Zoofilologia pod auspicjami augurów
p. 149-169
Texte intégral
Zoofilologia
1Co to jest zoofilologia? Darmo szukać tego terminu w słownikach i w encyklopediach, bo choć nazwa brzmi uczenie, to nie powstała dotąd taka dyscyplina czy specjalność naukowa. Używam tego terminu na wzór neologizmów, jakie zadomowiły się w humanistyce, takich jak „gramatologia” (nauka o gramach, czyli znakach graficznych) Jacques’a Derridy albo „dromologia” (nauka o prędkości) Paula Virilia. Analogicznym pojęciem byłaby też „mikrologia”; owszem, powstają wciąż nowe mikrospecjalności (mikrobiologia, mikroekonomia, mikrohistoria itp.), ale nie istnieje uniwersalna wiedza o bytach mikrych. Nie ma nawet ogólnej teorii czy filozofii tego, co jawi się jako małe. Niemniej samo słowo, zrozumiałe i poręczne, stosowane bywa w rozmaitych kontekstach. Sam używam go z upodobaniem przy wielu okazjach, najczęściej w zbitce – „mikrologia literacka” 1.
2Podobnie rzecz się ma z zoofilologią, termin ten także wymyślony został dla potrzeb literaturoznawczych. Skoro od dawna istnieje „zootechnika”, „zoografia”, „zoopsychologia” czy „zoosocjologia”, to może potrzebna jest zoofilologia? Tym bardziej że polszczyzna sprzyja kontaminacji obu dziedzin – zoologii i filologii. Taka operacja słowotwórcza jest bardzo prosta, ale jej konsekwencje intelektualne budzą już wątpliwości. Co byłoby przedmiotem erygowanej właśnie filologii zwierząt? Czy można ją usytuować na wydziale filologicznym, obok filologii klasycznej, slawistyki i szeregu neofilologii? To brzmi jak żart, bo zwierzęta nie posiadają własnego logosu (języka narodowego, piśmiennictwa, literatury). Wiadomo jednak, że komunikują się między sobą, używają znaków, a nawet – w wypadku małp naczelnych – nauczone zostały podstaw ludzkiego języka; nie są to jednak dylematy filologiczne. To kwestie szczegółowe z zakresu semiotyki i psychologii zwierząt, badane też w trybie interdyscyplinarnym przez antropologów i neurolingwistów dociekających genezy języka. Mając należny respekt dla eksperymentów i teoretycznych modeli Martina Nowaka czy Stevena Pinkera, nie chciałbym tego, co należy do nauk ścisłych, mieszać z fantazją zoofilologiczną, bo zwierzęta nie mówią (przynajmniej tak, jak czynią to ludzie). Istnieje jednak terytorium, na którym dzieje się inaczej; tym obszarem jest literatura. W świecie fikcji zwierzęta często dochodzą do głosu i wiele mają do powiedzenia, istnieją nawet gatunki i formy piśmiennictwa (na przykład bajka), które są ich domeną. Z tego względu miano zoofilologii można by zastosować do badań nad dziełami literackimi, których narratorami lub bohaterami są zwierzęta, albo szerzej jeszcze – do ogółu tekstów, w których pojawia się tematyka zwierzęca. Ale wówczas zoofilolog byłby znawcą książek, które opatrzone etykietą „literatura o zwierzętach” stoją na osobnej półce w szkolnych bibliotekach i księgarniach (literacki odpowiednik telewizyjnego kanału Animal Planet). Jego wiedza miałaby charakter opisowy, nieuchronnie zagrożona byłaby powierzchownością, a nawet naiwnością, jaką czasem grzeszą badania nad literaturą dla dzieci i młodzieży.
3Aby uniknąć podobnego rozmycia, zoofilologia nie powinna zatrzymywać się na zewnętrznym oglądzie animalnych obrazów, wątków czy motywów, lecz zachowywać więź z filologią – słyszeć głosy zwierząt, a nawet ton i styl (jesteśmy przecież na terenie literatury). I w ten właśnie sposób wyrażać ich odrębność i wyjątkowość, bo idea zoofilologii, wyrastająca z potrzeby podmiotowego traktowania zwierząt, jest afirmatywna i afektywna. Jeśli termin „filologia” literalnie oznacza miłość logosu, to „zoofilologia” zachowuje ów aspekt etyczny – zoofilolodzy to miłośnicy zwierząt. Taka deklaracja uczuć jest jednak aktem desperackim, bo łatwo ją ośmieszyć mianem zoofilii. Nie chcę wikłać się w kłopotliwe konteksty seksualne, subwersywne, perwersyjne, patologiczne, inkryminowane czy kryminogenne, ani też w powinowactwo z transgresyjnymi badaniami nad odmiennością i odmieńczością (queer studies). Tak czy inaczej, oba słowa – „zoofilologia” i „zoofilia” – brzmią podobnie, na szczęście ten kłopotliwy pogłos niesie też pewne korzyści. Nie pozwala zakrzepnąć zoofilologii w postaci specjalistycznego terminu, oddala nobliwą naukowość, zdradza ironiczny rodowód owej niby-nauki, niezbywalną dozę komizmu, niestosowności, a nawet obsceniczności. Niech tak będzie, w ten sposób zoofilologia pozostaje wierna wolnemu duchowi literatury i szalonej utopii poszukiwania wspólnego języka ze zwierzętami.
Rok 1989
4Projekt, czy raczej koncept, nazywany tu zoofilologią zaledwie przed paroma laty doczekał się definicji 2, ale jego prehistoria jest znacznie dłuższa, sięga co najmniej dwóch dekad. Za moment założycielski można uznać rok 1989 (skądinąd przełomowy w dziejach Polski). 15 i 16 listopada 1989 roku na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się sesja Wyobraźnia barokowa (od baroku do współczesności), na której wygłosiłem referat Ptaki Hieronima Morsztyna 3. Jego współautorem był Pinturicchio, papuga falista, samiec o niebieskim upierzeniu, zamieszkały w Chorzowie i z tego względu nieobecny w Warszawie. Mimo absencji w gronie referentów jego współudział w tekście, który miałem przyjemność wygłosić, był wielokrotnie, wręcz ostentacyjnie podkreślany. Co więcej, śladem tamtego zdarzenia jest nasze wspólne zdjęcie opublikowane w kwartalniku „Ogród” z 1992 roku w numerze 1 na stronie 234 (efekt sesji fotograficznej, którą z Pinturicchiem odbyła wybitna dziś dokumentalistka Beata Dzianowicz). Zwracam uwagę, że konferencja odbyła się w gorącym okresie: wkrótce po obradach Okrągłego Stołu i wyborach czerwcowych, dokładnie zaś w pierwszych miesiącach działania rządu Tadeusza Mazowieckiego. Społeczeństwo polskie odzyskiwało wówczas głos i walczyło o podmiotowość, więc kiedy na sali konferencyjnej do głosu doszło zwierzę (ustami swojego pełnomocnika), publiczność zareagowała entuzjastycznie. Nie był to jednak akt polityczny, raczej naukowy happening, trochę żart, ale zgodny z duchem wszechobecnej wolności. Nie zdawałem sobie wówczas sprawy, że akt pisarskiej spółki z Pinturicchiem o lat piętnaście wyprzedza sławny, historyczny wręcz artykuł z „Journal of Applied Animal Welfare Science” (2007 vol. 10 no. 1), którego współautorami były trzy szympansy karłowate bonobo. „Rzecz jasna szympansy (Kanzi Wamba, Panbanisha Wamba, Nyota Wamba) – dopowiada Ewa Domańska – nie pisały tego artykułu, ale komunikowały się z badaczką (Sue Savage-Rumbaugh) i odpowiadały na pytania dotyczące ich potrzeb” 4. Wedle uczonej artykuł ten „podważa ludzki monopol na autorytet poznawczy i ukazuje możliwości wielogatunkowego autorstwa i budowania transgatunkowej wiedzy”. Jako współautor Ptaków Hieronima Morsztyna podzielam to przekonanie, choć teza sformułowana została tutaj zbyt pryncypialnie (nadto scjentystycznie i pompatycznie). Pisarską spółkę zwierząt i ludzi pojmuję nieco skromniej, a zarazem swobodniej, jako swoiste kontinuum; zwracam też uwagę, że owo współdziałanie ma dłuższą historię, której śladów można poszukiwać na kartach dawnej literatury polskiej, choćby u Andrzeja Krzyckiego, Paska i oczywiście Morsztyna. „Równie sławnej wiewiórki nie znał nigdy nikt” 5– i ona też przemówiła po łacinie w swoim nagrobku Epitaphium albulae; muris volatilis, a gdyby ktoś dyskutował z tezą o wyjątkowości talentów Białochy, to naraziłby się na królewski gniew Zygmunta I. Z większym jeszcze przekonaniem zwracam uwagę na inspirującą rolę wydry zwanej Robakiem, która nie tylko rozumiała wiele kwestii Jana Chryzostoma, ale zawładnęła jego sercem, czemu zawdzięczamy najpiękniejsze stronice Pamiętników (ona też trafiła na dwór monarchy, Jana III Sobieskiego). W ten szereg wpisuję Pinturicchia, głęboko przekonany, że bez zażyłości z nim nigdy bym nie wygłosił referatu o Hieronimie Morsztynie. Nie zajmowałem się wówczas literaturą staropolską ani tym bardziej Morsztynem, lecz kiedy przypadkiem trafiłem na jego wiersze zdominowane przez ptasi zgiełk, to poczułem się jak w domu. Przygotowując wystąpienie konferencyjne o poetyckiej ornitologii, miałem poczucie wspólnoty twórczej z papugą domownikiem. Wręcz namacalne, bo ptak, z którym dzieliłem pokój i talerz, uczestniczył w moich lekturach, skubiąc kartki, a w trakcie pisania tekstu siadał mi na głowie. Można powiedzieć więcej: siedział też w mojej głowie, bo rezonowały w niej echa naszych rozmów.
5Pinturicchio urodził się w 1979 roku, a jako roczny ptaszek (w 1980) opanował słowo „solidarność”, które w czasie stanu wojennego przyszło mu powtarzać setki razy, przed każdym zachwyconym gościem domu (także listonoszem, kominiarzem czy księdzem na kolędzie). Po kilku latach przygnębiającej dekady te dialogi przycichły, aż do kwietnia 1989, kiedy doszło do reaktywacji związku. Wtedy zacząłem prosić, wręcz błagać Pinturicchia, by przypomniał sobie tamto słowo i jeszcze raz powiedział: „solidarność!”. Po wielokrotnych naleganiach usłyszałem – „solidność”. Wyraz brzmiał podobnie, ale krócej i znaczył co innego, niemniej doskonale wyrażał ducha czasu – postulat powrotu do normalności. Parę lat później papuga sama z siebie zaczęła mówić „dość” i wtedy postkomuniści powrócili do władzy. „Solidarność, solidność, dość” – to najkrótszy i bodaj najlepszy komentarz do zmian historycznych oraz mentalnych tamtej epoki. Ale kto był autorem tego hasła? Czy Pinturicchio? Wedle koncepcji Brunona Latoura ptak byłby tylko jednym z aktorów-sieci, razem z opiekunami, gośćmi chorzowskiego mieszkania, wszechobecnymi politykami i oczywiście włączonym telewizorem. Ale można to objaśnić tradycyjniej, wręcz archaicznie: papuga nie potrafiła komentować zdarzeń, ale powodowana jakąś zewnętrzną mocą, dawała znaki, które zostały zinterpretowane przez augura. Piszący te słowa podjął się zatem owej pradawnej roli. Inaczej mówiąc, dokonałem aktu dywinacji, ściślej – ornitomancji, czyli sztuki odgadywania przyszłości z ptasich głosów.
6Jednakże wtedy, w roku 1989, nie byłem tego świadom, bo prawie nic nie wiedziałem o augurach i ich auspicjach. Moją uwagę przykuwała wtedy kwestia podmiotowości zwierząt i jej artykulacji. Po upływie dwudziestu pięciu lat zauważam z zadowoleniem, że problem ten zyskuje na znaczeniu, rozważany jest coraz głośniej i szerzej, ale mimo postępu w kręgu animal studies słabo wciąż rezonuje Derridiańska maksyma: „Myślenie o zwierzętach, jeśli coś takiego istnieje, wywodzi się z poezji” 6. Dlatego najbardziej inspirującym impulsem dla zoofilologii zdaje mi się kulturowa przeszłość naszych relacji ze zwierzętami, bo to kwestia zapoznana, szczególnie w zakresie literatury staropolskiej i romantycznej. A jeszcze bardziej zapomniane jest owo archaiczne źródło – sztuka augurów. I tym zagadnieniom chciałbym poświęcić resztę uwagi.
Banialuka i inne nieludzkie imiona
7Jeśli ktoś nadal nie daje wiary, iż falista papużka ze Śląska wyprzedziła swą manifestacją podmiotowości amerykańskie małpy, to przywołuję autorytet świadków, organizatorów i uczestników warszawskiej sesji, tym bardziej że pozwoliłem sobie wówczas na ryzykowne czy wręcz niestosowne żarty z ich nazwisk. Antoni Czyż, Kwiryna Ziemba, Renata Lis, Piotr Wilczek, a także Krzysztof Mrowcewicz i Adam Karpiński, to ważne nazwiska, znaczące we współczesnej polonistyce, znaczące także w sensie dosłownym. Czyniąc w roku 1989 aluzję do ich animalnej wymowy, naśladowałem poczucie humoru Hieronima Morsztyna, ale też całej literatury staropolskiej, w której znakomite nazwiska szlacheckie (Ciołek, Kozioł, Struś itp.) były obiektem niezliczonych żartów. Fraszki, satyry, bajki, a zwłaszcza zwierzęce nagrobki raz po raz wygrywały tajemniczą (może herbową?) wspólnotę imion zwierząt i ludzi. Są świadectwem ich zadziwiającej zażyłości, bliskości tak silnej, a zarazem wesołej, iż czytanie dawnej literatury polskiej traktuję jak rozrywkę podobną do spaceru po lesie albo ogrodzie zoologicznym – tyle tam zwierząt! Morsztynowy Sumariusz wierszów aż roi się od zwierzęcych figur: małpa, świnia, a także kokosz pojawiają się już w czterech inicjalnych, typowo erudycyjnych utworach, poświęconych Diogenesowi, Sokratesowi i Demostenesowi 7. Legendarny mówca uczy się wymowy od warczących psów, a w finale wiersza słychać szczekanie retorów (niewiele trzeba, by wpaść na koncept zoofilologii). Odkrywałem wówczas dla siebie geniusz pierwszego poety polskiego baroku. Morsztyn z Raciborska okazał się pierwszym także w kręgu poezji świeckiej (za sprawą Światowej rozkoszy), pierwszym, który świadomie zrezygnował z druku (i wsparcia mecenasa), aby swoje teksty rozpowszechniać anonimowo w rękopiśmiennych kopiach. Wśród dzieł Hieronima krążących w odpisach (wiemy o co najmniej jedenastu egzemplarzach, z których zachowało się osiem) znalazł się także pierwszy „romans w języku polskim” 8, a zarazem pierwszy masowy bestseller w naszej literaturze. Tym niesamowitym przebojem była Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy, znana powszechnie jako Baniuluka. Napisana najprawdopodobniej w roku 1620, opublikowana anonimowo w 1650 roku (prawie trzydzieści lat po śmierci autora), do roku 1752 doczekała się aż ośmiu edycji o łącznym nakładzie około dziesięciu tysięcy egzemplarzy!
8Intrygujące imię Banialuka może pochodzić od słowiańskiej nazwy bośniackiego miasta Banja Luka (dosł. Bańska Łąka) albo od tureckiej frazy Benli kyz (dziewczyna z pieprzykiem – tak zwała się bohaterka Księgi miłości, eposu Mehmeda). Nie wiadomo skąd wyjęte słowo (w językach słowiańskich banja oznacza łaźnię lub wykop, kopalnię), w polszczyźnie nie wywołuje jednak znaczących skojarzeń.„Banialuka” brzmi tutaj obco, dziwacznie, wręcz egzotycznie, a dzięki karierze baśni fantastycznej Morsztyna stała się synonimem nonsensu, głupstwa, błahostki. Nie wykluczam, że fonetyczny walor tego wyrazu mógł zadźwięczeć w polskich uszach jak onomatopeja „pustki” („bania” – bańka, wydmuszka; „luka” – przerwa, pauza, znak nicości). Do deprecjonującego odczytania Banialuki przyczynili się pisarze oświecenia, a więc zawołani racjonaliści (Franciszek Zabłocki, Kajetan Węgierski, Ignacy Krasicki, Stanisław Kostka-Potocki, Julian Ursyn Niemcewicz i inni), uznając ją za skandal, grzech przeciw rozumowi, szydzili z jej prowincjonalnych przeważnie czytelników z przesadną pasją.
9Jeśli imię Banialuka kojarzono z brakiem sensu, to równocześnie warto przypomnieć, że czytelnicy nie znali nazwiska autora Banialuki, który sam był animatorem ulotnego, więc przeważnie bezimiennego obiegu literatury. Co więcej, anonimowy pozostaje także główny bohater baśni, królewicz, oraz trzech pomagających mu pustelników. Bezimienność królewicza może sugerować status everymana, ale powściągliwość w nazywaniu dotyczy też innych osób. Miano tytułowej Banialuki pojawi się w całej powieści zaledwie dwa razy, a z imienia znamy jeszcze tylko trzy postaci: to Libejn (ojciec królewicza), Adwerpina (jego siostra) i Daskraj (sługa). Ta onomastyczna oszczędność wobec ludzi jest tym bardziej zaskakująca, że już w pierwszym rozdziale powieści, w pierwszej scenie królewskiego polowania, narrator powiadomi nas, jak wabi się trzynaście myśliwskich piesków. Pięciokrotnie powtórzy się imię brytana Melampa, charcicy Rażnej – czterokrotnie. Poznamy jeszcze inne psy gończe, to Sóweczka i Kornet (rodzeństwo), Puzan, Sztort, Klaret, Trafiak i Pomort. W przypadku brytanów (Melamp – Trus – Pamfag) wiadomy jest nadto ich rodowód sięgający Sparty, natomiast charcicę Mężną 9i Sokoła na smyczy osobiście trzyma król. Podsumujmy: tylko trzy osoby znamy z imienia, zwierząt – co najmniej trzy razy więcej! Dlaczego?
Głosy zwierząt
10Adeptowi animal studies jawić się powinna Banialuka rajem, bo zwierzęta są tu wszechobecne jak w Panu Tadeuszu, a może bardziej jeszcze? Obok zwierzyny łownej (cudownie nieuchwytnej lub osadzonej na talerzu) pojawia się latająca kapela, mnoży się fauna fantastyczna (także mitologiczna), straszą potworne hybrydy, a w tle, dniem i nocą pobrzmiewa ptasi świergot:
To czas był najweselszy, gdy ptastwo pierzchliwe piosneczki powtarzało w krzakach świergotliwe, nocne puchacze hejnał nade dniem śpiewały,
a odęte z wieczora sowy wykrzykały 10.
11Bohater opowieści, poszukujący swojej wybranki na wiele sposobów, spoufalił się z naturą, brnąc przez lasy, pola i bagna; spał na jednym łożu z wężami i jaszczurkami, poruszał się ścieżkami zwierząt, tuż obok żerujących drapieżników, sam karmił się leśnym runem: „błąkał się, i sam prawie zrównany zwierzowi / zmieniwszy królewskiemu pokarm żołądkowi: / ziółka kwaśne to jego wyborne potrawy, / którymi go pół roka żywił Bóg łaskawy” (94). Baśniowa inicjacja przypomina survival, ale ani to, ani „dieta wegańska” nie stanowi dla zoofilologa największej atrakcji, bo prawdziwą niespodzianką są dopiero „katalogi zwierząt” w następnym, ósmym rozdziale powieści. Ta część utworu wzbudziła też największe zainteresowanie krytykujących Morsztyna historyków literatury, natomiast przemilczana została przez jego oświeconych adwersarzy. Klasyków irytował fantastyczny wątek miłosny, czary, diabły, monstra i inne zjawiska nieracjonalne, choć są one typowe dla bajki magicznej. Lecz tym, co rzeczywiście wyróżnia Banialukę na tle gatunku, były wspomniane już litanijne wyliczenia zwierząt. A oto ich fabularne uzasadnienie: główny bohater daremnie ścigający zaginioną królewnę prosi o pomoc spotkanych kolejno trzech pustelników. Pierwszy, nagii zarośnięty, wygląda jak „bestyja” albo „dziki mąż”. Od prawie dwudziestu lat żyje w leśnej głuszy, w utajnionym zakątku, łudząco przypominającym Mickiewiczowski matecznik. Najdziksze „źwierze” karmią go i oddają mu posługi, a nawet zabawiają konwersacją:
A lubo mają różne głosy z przyrodzenia, żaden mi nie jest trudny do wyrozumienia. One też mowę moję łacno zrozumieją,
Bo się te cuda same Boską mocą dzieją.
Ciebie nie pytam, ktoś jest i jakoś nazwany. (96)
Bez pytania o imię pustelnik spieszy księciu z pomocą, angażując swoich czworonożnych przyjaciół, których wzywa po kolei:
Lew idzie przed tych bestyj wojskiem niezliczonym, sprawując je jak hetman ogonem kręconym.
Następują gromadne pułki niestrzymanych łosiów, a potym koni nigdy niechełznanych. Żubry ciężkie z jadłymi idą niedźwiedziami,
Z drapieżnymi jelenie [w] przyjaźni z wilkami. (97–98)
Tak oto coraz rytmiczniej, w tempie trzynastozgłoskowca przez całe dwadzieścia wersów kroczy kolumna trzydziestu jeden gatunków ssaków, którym pustelnik stawia pytanie o miejsce pobytu Banialuki. W odpowiedzi słychać osiemnaście najróżniejszych odgłosów:
Mruczał niedźwiedź, a wilk wył, hodyńce krząkały, tygrys, lampart, ryś warczał, wielbłądzi parskały, osieł i muł huczeli, kwikał jednorożec,
tur jęczał, zając wrzeszczał, parskał nosorożec. Popielica z wiewiórką po cichu pryskała,
żbik mlaskał, po nim liszka jako pies szczekała. Wszystkie zgoła swym głosem sprawę mu dawały,
Jakoby o królewnie nigdzie nie wiedziały. (98–99)
W tej sytuacji potrzebna okazała się pomoc drugiego pustelnika, jeszcze bardziej świętego, bliższego nieba, bo zaprzyjaźnionego z ptactwem. I powtórzy się scenariusz poszukiwania: najpierw apel do latających stworzeń, a potem ich przesłuchanie:
[…] Naprzód orzeł śmiały,
po nim drapieżne sępy w kupę się zleciały. Strusy silne, żorawie czujne, pyszne pawy, feniksy bystrookie, plugawe bociany,
bąk błotny, czapla rybna, nocne ślepowrony, bażant smaczny, przykładne lecą pelikány. Sokoły górnolotne, rarogi myśliwe,
są bujne białozory, jastrząby gniewliwe, krogulcowie ubawni, borowe pustułki,
rącze kobuzy, z nimi gorące gżegżółki. (99)
Daleko jeszcze nawet do połowy tej parady, bo na wezwanie stawiło się dziewięćdziesiąt jeden gatunków ptaków (prawie trzykrotnie więcej niż ssaków), a każdy z nich sygnowany jest epitetem, co zdaje się antycypować dwuelementową typologię Linneusza. W ten sposób przez poemat przewija się gigantyczny orszak zwierząt, łańcuch nazw wraz z typowymi dla gatunku cechami, aż wreszcie usłyszymy ich respons: niesamowity wielogłos, ornitologiczny chór, jakby ptasią symfonię:
12Bażant piał, a bąk bączał, kraczą ślepowrony, miłosiernie śpiewały ciche pelikány.
Sokół, raróg, białozur z jastrząbami kwili, krogulce, drzymlikowie toż ciszej czynili, Plegotały kaweczki, sroki szczegotały, krucy, gawroni, wrony nieróżnie krakały.
Sowy huczały, puszczyki z puchaczem wołały, drop ksykał, głuszec puchał, dudkowie dudały. Grały cietrzewie, a ich cieciurki kokały, prześwisują kuligi, a kraski wrzeszczały.
Ciurkał dzięcioł, wróbl świerkał, strykały chrościele, słowiczek lamentował, a pardwa kokciele, Skowronkowie wesoło pod niebem śpiewali, przepióreczki zwabiały, a trznadle strykali.
Cięgocą kuropatwy, a potresty świerczą,
gile i szpaki świszczą, jemiołuchy skwierczą, świergolą syrokosy, szczygieł przekrzykuje, makolągwa gwizdała, krzywonos wykrzykuje, psykali czyżykowie, kwiczoły piskały,
drozdy skrzypią, a żołny niemiło skrzeczały. Zięba „cin, cin”, sikora „tarara” – przydaje,
strzyżyk: „ci, ci”, a więcej głosu mu nie zstaje. (101)
13Ale to bynajmniej nie koniec, bo na głos czeka jeszcze dwadzieścia gatunków (a przeskoczyłem kilkanaście innych),„trukały trukaweczki”, „gorlą synogarlice”, „gżegżółka gżegoce”, „lelek jęczy”, a „papuga rozprawia”. Wszystkich głosów ptasich jest tylko sześćdziesiąt sześć, ale czytelnik, a raczej słuchacz, może mieć wrażenie nieskończoności, jakby to był jakiś muzyczny ambient czy minimal music – repetycja zapętlonej taśmy. Lecz równie dobrze można odnieść wrażenie niesamowitego zróżnicowania dźwięków.
14Kiedy w roku 1989 głośno skandowałem tekst niewznawiany (więc poniekąd milczący) od połowy XVIII wieku, czułem silne wzruszenie, ale naśladując prawie sto zwierzęcych głosów, miałem potężniejsze poczucie, że ogłaszam jakąś transgatunkową sensację. Obecny na sali Radosław Grześkowiak (wtedy jeszcze student zainteresowany edytorstwem) złożył uroczystą deklarację, iż koniecznie musi wydać Banialukę. Udało mu się to dopiero w roku 2007 w pomnikowej serii Biblioteka Pisarzy Staropolskich, ale rewolucji nie wywołał. Wspaniała edycja przeszła bez echa, choć stanowi przejmujący dowód przewrotu, jaki w wieku XVII dokonał się w dziejach polskiego i światowego piśmiennictwa – oto zwierzęta bodaj po raz pierwszy odezwały się własnym głosem! Nazwa każdego animalnego gatunku powtórzona dwakroć brzmiała dostojnie. Każdy zwierz wyróżniał się właściwym sobie atrybutem (stałym epitetem niby w greckiej epopei), indywidualnie też odpowiadał na pytanie pustelnika. Relacja jakby osobista, tak uroczysta jak na wojskowym apelu, naradzie wojennej (trwa poszukiwanie zaginionej księżniczki), a może przy głosowaniu w sejmie? Owszem, zwierzęta odzywają się pod komendą człowieka, wedle kulturowego wzorca, ale nie mówią wcale po ludzku – co w baśni (apologu, nagrobku, prozopopei) byłoby zwyczajne. Odzywają się po swojemu, swoim animalnym kodem, to chyba największa rewelacja Banialuki! Ich komunikaty rozumie pustelnik – lecz tylko on. Języki zwierząt i ludzi są autonomiczne i rozłączne, bo jesteśmy inni, a ten podział to tajemnica nurtująca potem romantyków, a jeszcze później Derridę, który desperacko próbował wymyślić jakieś komunikacyjne medium, animot (zwierzę-słowo), pozwalające pokonać dzielącą nas przepaść 11.
15Dopuszczając zwierzęta do głosu, powtarzam, dokonał Hieronim Morsztyn rzeczy niezwykłej w dziejach całej literatury. A przy okazji osiągnął sukces artystyczny (wirtuozeryjny) porównywalny z imitacją ptasich głosów, którą w tym samym czasie (1614) popisywał się włoski jezuita Mario Bettini. Mimetyczne koncerty pisali też kompozytorzy doby baroku: Heinrich Ignaz Biber, Antonio Vivaldi, François Couperin, (potem Haydn, Mozart, Rossini, Saint-Saëns, Rimski-Korsakow – aż po Katalog ptaków Messiaena). Jednak poza ostatnim przypadkiem były to eksperymenty lub ekstrawagancje kojarzone z dziecinadą, uładzane i pomniejszane. Inaczej określi ten mimetyzm wydawca Banialuki – „Takiej kakofonii nie znała wcześniej polska literatura” 12. Więc nie błaha zabawa, lecz innowacja, i bynajmniej nie miła dla ucha polifonia, lecz kakofonia, czyżby przekroczenie systemu? Kiedy Morsztynowe zwierzęta beczą i psykają, to ich głosy rzeczywiście sytuują się poza polszczyzną, ba, poza jakimkolwiek systemem językowym. Osobliwość imitacyjnych zabaw językowych od dawna niepokoi lingwistów, a zwłaszcza fonologów. Dźwiękonaśladowczość bowiem jest „przekroczeniem fonologii danego języka”, a nawet krokiem w stronę „nie-języka” 13. Dlatego właśnie Banialuka jawi się jako tekst transgresyjny, napisany przy użyciu wielu kodów, ludzkich i nieludzkich, a zatem – jest gatunkową hybrydą. Ta klasyfikacja brzmi jak aluzja do Bachtinowskiej definicji powieści (wywodzącej się przecież z romansu), w której Michaił Bachtin rozpoznał „potworną hybrydę”, genologiczne monstrum, niemieszczące się w systemie gatunkowym, a mimo jarmarcznego czy karnawałowego zgiełku uwodzące masy czytelników.
Onomatopeje i oznaki
16Dotknąłem tu, albo ledwie musnąłem, serii problemów lingwistycznych, teoretycznoliterackich, kulturowych i psychologicznych związanych z osobliwością, czy wręcz wybrykiem, onomatopei. Brakuje miejsca, aby rozwinąć te otchłanne niekiedy zagadnienia, wypunktuję je więc tylko w telegraficznym skrócie:
Wedle twórców lingwistyki strukturalnej, Ferdynanda de Saussure’a i Mikołaja Trubeckiego, onomatopeja jest anomalią, usytuowaną poza siecią opozycji (nie przenosi sensu). Posługują się nią także niemowlęta; „naśladowanie dźwięków zwierząt – zauważył Jakobson – należy do dziwnego i skomplikowanego wymiaru dziecięcej mowy, której dokładny status jest wysoce niejasny” 14. Jest to pozostałość gaworzenia, fazy przedjęzykowej, w której aparat mowy ma zdolność imitacji wszelkich dźwięków. Starsze dzieci, tracąc fenomenalną artykulację, nadal uparcie kraczą, szczekają czy miauczą, zdradzając głęboką więź z wybranym zwierzęciem, są wtedy nieświadomymi wyznawcami totemizmu.
Dorosły może cofnąć się do fazy bełkotu, uczestnicząc w rytuałach, orgiach, w stanie zamroczenia, transu, opętania. Jacques Derrida (za Janem Patočką i Eugenem Finkiem) kojarzy to „bestialstwo” z archaicznym misterium orgiastycznym (przedplatońskim), którego istotą jest sakralne zatracenie w zwierzęcości i boskości równocześnie 15. Wiktor Szkłowski w manifeście Wskrzeszenie słowa (1914) zauważył podobieństwo między „świętym bełkotem” znanym w wielu religiach jako „glosolalia” (chrześcijański „dar języków”) a „językiem pozarozumowym” (zaumnyj jazyk) futurystów 16. Ta awangardowa poetyka bliska echolalii przypomina też ptasi świergot: w Rosji naśladował go Wielimir Chlebnikow, we Włoszech – Giovanni Pascoli i Filippo Tommaso Marinetti 17, w Polsce Julian Tuwim. Autor adresowanej do dzieci Mowy ptaków i Ptasiego radia był w tym zakresie prawdziwym koneserem, jako autor parodiującego naukę Zarysu ćwierkologii (Pegaz dęba) cytował Banialukę i Bettiniego!
Imitacja głosów zwierząt to element sztuki łowieckiej, znany nawet z teatru (wabienie szpaków odegrano na gdańskiej scenie w roku 1643 jako intermedium do Tragedii o bogaczu i Łazarzu) 18. Poeci polskiego baroku, ziemianie biegli w myślistwie, posiadali tę umiejętność. Claude Backvis (m.in. w wykładzie oksfordzkim) postawił tezę, iż dzięki łowom, bliskości lasu i wsi polski barok jest ciekawszy od zachodnioeuropejskiego, bo bliższy natury i śmielszy w fantazjowaniu 19. Mickiewicz tę więź z przyrodą rozszerzał na całą poezję słowiańską, w której słychać brzęczenie pszczół, a zwierzęta traktowane są poważnie, w aurze tajemnicy i wymiarze duchowym, inaczej niż na Zachodzie, choćby u Goethego, którego Lis Przechera (Reineke Fuchs) jest tylko „zabawką” 20.
Myśliwy oprócz głosowej zażyłości ze zwierzętami ma jeszcze inną wiedzę, kluczową dla dziejów cywilizacji – czyta ślady. Mickiewicz fantazjujący o dawnych polowaniach – co zbadała Beata Mytych – łączył myślistwo z myśleniem 21. Ten romantyczny wątek kontynuuje Carlo Ginzburg: „Przez tysiąclecia człowiek był myśliwym. Podczas swych niezliczonych polowań nauczył się odtwarzać wyglądy i ruchy niewidocznych ofiar na podstawie odcisków zostawionych na błocie, złamanych gałęzi, ekskrementów, kępek sierści, wyrwanych piór, zapachów znaczących terytorium. Nauczył się dostrzegać (wyczuwać), zapamiętywać, interpretować i klasyfikować ślady tak znikliwe jak odrobina śliny. Nauczył się wykonywać złożone operacje umysłowe z oślepiającą prędkością, w ciemnej gęstwinie lub na polanie pokrytej zasadzkami” 22. Jeśli rację ma Ginzburg, to: „Myśliwy byłby pierwszym, który opowiada historię, ponieważ jest zdolny do czytania spójnych wydarzeń z niemych śladów (o ile nie niedostrzegalnych) pozostawionych przez drapieżniki” 23. Antropolodzy kojarzą zatem z łowiectwem nie tylko genezę sztuki czytania i narracji (wysnutej z lektury tropów), ale też początki pisma. Wedle chińskiego mitu jego wynalazcą był urzędnik obserwujący odciski ptasich łapek na brzegu rzeki (warto dodać, iż grecki obserwator ptaków, Alkman, dzięki imitacji głosu kuropatwy pojął istotę sztuki poetyckiej) 24. Pismo, jak uczy Derridiańska gramatologia, wiąże się z nieobecnością, zwłoką, a nawet śmiercią, a polowanie – wiadomo… Perspektywa odwleczonej śmierci łączy zatem łowy i pismo; ta analogia wymaga dłuższego namysłu, ale konkluzja całego wywodu jest oczywista – myślenie, narracja, poezja i pismo zaczynają się w fizycznej i mentalnej bliskości ludzkiego zwierzęcia z innymi zwierzętami.
Augurzy
17Jeśli w roku 1989 interesowały mnie w Banialuce zwierzęta (ich wolność i wolne głosy), to teraz, w roku 2014, wracam do ludzi i rzeczy. Od początku zauważyłem, że pustelnicy – baśniowi pomocnicy – mimo osamotnienia i świątobliwości wykazują uderzające zdolności kierownicze i dowódcze. Przypominają już to kapelmistrza orkiestry, już to wojskowego dowódcę, albo nawet skrupulatnego intendenta, który w lesie zaprowadza gospodarski porządek, a może jeszcze dyrektora ogrodu zoologicznego (taka instytucja powstała właśnie w Pradze na dworze Rudolfa II). Organizują świat w sposób metodyczny, (encyklopedyczny?) przy użyciu spisów i rejestrów25. Widać, że nowoczesne zarządzanie wypiera tu starą magię, aczkolwiek – co teraz dostrzegam – ich atrybuty władzy wyglądają nie tylko baśniowo, ale i staroświecko, nawet prymitywnie. Szczególnie wtedy, gdy hałaśliwym dźwiękiem wymuszają posłuch:
Rzecz dziwna do słuchania: skoro w róg krzykliwy
Zatrąbił, źwierz się skupił do niego straszliwy. (97)
Pierwszy pustelnik dmie w „rożek”, zapewne „angielski”, czyli zakrzywiony (od łac. angulus, narożnik), instrument, który z racji myśliwskiego rodowodu w muzyce europejskiej służył oddaniu leśnego kolorytu. Drugi starzec dysponuje subtelniejszym rogiem o wyższym stroju:
Cieńkogłośną piszczałkę miał z rogu białego, w którą gdy świsnął, ptastwo rodzaju różnego,
do niego się zleciało […] (99)
Zarówno kształt różka, jak i intrygująca biel rogowej piszczałki oraz magiczna siła ich głosów eksponują cudowność obu instrumentów. Jest w nich orficka moc, ale też podobieństwo z Hermesowym kaduceuszem, a wreszcie z auguryjską laską, o której pisał Cyceron:
No, a ten wasz lituus – zakrzywiona laska będąca słynną oznaką auguratu – skądże pochodzi? Przecież to Romulus, kiedy zakładał miasto, przy pomocy tej laski oznaczył jego granice. Ten właśnie lituus Romulusa, czyli lekko zgięty od góry kij, nazwę swą wywodzi z podobieństwa do wojskowego rogu muzycznego 26.
18Jeśli wojskowy róg i kij wróża są tak podobne do siebie jak angulus i augurus, to figury świątobliwych starców wolno nam zestawić z augurami. Tym bardziej że pierwszy pustelnik posiadł dar jasnowidzenia: „Wszytka mi rzecz nietajna z natchnienia Bożego” (97), natomiast trzeci „święty mąż” najdosłowniej „prorokuje” królewiczowi prostą drogę ku przyszłej małżonce (108). Czyżby ci prorocy byli schrystianizowanymi augurami rzymskimi, którzy kryjąc się w puszczy, przetrwali tysiąclecie? Augurat cieszył się przecież sławą od najdawniejszych czasów; z ptaków wróżyli Cylicjanie i Pizydowie, potem Grecy i Rzymianie, szanowali ich bodaj wszyscy antyczni filozofowie (Pitagoras marzył, by zostać augurem) i jedynie Epikur odmawiał im wiary. Autorytet augurów umacniała literatura, od Iliady poczynając. Kiedy Homer opowiada o przygotowaniach do wojny, wtedy nagle „znak wielki się pokazał” 27– wąż wspina się na drzewo, pożera ptaszki w gnieździe (wedle Cycerona były to wróble). Augur Kalchas rozpoznaje tu przekaz Jowiszowy: zjedzenie ośmiorga piskląt i matki (8 + 1) oznacza, że po dziewięciu latach oblężenia w dziesiątym roku zdobyta zostanie Troja. Kalchas, podobnie jak Mopsus, Tyrezjasz czy Helenus, popisuje się ornitomancją, która to umiejętność, razem z ogniem, wykradziona została bogom. Opowiada o tym Prometeusz, przykuty za karę do skały (tragedię Ajschylosa celowo cytuję w śląskim przekładzie, bo to język niepisany, na wpół ludzki i na wpół zwierzęcy, jak prowokująco twierdzi tłumacz):
Jak poznać swój los i kyndy losy wiedom Z ptoków wróżyć tyż żech jo ich uczył:
Jak furgnom i co to znaczy w życiu? Czy bydzie dobrze, czy źle bydzie 28.
19Najsławniejsi (najbardziej rozpolitykowani) augurowie rzymscy mieli przysparzać pomyślności (por. łac. augustus). Wtajemniczony obserwator ptaków (auspex) wnioskował z ich lotu (alitis) albo śpiewu (oscines), jego rozeznanie zaś było warunkiem każdej akcji państwowej (auspicato). „Przepowiednia – wedle van der Leeuwa – jest czymś więcej niż czystym zaspokojeniem ciekawości czy zapewnieniem sukcesu. […] W państwie rzymskim auspicia określają ten punkt, w którym styka się autorytet boski z ludzkim, tworzą podstawę politycznego działania” 29. Ale pod koniec ery starożytnej – ubolewa Cyceron – „Najważniejsze sprawy Rzeczpospolitej, a wśród nich wojny, od których zależy byt państwa, prowadzi się bez zaciągania wróżb ptaków” 30. Wkrótce pojawi się nowy, najdoskonalszy augur, który „[…] nalega, by obserwować zachowania ptaków i brać z nich przykład: emblepsate eis peteina tu uranu (obserwujcie ptaki na niebie – Mt 6, 26)” 31. Tak też dzieje się w Mateuszowej Ewangelii, gdy Chrystus mówi o parze wróbli składanych w ofierze: „A przecież żaden z nich bez woli Ojca waszego nie spadnie na ziemię” (Mt 10, 29), a wreszcie w rozmowie z Piotrem, zakończonej przepowiednią: „Jeszcze tej nocy, zanim kogut zapieje, trzy razy się Mnie wyprzesz” (Mt 26, 34). Judaizm odrzuca magiczne przepowiednie, brzydzi się ich, natomiast Chrystus nie likwiduje ornitomancji, lecz ją „wypełnia” (podobnie jak Pismo). Ujmując rzecz w teologicznym języku Johna Caputo – Jezus zdekonstruował sztukę wieszczej obserwacji nieba i jego mieszkańców.
20Chciałbym zatem po auguryjsku patrzeć na ptaki i w duchu chrześcijańskiej afirmacji uczyć się od nich; tak by ornitologia spotkała się z egzegezą słowa. To pragnienie, czy raczej marzenie, świetnie wyraża koncept orniteologii Tadeusza Sławka 32(„myśl tylko o tym, co ciągle na nowo z gniazda wyfruwa”), ale może da się pomyśleć jeszcze śmielej, jeszcze bardziej po franciszkańsku? Tak jak La Santa, bohaterka filmu La grande bellezza (Wielkie piękno, reż. Paolo Sorrentino, 2013), przemawiająca do adorujących ją flamingów: „Znam wasze imiona z chrztu”. Dla równowagi wracam do antycznych augurów, którzy wytyczali obszar zwany templum, wycinek rzeczywistości, na którym bada się „sposobność”, szuka „okazji” i kontroluje „moce” (ich wzajemne relacje). Wedle tego wzorca Roland Barthes chciał wyróżnić w tekście arbitralnie wykrojone leksje:
Tekst porównać można do nieba, zarazem płaskiego i głębokiego, gładkiego, bez krawędzi i bez punktów odniesienia; jak augur, który znaczy końcem kija wymyślony prostokąt, aby obserwować w nim wedle określonych reguł lot ptaków, tak komentator kreśli w tekście strefy lektury, by obserwować w nich wędrówkę sensów, umieszczoną w strumieniu wypowiedzi 33.
21Idący jego śladem Michał Paweł Markowski zacieśnia i usztywnia kategorię templum, aby „wydzielić świątynię ducha w przestrzeni egzystencji”; humanizm (i humanistykę) bowiem łączy z „ideologią radykalnej separacji”34. Moja interpretacja templum podąża w przeciwnym kierunku: może naiwnie, bo z dużą dozą dosłowności rozpoznaję w praktyce augura tyleż nową, co pradawną ekologię wiedzy. Augur patrzy w niebo, widzi ptaki, słyszy ich głosy, używa kija i magicznych formuł, prorokuje i wpływa na politykę… Nie myślę zatem o ekskluzywnym zamknięciu, wręcz odwrotnie, o otwarciu i inkluzji, tak aby pod auspicjami augurów zmieściła się wszelka analiza znaków (może nawet nauki przyrodnicze zajmujące się symptomami), na pewno wszelkie sztuki interpretacji (z psychoanalizą i hermeneutyką), a co za tym idzie, lwia część wiedzy o literaturze.
22Możliwość łączenia, a przynajmniej zestawiania poetyki z wróżbiarstwem dopuszczał już Cyceron: „Wydaje mi się również, iż osoby, tłumaczące wszelkie wróżby na podobieństwo gramatyków objaśniających dzieła poetyckie, jak najbardziej zbliżają się do boskiego daru wieszczbiarskiego, tych, których tłumaczą” 35.
23Filologia jest zatem zoofilologią, a my wszyscy jesteśmy augurami.
Notes de bas de page
1 Por. Miniatura i mikrologia literacka, red.A. Nawarecki, t. 1–3, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000–2003.
2 A. Nawarecki Zoofilologia, w: Zwierzęta i ludzie, red. J. Kurek, K. Maliszewski, Mdk „Batory”, Chorzów 2011, s. 15–16.
3 Zmodyfikowaną wersję tego referatu opublikowałem w książce Pokrzywa. Eseje, Offmax, Chorzów–Sosnowiec 1996, s. 41–62.
4 E. Domańska Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie” 2013 nr 1–2, s. 31.
5 Por. J. Brzozowski Krótka historia zwierząt, które także bywają śmiertelne,„Teksty” 1979 nr 6, s. 178.
6 J. Derrida L’animal que donc je sui, Paris 2006, cyt. za: J. Żylińska Bioetyka inaczej, czyli o tym, jak współżyć z maszynami, ludźmi i innymi zwierzętami, przeł. A. Barcz, „Teksty Drugie” 2013 nr 1–2, s. 154.
7 Por. M. Malicki „Sumariusz wierszów” przypisywany Hieronimowi Morsztynowi, w: „Archiwum Literackie”, t. XXVII: Miscellanea staropolskie, t. 6, red. T. Ulewicz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990, s. 146–380.
8 Por. J. Krzyżanowski Historia literatury polskiej, PIW, Warszawa 1973, s. 293.
9 „Sam król trzymał na smyczy Mężna i Sokoła, / nad które urodziwszych tam nie było zgoła”. Możliwe, że chodzi jednak o psa Mężna, w mianowniku: Mężeń. Zob. Encyklopedia staropolska Zygmunta Glogera, hasło „pies” (przyp. red.).
10 H. Morsztyn Historia ucieszna o królewnie Banialuce, wydał R. Grześkowiak, Warszawa 2007, s. 94. Za tą edycją będziemy dalej cytować Banialukę, w nawiasach podano numery stron.
11 Por.A. Ubertowska Natura u kresu (ekocyd). Podmiotowość po katastrofie,„Teksty Drugie” 2013 nr 1–2, s. 34.
12 R. Grześkowiak Wprowadzenie do lektury, [w:] H. Morsztyn, dz. cyt., s. 10.
13 D. Heller-Roazen Echolalie. O zapominaniu języka, przeł. B. Brzezicka, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2012, s. 15–17.
14 R. Jakobson Child language, Aphasia and Phonological Universals, transl. by A. R. Keiler, Hague 1968, s. 21, cyt. za: D. Heller-Roazen, dz. cyt., s. 12.
15 Por. J. Derrida Herezja, tajemnica i odpowiedzialność. Europa Jana Patočki, przeł. A. Drop, „Logos i Ethos” 1993 nr 1, s. 137–141.
16 W. Szkłowski Wskrzeszenie słowa, przeł. F. Siedlecki, w: Rosyjska szkoła stylistyki, wyb., oprac. M. R. Mayenowa, Z. Saloni, PIW, Warszawa 1970, s. 55–63.
17 Por. G. Tomassucci Świergoty i sataniczne turkoty. Tuwim i włoska poezja XIX i XX wieku, w: Meandry skamandrytów, red.W.Appel, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011, s. 199–206.
18 Por. Tragedia o bogaczu i Łazarzu, wyd. z rękopisu i oprac. J. Treder, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk–Gdynia 1999, s. 13–16, 24–25.
19 Por. C. Backvis Pewne charakterystyczne cechy polskiej poezji baroku, przeł. S. Kobierzycki, „Poezja” 1977 nr 5/6 s. 53.
20 Por. M. Bieńczyk, A. Nawarecki, D. Siwicka Tajemnice zwierząt. Tryptyk, w: Tajemnice Mickiewicza, red. M. Zielińska, Wydawnictwo IBl PAN, Warszawa 1998, s. 184–185.
21 Por. B. Mytych Poetyka i łowy. O idei dawnego polowania w literaturze polskiej XIX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s. 153–163.
22 C. Ginzburg Signes, traces, pistes. Racines d’un paradigm de l’incide,„Le Débat” 1980 no. 6, s. 13, cyt. za: B. Mytych-Forajter, Przyziemne intuicje. Carla Ginzburga „Znaki, oznaki, poszlaki”, w: Skala mikro w badaniach literackich, red.A. Nawarecki, M. Bogdanowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s. 30.
23 C. Ginzburg, dz. cyt., s. 61.
24 Por. Z. Kadłubek Ptaki Alkmana. Od eolskich słów do śląskich gołębi (Fenomenologia fruwania i śpiewu), w: Zwierzęta i ludzie, dz. cyt., s. 188–189.
25 O Morsztynowej pasji porządkowania pisałem szerzej w tekstach z cytowanej Pokrzywy: Ptaki Hieronima Morsztyna (tamże, s. 49–61) oraz Hieronima Morsztyna zmysłowa miłość porządku (tamże, s. 212–234).
26 Cyceron O wróżbiarstwie, przeł.W. Kornatowski, w: tegoż Rozmowy tuskulańskie. O przyjaźni – O starości – O wróżbiarstwie, PWN, Warszawa 2010, s. 318.
27 Homer Iliada, przeł. F. K. Dmochowski, oprac. Z. Kubiak, PIW, Warszawa 1990, s. 106.
28 Ajschylos Prōmytojs przibity, przeł. Z. Kadłubek, Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej, Kotórz Mały 2013, s. 43.
29 G. van der Leeuw Fenomenologia religii, przeł. J. Prokopiuk, Książka i Wiedza, Warszawa 1978, s. 338.
30 Cyceron O naturze bogów, http://www.pistis.pl/biblioteka/Cyceron%20-%20O%20naturze%20bogow.pdf (edycja internetowa: http://www.zrodla.historyczne.prv.pl; dostęp: 2.1.2015).
31 Z. Kadłubek Potężny zimorodek, „fA-art” 2012 nr 3, s. 172.
32 T. Sławek Ornit(e)ologia, „fA-art” 1994 nr 4, s. 37–50.
33 R. Barthes S/Z, przeł. M. P. Markowski, M. Gołębiewska, Wydawnictwo kr, Warszawa 1999, s. 48.
34 M. P. Markowski Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki, Universitas, Kraków 2013, s. 112–113.
35 Cyceron O wróżbiarstwie, dz. cyt., s. 320.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019