Z Latourem w Kielcach. Autokomentarz metodologiczny do Społecznego portretu pogromu kieleckiego
p. 122-139
Texte intégral
1Niniejszy tekst jest refleksją post factum nad własną książką autorki, zatytułowaną Społeczny portret pogromu kieleckiego, która ukaże się w lutym 2018 roku nakładem Wydawnictwa Czarna Owca. Publikacja stanowi przegląd inspiracji teoretycznych towarzyszących jej pisaniu, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji Bruno Latoura, Roberty Senechal de la Roche, Paula Veyne i szkoły Annales.
2Portret społeczny składa się z dwóch tomów: narracyjnego i korpusu źródeł, przygotowanych na podstawie rozległej kwerendy, prowadzonej od 2013 roku w Instytucie Pamięci Narodowej, Centralnym Archiwum Wojskowym i archiwach lokalnych 1. W rezultacie kwerendy udało się poszerzyć wiedzę o znanych aktorach pogromu, a także odsłonić wielu ukrytych.
3Książka została pomyślana jako history from below 2, uwzględniająca ignorowany przez historię polityczną społeczny kontekst pogromu 3. Szczegółowe informacje, zawarte w metryczkach protokołów przesłuchań ze śledzwa roku 1946, dostarczyły punktów wyjścia do kwerendy osobowej setek uczestników lub świadków zdarzeń. Dzięki temu odsłoniła się sieć społeczna, stwarzająca „warunki możliwości” pogromu. Oprócz milicjantów i żołnierzy WP i KBW składała się ona z dwóch zasadniczych grup: robotników Huty Ludwików oraz powstałej w rezultacie zagłady kieleckiej klasy średniej – dozorców własności pożydowskiej. Nie wolno jednak zapominać, że działanie tych grup, które można zaliczyć do klas ludowych, odbywało się w polu zdefiniowanym przez sensotwórcze elity polityczne i kościelne, które, jak zobaczymy dalej, przypisały Żydom status dewiantów.
Nowe źródła
4Oprócz źródeł klasycznych, odkrytych w archiwach IPN i Centralnym Archiwum Wojskowym, atutem Portretu jest wyeksponowany głos ocalałych. W roku 1992 w pionierskiej pracy poświęconej temu tematowi Bożena Szaynok pisała, że znalazła kilka relacji na temat „wejścia milicjantów i żołnierzy do domu żydowskiego” 4, autorstwa ludzi znajdujących się wówczas na Plantach 7. W rezultacie mojej kwerendy udało się odnaleźć ponad trzydzieści takich relacji z roku 1946. Składający je Żydzi byli obecni w Komitecie Żydowskim w czasie pogromu, ale ich relacjom nie poświęcono dotąd wystarczającej uwagi. Jeśli dodać do tego zbiór zeznań z okresu drugiego śledztwa kieleckiego 1996–2004 5, w czasie którego prokurator przesłuchiwał świadków w Izraelu, liczba ta się podwoi. Potroi się, gdy dojdą rozmowy z ofiarami zdeponowane w Instytucie Pamięci Narodowej przez reżysera Andrzeja Miłosza 6. Tak samo rozległy materiał dotyczy kielczan, których relacje znalazły się w niewykorzystanych materiałach do filmu Świadkowie Marcela Łozińskiego, a także w innych nowo pozyskanych źródłach (np. relacja Józefa Fajngolda czy Estery Mappen).
5Zauważmy, że zaledwie kilka dekad temu powyższych świadectw z zakresu historii mówionej nie uznawano za pełnoprawne źródła historyczne. Daje to wyobrażenie o rozmiarach dezinformacji, produkowanej przez metodologie, o których rewizję upominał się dopiero Jan Tomasz Gross, postulując w Sąsiadach „nowy stosunek do źródeł” 7.
Czarne skrzynki i faktysze
6Pracując nad Portretem społecznym, korzystałam tylko z wybranych inspiracji teorią Latoura. Szczególnie pociągał mnie postulowany przez niego demontaż czarnych skrzynek nauk szczegółowych. Nazywał on w ten sposób fundamentalne fakty, czy raczej zasadnicze dla określonych dziedzin ramy teoretyczne, z którymi wiąże się programowa amnezja, zacierająca sposób, w jaki zostały skonstruowane.
Dopóki naukowcy dyskutują na temat słuszności [jakiegoś] twierdzenia […], fakt lub mechanizm są jedynie potencjalnymi czarnymi skrzynkami. Od momentu, gdy twierdzenie lub przyrząd zostają uznane za problematyczne – skrzynka zostaje zamknięta […] Istotą procesu zamknięcia czarnej skrzynki […] jest […] zapomnienie o jego społecznych komponentach. Czarna skrzynka wyklucza wiedzę na temat społecznej natury procesu jej konstruowania, ta bowiem problematyzuje jej genezę i czyni ją mniej trwałą 8.
7Przykładem czarnych skrzynek są statystyki, które niezmiernie łatwo odrywają się od własnych warunków produkcji, tj. własnego algorytmu wyliczeń, uzurpując sobie status obiektywnego obrazu rzeczywistości 9. Innym przykładem może być przechodzenie do porządku nad zasadniczymi lukami w obrazie zagadnienia, spowodowanymi brakiem dostępu do określonych języków 10lub archiwów 11.
8Trwałość czarnych skrzynek, jak twierdzi Latour, zależy bezpośrednio od stopnia ich instytucjonalizacji, która z kolei jest uzależniona od sieci sojuszników określonego faktu, teorii czy urządzenia. Są nimi media, fundusze lub politycy.
9Czarne skrzynki wyładowane są faktyszami, quasi-obiektami, zbudowanymi z obserwacji nierozróżnialnie zmieszanych z interpretacjami, o których genealogii zapomniano 12. Faktysz stanowi podstawową materię studiów Latoura i teorii aktora-sieci (Actor-Network Theory, w skrócie ANT). Podczas gdy wedle powszechnej opinii fakt uchodzi za wolny od elementu wiary, fetyszyzm stanowi oskarżenie zakładające, że jego wyznawcy nakładają na pozbawione znaczenia przedmioty własne przekonania i pragnienia 13. Pojęcie faktyszu, czyli poniekąd sfetyszyzowanego faktu, nie służy jednak Latourowi do chłostania cudzej nieudolności obserwacyjnej, lecz do porównywania faktyszy własnych i cudzych po to, by śledzić zmianę ujmowania obserwacji w zależności od sieci poznawczej, w obrębie której stają się one zrozumiałe.
10Przykładu konkurujących ze sobą faktyszów dostarcza spostrzeżenie, którego Peter Burke dokonuje w kontekście zwrotu mikrohistorycznego. Zauważa on, że wojny domowe, które „na poziomie narodowym jawią się jako konflikty ideologiczne, na poziomie lokalnym noszą znamiona rywalizacji bądź konfliktów interesów” 14. Dane, do których odnoszą się oba opisy, nie różnią się zasadniczo. Różnią się natomiast zasady ich selekcji, co w języku Latoura oznacza odmienne programy działania aktorów 15, przemontowanie ich priorytetów (foregrounding) i upodrzędnienie niektórych świadectw (structure of irrelevance) 16. W rezultacie zastosowania optyki mikrohistorycznej walka polityczna, z jej niezaprzeczalnymi ofiarami, eksponowanymi przez faktysze narodowo-ideologiczne, zostaje podporządkowana negocjacjom z trudnymi do przeoczenia ustępstwami, odnotowanymi przez faktysze lokalno-konkurencyjne. Ogólnie rzecz biorąc, przy redukcji perspektywy kategorie ideologiczne ustępują miejsca negocjacjom o dostęp do ograniczonych dóbr.
11W podobny sposób można też ujmować wojnę domową, która toczyła się w Polsce po zakończeniu ostatniej wojny. Jeśli wyłączymy makropolityczną ramę interpretacyjną 17– dyktowaną przez sformułowania takie jak „podziemie niepodległościowe w Polsce 1944–1953”, „żołnierze wyklęci” czy „dwie okupacje” 18– i na dzieje Kielecczyzny w roku 1945–1946 spojrzymy z bliska (mikrohistory) i od dołu (history from below), naszym oczom ukaże się zupełnie inny obraz. Przede wszystkim zniknie zasadnicza dla tej ramy dychotomia „żydokomuna”/„Naród Polski”. Od pierwszego dnia instalowania nowego ustroju po stronie komunistów – w UB, MO, WP, KBW i PPR – pojawią się także etniczni Polacy, zaś po stronie antykomunistycznej – nadspodziewanie wielu Żydów 19, w czasie okupacji więźniów radzieckich łagrów, wśród nich przyszłe ofiary pogromu kieleckiego 20. „Wojnę z żydokomuną” zastąpi barwna i pełna zaskakująco aktualnych odniesień „wojna polsko-polska”. Obie są faktyszami, ale eksponują zupełnie inne aspekty zdarzeń.
12Historia ideologiczna obsadza ludzi w roli aktorów filmu niemego, którego scenariusz jest z góry znany 21. Poprzez zwrócenie uwagi na niepolityczne, codzienne aspekty zdarzeń, usiłowałam przywrócić temu filmowi dźwięk, a przynajmniej dodać napisy.
13Historii społecznej, pisał Padraic Kenny, nie należy rozumieć jedynie jako uzupełnienia narracji politycznej. Ona ją przeformułowuje i przekształca. „Nie ogranicza się do pokazania, co się jeszcze działo poza sceną, ale przepisuje samą sztukę i zmienia jej obsadę” 22. Najlepszym tego przykładem jest sposób, w jaki znajomość społecznego tła zmienia nasze postrzeganie pogromu kieleckiego, tradycyjnie przypisywanego ubeckiej prowokacji. Dzięki znajomości tego tła odkrywamy, że pogrom spowodowany był słabością, a nie siłą władzy komunistycznej; w pewnym sensie zbyt małą, a nie nadmierną obecnością Sowietów i UB na Plantach. Cierpiąc na dramatyczne braki kadrowe, kieleckie instytucje komunistyczne przyciągnęły nie tylko amatorów służby w mundurach i bezpłatnej stołówki, ale przede wszystkim ludzi przyzwyczajonych do tego, że Żydów się zabija. To właśnie oni, w znacznej części przedwojenni oficerowie, policjanci i prawnicy, a nie szumowiny czy komunistyczni prowokatorzy, umożliwili pogrom kielecki.
Novum: spisek, którego nie było
14Badając tło pogromu, zastosowałam się do heurystycznej wskazówki Latoura, podpowiadającego, w jaki sposób szukać odpowiedzi na pytania badawcze. Radzi on, aby podążać za aktorami 23, co w przypadku materiału kieleckiego oznaczało analizę karier milicjantów, ubeków i wojskowych. Poszukując ewentualnych awansów za zorganizowanie pogromu, zwolennicy teorii spiskowych analizowali je dotąd „w przód”, ja postanowiłam udać się w przeszłość.
15Najważniejszym odkryciem mojej kwerendy stał się masowy udział przedwojennych polskich oficerów, przedwojennych i wojennych granatowych policjantów, a także partyzantów AK i NSZ, wśród nich wielu wojennych zabójców Żydów, w tworzeniu kieleckiej MO w okresie pogromu i wcześniej. Dość powiedzieć, że nieujawnionymi członkami NSZ okazali się zarówno zastępca komendanta Wojewódzkiego KW MO, Roman Olszański-Przybyłowski 24, jak i oficer personalny tej Komendy, Stefan Latosiński, którzy mimo czystek utrzymali się na stanowiskach dowódczych aż do roku 1949. W Komendzie Wojewódzkiej MO w Kielcach poza ścisłym szefostwem niemal wszyscy oficerowie byli członkami AK. Członkowie GL i AL stanowili tam zdecydowaną mniejszość, choć to właśnie dla nich zarezerwowane są kluczowe stanowiska. Co ważne, wśród funkcjonariuszy kieleckiej MO nie ma ani jednego żydowskiego Polaka (w odróżnieniu od UB, gdzie są, ale w ilości nieprzekraczającej pięciu osób na ponad sto zatrudnionych w latach 1945–1946, co skądinąd zadaje kłam tezie o „nadreprezentacji”) i ani jednego małżeństwa mieszanego.
16Jeszcze bardziej spektakularną okoliczność stanowi fakt, że pracownik Referatu Śledczego MO Stefan Sędek, prawnik i przedwojenny działacz ONR w Kielcach, który wysłał pierwszy patrol na Planty 7, był bratem dwóch wojennych komendantów okręgowych NSZ na obszar Warszawy i Krakowa, którzy po wojnie działali w tajnej antykomunistycznej Organizacji Polskiej 25. Jakiekolwiek były przyczyny masowego akcesu tych ludzi do MO (infiltracja, możliwość legalnego szabru, konformizm społeczny czy w końcu przyjęcie ideologii komunistycznej), pogrom był w ogromnej mierze właśnie ich dziełem.
17Tym samym główna teza książki przewrotnie współbrzmi z głoszoną przez komunistyczne władze hipotezą pogromu jako „spisku reakcji” – tyle że bez żadnego spisku. W kontekście stanu osobowego MO pogrom kielecki staje się bowiem konsekwencją legitymizacji morderców i rabusiów, którym wstąpienie do organów ścigania gwarantowało jeśli nie puszczenie w niepamięć, to pobłażliwość wobec ich udziału w Zagładzie 26.
18Kwerenda dotycząca karier funkcjonariuszy dostarczyła dowodów szczególnie odrażających zbrodni popełnionych przez milicjantów KW MO – m.in. kwatermistrza Antoniego Jarosza z Przewłoki, który dowodził polującą na Żydów grupą, afiliowaną przy Batalionach Chłopskich w okolicach Koprzywnicy 27, i dwóch granatowych policjantów, Władysława Janowskiego 28i Franciszka Kusia, członków Brygady Śledczej KW MO w okresie pogromu. Przedostatni z wymienionych, składając zeznania w drugim śledztwie kieleckim, zataił swój udział w Zagładzie. Przypisuje mu się śmierć co najmniej dwunastu osób, za co jego samego skazano również na śmierć – ale w roku 1956 wyrok złagodzono. Z kolei Franciszek Kuś był zamieszany w śmierć aż sześćdziesięciorga Żydów. Własnoręczne rozstrzelał dwoje dzieci żydowskich w wieku dziewięciu i jedenastu lat. Trudno zrozumieć, dlaczego podobne fakty nie zainteresowały historyków IPN zaangażowanych w drugie śledztwo kieleckie 1996–2004 29, tym bardziej że potwierdza je „historia seryjna”, zaświadczona imponującą liczbą relacji 30.
19W procesach popogromowych komunistycznym dowódcom kieleckiej MO, Kazimierzowi Gwiazdowiczowi i Wiktorowi Kuźnickiemu, postawiono zarzut niedopełnienia obowiązków. Choć to nie oni sami, lecz ich podwładni mordowali Żydów, obaj wymienieni jako szefowie lokalnej milicji stworzyli szczególną, w znacznym stopniu niezależną od Warszawy 31eksterytorialną republikę, w której z zasady dogadywano się ze wszystkimi siłami, wyposażonymi w przemoc i mającymi dostęp do dóbr: z komunistami z PPR, z podziemiem, z Sowietami, z szabrownikami.
20Sytuację na Kielcecczyźnie można by zatem, za amerykanistą Richardem White’em, określić jako the middle ground, płaszczyznę porozumienia wszystkich ze wszystkimi 32. W realiach amerykańskich w okresie 1650–1815 wytworzenie takiej płaszczyzny było możliwe, gdyż żadna ze stron – ani Indianie, ani pionierzy – nie była w stanie wygrać za pomocą siły, a „poszerzała się [ona] wskutek potrzeby znalezienia innych niż siła sposobów, aby skłonić […] [drugą stronę] do współpracy” 33. W przekładzie na realia Kielecczyzny roku 1946 chodziłoby o ignorujący podziały polityczne, często oparty na więziach krewniaczych, paramafijny system wymiany usług, nastawiony na przetrwanie i zyski z szabru. Łączył on w Kielcach ludzi z różnych stron politycznej barykady, de facto wykluczając tylko dwie kategorie: większość Żydów i niektórych nieprzekupnych komunistów.
Wstyd
21Wojenna przeszłość kieleckich milicjantów okazuje się jednym z najbardziej wybuchowych i niestabilnych elementów w układance pogromowej. Ze względu na jej autonomię, niemodyfikowalność i sprawczość kuszące byłoby zaliczenie jej do kategorii Latourowskich czynników pozaludzkich 34. Owa przeszłość oddziałuje bowiem zwrotnie zarówno na tych, których obciąża (skoro ich uformowała), jak i na całe instytucje, gdyż z chwilą gdy zostanie ujawniona, gwałtownie modyfikuje postępowanie tych ostatnich. Czystki w MO rozpoczęły się zaraz po pogromie i trwały do roku 1949. W sumie można je uznać za jeden z czynników najsilniej wpływających na codzienność Kielecczyzny w latach 1945–1956.
22W śledztwie przeprowadzonym po pogromie za przyczynę braku skuteczności MO w Kielcach uznano „niedopełnienie obowiązków” przez milicjantów. Jednak opieszałość wojennych morderców Żydów, którym nie udało się powstrzymać morderców powojennych (często zresztą były to te same osoby), trudno skwitować powyższym określeniem. Była ona raczej konsekwencją przejętej przez nich struktury instytucji, która zdecydowała się ich zatrudnić.
23„Dlaczego pogrom stał się możliwy w mieście wojewódzkim, w którym są silne oddziały milicji, służby bezpieczeństwa i wojska?” – zapytywał w swoim raporcie biskup Czesław Kaczmarek, sugerując, że za pogromem stali komuniści. W książce odpowiadam na to pytanie, posługując się metodą analizy postępowania instytucji, co ponownie jest latourowskim śledzeniem aktorów, tyle że na poziomie zbiorowym. Kolejno omawiam Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, MO, środowiska wojewody Wiślicza w Urzędzie Wojewódzkim, 2. Dywizję Piechoty i lokalny Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Metoda analizy protokołów instytucji sprawdziła się w analizie katastrof, na przykład amerykańskiego Challengera 35, których przyczyną okazało się uporczywe lekceważenie procedur (w przypadku Challengera: wad technologicznych sprzętu przez inżynierów NASA). Ta sama metoda okazała się pomocna w przypadku pogromu kieleckiego.
24Nigdy nie dokonano publicznej refleksji na temat sytuacji kadrowej kieleckiej MO. Wymagałoby to debaty o Zagładzie, która naruszyłaby interesy polityczne i własnościowe wszystkich stron konfliktu. W śledztwie z roku 1946 władze komunistyczne szybko przekonały się, że za pogromem nie stoi żaden „wróg zewnętrzny”. Wyraźnie mówi o tym raport przedwojennego prawnika, prokuratora wojskowego Czesława Sządrowskiego 36, w którym nie pada ani słowo o „spisku reakcji”, jest za to wiele o nieudolności dowództwa wojskowego, ubeckiego i milicyjnego, a także o powszechnej deprawacji. Ale ujawnienie podobnej prawdy – że we wszystkich komunistycznych formacjach mundurowych z błogosławieństwem władz partyjnych pracowali wojenni lub powojenni zabójcy Żydów – nigdy nie wchodziło w rachubę. Oznaczałoby utratę twarzy i jeszcze większe wyobcowanie komunistów ze społeczeństwa. Dlatego zdecydowano się najpierw sięgnąć po wątek „reakcji”, następnie, dla odstraszającego przykładu, ukarać kilku ewidentnych pogromszczyków (skazanych na śmierć w pierwszym lipcowym procesie), jeszcze później przymknąć oko na masową emigrację Żydów z Polski, a kiedy sprawa przyschnie, na ponad pół wieku obłożyć pogrom zapisem.
Definicja pogromu jako aktu kontroli społecznej
25Drugim faktyszem, który należało przemontować (disassemble), stawiając pytanie o przyczyny pogromu kieleckiego, była definicja pogromu jako takiego. W tradycyjnych, krytykowanych dziś ujęciach jego differentia specifica stanowił element rządowego czy też instytucjonalnego wsparcia przemocy wobec Żydów 37. W przyjętej przeze mnie perspektywie badawczej skuteczniejsza okazała się jednak zupełnie inna koncepcja.
26Aby wskazać przyczyny takiego wyboru, musimy rozpocząć od kwestii bardziej podstawowej, którą jest status prawdziwościowy antysemityzmu. Jak pisze Shulamit Volkov, antysemityzm nie jest bezpośrednią reakcją na realne okoliczności.
Ludzie nie reagują na wydarzenia bezpośrednio. W ramach procesu konceptualizacji i werbalizacji, budują interpretację swojego przeżywania świata i reagują tylko na tę stworzoną przez siebie samych koncepcję rzeczywistości, nie zaś na samą rzeczywistość. […] Nierzadko oddziałuje [ona] silniej właśnie wtedy, gdy jest w całości lub części fałszywa. 38
27„Nie ma znaczenia, czy zarzuty dotyczące zadawania krzywdy są prawdziwe, czy nie: wystarczy, że ludzie w nie wierzą – rozwija zbliżoną myśl Mary Douglas, pisząc o przypadkach prześladowań czarownic i trędowatych w wieku XII 39. I zastrzega:
Musi być zgoda co do podjętej decyzji. Oraz zarzut niemoralności. […] Zarzut może być zupełnie niedorzeczny. Stanie się wiarygodny, jeśli zostanie zaakceptowany przez wspierający go system polityczny. W ustanawianiu tego systemu oskarżeń zasadniczą rolę gra formalny proces obwiniania, dokumentowania, potwierdzania i przeciwdziałania [dewiacji]. 40
28W Kielcach zaistniał taki formalny proces obwiniania (podtrzymywana od wieku XII kościelna legenda o krwi), dokumentowania (powtarzające się wieści o zaginionych dzieciach), potwierdzania (reakcja Stefana Sędka z komisariatu na ul. Sienkiewicza 45 na zgłoszenie ojca Henia Błaszczyka, że syn został porwany przez Żydów, którą było wysłanie patrolu na Planty). Wszystkie jego elementy kręciły się wokół wyobrażenia o żydowskiej dewiacji, a formą jej przeciwdziałania stał się właśnie pogrom.
29Sprawą kluczową jest to, jak w danym społeczeństwie definiuje się dewiację, czyli odstępstwo od normy. Jak pisze amerykańska badaczka Roberta Senechal de la Roche, „nie musi być to zachowanie, które zewnętrzny obserwator uznałby za dziwne, anormalne lub nielegalne”. Wystarczy, że jest to „aktywność, jakkolwiek byłaby trywialna, nieszkodliwa czy niewinna”, którą w określonej grupie uznaje się za niepożądaną czy groźną 41. Aby ją ukrócić, grupa sięga niekiedy po przemoc zbiorową, która w związku z tym bywa nazywana „ludową sprawiedliwością”. Wprawdzie najczęściej jest ona przeciwieństwem sprawiedliwości, niemniej służy określonemu systemowi wartości i bywa gotowa do ofiar na jego rzecz.
30Wśród teorii przemocy społecznej tylko jedna uwzględnia opisaną sytuację. Jej autorką jest Roberta Senechal de la Roche, która definuje pogrom jako akt kontroli społecznej, za pomocą którego społeczeństwo, niemogące spodziewać się pomocy od państwa, bierze sprawiedliwość w swoje ręce 42. Teoria przemocy zbiorowej jako kontroli społecznej wyjaśnia też brak wyrzutów sumienia u jej uczestników. Pogrom kielecki byłby w tym ujęciu aktem samopomocy, jakiej samemu sobie udzieliło społeczeństwo Kielc, które przez „prożydowski rząd” komunistyczny czuło się zostawione na pastwę żydowskich dewiantów.
„Panoszenie się” jako dewiacja
31W pewnym sensie celem mojej książki było wykazanie, że prowokacja, którą jeszcze dwie dekady temu Krystyna Kersten dopuszczała jako przyczynę pogromu, wcale nie była potrzebna. Kieleckie instytucje niemal od pierwszej chwili po wkroczeniu Rosjan stały się przyczółkami swoistego narodowego komunizmu. Milicja składała się z przedwojennych oficerów i frantów, z których wielu miało na sumieniu udział w Zagładzie. Lokalny Kościół nie wykluczał, że Żydzi – ci z UB albo i inni – mogli maczać palce w porywaniu polskich dzieci. Dozorcy obawiali się powrotu żydowskich właścicieli kamienic. Jednak czynnikiem najbardziej usposabiającym do przemocy było coś, co w Kielcach powszechnie nazywano „panoszeniem się Żydów”.
32O co chodzi w tym określeniu, dla historyków lokalnych ciągle przezroczystym 43, mimo że skrywa ono społeczny dynamit? „Panoszy się” ktoś, kto nie zasługuje na widoczność, kogo z trudem święta ziemia znosi, komu żałuje się nawet światła.
33Nie tylko o Żydach mówiono w ten sposób. Drażniący wzrost widoczności czarnych w Stanach Zjednoczonych, ich upward mobility, uznawano za przyczynę niektórych amerykańskich pogromów. O zamieszkach w Springfield w roku 1908 Roberta Senechal de la Roche napisała:
Przemoc tę można rozumieć jako reakcję na szczególną formę zachowania dewiacyjnego, którą był postęp dokonujący się wśród czarnych, odbierany jako naruszenie przypisanego im podrzędnego miejsca. […] Niektórzy czarni mieszkańcy Springfield zerwali ze swoim statusem podporządkowanych, otwarcie wyrażając wyższe aspiracje i osiągając skromne środki sukcesu materialnego i władzy. […] Znacząca ich liczba zakupiła domy lub założyła rokujące pomyślnie przedsiębiorstwa. W trakcie zamieszek to właśne oni stali się pierwszym celem napaści, co dowodzi, że właśnie ów postęp uważano za dewiację. 44
34Nie tylko biali z niższych klas czuli się zagrożeni mobilnością czarnych. Odczuwały ją także klasy średnie, skłonne widzieć ich ciągle na polach bawełny 45. Pogląd ten koresponduje w jakiś sposób z zapatrywaniami biskupa Kaczmarka na to, czym po wojnie winni zajmować się Żydzi:
Żydzi są zdolnymi kupcami, zdolnymi lekarzami, zdolnymi adwokatami – Polska jest zniszczona, potrzebuje sił – dlaczego Żydzi nie zajmują się tym, do czego są zdolni, dlaczego zajmują się polityką? Czy pan sobie wyobraża jak to wygląda, jak jakiś ksiądz przychodzi do ministerstwa, a tam siedzi Żydówka, która nie jest nawet polską Żydówką, jest Żydówką Bóg wie skąd i z wyższością, z bezczelnością odnosi się do duchowieństwa naszego? Jakie to robi wrażenie? 46
Intryga i niezdarzeniowość
35Opisane wyżej odkrycie antysemickiego rdzenia kieleckiej milicji, a także tła, związanego z upward mobility Żydów, stanowiło etap „rozpoznawania intrygi”, którą Paul Veyne, autor Jak się pisze historię 47, uważa za sedno każdego przedsięwzięcia historycznego. Wyjaśnić jakiś fakt, to uczynić jego swoistość zrozumiałą przez wplecenie go w narrację, „tak, że mamy ochotę powiedzieć: «Ach, teraz rozumiem, co się stało»” 48. Zdaniem Veyne’a to właśnie intryga tworzy formę opowieści, w której swoistość (spécifique) wydarzeń, wynikająca z ich pojedynczości (singularité), zostaje zapośredniczona przez zrozumiałą ogólność (universalité).
36Tłumacząc, jak powstaje efekt zrozumiałości tego, co unikalne, Veyne podkreśla podrzędność faktów wobec historii niezdarzeniowej 49, jak w języku szkoły Annales nazywano historię, która nie przyciąga uwagi badaczy, choć jest najtrwalsza i najbardziej zagadkowa. „Niezdarzeniowość to fakty, które nie doczekały się jeszcze uznania: rozciągająca się na stulecia historia regionów, mentalności, ignorancji, poszukiwania bezpieczeństwa. Niezdarzeniowością nazwiemy więc historyczność, której jeszcze sobie nie uświadamiamy” 50. W przekładzie na realia kieleckie historia niezdarzeniowa to nawarstwiająca się ideologia, odzwierciedlona w normach społecznych, wytwarzających definicje dewiacji, w konsekwencji zaś, zgodnie z zasadą Michela de Certeau what is quotidien, becomes normative 51, przekładająca się na dyskryminację, o której przyczyny nikt już nie pyta.
37Zasadnicza interakcja pogromowa 4 lipca 1946 roku w Kielcach dotyczyła współdziałania kielczan, podnieconych plotką o domniemanym mordzie rytualnym, z milicjantami i wojskiem. Charakter tego współdziałania oddaje hasło milicjantów: „my zaczniemy, wy skończycie” (wariant wypowiadany przez tłum: „wy zaczniecie, my skończymy”), odnotowane w kilku protokołach z przesłuchań. Ilustruje ono nie tylko sytuację, do której doszło na Plantach 7, gdzie milicja i wojsko wyganiały Żydów na plac przed Komitetem Żydowskim, tam zaś byli mordowani. W taki sam sposób odbywały się napady na prywatne mieszkania Żydów: człowiek w mundurze 52pukał do drzwi, najczęściej pod pretekstem poszukiwania broni, torując drogę „ludowemu” napadowi.
38Czym innym są organizacja i przebieg powyższych wydarzeń, a czymś innym „warunki ich możliwości”, produkowane właśnie przez historię niezdarzeniową. Aby uwierzyć w plotkę o Żydach porywających dzieci, trzeba znać legendę o krwi i wiedzieć, do czego nas ona obliguje. Aby dokonać profilowania etnicznego, trzeba znać jego reguły i czuć się upoważnionym do ich zastosowania. Nasuwa się pytanie, kto właściwie zdemonizował Żydów na tyle, by plotka stała się wiarygodna, a profilowanie możliwe, co otwiera perspektywę refleksji nad rolą przedwojennego Kościoła i polskiej polityki przedwojennej, wojennej i powojennej. Odpowiedzi dostarcza więc ostatecznie histora mentalności, stanowiąca – w wizji Fernanda Baudela – ową głębię oceanu, nad którą przetaczają się koniunktury, tylko gdzieniegdzie zwieńczone ekspresją faktów 53. Historycy rzadko pytają o tę głębię, choć dowody na jej istnienie i niezakłócone trwanie przynosi niemal każdy kolejny dzień.
Notes de bas de page
1 We wstępnej fazie tej kwerendy wspomagała mnie Magdalena Prokopowicz, w końcowej Martyna Bójko. Badania prowadzono w ramach grantu Davis Center for Historical Studies Universytetu w Princeton oraz Marie Curie M4Human Program Fundacji Gerdy Henkel i Komisji Europejskiej.
2 Termin Edwarda Palmera Thompsona, The Making of English Working Class, Victor Gollancz Ltd, London 1963.
3 History with the Politics Left Out, określenie G.M. Trevelyana, autora English Social History, Longmans, Green and Co; London–New York–Toronto 1944.
4 Por. B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach 4 lipca 1946, Bellona, Warszawa 1992, s. 40.
5 Śledztwo to było rzetelnie prowadzone przez pion prokuratorski IPN, szczególnie w okresie, gdy kierował nim prokurator Zbigniew Mielecki. Dostęp do ponad dwunastotomowej dokumentacji tego postępowania wyposażył mnie w dane (np. numery pesel poszukiwanych), których jako indywidualna badaczka nie mogłabym uzyskać.
6 Archiwum IPN, Ki_53_4749 (t. 8).
7 J.T. Gross, Sąsiedzi, Pogranicze, Sejny 2000. Zob. też dyskusja prasowa z prof. Tomaszem Szarotą: J.T. Gross, Trochę szkoda, że nie pisze się historii, chodząc po barach, http://www.tygodnik.com.pl/numer/275618/gross.html (13.02.2017).
8 R. Sojak, Paradoks antropologiczny. Socjologia wiedzy jako perspektywa ogólnej teorii społeczeństwa, Monografie FNP, Toruń 2004, s. 238.
9 Rozważmy w tym kontekście karierę sformułowania o „nadreprezentacji Żydów w pojennym UB”, niezgodnego z ustaleniami Krystyny Kersten, ale wciąż powielanego przez historyków bez świadomości, że faktycznie opiera się ono na koncepcji numerus clausus. Zgodnie z moimi ustaleniami, w kieleckim UB, a także we władzach lokalnych (PPR, Urząd Wojewódzki) od początku aż do pogromu pracowało nie więcej niż tuzin Żydów. Najmniej ich było w Milicji Obywatelskiej (dwóch, i to przez okres ledwie kilku miesięcy – obaj zdezerterowali).
10 Np. Raul Hilberg, autor fundamentalnego dzieła o Zagładzie, nie znał języka polskiego, w związku z czym nie miał dostępu do zasadniczych źródeł.
11 Np. do archiwów kościelnych w Polsce, które w zakresie badań dotyczących epoki tużpowojennej wciąż pozostają niemal nieprzeniknione dla badaczy świeckich. Zdarzające się czasem sporadyczne udostępnianie archiwaliów odbywa się na warunkach dyktowanych przez kustosza. O problemach badawczych spowodowanych polityką niechętnego udostępniania archiwaliów przez Kościół katolicki zob. W. Patch, The Catholic Church, the Third Reich, and the Origins of the Cold War: On the Utility and Limitations of Historical Evidence, „The Journal of Modern History”, t. 82, nr 2, The Persistence of Religion in Modern Europe (June 2010), 396–433.
12 B. Latour, Nadzieja Pandory. Eseje o rzeczywistości w studiach nad nauką, red. nauk. K. Abriszewski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s. 370–371.
13 Tamże, s. 371.
14 P. Burke, Historia kulturowa. Wprowadzenie, przeł. J. Hunia, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 55.
15 „Terminy działania, antyprogramy: terminy pochodzące z socjologii techniki, używane, aby artefaktom nadać aktywny i polemiczny charakter. Każde urządzenie przewiduje, co mogą robić inni aktorzy ludzcy lub pozaludzcy (programy działania). Owe antycypowane działania mogą jednak nie nastąpić, ponieważ ci inni aktorzy mają swoje programy, które z punktu widzenia pierwszego aktora będą antyprogramami. W ten sposób artefakt staje się frontem sporu pomiędzy programami i antyprogramami”, B. Latour, Nadzieja Pandory…, s. 375.
16 Na temat trybu upodrzędniania zob. inspirującą monografię Eviatara Zerubavela, Hidden in Plain Sight. The Social Structure of Irrelevance, Oxford University Press, Oxford 2015.
17 Ową ramę interpretacyjną wraz z towarzyszącą jej leksyką w języku Latoura można by nazwać zarówno czarną skrzynką, jak i „propozycją”, definiowaną przez niego jako określenie na to, co – w sensie ontologicznym – „aktor oferuje innym aktorom”, B. Latour, Nadzieja Pandory…, s. 375. Także faktysze mają zmienną ontologię: „Gdy tylko podążamy śladem jakiego quasi obiektu, jawi się on nam czasami jako rzecz, czasami jako narracja, a czasami jako więź społeczna, nigdy nie będąc zredukowany do prostego bycia jednym z nich”, tegoż, We Have Never Been Modern, 1993, s. 89, cyt. za: R. Sojak, Paradoks antropologiczny…, s. 260, przyp. 137.
18 Wczesnym przykładem produkcji historycznej zgodnej z powyższymi zalożeniami jest np. książka Marka Łatyńskiego, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, Wydawnictwo Polonia, Londyn 1985.
19 Zob. bundowska gazeta „Der Wecker”, nr 761: 1/10/1946, AAAN PPR, sygn. 295/ VII 149, k. 195: „Wolno ci było na Ukrainie za czasów niemieckiego panowania wyrżnąć dziesięciu Żydów? To będzie ci przebaczone – o ile będziesz głośno oklaskiwał Stalina, na zawsze zostaniesz oczyszczony z grzechu. Wolno ci było przez 10 lat krzyczeć «Heil Hitler», paradować ze swastyką? Jeżeli tylko zmieniłeś ją później na sierp i młot, albo biłeś brawo na wiecu demokratycznym – jesteś niewinnym jagnięciem”.
20 Przytłaczająca większość mieszkańców Plant 7, jeśli nawet, jak członkowie znajdującego się na drugim piętrze kibucu Ichud, nie sympatyzowała otwarcie z syjonizmem, zdecydowana była na wyjazd z Polski – do Niemiec, Palestyny lub USA. Wśród mieszkańców zidentyfikowałam tylko jednego zadeklarowanego komunistę, członka PPR. Był to zdemobilizowany żołnierz, Szmul Karp z Sosnowca, który zginął w pogromie.
21 Można sformułować dwa pomocnicze wskaźniki ideologii w dyskursie historycznym. Pierwszym jest powielanie języka źródeł (np. opisując pogrom w Parczewie Mariusz Bechta używa charakterystycznych określeń: „po zdjęciu Żydów wartowników […]grupie Dąbka udało się zdjąć fortelem dwuosobową wartę żydowską”; M. Bechta, Pogrom czy odwet. Akcja zbrojna Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 5 lutego 1946, Zysk i S-ka, Poznań 2014, s. 262, 263, kursywa – J.T.B.). Kryterium drugim jest sytuacja, gdy w dyskusji „powracają te same argumenty, jak gdyby wcześniej w ogóle nie zostały sformułowane” – co stanowi charakterystyczny modus operandi ideologii (zob. M.-I. Brudny, Hannah Arendt. Próba biografii intelektualnej, przeł. M. Kowalska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 121). Łączy się on ściśle z fantazmatycznym charakterem antysemityzmu, o którym Dominick LaCapra pisze, że chociaż „produkuje [on] realne odniesienia, ma jednak czysto charakter projekcyjny [bo przypisuje obiektowi własne wyparte cechy] i performatywny [bo nabiera realności dopiero w akcie antysemickim, tak jak np. chrzest przez wypowiedzenie formuły »oto cię chrzczę«]. W związku z tym nie można mu ani zaprzeczyć, ani też go potwierdzić za pomocą faktów, chociaż takich faktów używa się, by antysemicką nienawiść podsycić. Toteż ścisłe informacje i przekonująca argumentacja są konieczne, ale niewystarczające, aby się jej przeciwstawić”, D. LaCapra, Representing the Holocaust: History, Theory, Trauma, Cornell University Press, Ithaca 1994, s. 88.
22 P. Kenney, Budowanie Polski Ludowej. Robotnicy a komuniści 1945–1950, przeł. A. Dzierzgowska, W.A.B., Warszawa 2015, s. 21.
23 B. Latour, Nadzieja Pandory…, s. 21.
24 Ściśle rzecz biorąc, w wypadku Olszańskiego była to przynależność do grupy o nazwie Podlaski Legion Śmierci. Na podstawie tzw. kompromatów, czyli dowodów tej przynależności, NKWD zmusiło go do współpracy od roku 1941.
25 Zob. A. Friszke, Między wojną a więzieniem 1945–1953, Więź, Warszawa 2015, s. 49: „taktyką OP było przebijanie radykalizmem SN i przeciąganie zwłaszcza młodych i dynamicznych na swoją stronę”. Zob. też tegoż, O kształt Niepodległej, Więź, Warszawa 1989, s. 279–324 oraz W.J. Muszyński, Duch Młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, IPN, Warszawa 2011.
26 O trudnej do przecenienia skali tego udziału informują pośrednio badania wojennych losów Żydów w obrębie poszczególnych powiatów, prowadzone np. przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Według szacunków badaczy, studiujących teren np. powiatu biłgorajskiego, z około 10% Żydów, którzy zdecydowali się szukać ocalenia, przetrwało nie więcej niż 1% (informację zawdzięczam Alinie Skibińskiej).
27 Pisałam o nim w: J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Czarne, Wołowiec 2012, s. 79–104, 308.
28 Na temat Władysława Janowskiego Anna Bikont pisała w tekście Zagłada Żydów we wsi Strzegom, („Duży Format”, 4/12/2014, cytując fragment jednego z zeznań: „Przyszedł Władysław Janowski do mnie, zawołał mnie i poprosił, abym ja dał mu karabin, nie mówiąc mi, w jakim celu – zeznawał Stefan Bąk. – Ja dałem mu karabin, którego miałem z organizacji AK, i zawołał mnie, abym szedł z nim. Ja poszedłem z nim. Po odejściu do wsi około dwustu metrów kazał tym dzieciom stanąć sobie naprzeciw siebie, jednak one kręciły się, więc jedno położył na ziemi, drugie położył na nim i strzelił w głowy obydwu, na wskutek którego strzału oboje dzieci zostały zabite”).
29 Tym bardziej że niektórzy z nich już wcześniej natrafiali na uwikłania milicjantów w kontakty z podziemiem, zob. R. Śmietanka-Kruszelnicki, Tłum na ulicy Planty – wokół niewyjaśnionych okoliczności genezy i przebiegu pogromu Żydów w Kielcach 4 lipca 1946 roku, w: Ł. Kamiński, J. Żaryn, Wokół pogromu kielckiego, t. 2, IPN, Kielce 2008, s. 128; zob. także AIPN Ki 30_425, k. 49.
30 Zob. o historii seryjnej w J. Swianiewicz, Możliwość makrohistorii. Braudel, Wallerstein, Deleuze, Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Toruń–Warszawa 2014, s. 161.
31 Trudno uwierzyć, ale Michał Rossner, szef personalny Komendy Głównej MO, przez ponad rok nie mógł wyegzekwować zwolnienia przedwojennych oficerów, bezprawnie zatrudnionych przez Kuźnickiego w Wydziale Śledczym KW MO, których nazywa on „dwójkarzami [pracownikami wydziału drugiego przedwojennej Policji Polskiej, czyli kontrwywiadu] i żandarmami”.
32 R. White, The Middle Ground. Indians, Empires, and Republicans in the Great Lakes Region, 1650–1815, Cambridge UP, Cambridge 2011.
33 Tamże, s. 52.
34 O „czynnikach pozaludzkich” zob. B. Latour, Nadzieja Pandory…, s. 14–15, 48–50 i dalej.
35 Por. D. Vaughan, The Challenger Launch Decision. Risks, Technology, Culture and Deviance at NASA, The University of Chicago Press, Chicago–London 1996
36 Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. IV 502.1.13, s. 40 i n.
37 Zob. np. D.L. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, University of California Press, Berkeley 2001, s. 20, przyp. 48.
38 S. Volkov, Antysemityzm jako kod kulturowy, w: Polacy, Żydzi, Austriacy, Niemcy w XIX i na początku XX w. Ze sobą, obok siebie, przeciwko sobie, red. B. Breysach i in., Znak, Kraków 1995, s. 26.
39 M. Douglas, Witchcraft and Leprosy. Two Strategies of Exclusion, „Man” New Series (Dec. 1991), t. 26, nr 4, s. 723–736.
40 Tamże, s. 725, 726.
41 R. Senechal de la Roche, Collective Violence as Social Control, „Sociological Forum” 1996, t. 11, nr 1, s. 97–98.
42 W. Bergman, Ethnic Riots in Situations of Loss of Control: Revolution, Civil War, and Regime Change as Opportunity Structures for Anti-Jewish Violence in Nineteenth and Twentieth-Century Europe, w: W. Heitmeyer, H.-G. Haupt, S. Malthaner, A. Kirschner, Control of Violence. Historical and International Perspectives on Violence in Modern Societies, Springer, New York–Dordrecht–Heidelberg–London 2011, s. 488.
43 Kielce przez stulecia, red. J.L. Adamczyk, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2014, s. 386: „Pozycję Żydów w mieście i żydowskie sukcesy zawodowe i ekonomiczne [w wieku XIX] powszechnie odbierano jako panoszenie się, które należy powstrzymać. Drażniło to, że lekarzami, prokuratorami czy sędziami w Kielcach były przede wszystkim osoby pochodzenia żydowskiego. Sytuację zaogniała dodatkowo żydowska «propaganda sukcesu», przejawiająca się w kieleckiej wersji pamiętnego sloganu «wasze ulice, nasze kamienice» – «święty Wojciech w kącie, a nasza bóżnica na froncie»”.
44 R. Senechal de la Roche, In Lincoln’s Shadow. The 1908’s Race Riots in Springfield, Illinois, Southern Illinois University Press, Carbondale 2008, s. 151, 195.
45 J. Dollars, Cast and Class in Southern Town, Doubleday, Garder City–New York 1957, s. 299.
46 Za relacją Jechiela Alperta z rozmowy z biskupem w 1946 roku, w: P. Cytryn, Sefer Kielts: Toldot Kehilat Kielts, [Wydawnictwo], Tel Aviv 1957.
47 P. Veyne, Comment on écrit l’histoire, Éditions du Seuil, Paris 1974; wyd. angielskie: tegoż, Writing History, przeł. M. Moore-Rinvolucri, Wesleyan University Press, Middletown, CT 1984.
48 J. Swianiewicz, Możliwość makrohistorii…, s. 198–199.
49 W opozycji do historii wydarzeniowej, histoire événementielle Paula Lacombe’a, charakteryzowanej przez niego jako historia narracyjna, idiograficzna, koncentrująca się na zdarzeniach wyjątkowych, za: J. Swianiewicz, Możliwość mikrohistorii…, s. 153.
50 P. Veyne, Writing History, s. 56.
51 M. de Certeau, The Practice of Everyday Life, University of California Press, Berkeley 1984, s. 48.
52 Z braku miejsca nie analizuję już tego interesującego zestawu: aktor (człowiek) + aktant (mundur i broń), o którym Latour pisał m.in.: „z rewolwerem w ręku jesteś inną osobą. Esencja jest egzystencją […]. Jeżeli zdefiniuje się ciebie za pomocą tego, co posiadasz, (rewolwer), i za pomocą szeregu powiązań, w które wchodzisz, gdy używasz tego, co posiadasz (gdy strzelasz z broni), to zostajesz zmieniony przez rewolwer – mniej lub bardziej, w zależności od wagi twoich powiązań”; B. Latour, Nadzieja Pandory…, s. 225.
53 Braudel odróżniał trzy typy trwania: 1. czas krótki, wyrażający się w zdarzeniach (événement), 2. koniuntury, mierzone w dziesiątkach lat i stuleciach, 3. struktury, stanowiące warstwę długiego trwania (longue duréé), zob. F. Braudel, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, t. 1, przeł. T. Mrówczyński , M. Ochab, Książka i Wiedza, Warszawa 2004.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019