Herezje: odzyskiwanie wrażliwości (Tadeusz Nowak, Jerzy Nowosielski) 1
p. 246-265
Texte intégral
Człowiek jest w stanie stworzyć rzeczywistość metafizyczną tak, jak on sobie to wyobrazi 2.
Jerzy Nowosielski
1Zacznę od przytoczenia kilku zdań, które mają wydźwięk heretycki w stosunku do chrześcijańskich doktryn.
2W jednej z najwcześniejszych znanych dziś wypowiedzi Jerzego Nowosielskiego, w liście do Tadeusza Różewicza z marca 1964 roku, czyli z pierwszych miesięcy ich korespondencji, po obejrzeniu filmu poświęconego faunie północnej Kanady pisał: „Zawsze mnie hipnotyzuje to jakieś инобыте («inobytie») nas samych w takich odmiennych i obcych naszej formie fizycznej kształtach” 3.
3Kilka dekad później, w wywiadzie udzielonym w 1996 roku, wypowiadał się Nowosielski już bardziej w trybie oświadczenia, niż kierując się intuicją:
Dla mnie nastał w tej chwili koniec chrześcijaństwa typowo antropocentrycznego. Musi na to miejsce wejść nowa wrażliwość, nowe poczucie solidarności, współczucia. Bo nie może być tak, żeby religia była gorsza od nas. Zawsze religia musi być od nas przynajmniej trochę lepsza. A jeżeli my sami stajemy się lepsi od religii, to taka religia staje się nieprawdopodobna 4.
4Przemyślenia, jakie mogłyby doprowadzić go do tych wniosków, nazywa powstająca równolegle poezja Tadeusza Nowaka. Przytoczę ustępy dwóch wierszy, które będą dla mnie ważne w całym tekście. Najpierw Psalm nad śnieg bielszy – weźmy z niego jedną, środkową strofę:
Pogruchotany kijem pies
koń bity luśnią w bok otwarty
jeszcze raz mówią jam ci jest
w budzie w chomącie żywy z martwych 5
I dwie ostatnie strofy Psalmu wielkanocnego zbudowanego na apostrofie do Chrystusa:
Synowie moi dojadając jagnię
rzucają kości psu ślepemu prawie
On do nóg twoich doczołgać się pragnie topiony za to co Wielkanoc w stawie
Tylko dla niego gdy przez wieś się wlecze z cegłą u szyi zmartwychwstały nagle zalewam woskiem twe rany człowiecze
wiążąc do ciała przybitego żagle (PW, 19).
5Pies jest mordowanym w wielkanocnym pogromie Żydem i (przez chwilę) Bogiem tych wierszy (zwłaszcza drugiego). Widać, że Nowak i Nowosielski (ten drugi zwłaszcza w liście, w którym nieomal poetycko próbuje poszerzać język) będą dokonywali podobnych przemieszczeń, odnajdując ludzkie „ja” w zwierzęcym wcieleniu czy lokując ciało zwierzęcia między słowami zarezerwowanymi dla człowieka-Boga, pokazując tym samym, że dzisiejszy Kościół wciąż ma wiele wspólnego z – jak wskazuje etymologia słowa (pierwotnie oznaczającego twierdzę) – miejscem warownym, z niepokojąco elitarną formułą eklezji.
6Ale żeby zrozumieć wymiar przekroczenia, jakiego niezależnie dokonali poeta i myśliciel, trzeba mieć w pamięci fragmenty Katechizmu Kościoła Katolickiego (na tekst zredagowany w 1992 roku najnowsze poprawki naniesiono w 1998 roku), tych zagadnień dotyczy część trzecia: Życie w Chrystusie, dział drugi: Dziesięć przykazań, rozdział drugi: „Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego”, artykuł siódmy: Siódme przykazanie, punkt II: Poszanowanie osób i ich dóbr, podpunkt Poszanowanie integralności stworzenia:
2415 Siódme przykazanie domaga się poszanowania integralności stworzenia. Zwierzęta, jak również rośliny i byty nieożywione, są z natury przeznaczone dla dobra wspólnego ludzkości w przeszłości, obecnie i w przyszłości. Korzystanie z bogactw naturalnych, roślinnych i zwierzęcych świata nie może być oderwane od poszanowania wymagań moralnych. Panowanie nad bytami nieożywionymi i istotami żywymi, jakiego Bóg udzielił człowiekowi, nie jest absolutne; określa je troska o jakość życia bliźniego, także przyszłych pokoleń; domaga się ono religijnego szacunku dla integralności stworzenia.
2416 Zwierzęta są stworzeniami Bożymi. Bóg otacza je swoją opatrznościową troską. Przez samo swoje istnienie błogosławią Go i oddają Mu chwałę. Także ludzie są zobowiązani do życzliwości wobec nich. Warto przypomnieć, z jaką delikatnością traktowali zwierzęta tacy święci, jak św. Franciszek z Asyżu czy św. Filip Nereusz.
2417 Bóg powierzył zwierzęta panowaniu człowieka, którego stworzył na swój obraz. Jest więc uprawnione wykorzystywanie zwierząt jako pokarmu i do wytwarzania odzieży. Można je oswajać, by towarzyszyły człowiekowi w jego pracach i rozrywkach. Doświadczenia medyczne i naukowe na zwierzętach są praktykami moralnie dopuszczalnymi, ponieważ przyczyniają się do leczenia i ratowania życia ludzkiego.
2418 Sprzeczne z godnością ludzką jest niepotrzebne zadawanie cierpień zwierzętom lub ich zabijanie. Równie niegodziwe jest wydawanie na nie pieniędzy, które mogłyby w pierwszej kolejności ulżyć ludzkiej biedzie. Można kochać zwierzęta; nie powinny one jednak być przedmiotem uczuć należnych jedynie osobom 6.
7Zasadniczo przekaz, czy raczej – trzeba by napisać, używając języka Katechizmu – „nauka”, jaka z niego płynie (zwłaszcza z ostatniego zdania), głosi, iż bezpieczniej będzie dla katolika, jeśli pozostanie obojętny, niż zaangażuje się – co wydaje się oksymoronem – w „niegodziwą” pomoc; lepiej, żeby po prostu wierzył (przepraszam: pokładał nadzieję), że warunki życia zwierząt zarówno rzeźnych, jak i laboratoryjnych są i będą „godziwe”. Na marginesie jeszcze dodam, że ostatni cytowany zapis świadczy o dużej ignorancji jego twórców, niezdawaniu sobie sprawy ze związków między ludzką biedą a losem zwierząt hodowanych przemysłowo 7. Sprzeczności zresztą jest tu więcej: bo trudno pogodzić poświadczający ich autonomię zapis o boskiej trosce o zwierzęta, przekonanie, iż „błogosławią go one i oddają mu chwałę”, z przeświadczeniem, że są „przeznaczone dla dobra wspólnego ludzkości”.
8W niemal rówieśnej aktualnej wersji Katechizmu encyklice Jana Pawła II Evangelium vitae (z 25 marca 1995 roku) brzmi niepokój o utrzymanie antropocentrycznego porządku, wynikający niejako z przewidywanych konsekwencji niezastosowania się do tych przykazań:
22. […] Człowiek nie potrafi już postrzegać samego siebie jako kogoś „przedziwnie odmiennego” od innych ziemskich stworzeń; uznaje, że jest tylko jedną z wielu istot żyjących, organizmem, który – w najlepszym razie – osiągnął bardzo wysoki stopień rozwoju 8.
9Przyjęcie takiej logiki sprawia, że zamiast zwierzętom uwagę poświęca się ludziom i (znowu) domniemanym zgubnym skutkom wyciągania praktycznych wniosków z pokrewieństw dawno potwierdzonych przez nauki biologiczne. Można by oczywiście próbować niuansować oficjalne stanowisko Kościoła katolickiego, sięgając po wcześniejszą encyklikę Jana Pawła II Sollicitudo rei socialis (1987) 9lub po papieskie orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju (jego fragmenty – co wydaje się zachowawczym gestem – otwierają numer tematyczny czasopisma „Ethos” Nasi „Bracia mniejsi”), w których wzywa się do używania zasobów naturalnych w zgodzie z „poszanowaniem wymogów moralnych” i troski o „stworzenie” (ten rzeczownik obejmujący wszystkie istoty żyjące poza człowiekiem jest raczej wyrazem ich uprzedmiotowienia niż upodmiotowienia). Zresztą ostatecznie także tu okazuje się, że chodzi o losy przyszłych generacji, pobudki są więc jak najbardziej egoistyczne.
10Tym samym za pośrednictwem języka władzy wciąż podtrzymywany jest hierarchiczny, wręcz użytkowy model relacji ze zwierzętami. Protekcjonalny stosunek Kościoła katolickiego do nich przejawia się choćby w infantylizującym przedstawianiu postaci świętego Franciszka (zresztą o niesentymentalne myślenie o nim upominał się Nowosielski – por. rjN, 72–73, 125) czy w zafałszowanym, służącym usprawiedliwieniu myślistwa obrazie świętego Huberta, wreszcie w wyższościowym jednak wydźwięku formuły „bracia mniejsi”, w której od rzeczownika ważniejszy staje się przymiotnik.
11I właśnie w tym miejscu pora na zastrzeżenie: otóż należałoby się nie tylko przyjrzeć dokumentom,„literze prawa kościelnego”, lecz także wziąć pod uwagę wypowiedzi mniej dogmatycznych teologów, stanowiska niekiedy wręcz sprzeczne z Katechizmem; z powodu ograniczonego miejsca wspominam o nich tylko kontekstowo 10. Choć także na tym tle przemyślenia Nowosielskiego i poezja Nowaka pozostają wciąż wyjątkowe, ze względu zarówno na ich prekursorski charakter (zwłaszcza na gruncie polskim), bezkompromisowość, jak i szczególną wizyjność, w której spotykają się wyobraźnia empatyczna, religijna i poetycka.
12Obaj chętnie udzielali wywiadów, w nich często formułowali swoje najważniejsze przemyślenia; także do Nowaka można odnieść sąd Krystyny Czerni, która we wstępie do tomu zebranych rozmów malarza pisała: „[…] był mistrzem pędzla, ale także słowa. I to zwłaszcza słowa mówionego. Pisał uczone artykuły i eseje, jednak jego najbardziej intrygujące i błyskotliwe intuicje rodziły się nie na papierze, lecz w dialogu, w relacji z rozmówcą, jako reakcja na argumenty, niekiedy na milczenie partnera. Nowosielski potrzebował żywych słuchaczy, ich obecność w tajemniczy sposób ożywiała go i prowokowała, inicjując kreatywność myślenia”11. Na tle fenomenu, jakim są wywiady, których udzielił Nowosielski, jego wypowiedzi na temat zwierząt pozostają wyjątkowe, także dlatego, że właściwie nigdzie ich nie powtórzył, nie napisał osobnego eseju, w którym zebrałby swoje poglądy i intuicje. Jeden raz w 1997 roku, po tym, jak Senat uchylił zakaz mechanicznego tuczu gęsi, zareagował listem w obronie zwierząt, opatrzonym nagłówkiem Ślepota chrześcijan, opublikowanym w „Tygodniku Powszechnym” dopiero w 2011 roku (w numerze 11, czyli tuż po śmierci autora) 12. Jak wskazuje tytułowa formuła, podkreślał w nim szerszy wymiar problemu. W zasadzie jego najważniejsze tezy padają w rozmowie ze Zbigniewem Podgórcem, zatytułowanej znamiennie O herezjach i naszych braciach mniejszych (1988), pomieszczonej w książce Mój Chrystus (pierwsze wydanie 1993), o której Tadeusz Różewicz napisał w liście do przyjaciela: „Zastrzelić to Cię nie zastrzelą, ale mogą rzucić klątwę… jak na Tołstoja” 13. Intuicja poety okazała się bardzo trafna, kontrowersyjny tom wywołał liczne dyskusje i głosy sprzeciwu 14.
13Specyficzny styl myślenia Nowosielskiego, którego właściwości tym bardziej uzasadniają zestawienie z Nowakiem, Krystyna Czerni scharakteryzowała następująco:
Nowosielski uprawia teologię jak sztukę, z fantazją i determinacją. W jego osobie połączenie teologii ze sztuką znajduje podwójny wymiar – jest nie tylko wybitnym malarzem, ale także „artystą myśli”. Jego oryginalne odważne przemyślenia są niezwykle kreatywne, mają wielką intelektualną urodę. Do legendy przejdą słynne teologiczne monologi artysty, które mają wymiar niemal dadaistycznego happeningu. Pełne imponującej erudycji, żarliwego dyskursu i odwagi w stawianiu pytań Bogu i samemu sobie. Przy całej erudycji autora te porywające wywody nie mają charakteru spójnego systemu, raczej walor intelektualnej prowokacji. […] Nikt za nim nie nadąża, słucha się tego jak poezji, to jest szalenie artystyczne. Widać wyraźnie, że przyjmując pozę teologicznego skandalisty, artysta zachowuje równocześnie gdzieś u spodu dziecięcą, niewzruszoną wiarę, religijną pewność, która pozwala na rodzaj dystansu i nonszalancji 15.
14Z kolei Nowak, poza kilkoma wyjątkami, do których wrócę, raczej nie poruszał tematu zwierząt w wywiadach. Z dorobku obejmującego kilkanaście tomików i powieści wybieram Psalmy wszystkie (wydane w 1980 roku), chyba jego najważniejszą książkę poetycką – tak mówił o niej on sam, tak wypowiadali się o niej badacze i krytycy. Co istotne, ten późny, przedostatni tom 16nawet nie tyle nawiązuje do Psalmów Dawidowych (przynajmniej nie bezpośrednio, różni się od nich choćby formalnie), ile tworzy analogiczną summę poranionego świata. Takiego oto świata:
Rany po ptakach po zwierzętach rany
w powietrzu w lesie przeszywanym z łuku
i krew i pióra spadające na mnie
w jutrzenne zdrowaś w anioł pański zmierzchu. (PW, 22)
15Nowak wielokrotnie podkreślał, że nie przypadkiem w jego księdze znalazło się sto dwadzieścia siedem psalmów, liczba ta ma być znakiem niedoskonałości w stosunku do pełni stu pięćdziesięciu w oryginale 17. Kiedy będziemy kontynuować tego rodzaju wyliczenia, okaże się, że w większości wierszy tomu (w ponad dziewięćdziesięciu) pojawiają się zwierzęta, w kilkunastu są one bohaterami, bohaterami ofiarami ludzkiej przemocy. W dotychczasowych interpretacjach wątek ten jest swoiście przeinaczany, badacze dość zgodnie piszą o sakralnym wymiarze zadawanego zwierzętom cierpienia 18. Ciekawe na tym tle są prace Stanisława Balbusa, który zrazu podzielał przywołaną wyżej wykładnię, ostatnio jednak stwierdzał, iż świat Psalmów „[…] sprawia nieodparte wrażenie, że Bóg […] wcielił się niekoniecznie tylko (a właściwie nawet nie przede wszystkim) w człowieka i dla człowieka, lecz może zwłaszcza dla istot, które sam człowiek (a i przecież Biblia oraz dogmatyka chrześcijańska) uważa za niższe”. Poetycką duchowość Nowaka (która – jak twierdził – przybiera kształt prywatnej teologii) uznawał dalej badacz za heretycką z punktu widzenia chrześcijaństwa wyznaniowego 19.
16Nowosielski sam wielokrotnie tematyzował heretycki charakter swoich poglądów, mówił na przykład:
Z upodobania i natury jestem heretykiem. Mnie się wydaje, że kontrowersja pomiędzy ortodoksją i herezją to jedna z najpiękniejszych kontrowersji, jakie mogło przynieść doświadczenie religijne człowieka. Gdyby była tylko ortodoksja, to byłby jeden wielki trup religii, a gdzie by była tylko herezja, to byłby jeden wielki chaos. A ten ciągły, nieustający dialog i kontrowersja pomiędzy ortodoksją i herezją stanowią o prawdziwym życiu religijnej świadomości człowieka (NwŚ, 185) 20.
17Znamienna wydaje się również anegdota, którą przywoływał jego chrześniak; Paweł Różewicz, syn Stanisława, opowiadał, jak malarz skomentował książkę Josepha Ratzingera o chrześcijaństwie: „Za bardzo mu się wszystko zgadza. To podejrzane” (NwŚ, 184). W innym świetle charakteryzował jego postawę ksiądz Jerzy Klinger: „W kontakcie z nim człowiek zaczynał rozumieć, że wszelka ortodoksja «statyczna» to tylko lenistwo duchowe i intelektualne, to po prostu zwykły konformizm” (NwŚ, 193). W rozmowie z Podgórcem mówił Nowosielski: „Żadnym buntownikiem, a tym bardziej heretykiem nie jestem… Właściwe jest mi jednak to, że nie martwię się o swoją prawomyślność, o swoją ortodoksję” (rjN, 253). Jego wykładnia herezji jest skomplikowana, niestabilna; uważał, że wielki teolog czy człowiek prawdziwie religijny musi być heretykiem 21, o Biblii mówił, że jest „księgą swoistej herezji, wielkiej herezji” 22. Z pewnością więc zgodziłby się z Leszkiem Kołakowskim co do względności ortodoksji i herezji, ich wzajemnej zależności 23. Zasadniczo dowartościowywał znaczenie tej ostatniej dla rozwoju Kościołów chrześcijańskich, wierzył, że tą drogą przyswoją one duchowość wschodnią (NwŚ, 203). Trzeba jednocześnie pamiętać, z czego wynika taka postawa, że – według Nowosielskiego – Kościół prawosławny w przeciwieństwie do rzymskiego jest zdecydowanie bardziej irracjonalny, mniej dogmatyczny, chętniej dopuszcza samodzielne dociekania 24.
18Trudno mówić o podobnie samoświadomej refleksji Nowaka na temat herezji (stąd może biorą się interpretacyjne nieporozumienia, o których wspominałam), natomiast fragment rozmowy Janiny Koźbiel z poetą jest dla tych rozważań symptomatyczny. Zagadnięty o wszechobecność, wręcz obsesyjność zabijania i okaleczania w swojej twórczości, Nowak odpowiadał, że zawsze toczył spór z tradycją, i tłumaczył, na czym spór ten polega:
To cząstka świata, z którą wyszedłem ze wsi, z którą poza wsią także się spotkałem. Tam na przykład zabijanie zwierząt traktuje się jako coś normalnego. Ale jest to tylko pozornie naturalne, wynikające z rytmu życia wiejskiego. Bo po to je hodujesz, karmisz, zaprzyjaźniasz się z nimi, jesteś dobrym gospodarzem, żeby je uśmiercać i sprzedać. A co zrobisz, jak urodzi się 14 kociąt? Postępujesz, jakbyś był Bogiem, decydujesz o losie. Przerywasz istnienia, jakby fragment swojego istnienia. [Jest to uświęcone przez tradycję ludową – J.K.] Przez każdą tradycję, przez Biblię. Zawsze się zabijało zwierzęta, żeby coś jeść. By chwalić Boga. Czy nie jest zastanawiające, że ludzie nie mieli oporów? Wystarczała im świadomość rytuału, który uświęcał? Na człowieku nie zostawała żadna skaza? 25
19To ostatnie pytanie wydaje się kluczowe zarówno dla refleksji poetyckiej Nowaka, jak i teologicznej Nowosielskiego. Choć okazuje się, że dla wizji obu twórców również horyzont nim wyznaczony będzie zbyt wąski, zbyt antropocentryczny.
20Przytoczę komentowany już przez Dariusza Czaję 26, obszerny fragment rozmowy Zbigniewa Podgórca z Nowosielskim, w której artysta rozbraja język, jakim mówimy o zwierzętach, i już w 1988 roku buduje analogię do obozu Zagłady, twierdząc nawet, że sytuacja zwierząt w hodowlach przemysłowych jest gorsza, gdyż mogą one nie mieć horyzontu metafizycznego (czasownik „mogą” w miejscu, w którym spodziewalibyśmy się przeczenia, jest istotny):
Zwierzęta są dla nas wielką tajemnicą. Nie „kim”, ale „czym” jest dla nas zwierzę w potocznym znaczeniu? Z jednej strony zwierzę jest to jakieś stworzenie do głaskania, do pieszczenia, z drugiej – do zabijania, do zjadania. Zwierzę służy nam głównie do „produkcji”, do produkcji mięsa. Przecież w każdym dzienniku radiowym czy telewizyjnym, jeżeli się mówi o zwierzętach, to mówi się o produkcji ich samych jako mięsa. Te wszystkie farmy kurze, czy jakieś tam inne, to przecież nic innego jak wielkie obozy koncentracyjne. Nasz stosunek do zwierząt jest straszliwy, po prostu straszliwy. Istoty, które nas przypominają – posiadają bowiem podobne odruchy emocjonalne, podobne nawyki, podobne sposoby komunikowania się nie tylko między sobą, ale również z nami – przecież nawiązują prawdziwy kontakt uczuciowy z ludźmi – skazywane są na przebywanie w obozach koncentracyjnych i masowo tam mordowane. Tak wygląda nasz rzeczywisty stosunek do zwierząt i niczym się właściwie nie różnimy od hitlerowców, którzy pewien gatunek ludzki przeznaczyli na zagładę. Różnica bytu uczuciowego człowieka i zwierzęcia jest niewielka. To, że uważamy, iż jesteśmy kimś innym niż zwierzęta, to tylko spekulacje, czysto intelektualne, czysto umysłowe. Zapominamy, że jesteśmy ze zwierzętami spokrewnieni miłością i nienawiścią, lękiem i zaufaniem. W gruncie rzeczy jesteśmy tacy sami jak zwierzęta. I nagle skazujemy te istoty, tak bardzo do nas podobne, na status istot przeznaczonych do obozu koncentracyjnego, na ubój, na rzeź. To jest straszliwa tragedia gatunku homo sapiens. Nie potrafię wytłumaczyć jej sobie w żaden sposób, po prostu nie potrafię. Uważam, że to jest coś, co nie ma wytłumaczenia (rjN, 262).
U Nowaka brzmi to na przykład tak:
Cielęta owce buhaje i knury
Pod nóż szło wszystko Pod mój nóż szło wszystko
[…]
Prawda nie byłem jak Chrystus z jagnięciem
idący miastem gdzie jatki i jatki
lecz wyjmowałem noża jednym cięciem
z kotnej owieczki twój kożuszek gładki
Zawód jak inne Może bardziej krwawy
Lecz ryb i chleba nikt nam nie rozmnoży
To czemu kulas odjęli mi prawy
i czemu przy mnie stoi anioł boży (Psalm pytający, PW, 60)
21Poeta będzie wielokrotnie (na przykład w Psalmie milczącym 27) wracał do tej wątpliwości, czy cierpienie zwierząt Bóg ustanowił i zinstrumentalizował dla korzyści człowieka. Ten porządek – boski czy ludzki – będzie go bolał, nigdy jednak nie będzie się przeciw niemu buntował, bo – jak w Psalmie nad śnieg bielszym – człowiek jest bezwolnym „człowiekiem z gnoju – Hiobem” (PW, 18).
22Uderzające, że również Nowosielski przyjmował w zasadzie bierną postawę: „[…] mogę sobie wyobrazić pojedynczego człowieka wegetarianina. Wątpię natomiast, czy możliwe byłoby istnienie ludzkości, gatunku homo sapiens bez zabijania innych istot. Nie wiem, czy w skali globalnej byłoby realne” (rjN, 264) 28. Jedzenie mięsa uważał za „wielką tragedię i poniżenie ludzkiej kondycji” 29, ale i konieczność: „Za każdym razem, gdy jem mięso, odczuwam wyrzuty sumienia. Ale jestem chrześcijaninem, a chrześcijanin musi mieć poczucie, że jest grzesznikiem” (rjN, 265)30. Konieczna okazuje się świadomość grzechu, bo nic innego nie da się zrobić, „nie wolno nam ani przez chwilę mieć iluzji, że możemy ten świat urządzić etycznie” (rjN, 266) – podkreślał Nowosielski. Bliskie było mu przy tym przekonanie, że świadomość własnej grzeszności chroni przed całkowitym poddaniem się złu (NwŚ, 377): „[…] człowiek ma prawo stanąć przed obliczem Boga ze swoim grzechem, ma prawo zanieść przed ołtarz wszystkie swoje słabości, upadki i mroczne sekrety. Każdy jest grzesznikiem. I każdy ma prawo do nadziei zbawienia” (NwŚ, 181).
23Daleka byłabym jednocześnie od pochopnego uznawania tych wypowiedzi za wymówki, łatwe usprawiedliwienia, skoro prowadziły do takich wniosków:„[…] człowiek, który wyciągnie ostateczne konsekwencje ze świadomości cierpienia zwierząt, właściwie powinien umrzeć, nie może już dalej żyć” 31.
24O ile ksiądz katolicki, jak np. bardzo kontrowersyjny w swych poglądach Stanisław Musiał, wierzył, że jego wybór wegetarianizmu to ważny gest, a kapucyn Anton Rotzetter w swojej książce Głaskane, tuczone, zabijane kreślił cały projekt poprawienia relacji ze zwierzętami, aktywnego zaangażowania Kościoła w te działania, o tyle Nowosielski – i podobnie zdaje się myśleć Tadeusz Nowak – uznawał tego rodzaju wysiłek jednak za daremny:
Wielkim złudzeniem kościoła rzymskokatolickiego jest to, że on chce naprawić ten świat i myśli, że coś z tego wyjdzie! […] Ja wychodzę z tradycji Kościoła wschodniego, który jest […] kościołem ahistorycznym, to znaczy kościołem, którego historia właściwie nie obchodzi. On raczej wygląda końca dziejów, niż troszczy się o to, by wpływać na ich bieg. I tak nie wpłynie, nic się nie poprawi w dziejach! Jeżeli ktoś traktuje na serio dogmat i objawienie chrześcijańskie, to wie, że i tak dzieje skończą się katastrofą (NwŚ, 228).
Władysław Stróżewski wskazywał, że właśnie w losie zwierząt dostrzegał artysta znamiona owej katastrofy:
Nowosielski bolał nad cierpieniem zwierząt, to była jedna z jego obsesji. Jak się dyskutowało o świecie i chciało się go bronić, że może nie jest taki zły, to zawsze mówił: Dobrze, a cierpienie zwierząt? […] Nowosielski miał wyczucie tego cierpienia, jako pewnego odprysku kosmicznego zła (NwŚ, 282).
25Nowak zwierzał się z przywiązania do zwierząt jak do krewnych 32. Komentując odnoszącą się do jego wyobraźni krytycznoliteracką formułę wspólnoty bosko-ludzko-zwierzęcej, stwierdzał: „W tym obrazie są i tajemnice, i rzeczy najprostsze, najważniejsze: miłość do ziemi, więź najściślejsza ze zwierzętami domowymi, które były niejako cząstką chłopa. Toteż chłop stworzył sobie dodatkową osobną biblię świętych zwierzęcych, z którymi łączyła go niepojęta już dziś współzależność” 33. Ale dopowiadał: „[…] gospodarskie konie, szanowane, zgrzeblone codziennie, szczotkowane, doglądane, czy nie mają poobijanych, popękanych kopyt, czy nie mają grudy w pęcinach, konie futrowane i pojone regularnie, te konie były nieraz katowane. Życie było okrutne dla całej wspólnoty istnienia” 34.
26Nowosielski twierdził, że aby na nowo zdefiniować miejsce zwierząt w świecie, należałoby – co jest postulatem beznadziejnym – odstąpić od literalnego odczytywania Starego Testamentu, uniemożliwia bowiem ono „przeniknięcie egzystencjalnej prawdy […] o dramacie zwierząt, a szczególnie zwierząt krzywdzonych przez ludzi” (rjN, 123). „Pismo Święte jest martwe […] w stosunku do zwierząt” (rjN, 128) – dodawał. Podkreślał, że współczesny Kościół nie potrafi ustosunkować się do cierpienia zwierząt. Myśliciel nie wierzył też w możliwość wypracowania przez Kościół nowej etyki, gdyż – jak podkreślał – Kościół jest przede wszystkim instytucją, w dodatku archaiczną. A prawdziwy Kościół, Kościół Ducha, wykracza poza Nowy Testament (rjN, 272).
27Szczególne miejsce w argumentacji Nowosielskiego zajmują przemiany systemu judeochrześcijańskiego od herezji abrahamicznej [czyli „wypędzenia immanencji boskiej z przyrody” (rjN, 123)] przez ofiary ze zwierząt tworzące swoiste kontinuum cierpienia 35, poprzedzające śmierć Chrystusa, którą zadano zgodnie z prawami religii (rjN, 123) i która zniosła konieczność innych ofiar: „Judaizm miał przynajmniej świadomość tego, że zwierzę musi być mordowane w obliczu Boga, że to jest ofiara. Chrześcijanie to zupełnie zatracili. I śmierć zwierzęcia nie ma aspektu religijnego w potocznym chrześcijańskim rozumieniu i doświadczeniu” (rjN, 273). Dodatkowo przemyślenia Nowosielskiego zdają się potwierdzać rozróżnienia Antona Rotzettera, który pisze o dwóch pojęciach ofiary, jakie pojawiają się w biblijnych tekstach o Baranku Bożym – to ofiara ludzkiej przemocy (victima) i ofiara w sensie religijnym (sacrificium); drugie znaczenie wiąże się według niego z „archaicznym niemożliwym dziś do zaakceptowania wyobrażeniem o Bogu” 36. Tym samym pozostaje już tylko victima, bez usprawiedliwienia i bez sensu, sakralnego czy jakiegokolwiek innego. Tak właśnie dzieje się w wizji Nowaka, zabijanie i modlitwa swoiście (i wygląda na to, że bluźnierczo, a jednocześnie w zgodzie z tradycją) się wspierają: „koguta zarzyna [się – A.J.] przed Zdrowaś” (Psalm uchylony, PW, 49), w Psalmie wigilijnym kolędnikami są „zwierzęta wierne zarąbane” (PW, 13) i kto wie, czy śpiewając, oprawcy nie zwracają się do Boga. Stanisław Balbus dochodził do wniosku, że poezja ta odsłania „grzech antropocentrycznej pychy, czyli agresywnego poczucia dominacji nad całą naturą” 37, ale i objawia wiarę, iż człowiek odkupi winy, jeśli będzie współuczestniczył w cierpieniu natury. Choć nie sposób nie zauważyć, że częściej jednak staje się jego sprawcą, współodczuwać ze sobą nawzajem potrafią wszystkie inne istoty poza nim (Psalm o psiej radości, Psalm o wiośnie).
28Przejawiający podobne intuicje Nowosielski wciąż napomykał o tajemniczym sensie zadawanego zwierzętom cierpienia 38, ich śmierć uważał za akt religijny (rjN, 273). Zmierzam do tego, że zarówno on, jak i Nowak nie poprzestawali na diagnozie, bezkompromisowym, nieprzyjmującym żadnych usprawiedliwień zapisie losu zwierząt. Krystyna Czerni podkreślała: „dla niego zwierzę pozostaje wielką tajemnicą i metafizycznym partnerem człowieka. Skoro całe życie uważa się za sakralne – gdziekolwiek jest życie, tam już jest coś świętego” (NwŚ, 282, podkr. – A.J.). Jego koncepcja i w tym przypomina cytowane wiersze, że charakteryzuje się eksterioryzacją męki Chrystusa (rjN, 271):
Wszyscy uczestniczymy w cierpieniu i śmierci Chrystusa. Tak samo zwierzęta, cała przyroda. Taki baranek paschalny to nie jest tak sobie, że ten baranek to symbol, nie symbol… nie! Cierpienie zwierząt jest realnym cierpieniem Boga. […] My niejako zastępujemy zwierzęta. To znaczy współuczestniczymy w ich cierpieniu, z tym że my posiadamy świadomość. W jakiś sposób jesteśmy dla zwierząt współuczestnikami ich zbawienia. Wprowadzamy te zwierzęta w rzeczywistość zbawioną 39.
29Nowosielski dość konsekwentnie, kreśląc tę perspektywę, najpierw przyznawał: „Nie wiem, jaką zwierzęta mają duszę. […] Jakąś jednak duszę zwierzęta mają na pewno” (rjN, 267). Potem zaś tłumaczył: „Myślę, że zmartwychwstanie wszystko to, co sami w swojej świadomości powołamy do zmartwychwstania. […] Jesteśmy zdolni nadawać imiona zwierzętom. Jesteśmy tak samo zdolni powoływać je do życia przyszłego” (rjN, 272). Jednak najważniejsze wypowiedziane w tym kontekście zdanie pada nieco wcześniej i brzmi: „Wszystko zależy od naszej wyobraźni […] tamten świat będzie taki, jak go sobie tutaj wyobrażamy” (rjN, 267).
30Najbardziej tajemniczym elementem wizji myśliciela jest wielokrotnie przez niego sugerowany związek zwierząt z aniołami:
Myślę, że piekłem duchów subtelnych, tych wspaniałych duchów subtelnych, stanem ich kenozis, stanem ich przebywania w piekle są właśnie zwierzęta. Zwierzęta są stanem kenotycznym bytów subtelnych […] egzystencja zwierząt jest piekłem bytów subtelnych, które składają swoim cierpieniem jakąś tajemniczą ofiarę (rjN, 270) 40.
31Nowosielski swoiście demontował tradycyjną drabinę bytów, twierdził, że renesansowy antropocentryzm odpowiada również za wykluczenie aniołów. O miejscu, jakie przyznawał zwierzętom, najdobitniej może świadczy sugestia, iż zabijanie ich jest bardziej morderstwem niż aborcja (rjN, 399). Ważny w tym kontekście wydaje się jego komentarz do tekstu wstępnej liturgii bizantyjskiej, który zaczyna się od opowieści o tajemniczej ofierze.„Otóż ten początek wcale nie jest antropocentryczny” – twierdził.„Ofiara z kogoś (z baranka) składana jest nie wiadomo za co i komu” 41. I choć wątpił, by zwierzęta mogły popełniać grzechy, gdyż nie mają tego rodzaju świadomości co człowiek 42, jednocześnie doszukiwał się ich uwikłania w pierwotną katastrofę, niejako uznając w ten sposób ich zupełnie osobną, swoistą relację z Bogiem: „Niczego nie wolno usprawiedliwiać. Zwierzęta mordują się dlatego, że wszechświat został w pewnym momencie zepsuty przez upadek aniołów” (rjN, 269). Zdumiewające jest, jak bliska tym wizjom była wyobraźnia poetycka Nowaka – w Psalmie kalekim: „Modli się klęcząc koń w kościele / […] I nie minęły trzy pacierze / jak zeszło z gwoździ trzech to ciało” (PW, 32); w Psalmie kulejącym: „W lipcu psy śpią na łapach / w psim śnie pola i ludzie / I pilnuje ich anioł / uwiązany przy budzie” (PW, 27); w Psalmie o skrzydle anioł karmi wołu. Psalm psi może najczytelniej unieważnia zbyt pochopnie wprowadzane i podtrzymywane różnice (a przy tym demaskuje całe okrucieństwo, jakie mieści się w powiedzeniu „Traktować kogoś jak psa”):
Pies zszedł na psy Odszedł od nas pies
Buda i łańcuch obroża i miska
jak w domu wdowy pierścionek i welon Dziadek przez miesiąc po psie pustkę iskał
aż na Wielkanoc w cztery łapy wcielon przeniósł się warcząc do psiej budy z pieca […]
Pies zszedł na psy Odszedł od nas pies Dziadek skopany i pławiony w rzece dopełzł do siana i drzemie na sianie Modli się człowiek i modli się pies poprzez pacierze i psie i człowiecze
Od nas zachowaj zachowaj nas Panie (PW, 67)
32Umknęło to zarówno Czai komentującemu Nowosielskiego, jak i Balbusowi interpretującemu Nowaka w perspektywie panteistycznej, więc swoiście jednak pozbawiającej zwierzęta indywidualności (miałyby one pełnić co najwyżej funkcję metafizycznych pośredników) 43. Tymczasem obaj – poeta i myśliciel – wykraczali poza antropocentryzm także w wymiarze życia duchowego, przypisując je zwierzętom jako podmiotom w relacji z Bogiem i człowiekiem, relacji dla tego ostatniego zresztą niepojętej. Poszerzali w ten sposób formułę oczywistej dla nich wspólnoty ciała 44o wspólnotę duchową. Później, niezależnie od nich teolog Andrew Linzey będzie przekonywał, że język praw w odniesieniu do relacji człowiek–zwierzę nie jest wystarczający.„Negatywnie formułowane zasady moralne, choć czasem niezbędne, nie zastąpią wizji moralnego dobra” 45– pisze we wstępie do swojej Teologii zwierząt.
33Kończąc te, podkreślam, wstępne rozpoznania, chcę przywołać jeszcze jedną wypowiedź Jerzego Nowosielskiego: „[…] stracić wiarę można wtedy, kiedy człowiek […] zanadto ufa katechizmowi i nagle mu się grunt spod nóg usuwa. To, co może wyczytać w najdoskonalszym nawet katechizmie, staje się nieadekwatne do jego osobistego doświadczenia. I to jest moment, w którym się traci wiarę” (rjN, 402). Charakteryzują te słowa postawę, dzięki której kreślone przez poetę i myśliciela wizje swoistej zoodycei mieszczą się wciąż w ich samorozpoznaniu jako chrześcijan.
Notes de bas de page
1 Na ostatnim etapie artykuł powstawał w trakcie realizacji projektu „Post-koiné. Zwierzęta i poeci (studia wybranych przykładów w literaturze polskiej)”, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numer dec-2014/12/S/HS/00182.
2 Z. Podgórzec Rozmowy z Jerzym Nowosielskim, oprac., wstęp K. Czerni, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 272. Dalej stosuję skrót: rjN, po nim podaję numer strony.
3 T. Różewicz, Z. i J. Nowosielscy Korespondencja, wstęp i oprac. K. Czerni, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009, s. 30.
4 Innego malarstwa nie było – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Magdalena Ujma, w: J. Nowosielski Sztuka po końcu świata. Rozmowy, wybór i układ K. Czerni, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012, s. 159–160, podkr. – A. J. Dalej to wydanie oznaczam skrótem: Szkś, po nim podaję numer strony.
5 T. Nowak Psalmy wszystkie, PIW, Warszawa 1980, s. 18. Dalej stosuję skrót: PW, po nim podaję numer strony.
6 http://www.katechizm.opoka.org.pl/rkkkIII-2-2.htm (dostęp: 11.1.2015), podkr. – A.J.
7 Por.A. Rotzetter Głaskane, tuczone, zabijane. Dlaczego zwierzęta zasługują na lepsze traktowanie, współpraca A. M. Forster, przeł. K. Markiewicz, Wydawnictwo Święty Wojciech, Poznań 2013, s. 102.
8 http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/encyclicals/documents/hf_jp-ii_enc_25031995_evangelium-vitae_pl.html (dostęp: 21.3.2015).
9 Wskazanym zagadnieniom poświęcony jest punkt 34, cytuję jedynie konkluzje: „Jeszcze raz staje się oczywiste, że rozwój, jego planowanie, użycie zasobów i sposób ich wykorzystania nie mogą być odrywane od poszanowania wymogów moralnych. Jedne z nich niewątpliwie wyznacza ograniczenia użycia widzialnej natury. Panowanie, przekazane przez Stwórcę człowiekowi, nie oznacza władzy absolutnej, nie może też być mowy o wolności «używania» lub dobrowolnego dysponowania rzeczami. Ograniczenie nałożone od początku na człowieka przez samego Stwórcę i wyrażone w sposób symboliczny w zakazie «spożywania owocu drzewa» (por. Rdz 2, 16–17) jasno ukazuje, że w odniesieniu do widzialnej natury jesteśmy poddani prawom nie tylko biologicznym, ale także moralnym, których nie można bezkarnie przekraczać”, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/sollicitudo.html (dostęp: 21.3.2015).
10 W. Hryniewicz Nadzieja powszechnego zbawienia. Rozważania nad tradycją wschodnią, w: Puste piekło? Spór wokół ks. Wacława Hryniewicza nadziei zbawienia dla wszystkich, red. J. Majewski, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2000; A. Linzey Teologia zwierząt, przeł.W. Kostrzewski, WAM, Kraków 2010; A. Rotzetter Głaskane, tuczone, zabijane…, dz. cyt.; J. Salij Gwiazdy, ludzie i zwierzęta. O godności człowieka i godności materii, W Drodze, Poznań 2009. A także numery tematyczne katolickich czasopism społeczno-kulturalnych:„Ethos” nr 102 (kwiecień–czerwiec 2013): Nasi „Bracia mniejsi”; „Tygodnik Powszechny” 2009 nr 50: I zwierzęta będą nas sądzić; „Więź” 1998 nr 7: Zwierzęta, nasi mniejsi bracia; „Znak” 2008 nr 6: O cierpieniu zwierząt; „Znak” 2013 nr 3: Prawo do zabijania. Por. również: J.Abramowska Pisarze w zwierzyńcu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 9–46 (rozdz. Pokrewieństwo i różnica). Bardzo propedeutyczny przegląd stanowisk rozmaitych religii wobec zwierząt przynosi P.Waldau Religia i zwierzęta, w: W obronie zwierząt, red. P. Singer, przeł. M. Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 105–128.
11 K. Czerni Ryzyko głośnego myślenia, Szkś, 5.
12 J. Nowosielski Ślepota chrześcijan [list w obronie zwierząt], w: tegoż Zagubiona bazylika. Refleksje o sztuce i wierze, wstęp i red. K. Czerni, Wydawnictwo Znak, Kraków 2013, s. 337–338.
13 T. Różewicz, Z. i J. Nowosielscy Korespondencja, dz. cyt., s. 371.
14 Jacek Salij na przykład twierdził, że dominacja człowieka nad zwierzętami to cena za poznanie pełni człowieczeństwa (W poszukiwaniu odrzuconej połowy. O teologii Jerzego Nowosielskiego,„Znak” 1982 nr 12). Nowosielski odpowiadał na te polemiki w innej rozmowie z Podgórcem. Por. O książce „Mój Chrystus” i o wolności myślenia, rjN, 371–384.
15 K. Czerni Nietoperz w świątyni. Biografia Jerzego Nowosielskiego, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011, s. 204–205, podkr. – A. J. Dalej stosuję skrót: NwŚ, po nim podaję numer strony.
16 Składają się na niego wiersze publikowane wcześniej w zbiorach: W jutrzni z 1966 roku, potem w kolejnych poszerzanych edycjach Psalmów z 1971 i 1974 roku oraz w o siedem lat późniejszych Nowych psalmach.
17 S. Balbus Nieśmiertelna choroba. O „Psalmach” Tadeusza Nowaka, w: Interpretować dalej. Najważniejsze polskie książki poetyckie lat 1945–1989, red. A. Kałuża, A. Świeściak, Universitas, Kraków 2011, s. 421.
18 Por. S. Balbus „Poezja w czasie marnym”. O metafizyce i historiozofii poezji Tadeusza Nowaka, w: T. Nowak Modły jutrzenne – modły wieczorne, Oficyna Literacka, Kraków 1992, s. 191, 196; J. Z. Brudnicki Tadeusz Nowak, PIW, Warszawa 1978, s. 14–15, 88–89; M.Wójcik-Dudek (Prze)Trwać w okolicach mitu. Funkcje mityzacji w poezji Tadeusza Nowaka, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007, s. 63.
19 S. Balbus Nieśmiertelna choroba…, dz. cyt., s. 437. Podobne są intuicje S. Dąbrowskiego w: Vox humana. Biblia w liryce Tadeusza Nowaka. Studia i szkice, tN kUl, Lublin 1993, s. 171, 174, 178, 182–183, 205.
20 Por. też Czy Bóg się wycofał? – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Dariusz Suska, Szkś, 365.
21 Jestem grzesznikiem, ale się tym nie chwalę – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Kazimierz Targosz, Szkś, 400–401. Por. Jałowa ziemia – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Janina Paradowska, Szkś, 408.
22 Biblia – źródło odwagi artystycznej – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Kazimierz Kania, Szkś, 197.
23 L. Kołakowski Herezja, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010, s. 11, 18.
24 „Z grubsza biorąc, w zachodnim chrześcijaństwie jest przewaga myśli dyskursywnej. Ona oczywiście jest i we wschodnim. Ale rdzeniem chrześcijaństwa wschodniego jest doświadczenie mistyki liturgicznej. Mówię tu o całym chrześcijaństwie wschodnim, nie tylko o Kościele zwanym formalnie prawosławnym, również o chrześcijaństwie przedchalcedońskim” (Między Krakowem a Poczajowem – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Anna Radziukiewicz, Szkś, 292). Por. również O religii i Kościołach – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Elżbieta Czerwińska, Szkś, 308; J. Nowosielski Ortodoksja żywiąca się herezją, w: Zagubiona bazylika…, dz. cyt., s. 291–294, a także L. Kołakowski Herezja, dz. cyt., s. 21–24.
25 Raj, którego nie było. Z Tadeuszem Nowakiem rozmawia Janina Koźbiel, w: T. Nowak Spowiedź wyobraźni (szkice i rozmowy), zebrała oraz wstępem i notą opatrzyła A. Jarzyna, Pasaże, Kraków 2014, s. 314; podkr. – A. J. Dalej stosuję skrót: SW, po nim podaję numer strony.
26 D. Czaja Lekcje ciemności, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2009, s. 104–109.
27 „gdy ona przez sen wzdycha / zdejmuję z kolan jej łeb wilczy / i z bożych rąk wyjmując dzidę / zbliżam się do niej I Bóg milczy” (PW, 30).
28 „Inni i tak będą jedli mięso. Nie ma na to sposobu, żeby nie być grzesznikiem” (Czy Bóg się wycofał?…, dz. cyt. s. 364).
29 Tamże, s. 365.
30 Szerzej o diecie Nowosielskiego pisze Krystyna Czerni, NwŚ, 275.
31 O religii i Kościołach…, dz. cyt., s. 313.
32 Tadeusz Nowak Księga domu naszego, SW, 90–92.
33 O chłopskim i poetyckim wędrowaniu. Z Tadeuszem Nowakiem rozmawia Kazimierz Kania, SW, 259.
34 Tamże, s. 261.
35 J. Nowosielski Ortodoksja żywiąca się herezją, dz. cyt., s. 292.
36 A. Rotzetter Głaskane, tuczone, zabijane…, dz. cyt., s. 212–213, 216.
37 S. Balbus Nieśmiertelna choroba…, dz. cyt., s. 440–441.
38 Piekło jest bliżej – z Jerzym Nowosielskim rozmawiają Katarzyna Janowska i Piotr Mucharski, Szkś, 392.
39 Religia jest rzeczą bardzo niebezpieczną – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Rafał Zmysłowski, Szkś, 378.
40 Por. również Teologia chwały – z Jerzym Nowosielskim rozmawia Tadeusz Wyszomirski, Szkś, 268–269; Religia jest rzeczą bardzo niebezpieczną, dz. cyt., s. 378–379. Wizje Nowosielskiego okazują się jeszcze radykalniejsze niż koncepcje Rotzettera, który twierdzi, że Bóg wcielił się w każde życie (np. s. 216), że w Nowym Testamencie nie ma różnicy między ciałem ludzkim a zwierzęcym (s. 222).
41 J. Nowosielski Ortodoksja żywiąca się herezją, dz. cyt., s. 292.
42 S. Balbus podobne przekonanie przypisuje Nowakowi, zob. tegoż, Nieśmiertelna choroba…, dz. cyt.
43 Tamże, s. 437.
44 Zapytany o ikonę zwierzęcia, Nowosielski odpowiadał: „Wystarczy, że namalujemy własną ikonę, czyli ikonę ciała ludzkiego. Człowiek też przecież jest zwierzęciem. Mamy bezpośrednie doświadczenie naszej zwierzęcości, naszej cielesności, naszego ciała i tragedii naszego ciała. Nie mamy wglądu w cielesność zwierząt” (rjN, 272, podkr. – A.J.). Ostatnie zdanie jest warte podkreślenia, bo mieści się w nim, w formule niedostępnej integralności właściwej jednostkom, wizja zwierzęcej podmiotowości.
45 A. Linzey Teologia zwierząt…, dz. cyt., s. 10.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019