzwanie dla humanistów, warte osobnego opracowania. Można odnotować także proklamowanie nowego nurtu tzw. filozofii eksperymentalnej (zob. J. Knobe, S. Nichols, An Experimental Philosophy Manifesto, w: J. Knobe, S. Nichols, Experimental Philosophy, Oxford University Press, New York 2008, s. 3–14).
9 Za ten trop dziękujemy Krzysztofowi Łukasiewiczowi. Do eksperymentu artystycznego w swojej praktyce badawczej nawiązuje np. antropolog Tomasz Rakowski.
10 Zbiorowość pracy laboratoryjnej nie zawsze była tak oczywista. Jak wiadomo z historii nauki, dawniej w odnoszących sukcesy laboratoriach nie musiały wcale pracować zastępy laborantów (jak w dwuosobowym zespole Marii i Piotra Curie) albo też – jak pokazuje historia Roberta Boyle’a i jego eksperymentów, do których zatrudniał rzemieślników – ze względu na różnice klasowe, praca tych licznych osób pomagających kierownikowi była marginalizowana. Za ten komentarz dziękujemy profesor Barbarze Tuchańskiej. Co do ostatniej kwestii, interesująco o arystokratycznym i rzemieślniczym stylu badawczym piszą Ł. Afeltowicz, R. Sojak (Arystokraci i rzemieślnicy. Synergia stylów badawczych, Wydawnictwo UMK, Toruń 2015).
11 V. Lehmbrock, Laboratorium…, s. 245; Ł. Afeltowicz, R. Sojak, Arystokraci i rzemieślnicy. Synergia stylów badawczych, Wydawnictwo UMK, Toruń 2015, s.195–233.
12 C.G. Jung, Psychologia a alchemia, przeł. R. Reszke, KR, Warszawa 2009, s. 265.
13 Por. E. Chojecka, Obraz natury „drugiego obiegu” – wizja alchemiczna, w: Sztuka a natura. Materiały XXVIII Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki przeprowadzonej 23–25 listopada 1989 roku w Katowicach, Oddział Górnośląski Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowice 1991, s. 81–87.
14 A. Warburg, The Renewal of Pagan Antiquity. Contributions to the Cultural History of the European Renaissance, trans. D. Britt, Getty ResearchInstitute for the History of Art and the Humanities, Los Angeles 1999, s. 650–651.
15 Np. P. van Huisstede, Der Mnemosyne-Atlas. Ein Laboratorium der Bildgeschichte, w: A. Warburg, „ekstatische Nymphe… trauernder Flussgott”. Portraiteines Gelehrten, Hrsg. von R. Galitz, B. Reimers, Dollingund Galitz Verlag, Hamburg 1995, s. 130–172; Ch.D. Johnson, Memory, Metaphor, and Aby Warburg’s Atlas of Images, Cornell University Press, Ithaca, New York 2012, s. 76–89; K. Mazzucco, Mnemosyne: Bilderdemonstration, Bilderreihen, Bilderatlas. Chronologiczna prezentacja dokumentów związanych z Atlasem Warburga, przeł. M. Salwa, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2011, nr 2/3, s. 120–142.
16 Ch.S. Peirce, Laboratory and Seminary Philosophies, w: tegoż, The Collected Papers, t. 1: Principles of Philosophy, 1931, http://www.textlog.de/4252.html (27.07.2016).
17 Cyt. za: N. Belmont, Le Laboratoire d’anthropologie sociale, „La Lettredu Collège de France”, Horssèrie, Novembre 2008, s. 62, http://lettre-cdf.revues.org/237?lang=en (27.07.2016).
18 Tamże.
19 Zob. G. Agamben, Aby Warburg i „nauka bezimienna”, przeł. K. Rutkowski, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2007, nr 3/4, s. 277.
20 B. Latour, S. Woolgar, Laboratory Life. The Construction of Scientific Facts, Princeton University Press, Princeton–New Jersey 1986. Zob. także Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, red. E. Bińczyk, A. Derra, Wydawnictwo UMK, Toruń 2014 oraz Ł. Afeltowicz, Laboratoria w działaniu. Innowacja technologiczna w świetle antropologii nauki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011.
21 B. Latour, Dajcie mi laboratorium, a poruszę świat, przeł. K. Abriszewski, Ł. Afeltowicz, „Teksty Drugie” 2009, nr 1/2, s. 163–192.
22 O „pracy tekstem” i tekście jako laboratorium pisał Ryszard Nycz, W stronę innowacyjnej humanistyki polonistycznej: tekst jako laboratorium. Tradycje, hipotezy, propozycje, w: Przyszłość polonistyki. Koncepcje – rewizje – przemiany, red. A. Dziadek, K. Kłosiński, F. Mazurkiewicz, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2013, s. 105–124.
23 Zob. np. A. Żychliński, Laboratorium antropofikcji. Dociekania filologiczne, Wydawnictwo IBL PAN, Wydawnictwo Naukowe UAM, Warszawa–Poznań 2014; R. Sendyka, Od kultury „ja” do kultury „siebie”. O zwrotnych formach w projektach tożsamościowych, Universitas, Kraków 2015, s. 153, 323.
24 O laboratorium historyków w kontekście mikrohistorii pisał Rafał Nahirny, Losy naukowej łamigłówki. Clifford Geertz, mikrohistorie i podmiotowość, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2011, s. 92–101. Swą pracę mianem „historycznego laboratorium” określała Natalie Zemon Davis, Powrót Martina Guerre’a, przeł. P. Szulgit, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2011, s. 16. Por. T. Wiślicz, Eksperyment w badaniu historycznym, w: Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości, red. E. Domańska, R. Stobiecki, T. Wiślicz, Universitas, Kraków 2014, s. 59–66. U P. Burke’a czytamy, że już w 1876 roku na John Hopkins University pewien amerykański historyk nazywał swoje seminaria „laboratoriami, gdzie książki traktuje się tak, jak okazy mineralogiczne”, a w 1949 roku Lucien Febvre mówił, że „nadejdzie dzień, kiedy będzie się mówić o «laboratoriach historycznych»” (P. Burke, Społeczna historia wiedzy, przeł. A. Kunicka, Aletheia, Warszawa 2016, s. 364, 478).
25 Nie zajmujemy się w tym miejscu kwestią relacji między naukami humanistycznymi i społecznymi. W tym drugim przypadku należałoby uwzględnić np. eksperymenty prowadzone przez Philipa Zimbardo.
26 B. Latour, Dajcie mi laboratorium…, s. 188.
27 Tamże, s. 189.
28 T.W. Adorno, Vorlesungenüber Negative Dialektik, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 2003.
29 C. Geertz, Opis gęsty: w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury, w: tegoż, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M. Piechaczek, Wydawnictwo UJ, Kraków 2005, s. 38.
30 Projekty realizowane przez Laboratorium Antropologii Współczesności, dotyczące takich problemów jak biosecurity i znaczenie nauk humanistycznych w biologii, często wymagają współpracy międzydziedzinowej. Zob. np. P. Rabinow. G. Bennett, Designing Human Practices. An Experiment with Synthetic Biology, University of Chicago Press, Chicago 2012; P. Rabinow, A. Stavrianakis, Demands of the Day. On the Logic of Anthropological Inquiry, University of Chicago Press, Chicago 2013.
31 S.J. Collier, A. Lakoff, P. Rabinow, What Is Laboratory in the Human Sciences?, „ARC Working Paper” 2006, nr 1, http://anthropos-lab.net/wp/publications/2007/08/workingpaperno1.pdf (27.07.2016).
32 P. Rabinow Steps toward an Anthropological Laboratory, „ARC Concept Note” 2006, nr 1, http://anthropos-lab.net/wp/publications/2007/08/conceptnoteno1.pdf (27.07.2016).
33 Rabinow wspomina swą współpracę z Geertzem, w ramach której miał nadzieję na uczestnictwo w zbiorowym projekcie badawczym w Maroku. Forma tej współpracy była dla niego rozczarowująca i drogi Geertza oraz Rabinowa rozeszły się. Geertz odradzał później Rabinowowi publikację książki Refleksje na temat badań terenowych w Maroku. Zob. P. Rabinow, Steps…, s. 7–9.
34 Np. okładka książki Samobójstwo oświecenia? Jak neuronauka i nowe technologie pustoszą ludzki świat sygnowana: Andrzej Zybertowicz z zespołem.
35 Zob. np. artykuł Messy Shapes of Knowledge – STS Explores Informatization, New Media, and Academic Work sygnowany jako The Virtual Knowledge Studio (w: The Handbook of Science and Technology Studies, ed. by E.J. Hackett i in., The MIT Press, Cambridge, MA 2008, s. 319–353). W tym przypadku nazwiska autorów zostały podane w przypisie. Nie wiadomo jednak, jaką przyjęto zasadę, ponieważ nazwiska nie pojawiają się w porządku alfabetycznym.
36 Z pomysłu tego zrezygnowaliśmy, ponieważ nie wszyscy członkowie naszego laboratoryjnego zespołu brali udział w pracach nad tekstem. W związku z tym, że znaczna jego część powstała podczas wspólnych spotkań, podpisując tekst, zdecydowaliśmy się na kolejność alfabetyczną.
37 B. Latour, Wizualizacja i poznanie: zrysowanie rzeczy razem, przeł. A. Derra, M. Frąckowiak, „Avant” 2012, nr 3, s. 207–257.
38 Te cnoty intelektualne wymienia za Anne Balsamo Julie Thompson Klein w Interdisciplining Digital Humanities. Boundary Work in an Emerging Field, University of Michigan Press, Ann Arbor 2015, s. 142–143.
39 C. Lévi-Strauss, D. Eribon, Z bliska i z oddali, przeł. K. Kocjan, Wydawnictwo Opus, Łódź 1994, s. 97.
40 P. Burke, Społeczna historia wiedzy, przeł. A. Kunicka, Aletheia, Warszawa 2016, s. 476
41 E. Kulczycki podaje (za S. Ufnalską), że rekord należy do dwóch tysięcy pięciuset dwunastu autorów publikacji w dziedzinie fizyki, zob. http://ekulczycki.pl/warsztat_badacza/kolejnosc-autorow-w-pracy-naukowej-alfabetycznie-losowo-czy-wedlug-wkladu/ (4.01.2017). Interesujące są także obowiązujące w przyrodoznawstwie konwencje regulujące kolejność autorów publikacji sygnowanych przez wieloosobowe zespoły badaczy. Różnią się one w zależności od dyscypliny i to wcale nie kolejność alfabetyczna (przyjmowana często w humanistyce i naukach społecznych) jest najpowszechniejsza. Np. w biochemii obowiązuje kolejność według wkładu pracy, przy czym wyróżnione są szczególnie dwie pozycje: pierwsza (tam umieszcza się osobę, której wkład pracy w badanie ocenia się jako największy) oraz ostatnia (należąca do szefa zespołu, nadzorującego badania, pomysłodawcy).
42 Zob. A. Grafton, Worlds Made by Words: Scholarship and Community in the Modern West, Harvard University Press, Cambridge, MA 2011; W. McCarty, Humanities Computing, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2005, s. 10–14; P. Svensson, From Optical Fibre to Conceptual Infrastructure, „Digital Humanities Quaterly” 2011, t. 5, nr 1, http://www.digitalhumanities.org/dhq/vol/5/1/000090/000090.html (27.07.2016).
43 Zob. A. Liu, The Laws of Cool. Knowledge Work and the Culture of Information, The University of Chicago Press, Chicago–London 2004, s. 35–72.
44 T.M. Korsby, A. Stavrianakis, Moments in Collaboration: Experiments in Concept Work, „Ethnos. Journal of Anthropology” 2016, http://dx.doi.org/10.1080/00141844.2015.1137606 (27.07.2016).
45 Także my w tekście Barthes’a dedykowanym seminarium rozpoznajemy bliski nam model laboratoryjnej współpracy. Tytuł eseju Barthes’a (Au séminaire) jest trudny do przetłumaczenia na język polski. Oznacza zarówno okolicznik miejsca (kierunek), encomium (pochwałę, uznanie) i dedykację. Można byłoby tłumaczyć go zatem: Do seminarium, Na seminarium, Ku seminarium, Dla seminarium lub Pochwała seminarium. Podobna intencja stoi za tytułem naszego tekstu. R. Barthes, To the Seminar, w: tegoż, The Rustle of Language, trans. R. Howard, University of California Press, Berkeley 1989, s. 332–342.
46 J. Derrida, Mochlos; or The Conflict of the Faculties, trans. R. Rand, A. Wygant, w: Logomachia: The Conflict of the Faculties, ed. by R. Rand, University of Nebraska Press, Lincoln–London 1992, s. 1–34.
Auteurs
Laboratorium Humanistyki Współczesnej
Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019