Sploty
p. 9-22
Texte intégral
1Nowa humanistyka – czyli jaka? Tak bardzo inna, że aż „nowa”, czy „nowa”, bo nieco inna od „starej”?
2Odrobina ironii skryta w tych pytaniach trafia w istotną cechę zjawisk, o których będzie mowa. Nie mają one mianowicie wspólnej nazwy – swoistego nom de guerre, które we wcześniejszych okresach pochodziło od dominującej metody. Na tej zasadzie mieliśmy okresy: formalistyczny, strukturalistyczny czy dekonstrukcjonistyczny, po których nie pojawiła się – przynajmniej do dziś – żadna wspólna etykieta. Można jednak bez trudu wymienić zjawiska, które do poprzednich faz już nie należą i które – choć pokaźnie we wcześniejszych szkołach zadłużone – szukają swojej odrębności. Do zjawisk tych – wymienianych tu bez ładu i bez kompletności – należą: studia postkolonialne i postzależnościowe, studia afektywne, studia nad rzeczami, nowa regionalistyka, humanistyka cyfrowa, humanistyka kognitywna, badania płci kulturowej, badania pamięci, studia nad kulturą wizualną, performatyka i spektrum posthumanistyki (od animal studies, water studies czy badań nad roślinnością aż po ekokrytykę czy Teorię Aktora-Sieci).
3Konceptualną zawartość tych ofert, a także preferowane w ich obrębie tematy i pomysły interpretacyjne można było poznać na podwójnej konferencji „Nowa humanistyka: zajmowanie pozycji, negocjowanie autonomii”, której część pierwsza odbyła się w Krakowie (27–29 czerwca 2016 roku), a druga w Poznaniu (3–4 listopada 2016 roku). W obu miastach spotkało się łącznie około siedemdziesięciu badaczy z Polski i z zagranicy. Koordynacją całości zajmował się zespół (Ryszard Nycz, Przemysław Czapliński, Dominik Antonik, Joanna Bednarek, Agnieszka Dauksza, Jakub Misun), którego członkowie po przygotowaniu i przeprowadzeniu dwóch konferencji przystąpili do komponowania i redagowania książki. Wybrane przez nich teksty, a także artykuły napisane na tematy zadane przez zespół tworzą niniejszą całość. Nowa humanistyka nie jest zatem publikacją stricte pokonferencyjną, choć ze wspomnianymi konferencjami zachowuje ścisły związek.
4Jej objętość daje pojęcie o rozmiarze przedsięwzięcia, ale w nadmiarze tekstów łatwo byłoby zgubić skromną innowację, którą zespół organizacyjny postanowił wprowadzić do modelu konferencyjnego. Polegała ona na zaproszeniu artystów jako pełnoprawnych uczestników przedsięwzięcia. W Krakowie gościliśmy Joannę Rajkowską, Pawła Wodzińskiego i Bartka Frąckowiaka, w Poznaniu – Tomasza Kozaka 1. Zaproszenie to wynikało z dostrzeżenia rosnących współbieżności między dzisiejszymi praktykami badawczymi i twórczymi. Badacze od dawna są świadomi narracyjnego (lub obrazowego, figuratywnego etc.) charakteru tekstów; od „krótszego niedawna” akceptują niegotowość własnych metod (dookreślanych i dopracowywanych w spotkaniu z równie niegotowym „przedmiotem”); od całkiem niedawna dochodzi do tego przekonanie, że stawką badania/pisania jest rozpoznawanie i odzyskiwanie sprawczości, czyli czynnego uczestnictwa w korygowaniu społecznych dyskursów. Podobną postawę czynnościową można zaobserwować po stronie twórców: pisarze/twórcy sztuk wizualnych/performerzy/twórcy teatralni – świadomi, że wszelka wypowiedź artystyczna ma implikacje etyczne i światopoglądowe – postrzegają proces tworzenia dzieła jako niesystemową operację praktyczno-poznawczą. Operacja taka (wprowadzająca nową perspektywę, nowy podmiot, inny słownik, nowe połączenie bądź rozdzielenie zjawisk społecznych…) podwójnie ingeruje w rzeczywistość społeczną: raz – odsłaniając jej niegotowy charakter; dwa – inspirując zmiany w jej postrzeganiu i współtworzeniu.
5Czy twórcy i badacze zyskali dzięki temu szansę, by się o sobie czegoś od siebie dowiedzieć? W pewnym stopniu kompozycja książki sprzyja poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie. Można bowiem uznać, że kończąca książkę rozmowa Agnieszki Daukszy z Joanną Rajkowską rzuca zasadnicze wyzwanie wszystkim wcześniejszym tekstom. Teksty owe i zawarte w nich propozycje badawcze zostały niejako wystawione na próbę poznawczej adekwatności. Próbę wielce ryzykowną, ale przez to wartościową: albo przygotują czytelnika na spotkanie z artystką, albo – jako niestyczne, odległe – będą z jej dziełami się rozmijać i skłonią do wniosku, że sztuki interpretacji tych dzieł trzeba uczyć się gdzie indziej.
6Mam wrażenie, że nie trzeba 2.
Czarne skrzynki nowej humanistyki
Mamy społeczne przyzwolenie, żeby poruszać się w przestrzeni niezdefiniowanego. 3
7Niniejsza książka zawiera niemal pięćdziesiąt tekstów ułożonych w siedmiu częściach. Precyzyjny podział nie sugeruje jednak istnienia wyraźnych granic dziedzinowych w obrębie nowej humanistyki. Naprzemienne pojawiające się w tytułach poszczególnych partii ścisłe terminy i terminologiczne zaokrąglenia wynikają z podstawowej wartości zbioru – niezwykłego zróżnicowania. Jest to zróżnicowanie tak znaczne, że graniczy ono z (twórczym, nieodzownym dla życia) bałaganem. Jedni szukają nowego języka opisu humanistyki, języka autokrytycznego, pozwalającego określić nasze położenie wobec polityki i rynku, inni koncentrują się na przedstawieniu konkretnego problemu (dydaktyka, nowe media, ekosystem, cyfrowość, skonfliktowane pamięci społeczne…), by sygnalnie rozważyć warunki autonomii badań humanistycznych. Uznajmy zatem na razie, że określenie „nowa humanistyka” wynika z rozpoznania różnic, które nie układają się w spójną i trwałą konstelację, tworzą natomiast aktualną dynamikę badawczą, instytucjonalną i dyskursywną. W tej obfitości, w tym ożywczym rozgardiaszu rysują się jednak pewne cechy wspólne.
8Należą do nich znaczące przestrzenie niedomknięte. Wspomniany przed chwilą brak nadrzędnego „-izmu”, zastępowanego przez ogólną nazwę „nowa humanistyka”, odsyła do braku wspólnej metody. Wszystkie wymienione powyżej badania nie tylko dotyczą zróżnicowanych obszarów ludzkiej i pozaludzkiej rzeczywistości, lecz także posługują się odmiennymi semimetodami. Użycie takiego określenia – które w rozmowie z Joanną Rajkowską pojawia się jako zdrobnienie „metodka” – wydaje się tu całkiem na miejscu, jako że chyba żadna z powyższych szkół nie jest metodologicznie wypłacalna. W jakiejś mierze wynika to z paradoksalności dzisiejszego umocowania uniwersytetów w państwie i ich usytuowania wobec przemysłu. W relacjach tych łatwiej utworzyć „Pracownię Badań nad Pamięcią Kulturową”, „Laboratorium Animal Studies” czy „Zakład Humanistyki Cyfrowej”, łatwiej uruchomić „szkołę” czy „projekt”, niż wypracować spójną metodologię. Aktualne osadzenie nauki powoduje bowiem, że żadna z instytucji zatwierdzających utworzenie konkretnej placówki nie wymaga od projektodawców pełnego wyznania metodologicznej wiary.
9Nie oznacza to jednak, że nowa humanistyka jest rezultatem rozmnożonego i zinstytucjonalizowanego oportunizmu – że tworzy ją archipelag placówek i projektów, które powstały w warunkach obniżonego kryterium ścisłości i podwyższonego zapotrzebowania na słabe teorie. Jest raczej odwrotnie: właśnie „słaba teoria” 4i „myśl słaba” 5są przejawem badawczej uczciwości, rzetelniejszego rozeznania w przedmiocie badań i w procedurach analitycznych, wynikających z odmowy posiłkowania się pozorami kompletnej metody. Nikt już dzisiaj takiej metody nie wypracuje; jak pisał u progu postmodernizmu Jean-François Lyotard (1979), nauka podważyła swoje własne uprawomocnienie do ustalania powszechnych standardów prawomocności wyników naukowych 6. Powstałą w wyniku nowej sytuacji nieufność do „metanarracji” można by przełamać, gdyby udało się odzyskać metanarrację, czyli dostęp do poziomu wiedzy – poziomu metanaukowego – pozwalającego określić wspólne dla różnych dziedzin procedury logicznych sprawdzeń. Ponieważ jednak metateoria taka nie przejdzie własnego testu, „nauka gra swoją własną grę, ale nie może legitymizować innych gier językowych” 7.
10Do rozszczelniania metod przyczynia się także inna prawidłowość. Polega ona – zabrzmi to nieco dziwnie – na niedomykaniu czarnych skrzynek 8. Zgodnie z wykładnią Thomasa Kuhna rewolucja naukowa rodzi się z przestawienia: to, co paradygmat danej dziedziny sytuował jako wyjątek, pojawia się na pozycji hipotetycznej reguły. Metoda zaczyna się więc od prostego założenia: „A jeśli zmienna odległość Jowisza od Słońca nie jest anomalią?”; „A jeśli flogiston nie istnieje i spalanie jest zależne od tlenu?”; „A jeśli dzieło literackie nie jest zamkniętym obiektem, lecz otwartym polem interpretacyjnych walk o dominację?”. Za tym idzie zanegowanie dotychczasowych praktyk, wyselekcjonowanie pytań i określenie warunków weryfikacji uzyskiwanych odpowiedzi. Kiedy pytania zostają doprecyzowane, a metoda zaczyna przynosić poznawczo wartościowe rezultaty, sukces – tu przechodzę od Kuhna do Latoura – pozwala zamknąć „czarną skrzynkę”, a więc ramę teoretyczną decydującą o sposobie zbierania danych 9. Od tego momentu twórcy metody zamieniają się w jej funkcjonariuszy: chronią szczelność skrzynki, ponieważ osiągnęli sprawność we wprowadzaniu danych i interpretowaniu wyników. A dostęp do historii narodzin metody i założeń wyjściowych staje się możliwy za cenę otwarcia skrzynki, czyli wycofania jej z użytku.
11Wyłania się z tego jednak elementarna sprzeczność: niedomykanie skrzynki nie pozwala na uspójnienie metody, zaś nadanie metodzie spójności, czyli zamknięcie skrzynki, zwalnia badacza z obowiązku pamiętania o społecznej genezie metody i procesie jej konstruowania. Być może nieco na wyrost praktyki metodologiczne w nowej humanistyce postrzegam właśnie jako rezultat rozpoznania owego konfliktu. Badacze starają się zachować wpływ na formułowanie warunków brzegowych i na proces sporządzania listy pytań, płacąc za to niedomkniętą metodą. Tylko tak zachowujemy możliwość sprawdzania zawartości czarnych skrzynek nowej humanistyki, a więc stawiania pytań o to, skąd przyszły do nas poszczególne metody (np. badania postkolonialne, studia nad pamięcią, queer studies, studia nad Holokaustem etc.) i jakie warunki spełnić musi ich translacja na grunt lokalny.
12Dodać do tego należy jeszcze jedno zjawisko powstrzymujące zamykanie „czarnych skrzynek” – proces autonomizacji problemów i kategorii ważnych, które wyłoniwszy się z poszczególnych dyscyplin, szybko zyskują samodzielność. Trauma, Zagłada, pamięć, płeć kulturowa, lojalność, afekt, subwersja to nie tyle pojęcia trwale osadzone w psychologii, historiografii czy socjologii, lecz części, które stały się osobnymi całościami – w znacznym stopniu samowystarczalnymi. Można zatem badać ślady Holokaustu, w niewielkim stopniu kontaktując się z historią, tak jak można zajmować się problematyką pamięci klasowej (i klasowości pamięci), nie odnosząc się do socjologicznych ujęć całego społeczeństwa. Nie jest jednak tak, że autonomizacja prowadzi do atomizacji nauki, do rozbicia jej na osobne, niestykające się ze sobą pola i poletka. Niewątpliwie nastąpiła dekompozycja dotychczasowych całości, co postawiło w kłopotliwej pozycji badania o charakterze systemowym. Skoro bowiem żadna metoda nie jest całościowa, dotychczasowe całości nie mogą już w ramach dyscypliny się wyłonić.
13Co zatem jest, skoro nowa humanistyka nie tylko nie ma jednej metody, ale nawet w swoich mnogich odmianach i rozgałęzieniach nie ma spójnych metod pomniejszych?
14Oczywista odpowiedź, że w miejsce spójności wszedł eklektyzm, już nie wystarcza. Dynamika rozwoju nauki polega bowiem dziś na tym, że nie można nie być eklektykiem. Powstające semimetody, choć wyosobniły się ze swoich dziedzin macierzystych, nie trwają w izolacji, lecz z konieczności włączają się w inne konstelacje i same przyłączają do siebie elementy innych metod. Sploty metodologiczne nie są więc przypadkiem, lecz cechą kluczową dla uprawiania nauki. W rezultacie dzisiejszy humanista – nawiążę do określenia wymyślonego przez Edwina Bendyka 10– uprawia kogniwojażerkę. Nie tylko szwenda się ze swoją wiedzą i przenośnym warsztatem po różnych miejscach, uczestnicząc w konferencjach i festiwalach sztuki, prowadząc seminaria na uniwersytetach i warsztaty w liceach, biorąc udział w pracach rozmaitych jury i wygłaszając prelekcję w bibliotece powiatowej. Uprawia kogniwojażerkę również i w tym sensie, że w odwiedzanych miejscach niemal kompulsywnie zbiera rozmaite pojęcia, kategorie, pytania i inspiracje. Jest równocześnie hojny i zachłanny: obficie rozdaje wyniki swoich badań, jakby chciał zarazić własną koncepcją innych, i zarazem chwyta cudze. Ryzykowna kombinacja szczodrości i kleptomanii wynika stąd, że semimetody są odpowiedzią na płynną, niestałą, zmienną ontologię przedmiotów własnych badań. Całości nie ma już nie tylko dlatego, że nie ma metod, lecz również i dlatego, że trudno, bez popadania w uproszczenie, wyznaczyć granice oddzielające literaturę od ekonomii, polityki i kultury mediów. Zamiast niezmiennego i nieruchomego obiektu badań istnieje nieczysta zdarzeniowość. Przybliżone określenie jej dynamiki to cyrkulacja: nie ma ona kierunku, choć ma swoje zmienne trajektorie; wytwarza nieustannie różnice, które nie robią różnicy.
Prawo Królowej Kier
Żadnej terapii, jestem od wywoływania gorączki, tego stanu, w którym organizm może bronić się sam. 11
15Niedomknięcie metod wynika ze zmiennej ontologii badanych obiektów. To oczywiste, że „dzieło” nie jest tym samym co „tekst” czy „hipertekst”, podobnie jak „film”, „wideo” i „wideoblog” nie dają się badać tymi samymi narzędziami. Zmienny świat mediów i kulturowych form aktywności sprawia, że jesteśmy jak Alicja, która od Królowej Kier usłyszała podstawowe prawo dynamiki późnej nowoczesności: „Tutaj, aby utrzymać się w tym samym miejscu, trzeba biec, ile sił” 12. Zamiast: „przeszłość to dziś tylko cokolwiek dalej”, mamy: „jutro to dziś, tylko cokolwiek szybciej”. I nie trzeba daleko szukać owego „szybciej”. Jest nie tyle tuż obok, tu oto, przed nami, jak okiem sięgnąć – raczej my jesteśmy w nim, wessani do środka i gubiący dotychczasowe punkty orientacyjne.
16Na naszych oczach i w naszych rękach rozpadają się najtrwalsze – polityczne i kulturowe – paradygmaty. Demokracja zamienia się w wahadło, które gwałtownymi ruchami przemieszcza się od bieguna referendów i manifestacji do bieguna autokracji; Unia Europejska traci swoją spoistość; Stany Zjednoczone zmieniają pozycję na mapie światowej, wycofując się z pozycji globalnego hegemona na pozycję autarkicznego państwa deklarującego uszczelnianie granic i odmawiającego pomocy w rozwiązywaniu problemów, które przez dekady wytwarzało. Coraz mniej rzeczy jest na swoim miejscu, ponieważ coraz mniej miejsc pozostaje na swoim miejscu. Jedyny paradygmat, który trwa, czyli kapitalizm, zdaje się w tym samym stopniu machiną napędzającą rozkład wszelkiej stałości, co sprawcą własnej dekompozycji. Z którejkolwiek strony nie spojrzymy na współczesny świat, nietrwałość przeważa nad stabilnością, niepewność nad pewnością, doraźność nad niezmiennością.
17W takich warunkach uniwersytet jest upodabniany do korporacji, a humanistyka przechodzi etap osądu. Niewielki zbiór niezbyt rozsądnych komunałów na jej temat, z nieznośną powtarzalnością powracających w ciągu ostatnich kilkunastu lat, można sprowadzić do dwóch. Jedne określają humanistykę jako nienaukową, drugie jako nieprzydatną. Tkwi więc humanistyka między fetyszem ścisłości i idolem pożytku. Nie podaje wyników swoich badań w definicjach i wzorach, nie wymyśla prochu – więc jaki w niej sens?
18Obustronne pretensje wydają się jednak dość dziwne w kontekście niedawnych zmian, jakie dokonały się w Wielkiej Brytanii czy Francji, w Polsce, na Węgrzech, w Czechach – a więc państwach należących do europejskiego rdzenia i europejskich półperyferii 13. Powrót nacjonalizmów, koncepcji separatystycznych i państwowych egoizmów wynika z desperackiego sięgania po narzędzia mające zapewnić stabilizację, po metody spowolnienia globalizacji i odzyskiwania państwowej sprawczości. Procesy te mają jednak przede wszystkim charakter kulturowy, a dopiero wtórnie polityczny 14. Podczas wyborów i referendów roku 2015 i 2016 wygrywały nie tyle konkretne programy, ile proste pomysły osadzone w symbolach i obrazach. Wystarczyła garść toposów – o czynieniu narodu wielkim, o powstrzymywaniu naporu obcych, o odzyskiwaniu godności – luźno nanizanych na sznurek wyborczej syntagmy, wystarczyło kilka metafor wpuszczonych w dyskurs publiczny – by wykrystalizowała się nowa narracja. Narracja prosta, obojętna na codzienność, zamknięta na genezę współczesności, a jednak dostateczna dla wytworzenia doraźnej wyborczej większości.
19W tej sytuacji trudno nadal uważać, że kultura jest dodatkiem do ekonomii, że jest dziedziną osobną wobec sposobu sprawowania władzy, że istnieje na marginesie komunikacji społecznej. Jest w ruchomym centrum, odgrywając dobre i złe role w upolitycznieniu problemów i dystrybucji władzy, w krystalizowaniu się tożsamości zbiorowych i nadawaniu nowych typów prawomocności. W tym szczególnym triumfie kultury kryje się jednak ziarno perwersji: metody, dzięki którym nowy świat jest powoływany do istnienia, są – ze względu na swoją performatywność – bliźniaczo podobne do tych, którymi humanistyka chce ów świat badać i zmieniać. Prezydenci państw i ich doradcy, specjaliści od propagandy i wojen informacyjnych sprawiają przecież wrażenie, jakby byli uczniami naszych czarnoksiężników. Znają główne tezy Fukuyamy, Baudrillarda i Lyotarda. Powołują się na „koniec historii”, „kres wielkich narracji” i „zanik prawdy”. Przekonują, że skoro nie istnieje jednolita opowieść emancypacyjna dla całej ludzkości, to „gęsta opowieść lokalna” musi przeważać nad uniwersalnością praw człowieka; skoro nie istnieje transcendentalna więź między znaczącym i znaczonym, użytkowania znaków nie ogranicza tradycja, uzus czy słownik. Dzisiejsi politycy, nieprawi dziedzice postmodernizmu, testują granice plastyczności języka i mediów, wykorzystując środki przekazu do kreowania rzeczywistości 15. Kiedy krytykują humanistykę – za gender, subwersję czy konstruktywizm – humaniści mogą czuć się dumni, ale duma nie powinna przesłaniać faktu, że zarówno oni, jak i politycy zdają się poszukiwać tego samego: sprawczości. W dodatku w odniesieniu do tego samego: społecznej komunikacji.
20Oznacza to, że humanistyka – która koncepcjami odejścia prawdy, śmierci człowieka czy zanikania rzeczywistości chciała osłabić władzę – musi zdefiniować siebie na nowo.
Nie chodzi o rozwiązania
Stwarzam sytuacje, a potem obserwuję procesy mnożących się relacji, których wynik jest nieprzewidywalny. 16
21Co zatem określa nową humanistykę?
22Była już mowa o specyfice dzisiejszej nauki, pozwalającej osiadać niedomkniętym konceptom w instytucjonalnej siatce. Na pozór tak powstają rzeczy łatwe, a łatwe nie może być ważne. Wbrew temu sądzę, że mamy do czynienia ze zmianą porównywalną do przełomu antypozytywistycznego. Jeśli Dilthey i Bergson wywalczyli dla nauk humanistycznych osobne miejsce, równorzędne do nauk ścisłych, to okres dzisiejszy zdaje się pracować na rzecz powtórnej integracji humanistyki z innymi dziedzinami wiedzy. Kluczową kategorią dziedziczoną po przełomie antypozytywistycznym była „granica”, a podstawową operacją logiczną – myślenie „versus” i „trans”, a więc myślenie „przeciwko” (ograniczeniom) i „ponad” (granicami). Nowa humanistyka zamiast transgresji szuka możliwości subwersji; rzadziej mówi o przekraczaniu granic, częściej – o sztuce ich rozpoznawania i pożytkowania; nie operuje figurą „zerwania”, lecz tropem „wiązania”, „splotu”, „węzła” 17.
23Pierwszy z takich splotów wyłoni się, gdy zauważymy, że w miejsce spójnych, kompletnych, domkniętych metod weszły praktyki. Praktyka łączy eksperyment, zabawę i ryzyko. Jest poznawaniem przedmiotu, sprawdzaniem metody w działaniu i zdobywaniem samowiedzy. W momencie początkowym jakiegoś badania nie ma pełnej listy pytań, które powinny pochwycić przedmiot – jest domysł ważności i praktyka, która pożycza od samego przedmiotu część języka opisu. W takim procederze konkretyzuje się sztuka czytania, a nie tylko odczytanie. Badacz zdobywa samowiedzę w procesie, ale wiedzy tej nie daje się trwale oddzielić od badanego przedmiotu 18. Rozumienie nabiera czynnego charakteru, odsyłając zarazem do czynnościowej kultury 19.
24Splot pierwszy zatem to inna relacja między badaczem i obiektem. Jej rezultatem jest splot drugi. W ramach warsztatowej aktywności nowej humanistyki splatają się ze sobą niepełne metody, pootwierane na siebie wzajemnie, raczej udzielające się sobie niż dzielące się między sobą. Dziwaczne, do tej pory słabo wyobrażalne połączenia – np. literaturoznawstwa z cyfrowością, biologią, ekonomią, medycyną czy prawoznawstwem – otwierają (można by powiedzieć: nareszcie!) perspektywę zmiany: zamiast multidyscyplinarności pojawia się szansa unidyscyplinarności. Prowokując i praktykując ową zmianę, nowa humanistyka przechodzi od konkretnych obiektów do badania sieci, w której obiekty są wytwarzane, od dzieł do procesów wytwórczych, od gotowych artefaktów do warunków ich powstawania. To nie wielość punktów widzenia jest dzisiaj ambicją humanistyki, lecz raczej badanie wielości linii przebiegających przez jeden punkt, poznawanie niedomknięcia pola, na którym ów punkt się znajduje, śledzenie mnogości śladów tam pozostawionych i interpretowanie nieoczywistości kierunków, ku którym ślady te prowadzą. Jeśli dla intertekstualności tekst był złożonym ogniwem w sieci tekstów, to dla nowej humanistyki tekst jest plątaniną tego, co językowe i pozajęzykowe – głosów, obrazów, afektów, doświadczeń zmysłowych, a także rozległej sfery pozaludzkiej. W badaniu chodzi więc już nie o wypowiedzenie złożonej całości, lecz o odsłonięcie plątaniny zjawisk współtworzonej przez dany obiekt i zrozumienie własnego umiejscowienia w nietrwałej sieci.
25Splot trzeci odkryjemy, zwracając uwagę na szczególne pojęcia pryzmatyczne – takie jak trauma, płeć kulturowa czy fantazmaty. Ich zastosowanie jest tyleż inwencją, co ingerencją: badacz sytuuje się „w środowisku”, nie zaś na zewnątrz niego, wprowadzając do komunikacji społecznej narrację o możliwych połączeniach 20. Analizując dynamikę fantazmatów (dotyczących np. Kobiet czy Obcych), badając działanie przedsądów (decydujących np. o sposobie definiowania „człowieka”), odsłaniając dzisiejsze skutki dawnych traum (wywołanych np. emancypacją mas), badacz zmienia możliwości komunikacyjne i autokreacyjne samego społeczeństwa. W takim ujęciu metafory proponowane przez humanistykę, konstelacje pojęć, zestawy kategorii czy rozbudowane narracje stają się owym szczególnym pożytkiem; okazuje się nim zdobyta w praktyce, niedomknięta metoda poszerzania granic republiki i splatania na nowo jej mieszkańców 21. Nowa humanistyka nie dąży więc do – kluczowego dla formalizmu czy hermeneutyki – odnawiania znaczeń. Szukając nowych rozwiązań, przede wszystkim praktykuje wiązania.
26Dlatego nowa humanistyka jawi się jako szansa powrotnego splątania badacza z przedmiotem badań, humanistyki z naukami ścisłymi i nauki ze społeczeństwem. Stawką, o którą toczy się gra, jest udział w dalszym ciągu.
Notes de bas de page
1 Olgę Tokarczuk, czyli drugiego z poznańskich gości (spotkanie przewidziane na 3 listopada 2016 roku), powody zdrowotne zmusiły do rezygnacji z przyjazdu.
2 Aby to uzasadnić, będę wykorzystywał fragmenty rozmowy Dauksza–Rajkowska jako jedyne bezpośrednie cytaty z książki Nowa humanistyka. Nie umniejsza to w niczym inspiracyjnej roli, jaką dla niniejszego wstępu odegrały wszystkie artykuły.
3 Materia to podstawa. Relacje, reakcje i eksperymenty. Z Joanną Rajkowską rozmawia Agnieszka Dauksza. Zob. rozmowa w niniejszej książce, s. 765.
4 Zob. J. Halberstam, Słaba teoria, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, „Didaskalia” 2013, nr 115–116, s. 50–61.
5 Odwołuję się tu do książki Andrzeja Zawadzkiego Literatura a myśl słaba, Universitas, Kraków 2009.
6 J.-F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna, przeł. M. Kowalska, J. Migasiński, Aletheia, Warszawa 1997, s. 20: „Skrajnie upraszczając, za «postmodernistyczną» uznajemy nieufność w stosunku do metanarracji. Nieufność ta jest niewątpliwie skutkiem postępu nauk, ale z kolei postęp ten ją zakłada. Wyjściu z użycia metanarracyjnych środków uprawomocnienia dokładnie odpowiada kryzys filozofii metafizycznej i kryzys uzależnionej od niej instytucji uniwersytetu”.
7 Tamże, s. 116.
8 W naszej książce dwoje badaczy zupełnie niezależnie od siebie posłużyło się tą poręczną metaforą dla zweryfikowania i podważenia wyjściowych założeń dwóch zupełnie różnych metod – Joanna Tokarska-Bakir (historia wydarzeniowa w odniesieniu do pogromu Żydów w Kielcach) i Tomasz Majewski (studia nad pamięcią).
9 Zob. B. Latour, Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej, przeł. M. Gdula, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011, s. 47–48.
10 Zob. E. Bendyk, Antymatrix II. Z dziennika kogniwojażera, http://antymatrix.blog.polityka.pl.
11 Sztuka publicznej możliwości. Z Joanną Rajkowską rozmawia Artur Żmijewski, w: Rajkowska. Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010, s. 255.
12 Leigh van Valen sformułował na tej podstawie „zasadę Królowej Kier”, zgodnie z którą w świecie konkurencji (również ewolucyjnej) postęp jest względny, ponieważ celem jest utrzymanie swojego miejsca w środowisku, nie zaś zmiana osobnicza – zob. L. van Valen, A New Evolutionary Law, „Evolutionary Theory” 1973, nr 1, s. 1–30. Zasada ta oznacza również, że ewolucja jest zawsze koewolucją, ponieważ tempo rozwoju jednostki musi być dostosowane do tempa zmian środowiska.
13 Odwołuję się tu do koncepcji Immanuela Wallersteina – zob. tegoż, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, przeł. K. Gawlicz, M. Starnawski, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2007; Nowoczesny system-świat, przeł. A. Ostolski, w: Współczesne teorie socjologiczne, red. A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Scholar, Warszawa 2006.
14 Proces ten coraz częściej jest ujmowany jako rezultat przeniesienia problemów ekonomicznych na problemy tożsamościowe i pojawienia się polityki zarządzającej gniewem – zob. np. D. Ost, Klęska „Solidarności”: gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, przeł. H. Jankowska, Muza, Warszawa 2007; A. Russell Hochshild, Strangers in Their Own Land: Anger and Mourning on the American Right, The New Press, New York 2016.
15 O uprawianiu polityki uwolnionej od faktów, czerpiącej inspiracje z filozofii postmodernistycznej i z dzieł literackich – zob. P. Pomerantsev, Nothing is True and Everything is Possible. The Surreal Heart of the New Russia, Public Affairs, New York 2014; przekład polski: Jądro dziwności. Nowa Rosja, Czarne, Wołowiec 2015. W artykule poprzedzającym książkę (Russia and the Menace of Unreality, „The Atlantic” 2014, nr 9) autor napisał: „Nie o to chodzi, że nowa Rosja angażuje się w drobną dezinformację, fałszerstwa, kłamstwa, kontrolowane przecieki i cybersabotaże zwykle kojarzone z wojną informacyjną. Dzisiejsza Rosja wymyśla rzeczywistość na nowo, kreując zbiorowe złudzenia, które później przekłada na działania polityczne. […] Przypomina to pomysły z opowieści Borgesa – wyjąwszy bardzo prawdziwe ofiary wojny” [przeł. – P. Cz.].
16 Materia to podstawa. Relacje, reakcje i eksperymenty. Z Joanną Rajkowską rozmawia Agnieszka Dauksza. Zob. rozmowę w niniejszej książce.
17 Podobną drogę – od upadku teorii do tworzenia powiązań – kreśli Terry Eagleton w studium Koniec teorii, przeł. B. Kuźniarz, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, zwłaszcza rozdział Moralność (s. 135–164).
18 R. Nycz, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012, s. 61: „nie chodzi tu o zamkniętą strukturę wytwarzającą i przechowującą immanentne znaczenie w izolacji od środowiska zewnętrznego, lecz o sieć utkaną ze znaczących, wchodzącą w aktywne relacje z otoczeniem, w której formują się i profilują swą postać tyleż przedmioty, co ich poznanie”.
19 Zob. T. Ingold, „Człowieczyć” to czasownik, przeł. E. Klekot, w: Colloquia Anthropologica, red. M. Buchowski, A. Bentkowski, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Warszawa 2013; R. Nycz, Kultura jako czasownik, wykład, https://www.youtube.com/watch?v=PpiAuOxWfzg (29.09.2016).
20 Ciekawej inspiracji w tej kwestii dostarcza Maciej Gdula w książce Uspołecznienie i kompozycja. Dwie tradycje myśli społecznej a współczesne teorie krytyczne, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015. Autor pisze o dwóch tradycjach myśli socjologicznej: w pierwszej wartością poszukiwaną jest autonomia podmiotu, w drugiej – szanse pogodzenia wolności ze współzależnościami. Autorska synteza Gduli stawia przed humanistą konieczność uświadomienia sobie, że każde badanie kultury „pracuje na rzecz” jakiegoś typu uspołecznienia – zwiększającego niezależność jednostki lub wytwarzającego powiązania.
21 Nawiązuję tu do koncepcji Bruno Latoura – zob. tegoż, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, przeł. A. Derra, K. Abriszewski, Universitas, Kraków 2010.
Auteur
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019