Rezerwuar ciasno upakowanego uczucia
p. 63-74
Note de l’éditeur
Niniejszy tekst powstał w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/B/HS2/05729.
Texte intégral
1W Szczęśliwej Moskwie Andrieja Płatonowa nie znajdziemy zbyt wielu bezpośrednich śladów obecności radzieckiego aparatu represji1. O samym Stalinie wspomina się czterokrotnie. Raz oglądamy jego portret – obok wizerunków Lenina i Ludwika Zamenhofa – w gabinecie idealisty nazwiskiem Bożko. Innym znów razem mówi o nim konstruktor Muldbauer, który marzy o tym, by mądry wódz z całą mocą wsparł wreszcie radziecki program kosmiczny, odmieniając w ten sposób dzieje rewolucji i ludzkości:
Szybciej by skończyć z ciężką krzątaniną na Ziemi i niechaj tenże sam stary Stalin skieruje wartkość i napór ludzkiej historii poza granicę siły ciążenia – w celu intensywnej edukacji Ziemi, w celu wielkiego wyedukowania rozumu w heroizmie od dawna przeznaczonych mu działań (48).
2Gdy pierwsze próby podboju kosmosu kończą się katastrofą, czuły przywódca niesie „urnę z prochami inżyniera Fiedosiejenki” (105), zaświadczając, że ma na uwadze nie tylko wielkie projekty, ale i cierpienie poszczególnych ludzi. Wreszcie, pod sam koniec tekstu, Stalin jawi się wręcz jako bóstwo opiekuńcze przestrzeni miejskiej: „uśmiechający się, skromny Stalin pilnował na placach i ulicach wszystkich otwartych dróg świeżego, nieznanego socjalistycznego świata – życie rozpościerało się w dali, z której się nie powraca” (143). Nawet jeśli ten niebywały fragment – podobnie jak i trzy poprzednie, w których mowa jest o przywódcy – uznamy za skrajnie sarkastyczny, mamy tu do czynienia co najwyżej z aluzją do aparatu inwigilacji, a bezpośrednia przemoc państwa nie zostaje raczej wspomniana – chyba że finał tego passusu zechcielibyśmy rozszyfrować jako zawoalowaną wzmiankę o zsyłkach i łagrach. W tej sytuacji właściwie jedyną postacią uosabiającą aparat represji jest w powieści „kompletny cywil” Komiagin, rencista-nieudacznik, człowiek „dawno rozpoczęty i nie zakończony” (61), który jako członek Osodmiłu (Towarzystwa Wspierania Milicji) zajmuje się wlepianiem ludziom mandatów na przystankach. Nie jest też tak, że mocą stojącej za nim machiny ucisku ów przegrany, żałościwy i świadomy swojej żałościwości człowiek w roli osodmiłowca staje się naraz jakoś szczególnie złowrogi. Nic z tych rzeczy, Komiagin jest naprawdę groteskowy, a prócz niego ani milicjantów, ani enkawudzistów, ani donosicieli w uniwersum powieści Płatonowa nie uświadczysz.
3Ta cecha opisu radzieckiej rzeczywistości nie mogła być raczej podyktowana względami cenzuralnymi, ponieważ Szczęśliwa Moskwa była tak czy owak całkowicie niezdatna do publikacji w warunkach stalinowskiej Rosji – i Płatonow nigdy też jej opublikować nie próbował. Jeśli nie liczyć zasadniczych względów natury estetycznej – wystarczy zerknąć na przytoczone wyżej, wariackie fragmenty – powód owej niezdatności do publikacji jest oczywiście taki, że choć przynajmniej na pozór wolna od aparatu represji, Rosja w powieści Płatonowa to przestrzeń wszechogarniającej smuty, gdzie ludzie prości walczą o przetrwanie i borykają się z indywidualnym, acz niezmierzonym nieszczęściem, a przedstawiciele intelektualnych elit przeżywają całkowitą klapę rozbuchanych nadziei na wielką metamorfozę świata. W powieści obserwujemy monstrualny, techniczno-biologiczny konglomerat miasta zwanego Moskwą, w którym kisną heterogeniczne zalążki epokowej przemiany, gniją sny inżynierów (Sartorius i Muldbauer), lekarzy (Sambikin) i esperantystów (Bożko), zakażając przy tym tkankę języka powieści. W ten sposób nadpsuty, język ów – jeśli można dać wiarę brawurowemu przekładowi Henryka Chłystowskiego – przekształca się w kipiącą mieszaninę mowy propagandowej, technicznej, biologistycznej i afektywnej, gdzie nigdy nie można być pewnym, z którego rejestru autor zechce nagle skorzystać, gdzie mocą wariackiego stłoczenia pstrokatych wyrazów rumiana naiwność, doprowadzona do absurdu, ustępuje pola jadowitemu sarkazmowi. Utopia, do której się tutaj dąży, nazywa się oczywiście „socjalizm”, a czasem „komunizm”. Sporo wskazuje również na to, że dążenie do socjalizmu to także dążenie do szczęścia, choć tu sprawa nie jest taka oczywista. Słowo „szczęście” – w rozmaitych odmianach – raz po raz powraca w tekście powieści jako cel wielkich dążeń lub małych poszukiwań, a czasem jako określenie faktycznego stanu głównej bohaterki lub otaczających ją ludzi. Może być tak, że kategoria szczęścia nie ma tutaj ustalonej treści, że ta nieustannie migocze i mutuje, migrując pomiędzy obszarami prywatności i domeną publiczną. Treścią utopii nie jest ani całkiem burżuazyjna satysfakcja człowieka prywatnego, ani zniesienie czującej jednostkowości w sprawnie funkcjonującym mechanizmie kolektywu, a kategoria szczęścia ma być może uchwycić pozytywny sens owego „ani-ani”. Wszyscy mają tutaj niesprecyzowane, ale silne poczucie, że socjalizm musi mieć wymiar afektywno-cielesny – i dlatego raz po raz mylą socjalizm z miłością. Gdy jednak po cielesnym zaspokojeniu pragnienie okazuje się jeszcze potężniejsze, radykalnie i gniewnie jedno od drugiego odróżniają: „miłość nie może być komunizmem (…) to jedynie konieczność, a nie zasada życia” (70). Ta dystynkcja nie rozwiązuje wszakże problemu i nie dostarcza odpowiedzi na pytanie, czym w takim razie socjalizm dokładnie jest i jak się ma do cielesności: pytanie, jak osiąga się szczęście, które jest cielesne, lecz niesprywatyzowane; zbiorowe, a przecież jak najbardziej niemetaforyczne, fizyczne, całkiem namacalne. Jasne jest zatem, że rewolucja ma nie tylko przeobrazić struktury polityczne, mechanizmy ekonomiczne i stosunki międzyludzkie, lecz także – cokolwiek to znaczy – zapewnić ludziom cielesne szczęście. To jednak za mało: za sprawą rewolucji sama biologiczno-metafizyczna natura człowieka ma ulec przemianie. Transformacja powinna dotknąć każdej jednostki i od tego zależy powodzenie całego przedsięwzięcia:
albo socjalizmowi uda się dobrać do wnętrza człowieka aż do ostatniej skrytki i wypuścić stamtąd ropę, która nagromadziła się kroplami przez całe wieki, albo nic nowego się nie wydarzy i każda jednostka odejdzie żyć w odosobnieniu, pieczołowicie rozpalając w sobie straszną tajemnicę duszy, aby znowu z lubieżną rozpaczą wpić się w drugiego i przekształcić powierzchnię ziemską w samotną pustynię z ostatnim płaczącym człowiekiem… (101).
4Przynajmniej dla niektórych bohaterów powieści – na czele z lekarzem Sambikinem, który pracuje w instytucie badań nad długowiecznością i pisze studium o śmierci – taki cielesny socjalizm wiąże się z pragnieniem nieśmiertelności. Z drugiej strony raz po raz wskazuje się, że urzeczywistnienie socjalizmu będzie równoznaczne, a przynajmniej równoczesne z realizacją człowieczych marzeń o wzbiciu się w powietrze, w istocie zaś może nawet z biologicznym przeobrażeniem człowieka w istotę skrzydlatą, z jego dosłownym przeanieleniem. Obserwujący biust bohaterki Sambikin duma: „Ludzkie ciało latało w jakichś zamierzchłych zagubionych tysiącleciach. (…) Klatka piersiowa człowieka przypomina zwinięte skrzydła” (49). Już wcześniej zresztą lekarz snuł podobne rozważania, nakierowane jednak nie tyle na zamierzchłą prehistorię, ile na utopijną przyszłość:
tu zrozumiał nagle, na ile człowiek jest jeszcze chałupniczo, słabo urządzoną istotą – nie więcej niż bezkształtny zarodek i projekt czegoś bardziej rzeczywistego – i ile trzeba jeszcze pracować, aby rozwinąć z tego zarodka uskrzydlony, wyższy obraz, pogrzebany w naszym marzeniu… (45–46).
Te dwie fantazje – fantazja o pokonaniu śmierci i fantazja o lataniu czy dosłownym uskrzydleniu człowieka – łączą się w fiodorowowskiej wizji, którą rozwija inżynier awiacji:
Muldbauer opowiadał o warstwie atmosfery na wysokości gdzieś między pięćdziesięciu a stu kilometrami; panują tam takie elektromagnetyczne, świetlne i temperaturowe warunki, że żaden żywy organizm nie wyczerpie się i nie umrze, lecz będzie zdolny do istnienia wiecznego pośród fioletowych przestrzeni. Było to „Niebo” ludzi głębokiej przeszłości i szczęśliwa kraina ludzi przyszłych: za dalą nisko rozpościerającej się niepogody rzeczywiście znajduje się błogosławiona kraina. Muldbauer przepowiadał bliski podbój stratosfery i dalszą penetrację granatowych wysokości świata, gdzie leży powietrzna kraina nieśmiertelności; wówczas człowiek uzyska skrzydła, Ziemia zaś przypadnie w spadku zwierzętom i ponownie zarośnie na zawsze ostępami swej odwiecznej dziewiczości (59).
5Gdybyśmy żyli w stratosferze, inżynier Sartorius nie musiałby poświęcać swojego talentu na konstrukcję skuteczniejszej, tańszej wagi, która poprawi sytuację ekonomiczną w ZSRR, choć szczęścia raczej nie da – przede wszystkim zaś nie musiałby „nosić swego ciała jako martwego ciężaru” (138). Gdybyśmy w ten sposób uciekli się od smutku i ciężaru, nasze nieważkie ciała uwolniłyby się także od sieci afektywnych napięć. Dręcząca niejasność co do afektywnego wymiaru socjalizmu zostałaby wreszcie zlikwidowana, gdy osobno-ale-razem, razem-ale-osobno swobodnie szybowalibyśmy poprzez stratosferę jako te anioły.
6Póki co jednak pozostajemy na powierzchni planety. Właściwą przestrzenią powieści pozostaje dynamiczne pole afektywnych sił, jakim jest miasto Moskwa, wypełnione ludźmi dążącymi do socjalizmu, który nie jest wprawdzie miłością, ale przecież musi mieć coś wspólnego ze szczęściem. W samym centrum tego pola – jako jego synekdocha i zdumiewająca kondensacja – sytuuje się ciało dzielnej komsomołki imieniem Moskwa, ów (jak mówi się w pewnym momencie o jej dłoni) „rezerwuar oszczędnego, ciasno upakowanego uczucia” (65). Ten kipiący energią cielesny kondensator dla wszystkich mężczyzn stanowi obiekt niepohamowanego, dosłownego pożądania. Mężczyźni dążą do socjalizmu, a zarazem pożądają Moskwy, na przemian plącząc i rozdzielając te dwa pragnienia. Samo to ciało ma jednak również swoje pragnienia, być może zresztą tylko jako pragnące jest też pragnienia obiektem. Świeżo napotkanemu Bożce, który zostanie jej protektorem, Moskwa wyznaje, że lubi „wiatr w powietrzu i jeszcze inne różności” (16) – zostaje więc zapisana do szkoły aeronautyki. Jest więc szansa, że dziewczyna naprawdę się uskrzydli. Wszelako za sprawą własnej, iście rajskiej niefrasobliwości – zapala papierosa podczas skoku na spadochronie, w wyniku czego czasza staje w płomieniach – zostaje skazana na żywot naziemny i wieczne poszukiwanie socjalizmu. W jej przypadku owo poszukiwanie ma swoje źrodła we wspomnieniu z dzieciństwa, od którego rozpoczyna się powieść: we wspomnieniu człowieka biegnącego z pochodnią podczas rewolucji, człowieka, który najpewniej został zastrzelony chwilę po tym, jak Moskwa go ujrzała. Wszystko inne „zarosło w jej ciele życiem” (7), lecz zadra tego wspomnienia odzywa się co jakiś czas „w głębinach ciała” (7) jako pamiątka po pierwszej śmiertelnej ofierze na ołtarzu pragnienia nieśmiertelności i za każdym razem popycha Moskwę do kolejnej zmiany życiowego kursu – w poszukiwaniu utopii. Rewolucyjny afekt buzuje w dorodnym ciele Moskwy, które może i samo byłoby po prostu socjalizmem, gdyby nie było tylko ciałem jednostkowym, lecz ciałem miasta – choć paradoksalnie tylko jako pojedyncze, nabuzowane ciało może być owego afektywnego socjalizmu wieczystą, choć mylącą antycypacją. Na powierzchni ziemi Moskwa i Moskwa muszą pozostać rozdzielone.
7W eseju o powieści Płatonowa zatytułowanym Rosja jako pustka w trzewiach świata Natasza Drubek-Meyer słusznie zauważa, że gdy dzielna Moskwa schodzi do tuneli moskiewskiego metra, wkracza w istocie do pustych kiszek miasta, a – jak dowodzi lekarz Sambikin – w pustym miejscu w jelitach, między pokarmem a kałem, kryje się owa próżnia zwana ludzką duszą: „Ta pustka w kiszkach wsysa w siebie całe człowieczeństwo i napędza historię świata. To dusza – wąchaj!” (58)2. Jeśli, jak wskazuje Drubek-Meyer, Moskwa-dziewczyna jest ucieleśnioną duszą świata, Rosji, a przynajmniej Moskwy-miasta, to schodząc do tunelu – zamiast lecieć ku górze – nieustraszona komsomołka doprowadza do szczególnego krótkiego spięcia, do dziwnego spotkania z samą sobą, w ramach którego Moskwa-dziewczyna jako pars pro toto Moskwy-miasta, a zarazem jego dosłowne ucieleśnienie, spotyka się z tym, co reprezentuje. Być może akt ten miałby unieważnić rozdwojenie na Moskwę i Moskwę, na miłość i socjalizm, na spełnienie dosłowne i metaforyczne, prowadząc naprawdę do szczęścia i realizacji afektywnej utopii. Lecz zamiast do spełnienia owo krótkie spięcie, które można chyba odczytać jako rozpaczliwą próbę przecieleśnienia miasta, prowadzi do katastrofy i fragmentacji ciała dziewczyny. Skoro literalnie schodzi się do trzewi miasta, dochodzi także do bezwzględnie literalnej fragmentacji. Gdy chirurg Sambikin amptuje jej nogę zmiażdżoną przez wagonetkę, Moskwa śni o całkowitym rozczłonkowaniu swojego ciała:
biegła ulicą, gdzie mieszkały zwierzęta i ludzie, zwierzęta odrywały od niej kawałki ciała i zjadały je, ludzie wczepiali się i zatrzymywali ją (…); jej tułów co chwila się zmniejszał, ubranie dawno zerwali ludzie, w końcu pozostały sterczące kości – wówczas i te kości zaczęły obłamywać mijane dzieci (111–112).
8Rozprzestrzenić się po mieście, przeniknąć miasto swoim ciałem, może Moskwa, jedynie ulegając dosłownemu, potwornemu posiekaniu – w ten sposób jednak miasto nie dozna raczej cudownego przemienienia. W integralnej postaci ciało Moskwy może trwać tylko na powierzchni, w centrum miasta Moskwa, raz po raz wprowadzając konfuzję w pragnienia otaczających ją mężczyzn, wahających się między cielesnością dziewczyny a tym, co owa cielesność cieleśnie reprezentuje – ale wciąż i boleśnie tylko reprezentuje.
9Ciało Moskwy pozostaje w nienazwanym, ale ścisłym związku z poszukiwaniami, które prowadzi Sambikin. Młody lekarz odkrył mianowicie coś w rodzaju eliksiru nieśmiertelności albo materialnej postaci pędu życiowego:
niewiadoma substancja dysponuje kipiącą energią życia, ale występuje tylko we wnętrznościach martwych, w żywych jej nie ma (…). Trup, okazuje się, jest rezerwuarem najbardziej uporczywego, nieustępliwego życia, jakkolwiek na krótki czas. (…) W momencie śmierci w ciele człowieka otwiera się jakaś tajemna śluza i stamtąd rozlewa się po organizmie szczególna wilgoć, trująca dla śmiertelnych jadów, zmywająca proch wyczerpania, pieczołowicie chroniona przez całe życie, aż do końcowego zagrożenia. Gdzie jednak znajduje się ta śluza w mrokach, w cielesnych rozpadlinach człowieka, która oszczędnie i pewnie przechowuje ostatni ładunek życia? Tylko śmierć, kiedy rozpełza się po ciele, zrywa ową pieczęć z rezerwowego, skondensowanego życia, które rozlega się wewnątrz człowieka niczym niecelny wystrzał i pozostawia niewyraźne ślady na jego martwym sercu. (…) Sambikin zamierzał przekształcić martwych w siłę, dającą żywym długowieczność i zdrowie (57–58; wyróżnienie: K.R.).
10Obfite, ciepłe ciało Moskwy, złożone ze „świetlistej przyrody” (67), przepełnione życiem, seksem i afektem, jest zapewne najdoskonalszym rezerwuarem tej życiodajnej substancji, która buzuje w nim w ilości nieskończonej, a przynajmniej takiej, by starczyło na nieśmiertelność całego miasta o nazwie Moskwa. Ale Moskwa nie umiera nigdy. Idąc jeszcze dalej w swoich utopijnych zamierzeniach, lekarz planuje użyć owej tajemnej substancji, by przywracać do życia zmarłych. Ma jednak inne obowiązki: „Sambikin postanowił martwymi ożywiać martwych, wezwano go jednak do rannej żywej” (110), czyli właśnie do Moskwy, która uległa wypadkowi w metrze. Młody lekarz musi amputować jej nogę, ale z tego nie będzie przecież życiodajnego ekstraktu. Czy zatem Moskwa jest nieśmiertelna? Nie w takim sensie, w jakim o nieśmiertelności marzą Sambikin czy Muldbauer. Ale nie umiera, a jedynie znika z narracji, ulatniając się w przestrzeni miasta. Radziecka stolica nie doznaje upragnionego przecieleśnienia życiową energią dziewczyny. Afektywna energia ulega całkowitemu i bezużytecznemu rozproszeniu, rezerwuar znika, obumierają nadzieje, gasną projekty, a narracja – z zawrotnej i wariacko napęczniałej – przeradza się w dojmująco melancholijną. Proces ten jest nader pouczający. Moskwa zostaje okaleczona i choć podoba się mężczyznom tak samo albo jeszcze bardziej, usuwa się, by zostać żoną najbardziej nieprawdopodobnego absztyfikanta, czyli oklapłego Komiagina. Ponieważ dostęp do przestrzeni powietrznej Moskwa utraciła już wcześniej, a utrata nogi nie umniejszyła jej seksualnej atrakcyjności, jej rezygnacja musi mieć szczególne źródła. Bez względu na to, czy Moskwa sobie to uświadamia, czy nie, właściwą przyczyną tej rezygnacji wydaje się porażka, jaką zakończyła się próba przecieleśnienia miasta. Można się zastanawiać, czy za sprawą tej klapy i arcyponurego związku z „kompletnym cywilem” ciało Moskwy wytraca swoją energię. Być może nie, bo jej twarz pozostaje „śliczna” (94) do ostatniej chwili. A jednak dzieje się tu coś bardzo złego. Podczas jednej z rozmów małżonków Komiagin utrzymuje, że to on sam biegł z pochodnią podczas rewolucji, że to jego właśnie widziała mała Moskwa – że zatem ta scena pierwotna nie zakończyła się heroiczną ofiarą, lecz dalszym, marnym życiem stopniowo klapnącego rewolucjonisty. Na poziomie faktycznych wydarzeń to zapewne bzdura, blaga żałośliwego osodmiłowca. W pewnym sensie to jednak najprawdziwsza prawda. Dla Moskwy-miasta na tym etapie urzeczywistniania socjalizmu, a chyba także dla Moskwy-dziewczyny na tym etapie jej dążeń tak bowiem jest w istocie: bohater założycielskiej sceny indywidualnego życia i rewolucyjnego przedsięwzięcia okazuje się tożsamy z ciamajdą Komiaginem, któremu nawet samobójstwo nie wychodzi, a który po odejściu Moskwy może zająć się tylko dokładnymi przygotowaniami do własnej śmierci. Bo wobec klapy wszelkich nadziei Moskwa po dwunastu rozdziałach powieści rzeczywiście odchodzi, znika w zdepotencjalizowanym mieście Moskwie, nie przekazując nikomu swojej energii – o ile wobec demontażu owej pierwotnej, poruszającej ją sceny cokolwiek jeszcze z tej energii pozostało. Dopiero na dość późnym etapie rozwoju narracji orientujemy się, że centralną postacią spośród męskich bohaterów książki jest w istocie inżynier Sartorius3. To przede wszystkim w piersi Sartoriusa splatały się, myliły i znowu rozdzielały pragnienie Moskwy i pragnienie socjalizmu. To „w głębinach jego ciała żyło samodzielnie jakieś zwierzę i w milczeniu płakało, nie interesując się wytwórczością wag” (76). Inżynier nosi imię Siemion, a nazwisko Sartorius sam sobie nadał: „Nazwisko jego ojca brzmiało nie Sartorius, ale Żujboroda, a matka chłopka nosiła go w swych trzewiach razem z ciepłym przeżutym żytnim chlebem” (53)4. Jako człowiek o inicjałach S.S. jest istotą zdwojoną i wewnętrznie podzieloną. Być może też – mocą inicjału – jego bliźniakiem czy dopełnieniem jest chirurg Sambikin, który poszukując drogi do socjalizmu, drąży biologiczny, nie zaś mechaniczny wymiar świata i człowieczeństwa. Lekarz zresztą jest też autorem ekscytującego odkrycia („Sambikinowi zabulgotały wnętrzności od naporu wyższych przeżyć”; 78), zgodnie z którym człowiek jest istotą podwójną, myśli bowiem nie tylko mózgiem, ale również rdzeniem kręgowym:
Dwa uczucia, dwa ciemne prądy potrafił [człowiek] przyuczyć do spotkania się i mierzenia siłami… Spotykając się, przekształcają się one w ludzką myśl. (…) I oto czasami, w chorobie, w nieszczęściu, w miłości, w koszmarnym śnie, w ogóle w stanach dalekich od normy wyraźnie czujemy, że jest nas dwóch: to znaczy, ja jeden, ale we mnie jest jeszcze ktoś. Ów ktoś, tajemniczy „on”, często mamrocze, niekiedy płacze, chce wyjść z ciebie gdzieś daleko, jest mu źle, jest mu straszno (79).
11Wkrótce po tej tyradzie Sambikin i Sartorius, lekarz i inżynier, śpią na jednej kanapie, przy czym oddychają hałaśliwie, „jakby ich ciała były puste” (80).
12To właśnie Sartorius – który raz jeszcze przespał się z Moskwą w rozdziale dwunastym, tuż przed jej ostatecznym zniknięciem – staje się bohaterem ostatniego, trzynastego rozdziału zachowanego tekstu powieści, gdzie rozpacz i melancholia – wcześniej już przecież wyraźnie obecne – ostatecznie biorą górę nad energicznymi dążeniami rewolucjonistów. Sartorius z wolna ślepnie, a Sambikin orzeka, że konstytucja inżyniera „znajduje się w procesie nieokreślonego przekształcenia” (138)5. „Moskwa Czestnowa przepadła gdzieś w przestrzeniach tego miasta i ludzkości” (142), co właściwie przynosi Sartoriusowi pewną ulgę: teraz jest zobojętniały i poniekąd uwolniony. Po spotkaniu z Komiaginem, który idzie obstalować sobie trumnę („Żegnaj moje życie, upłynęłoś mi na rozkoszach organizacyjnych”; 142), Sartorius udaje się na Bazar Kriestowski. Ów ruchliwy, ale skrajnie ponury bazar to ostateczny obraz zdepotencjalizowanego miasta, Moskwy bez Moskwy. Prezentując melancholijne wyliczenie sprzedawanych tutaj towarów – są wśród nich „rzeczy, które utraciły swój sens życia” – Płatonow serwuje czytelnikowi najbardziej chyba zdumiewające wtrącenie w dziejach literatury, które wskazuje na klapę utopijnych dążeń i aż nadto dobitnie podkreśla fakt, że „przepadnięcie” Moskwy oznacza nie tyle przecieleśnienie miasta, ile właśnie zniknięcie owego „rezerwuaru ciasno upakowanego uczucia”, wielki odpływ afektywnej energii, ulotnienie się ciała, bez którego socjalizm jest po prostu niemożliwy. Czytamy:
Oprócz tego sprzedawano dużo rzeczy do noszenia po niedawno zmarłych – śmierć istniała – i dziecięcej bielizny, przygotowanej dla poczętych niemowląt, później jednak matka najwyraźniej rozmyślała się i robiła skrobankę, a opłakaną wyprawkę nie narodzonego sprzedawała wraz z kupioną zawczasu grzechotką (144).
13Na tym właśnie targu Sartorius kupuje nowy paszport, a zatem nową tożsamość i już jako Gruniachin – tylko pod tym nazwiskiem figuruje odtąd w narracji – podejmuje nowe, marne życie z porzuconą żoną kolegi z pracy, pogrążony w smutku, ale uwolniony od ciężaru własnej, zdwojonej tożsamości, od pragnienia Moskwy i socjalizmu. Jeśli zatem powieść rozpoczynała się od rewolucyjnego przebudzenia – kiedy to wyrwana ze snu mała Moskwa obserwowała biegnącego człowieka z pochodnią – zachowany, fragmentaryczny, ale w swojej fragmentaryczności osobliwie pełny tekst kończy się złudnym snem, a zarazem ostateczną refutacją marzeń o uskrzydleniu i przeanieleniu człowieka. W ostatniej scenie „Gruniachin” obserwuje mianowicie swoją śpiącą, niekochaną i niekochającą żonę, która jest wszystkim, tylko nie szczęśliwą Moskwą, tak jak i on sam nie jest już Sartoriusem:
Zamknięte oczy wydawały się dobre, jakby – kiedy tak leżała bez świadomości – spoczywał w niej odwieczny anioł. Gdyby tak cała ludzkość leżała we śnie, to po jej obliczu nie sposób byłoby poznać jej prawdziwego charakteru i można byłoby się oszukać (160).
14Rewolucja pogrąża się we śnie, my zaś możemy co najwyżej bawić się złudną myślą, że za zasłoną powiek skrywa się wielki rezerwuar afektywnej energii.
Notes de bas de page
1 Zob. A. Płatonow, Szczęśliwa Moskwa, w: tegoż, Szczęśliwa Moskwa. Spor. Powieść techniczna, przeł. H. Chłystowski, Czytelnik, Warszawa 1997. Do tej edycji odsyłają numery stron podane bezpośrednio po cytatach w tekście. Niniejszy esej wiele zawdzięcza dyskusji seminaryjnej, w której udział wzięli: Katarzyna Bojarska, Adam Lipszyc, Jakub Momro, Paweł Mościcki, Karolina Felberg-Sendecka i Marek Zaleski.
2 Zob. N. Drubek-Meyer, Rosja jako pustka w trzewiach świata. „Szczęśliwa Moskwa” Andrieja Płatonowa jako alegoria, przeł. J. Szokalski, „Literatura na Świecie” 7/1996, s. 116–133.
3 Jak wynika z wyjaśnień Henryka Chłystowskiego, Sartorius dzieli z autorem książki część doświadczeń: podobnie jak dzielny inżynier Płatonow pracował w „Republikańskim truście wytwarzania i naprawy urządzeń pomiarowych i wag”. Zob. H. Chłystowski, Posłowie, w: A. Płatonow, Szczęśliwa Moskwa…, s. 339. Zarazem Płatonow „jest” też przegranym rewolucjonistą Komiaginem: gdy „kompletny cywil” czyta swój niedokończony wiersz, autor użycza mu fragmentu własnego utworu z tomu Gołubaja głubina (87; przypis tłumacza). Chłystowski zwraca też uwagę, że lekarz Sambikin nosi pewne cechy Aleksandra Bogdanowa, ważnego dla Płatonowa myśliciela i działacza, który – jako lekarz – poszukiwał metod przedłużenia ludzkiego życia i zmarł, przetaczając sobie krew chorego (H. Chłystowski, Posłowie, s. 354).
4 Musculus sartorius to „mięsień krawiecki”, najdłuższy mięsień w ludzkim ciele. „Sartorius” to wszakże również nazwa niemieckiej firmy produkującej między innymi precyzyjne wagi. Warto przypomnieć, że przybrane było także nazwisko „Płatonow”. Ojciec pisarza nazywał się Płaton Klimientow.
5 W tym miejscu tekstu Płatonow rozważał wszakże, czy zamiast słowa „przekształcenie” nie użyć słowa „rozpad”.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019