Portrety ludzi i zwierząt a zagadnienie podobieństwa po Darwinie 1
p. 46-62
Texte intégral
Uległość i krnąbrność, łagodność i szorstkość, dzielność
i tchórzostwo, ostrożność i zuchwalstwo, gwałtowność i podstęp, rysy inteligencji zdradzające rozumowanie – to wszystko dowodzi podobieństwa zwierząt z człowiekiem 2.
1Zdjęcie Eugeniusza Bodo z jego dogiem Sambo, wykonane w 1931 roku przez znanego warszawskiego fotografa portrecistę Benedykta Jerzego Dorysa, można obejrzeć w cyfrowym archiwum Biblioteki Narodowej 3. Fotografia to niezwykła, bo nie dość, że postacie zostały świetnie ustawione, a ich spojrzenia uchwycone w charyzmatycznym ujęciu, to jeszcze łączy je jakiś wyraz podobieństwa. Spokój i dumne spojrzenia mężczyzny i doga na kilka lat przed wojną nie zapowiadają smutnych kolei losów: Bodo zmarł w łagrze dwanaście lat później, Sambo żył rok dłużej od swojego opiekuna i zginął w czasie powstania warszawskiego.
2Ta wizualna egzemplifikacja stawia kwestię podobieństwa pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem – czy rzeczywiście mamy do czynienia z jakimś podobieństwem, czy ze złudzeniem? Ze zdroworozsądkowego punktu widzenia między Eugeniuszem Bodo a jego dogiem Sambo nie ma żadnego podobieństwa, co więc mamy zrobić, jeśli je dostrzegamy? Możliwe, że złudzenie to opiera się na pewnej powszechnie przyjmowanej psychologizacji twarzy ludzkiej i zwierzęcej – na fotografii obaj mają podobny wyraz spojrzenia ujętego jakby lekko z dołu, a jednak ich twarze są zupełnie inne. Co zatem wytwarza owo wizualne podobieństwo, które pozwala sądzić, że obie postacie są rzeczywiście podobne, choć w istocie nie są (jako reprezentanci odrębnych gatunków)? Hipoteza, którą stawiam w niniejszym szkicu, wypływa z przekonania, że wrażenie psychologiczne nie wystarcza do sformułowania zadowalających argumentów na rzecz istnienia podobieństwa między człowiekiem a zwierzęciem. Formalnie zachodzi tu relacja nieprzechodnia, a jednak symetryczna i widoczna lub dająca się wskazać, tak jak w podobieństwie najczęściej podawanym za przykład – dzieci do rodziców. Nie wyjaśnia to jednak źródła wytwarzania tego złudzenia estetycznego, lecz jakże realnego zarazem, jakim jest podobieństwo ludzi i zwierząt. Dlatego, z jednej strony, sięgam po wizualne materiały sprzed ukazania się dzieł angielskiego ewolucjonisty – po fizjonomikę rozwijaną przede wszystkim w XVIII stuleciu i zapowiadającą główne założenia Charlesa Darwina, autora książki O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt, z drugiej – po recepcję samego Darwina i estetyczny wpływ jego kluczowych filozoficznych kwestii zawartych w teorii ewolucji na przedstawienia ludzi i zwierząt. Wydaje mi się, że oddziałały one znacząco na wyobrażenia biologiczno-estetycznej wspólnoty między gatunkami.
Logistikon
3W ogromnej większości dzieł składających się na europejską tradycję filozoficzną chodzi o wykazanie istotnych różnic między ludźmi a zwierzętami, dzięki czemu ludzie ulegają odzwierzęceniu, a ich pochodzenie od zwierząt zostaje wzięte w nawias i zapomniane. Nieliczne próby zanegowania tego schematu myślenia dotyczyły np. sporów o nieśmiertelność duszy między katolickimi myślicielami a przedstawicielami innych chrześcijańskich wyznań, które dostrzegały ludzko-zwierzęce kontinuum 4. Mimo ufundowania studiów nad zwierzętami na sprzeciwie wobec antropocentryzmu oraz na odwołaniu do Darwina i myśli biologicznej w naukach społecznych i humanistycznych nadal kategoria podobieństwa ludzi i zwierząt (poza biologią) nie odgrywa zbyt wielkiej roli, chyba że sprowadza się ona do sankcjonowania badań biomedycznych dla opinii publicznej 5. Relacje ludzi i zwierząt nie są również głównym tematem współczesnej kognitywistyki, choć pojawia się w niej pogląd naturalizujący własności umysłowe nie tylko u ludzi, ale i u zwierząt 6; często przywołuje się także przykłady „inteligentnych” zachowań zwierząt 7. Pojęcie podobieństwa ludzi i zwierząt nie stanowi odrębnego zagadnienia, ponieważ zwierzęta należą do „prostszych organizmów”. Kognitywistyka, podobnie jak inne stanowiska badawcze korzystające z neuronauk, jest w zamyśle antropocentryczna, zajmują ją bowiem przede wszystkim „umysły osobowe” (czyli ludzkie). Jej wyniki i kierunki rozwoju uwikłane są w ludzkie kryteria umysłowości, natomiast poznanie innych modeli umysłów (w tym zwierząt) jest ich „wytwarzaniem”, „teorią” i ma status hipotetycznych konstruktów przypominających słynne kognitywistyczne zombie 8. Zwierzęta w tym ujęciu rozumiane są tylko przez porównanie do ludzkich cech umysłowości, które na tym tle zawsze okazują się „wyjątkowe” i lepiej rozwinięte u ludzi 9. Brakuje na gruncie dotychczas rozwijanej kognitywistyki namysłu nad metodologicznymi możliwościami postawienia kwestii poznania zwierzęcej umysłowości, która nie byłaby tym „gorszym” odbiciem ludzkiej umysłowości 10. Wiąże się z tym dość dobrze omówiony problem, jakim jest zjawisko antropomorfizacji zwierząt11, co według mnie wymaga subtelnego rozdzielenia od omawianego tutaj pojęcia podobieństwa. Podobieństwo ludzi i zwierząt nie może pokrywać się z tym, co projektujemy na zwierzęta, a co nie znajduje pokrycia w naszej dotychczasowej wiedzy na ich temat. Zarówno pojęcie antropomorfizmu, jak i podobieństwa uwikłane są więc w normatywną warstwę naszych przekonań:
Jesteśmy ludźmi, a nasza epistemologia/ontologia oznacza, że pojmujemy rzeczy w ludzkich kategoriach, ponieważ jesteśmy ludźmi. Problem z rozumieniem świata i nadawaniem mu znaczenia tylko przez naszą ludzką podmiotowość i wspólne ludziom poczucie zewnętrznej rzeczywistości (trzeba odrzucić pojęcie solipsyzmu) polega na tym, że możemy popełniać błędy. Na przykład projektując naszą własną ontologię czy epistemologię na inne stworzenia, zarówno ludzkie, jak i nie-ludzkie (coś, co ludzie ciągle robią) 12.
4Ale czy to znaczy, że należy w ogóle odrzucić próbę porównywania zwierząt do ludzi? Powyższe stanowisko Mary Midgley wcale tego nie zakłada. Jest raczej dość ostrożne w kwestii formułowania metodologii, która dominuje we współczesnych badaniach filozoficznych (jak naturalizm w kognitywistyce). Trzeba zdawać sobie sprawę, że trudno jest nam myśleć i postrzegać zwierzęta – szczególnie takie jak ssaki, podobne do nas w zachowaniach i potrzebach – poza modelem ludzkiej umysłowości i przeżywania świata, ponieważ tylko do tego modelu mamy dostęp. W tym sensie antropomorfizacja jest naturalna, ale nie znaczy to, że jest trafna. Nie znajdziemy tu rozstrzygającej odpowiedzi, podobnie w kwestii pozaludzkiej świadomości czy konstytucji intencjonalnego, zwierzęcego podmiotu – wciąż rzutujemy antropomorficzną terminologię na nieznane nam obszary zwierzęcej psychiki. Dlatego pojęcie podobieństwa ludzi do zwierząt proponuję potraktować jako alternatywę dla antropomorfizacji zwierząt, a także jako zabieg eksperymentalny, który można opisać zwłaszcza na przykładzie oddziaływania estetycznego. Co więcej, zaletą myślenia o podobieństwie ludzi do zwierząt jest to, że wprawdzie nie jesteśmy tacy sami, ale i nie koncentrujemy się na tym, co nas odróżnia, lecz na tym, co nas do siebie zbliża. Nie chcemy poddawać zwierząt antropomorfizacji – o ile to w ogóle możliwe – po to, by choćby po części oddać coś z ich niezależności i naszej niemożności całkowitego pochwycenia ich specyfiki w naszym, szczelnie ludzkim rozumieniu świata. Schemat podobieństwa powoduje, że myślimy we wspólnotowych kategoriach „my”. Wychodzimy poza antropocentryczne ramy, gdy wkraczamy w obszar podobieństw charakteryzujących już nie nasz, ludzki świat, ale np. świat ssaków, kręgowców, zwierząt społecznych, tych, które zakładają rodziny czy prowadzą samotniczy tryb życia, a także tych wymagających do przetrwania choćby tylko środowiska naturalnego. Podobieństwo jest inkluzyjne i może być rozmaicie uwarunkowane bądź motywowane 13.
Imago
5Estetyczną ilustracją podobieństwa ludzi do zwierząt są ich artystyczne wizerunki. Zjawisko portretowania zwierząt stało się przyczynkiem do pewnego eksperymentu w studiach nad zwierzętami i w muzealnictwie. W badaniach osób zwiedzających Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu chodziło o pokazanie, jak zmieniała się wśród widzów percepcja obiektów zgromadzonych w muzeum po tym, gdy w hallu głównym zawieszono portrety zwierząt wykonane przez artystę fotografika Joego Zammita-Lucię 14. Już sama forma portretu sprawia, że portretowany staje się obiektem wyjątkowym. Taką strategią artystyczną posługiwało się wielu artystów, szczególnie współczesnych, zaangażowanych w ukazanie zwierząt w innym kontekście, niż zdawałaby się o tym świadczyć przypisana im rola 15.
6Odmienną formą estetyczną jest ukazanie zarówno człowieka, jak i zwierzęcia na portrecie pod kątem jakiegoś podobieństwa. Chciałabym się przyjrzeć szczególnie tej formie przedstawienia, traktując ją jako alternatywę dla antropomorfizacji zwierząt, a zarazem jako wyraz portretowanego „my”. W tym sensie zwierzę nie tylko towarzyszy człowiekowi (a ten nie jest głównym bohaterem portretu), ale też stanowi jego estetyczne alter ego, albo inaczej: oboje, a nie osobno coś uwidaczniają. Źródła tej estetyki dopatruję się w pracy Darwina O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt, w której nowoczesnym dyskursie metafora podobieństwa uzyskała swoje pierwsze uzasadnienie w badaniach nad ekspresją emocji. Przewaga Darwina nad innymi badaczami tego czasu polegała na tym, że nie unikał on porównywania człowieka do zwierząt (choć te ostatnie konsekwentnie nazywał „niższymi”, w domyśle człowieka sytuując „wyżej”) i wyciągał z tego wnioski dotyczące analogicznych form wyrazu i kategorii emocji. Uważał przy tym, że zwierzęta świetnie nadają się do obserwacji naukowych, gdyż w odróżnieniu od ludzi „prawdopodobnie mniej nas zwodzą” 16. Różnice mogą się przejawiać na poziomie wyposażenia czy odmienności budowy, ale „[…] wszelkie ruchy albo zmiany zachodzące w jakiejś części ciała – machanie ogonem u psa, stulanie uszu u konia, wzruszanie ramionami u człowieka lub rozszerzanie się naczyń włosowatych w skórze – mogą równie dobrze służyć do wyrażania uczuć” 17. Bez relacji podobieństwa nie można byłoby zbadać przyczyn wyrazu emocji, które u zwierząt i ludzi powinny być postrzegane jako proces ciągły 18– ale nie są.
7Mimo rozwoju refleksji nad emocjonalnością, która odchodzi od Darwinowskich tez, dla estetycznej wyobraźni zestawiającej ludzi ze zwierzętami Darwin pozostaje wpływowy w swoich pismach, a nie w tradycji ustalającej się po nim – w biologii ewolucyjnej, genetyce czy etologii. W taki sposób interpretuje Darwina filozofka Elizabeth Grosz, rehabilitując go jednocześnie. W jej odczytaniu wyłania się z tekstów Darwina pewna koncepcja życia, która wcale „nie uprzywilejowuje człowieka jako celu czy końca ewolucji, lecz postrzega go jak jeden z wielu gatunków” 19. Pomimo dwóch uznanych przez ludzkość przewrotów – kopernikańskiego i freudowskiego – rewolucja darwinowska, jak ją określa Grosz, pokazuje, że człowiek pochodzi od zwierząt i pozostaje zwierzęciem, co jest najbardziej dla ludzi znieważające i nieprzyjmowane przez współczesnych20. Tym samym nikt nie interesuje się zagadnieniem podobieństwa ludzi i zwierząt w sensie naukowym, choć dla Darwina był to problem, który rozważał m.in. w rozprawie O pochodzeniu człowieka. Twórca teorii ewolucji twierdził w niej, że człowiek różni się od zwierząt co do stopnia rozwoju, a nie rodzaju. Tak jak między rybami a ludźmi istnieje ogromna różnica, tak między małpami a człowiekiem – już nie. Dlatego jedne mogły rozwinąć się w drugie 21. Dalej powiada Grosz:
Zamiast oddzielać człowieka od świata przyrody i gatunków zwierząt (dokonał tego kartezjanizm) Darwin afirmuje podstawowy związek między człowiekiem a jego zwierzęcymi przodkami i pobratymcami. Zamiast odróżniać umysłowe i fizyczne cechy czy własności kulturowe od naturalnych […] afirmuje ciągłość rozumu, moralności, afektu i wszystkie cechy definiujące człowieka jako zwierzę 22.
8Jeśli wziąć pod uwagę pojęcie ciągłości między zwierzęcymi gatunkami a człowiekiem, okaże się, że Darwin wcale nie był pierwszym, który rozpoznawał współdzielone, obserwowalne cechy pomiędzy ludźmi a zwierzętami:
[…] nie powiemy nic niedorzecznego, gdy oświadczymy, że niektóre z cech psychicznych są identyczne u człowieka i u innych zwierząt, drugie są do nich zbliżone, inne wreszcie pozostają do siebie w stosunku analogicznym. Natura zatem stopniowo przechodzi od jestestw nieżywotnych do zwierząt i dzięki tej ciągłości nie pozwala dostrzec granicy, która oddziela jedne od drugich, ani określić, do której z dwóch grup należy forma pośrednia 23.
9Fragment ten pochodzi z ósmej księgi Arystotelesowskiej Zoologii, z rozdziału Zasada ciągłości w naturze, i jest wyjątkowo zaskakujący pod względem dostrzegania podobieństwa między ludźmi a zwierzętami, nie tylko na poziomie biologicznym, tak zwanych „części ciała”, które Arystoteles skądinąd wcześniej analizuje. Zaskakujące jest, że w tym późniejszym fragmencie wskazuje na podobieństwo „psychiczne”. Wbrew arystotelesowskiej metafizycznej hierarchii, wedle której człowiek jest bytem doskonalszym od zwierzęcia, zdaje się, że zastosowanie argumentów z obserwacji, a nie abstrakcyjnego rozumowania sprawia, że zwierzęta widziane są „w stosunku analogicznym” do człowieka, dzięki czemu pewne ich „właściwości psychiczne” są nawet wyżej rozwinięte, a pewne niżej. Co więcej, filozof zauważa w tym miejscu, iż „[…] temu, co u człowieka nazywamy sztuką, mądrością i wiedzą, odpowiada u niektórych zwierząt specjalna zdolność naturalna” 24. Wprawdzie interpretacja zdolności zwierząt staje się momentami wyjątkowo nieprawdopodobna – jak w przypadku krokodyli, którym mysikróliki czyszczą zęby, czy jeży, które zmieniają kierunek poruszania się wraz z wiatrem, a ze względu na pogodę przebudowują swoje nory 25– to pozostawia jednak wrażenie szczególnego uprzywilejowania zwierząt i poprzez obserwację zachowań dostrzegania w nich niezależnych, odrębnych stworzeń. Jednocześnie Arystoteles widział podobieństwo psychiczne pomiędzy człowiekiem a zwierzętami – choć odmienne w formach realizacji czy w przejawach aktywności, to nie mniej doskonałe. Sądzę, że ta psychizacja zwierzęcia, obecna w tradycji filozoficznej w różnych momentach historycznych, prowadzi do jego estetyzacji i pozwala na inne spojrzenie na ludzi i zwierzęta na portretach fizjonomicznych.
Similitudo
10W osiemnastowiecznych pracach 26nawiązujących do Arystotelesa i teorii wyglądu zwierząt dostrzec można – wbrew wszechobecnemu antropocentryzmowi – że portretowanie zwierząt ujawnia spekulacje na temat modeli ich umysłów czy wyobrażeń ich psychicznego życia, a przecież ich portretowanie nie musi zakładać antropomorfizacji: „Każde zwierzę ma właściwą sobie fizjognomię, czyli wyraz; okazujący najwyraźniej jego wewnętrzne usposobienie; jak to już bardzo trafnie zauważał Arystoteles” 27. Podobny probabilizm dotyczy fizjonomii ludzkiej, skoro podkreśla się tam, że chodzi nie o detal, kształt, ale o pewien wyraz, odbicie duszy, charakteru 28.
11Jednakże początkowo fizjonomia spod znaku Johanna Caspara Lavatera miała za zadanie zebrać i uporządkować typy ludzkich charakterów, bazując na wyglądzie zewnętrznym, najczęściej na twarzy. Służyły do tego zwierzęta, obsadzane w roli drugiego członu zestawienia, uzupełniającego wyobrażenie czy typowe dla danej cechy ludzkiego charakteru:
Przebiegając myślą cały szereg istot zwierzęcych, znajdujemy uderzające analogie między niektórymi zwierzętami i pewnymi fizjognomiami ludzkimi: w takim razie możemy być pewni, że u człowieka, którego twarz przypomina jakiś typ zwierzęcy, napotkamy zalety, skłonności, odcienia charakteru itp. przedstawiające wielką nieraz analogię z instynktami tegoż zwierzęcia. […] Przy porównywaniu więc twarzy ludzkich do zwierzęcych, kierować się należy głównie wrażeniem ogólnym, nie zaś roztrząsaniem pojedynczych rysów, gdyż w tym razie szczegóły przeszkadzają objąć całość jednym rzutem oka 29.
12Analogie między ludźmi a zwierzętami w tym przypadku oznaczały projektowanie danej cechy charakteru na gatunek zwierzęcia. Łatwo zauważyć, że pewne gatunki powtarzają się w tych przedstawieniach, ilustrując typ osobowości. Można je także zestawiać z alegoriami występującymi w bestiariuszach czy baśniach, w których to np. kot jest postacią melancholijną, ale podstępną i złośliwą, wół zaś – postacią flegmatyczną.
Ryc. 1. Giambattista Della Porta, De humana physiognomonia, 1586

13Popularny okaże się typ psa, znamionujący przenikliwość i rozwagę, wierność, a przede wszystkim – poświęcenie dla innych. Głowa lwa oznaczać będzie siłę, śmiałość i dumę; wieprz – nikczemność. Typ owcy charakteryzować będzie kobiety, a jeszcze precyzyjniej – charakteryzować je będzie bierność charakteru i bezmyślność; wilk zaś stanie się synonimem ludzi okrutnych. Ciekawe są typy ptasie, pośród których te o krótkim dziobie oznaczają najczęściej w przełożeniu na charaktery kobiet – dobroć, łagodność, skromność i miłość rodzinną; ptaki drapieżne zaś w odniesieniu do mężczyzn cechują podniosłość myśli, śmiałość, zuchwalstwo czy brak tkliwości 30.
14Typów fizjonomicznych istnieje oczywiście więcej, a każdy jest odpowiednio opisany, dzięki czemu możemy szybko określić, kto ma predyspozycje do rozpusty i obżarstwa, a kto jest niedbałym sangwinikiem. Są pośród nich płazy i ryby jawnie świadczące o hierarchizacji świata zwierząt i przyporządkowanych im niższych domenach ludzkiej psychiki, ale niektóre zestawienia świadczą o pewnej korespondencji czy próbie przełożenia zwierzęcego zachowania na ludzką emocję (np. brak tkliwości u drapieżników). Jeśli spojrzymy na te fizjonomiczne portrety, zapominając na chwilę o schematyzmie wpisanym w traktowanie zwierzęcych reprezentantów, to może dostrzeżemy także ich ilustracyjny walor. Potrafią one sprawiać wrażenie, że pewni ludzie przypominają pewne zwierzęta, i nie ma to nic wspólnego z fałszywą teorią zakładającą ilustrowanie cech psychicznych ludzi i zwierząt na podstawie ich rysów twarzy.
Ryc. 2. Giambattista Della Porta, De humana physiognomonia, 1586

15Na początku rozprawy O wyrazie uczuć… Darwin przywołuje podobne, wczesne studia z fizjonomii. Podobają mu się bogato ilustrowane materiały, lecz ubolewa nad tym, że większość autorów nie zwracała uwagi na „filozoficzną stronę zagadnienia”, mianowicie na genezę rysów czy mimiki człowieka. Pytanie o „pochodzenie różnych form wyrażania uczuć” jest tym, które Darwin stawia najwyraźniej 31. Po raz pierwszy analizuje on ludzką i zwierzęcą ekspresję emocji na podstawie wspólnie posiadanych mięśni i podobnej budowy układu nerwowego. Stawia pytanie, które wcześniej nie padło: do czego nam to służy, jeśli: „[…] wskutek tego, że małpy człekokształtne mają takie same mięśnie twarzy jak my, staje się mało prawdopodobny fakt, by mięśnie te służyły nam tylko do wyrażania uczuć” 32.
Ryc. 3. Christian A. Peuschel, Abhandlung der Physiognomie, Metoposcopie und Chiromantie, 1769

16Paralelizm wizualny dawnych przedstawień fizjonomicznych – jak zauważył Darwin – nie szedł w parze z dociekaniem przyczyn i próbą naukowego wyjaśnienia podobieństwa ludzi i zwierząt. Sprawił jednak, że studia z okresu sprzed sformułowanej przez Darwina teorii ewolucji dostarczyły materiału, wprawdzie niedoskonałego i przyczynkarskiego, ale wizualnie oddziałującego na estetyczne wyobrażenia związku między wyglądem fizycznym ludzi i zwierząt a ich psychicznym ukonstytuowaniem. Narracja, którą wprowadził autor O powstawaniu gatunków, pogłębiła ten związek, otwierając pole do namysłu nad tym, co się kryje we wnętrzu portretowanego zwierzęcia. Co pozwala nam domniemywać podobieństwa do człowieka, choć mówimy o innej, niedostępnej w introspekcji istocie, o nieznanej nam organizacji życia psychicznego i umysłowego, ale pod wieloma względami nam bliskiej?
17Jednym z najbardziej fascynujących fragmentów w całej rozprawie O wyrazie uczuć… jest rozdział analizujący ekspresję uczuć i emocji u różnych gatunków małp. Jak zauważa Darwin, małpy są interesujące, dlatego że „uderzająco podobnie wyrażają swe uczucia” jak ludzie 33. To zaś zdaje się źródłem estetyzacji, częścią procesu zmierzającego do wyrażenia wyjątkowości tego odczucia, jak np. na rycinie autorstwa T.W.Wooda, przedstawiającej „zawiedzionego i markotnego szympansa” 34.
18Rozdział ten Darwin podsumowuje następująco:
Nie można zgodzić się z sir Ch. Bellem, który mówi, że „wydaje się, iż twarze zwierząt mogą głównie wyrażać złość i strach”, oraz z tym, że wszystkie ekspresje zwierząt „dadzą się mniej lub więcej sprowadzić do aktów woli lub koniecznych instynktów”. Kto będzie przyglądał się psu, który przygotowuje się do napaści na innego psa lub na człowieka, oraz temu samemu psu, gdy pieści się ze swym panem, albo kto będzie śledził wyraz twarzy małpy obrażonej i małpy pieszczonej przez dozorcę, ten będzie musiał przyznać, że ruchy ich twarzy i gesty są prawie tak pełne wyrazu, jak u człowieka 35.
19Sformułowanie „pełne wyrazu” oznacza zdolność do wyrażania uczuć, do uwidocznienia emocji i napełnienia jej treścią, „jak u człowieka”, ale treść ta nie pochodzi z ludzkiego wnętrza i w tym sensie staje się przedmiotem fascynującym do uchwycenia, lecz zarazem nieuchwytnym – stąd potrzeba jej estetyzacji, przełożenia na wizualny ślad. Ilustracje dobrane do książki Darwina O wyrazie uczuć… spełniają cel badawczy, dokumentują odbyte obserwacje i dostarczają wizualnych materiałów potrzebnych do argumentacji. Jak jednak słusznie zauważa Gabriela Świtek, przytaczając wnioski z badań nad kulturą wizualną w XIX wieku – nauka i sztuka w tamtym czasie nie stanowią „odrębnych kultur”, a relacja pomiędzy tekstem a obrazem jest istotnym elementem dyskursu naukowego36. Wiemy przecież, jak bardzo cenił sobie Darwin wierność kopii, zgodność z oryginałem w znaczeniu uchwycenia emocji, co można wyczytać w zamieszczonych w książce podziękowaniach dla artystów, rysowników czy fotografów 37. Po Darwinie podobieństwo ludzi i zwierząt staje się widoczne. Wymyka się z ram teoretycznych rozważań, z obrębu zagadnienia zwierzęcej emocjonalności i przejawów życia psychicznego, a także z zakresu ewolucyjnej koncepcji odzwierzęcego pochodzenia człowieka, swoje potwierdzenie zaś znajduje w portretach ludzi przedstawianych obok zwierząt. Czy potrzebujemy wciąż antropomorfizować zwierzęta, by móc cokolwiek o nich twierdzić? Sam Darwin w innym miejscu powiada, że „Niektóre małpy lubią bardzo kawę, herbatę oraz napoje wyskokowe, a zdarza się nawet, że palą fajki” 38. Nie znaczy to jednak, że staną się przez to bardziej ludzkie. Ich zadowolenie z kolonialnych używek może przypominać nasze, ale na razie nie mamy możności, aby zrozumieć, co to dla nich znaczy, że coś „lubią”. Możliwe, że sam wyraz emocji, to, co powoduje, że jest ona widoczna na zewnątrz, na „twarzach” ludzi i zwierząt, w grymasach, w gestach ciała, powoduje, że mimo zakamuflowanej treści psychicznej ekspresja staje się rozpoznawalna międzygatunkowo i upodobnia nas wzajemnie: „Każdy, kto obserwował małpy, nie wątpi, że rozumieją one doskonale gesty i ekspresje innych małp, a […] w pewnym stopniu także ludzkie” 39.
Conclusio
20Zagadnienie podobieństwa ludzi i zwierząt jest zazwyczaj upraszczane. Starałam się pokazać, że nie chodzi o podobieństwo do zwierząt w ludzkiej naturze (tu rzeczywiście recepcja Darwina jest wciąż dostrzegalna) 40. Zależało mi również na ukazaniu odmienności rozważań o podobieństwie ludzi i zwierząt, śladem Darwina, który w rozprawie O wyrazie uczuć… unika antropomorfizowania zwierząt, stara się zaś zaobserwować, co zwierzęta same pokazują. Podejście Darwina pozwala zrezygnować z konieczności odwoływania się do ludzkich zachowań, gdyż zwierzęta wyrażają emocje po swojemu.
21Wizualna rama portretu jest okazją do wydobycia ze zwierzęcia tego, co jest w nim wyjątkowe, zgodnie z tradycją portretowania ludzi. Zarazem pojawienie się zwierzęcia obok człowieka, jak na fotografii Eugeniusza Bodo z dogiem Sambo, powoduje, że otwiera się również obszar relacyjności w twarzach portretowanych, taki rodzaj wizualnego podobieństwa, który sprawia, że obie postacie coś ujawniają, a ich towarzystwo jest wyrazem tej biologiczno-estetycznej wspólnoty, o której Darwin pisał, że jest „pełna wyrazu”, zarówno u człowieka, jak i u zwierzęcia.
22Estetyczny wymiar obecności zwierząt nie kończy się jednak na zagadnieniu podobieństwa. Inny obszar potencjalnych i wciąż niezrealizowanych przedstawień otwiera się, gdy zwierzę staje się całkowicie obce i nieznane. Zdarza się Darwinowi zwrócić uwagę na cechy zupełnie niepasujące do jego przewidywań, a jednak pokazujące, że zwierzęta różnią się od człowieka, a przede wszystkim wciąż wymykają jego poznawczym i antropocentrycznym potrzebom rozumienia. Bo cóż to za piękna „anomalia”, którą Darwin bacznie obserwuje, gdy małpy z gatunku makaków i czubaty pawian „w czasie pieszczot cofają uszy, szczerzą zęby i kłapią nimi z zadowolenia” 41?
Notes de bas de page
1 Artykuł powstał w ramach projektu „Znaczenie studiów nad zwierzętami dla badań nad kulturą w Polsce”, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numer dec-2011/03/N/HS2/06233.
2 Arystoteles Zoologia (Historia Animalium), przeł. P. Siwek, PWN, Warszawa 1982, s. 304.
3 Fotografia jest objęta prawem autorskim, ale została udostępniona cyfrowo przez Bibliotekę Narodową: http://polona.pl/item/1140609/0/ (dostęp: 12.2.2015).
4 Por. np. Transitions and Borders Between Animals, Humans, and Machines 1600– 1800, ed. by T. Cheung, Brill, Leiden 2010, s. 30–31.
5 Por. np. stanowisko opublikowane na stronie Max Planck Society: http://www.mpg.de/286335/Research (dostęp: 7.2.2015).
6 Zob. M. Miłkowski, R. Poczobut Główne problemy analitycznej metafizyki umysłu (1.7), w: Analityczna metafizyka umysłu. Najnowsze kontrowersje, red. M. Miłkowski, R. Poczobut, Wydawnictwo IfiS PAN, Warszawa 2008, s. 16–22. Przedstawiciele nurtu naturalistycznego uważani są według autorów za najbardziej wpływowych we współczesnych badaniach umysłu. Jednym z najbardziej wyrazistych jest stanowisko J. Searle’a, wyrażone w pracy Mind. A Brief Introduction (2004): „Nie ma żadnych racji, z uwagi na które system fizyczny, jak ludzki lub zwierzęcy organizm, nie mógłby mieć stanów, które są jakościowe, subiektywne i intencjonalne. W rzeczy samej badania nad systemami percepcyjnymi i kognitywnymi są przykładem traktowania tego, co jakościowe, subiektywne i pierwotnie intencjonalne, jako część dziedziny nauk przyrodniczych, a więc jako część świata fizycznego” (cyt. za: tamże, s. 19).
7 Zob. M. Miłkowski, R. Poczobut Czym jest i jak istnieje umysł? Wprowadzenie do dyskusji, w: Umysł. Natura i sposób istnienia. Trzy debaty, red. Z. Muszyński, Wydawnictwo UMcS, Lublin 2010, s. 61, 66–67.
8 Tamże, s. 67–69.
9 Zob. np. M. R. Bennett, P.M. S. Hacker Philosophical Foundations of Neuroscience. The Introduction, w: M. Bennett, D. Dennett, P. Hacker, J. Searle Neuroscience and Philosophy. Brain, Mind, and Language, Columbia University Press, New York 2007, s. 6–7; Navigating the Social World. What Infants, Children, and Other Species Can Teach Us, ed. by M. R. Banaji, S.A. Gelman, Oxford University Press, New York 2013, s. 11, 27–29, 31–35, 367 i in.
10 Teoretycznie przeciwstawia się temu etologia kognitywna, choć brakuje na tym polu dyskusji. Zob. Animal Cognition [hasło], w: Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/cognition-animal/ (dostęp: 12.2.2015).
11 Zob. np. F. Karlsson Critical Anthropomorphism and Animal Ethics,„Environmental Ethics” 2012 vol. 25, s. 707–720.
12 M. Midgley Beast and Man, Routledge, London–New York 1995 [I wyd. 1979], s. 127. (Tłum. moje – A.B.).
13 Istnieje cała rzesza gatunków, które wydają się nie być podobne do człowieka – np. skorupiaki – ale staram się wskazać na taki sposób myślenia, który bierze w nawias antropomorficzne porównanie, a skupia się na jakiejkolwiek cesze wspólnej, np. środowisku życia. Oczywiście najwięcej podobieństw znajdujemy z ssakami (i temu też służą przykłady estetyzacji tych zwierząt). Lecz możliwa jest także motywacja ekologiczna i wskazanie na wspólną ludziom i zwierzętom potrzebę posiadania dostępu do środowiska przyrodniczego.
14 Portrety w hallu powodowały, że zwiedzający częściej przypisywali „osobowość” zwierzętom. Zob. L. Kalof, J. Zammit-Lucia, J. R. Kelly The Meaning of Animal Portraiture in a Museum Setting. Implications for Conservation, „Organization & Environment” 2011 vol. 24 (2), s. 150–174; http://cmsdata.iucn.org/downloads/summary_the_meaning_of_animal_portraiture_in_a_museum_setting.pdf (dostęp: 12.2.2015).
15 Por. np. portrety Sue Coe czy stare,„gospodarskie” zwierzęta, które fotografuje Isa Leshko: http://isaleshko.com/elderly-animals/ (dostęp: 12.2.2015).
16 Ch. Darwin O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt, przeł. Z. Majlert, K. Zaćwilichowska, przedm. W. Szewczuk, PWN, Warszawa 1988, s. 57.
17 Tamże, s. 57–58.
18 Zob. M. Bakke Między nami zwierzętami. O emocjonalnych związkach między ludźmi i innymi zwierzętami, „Teksty Drugie” 2007 nr 1–2, s. 223.
19 E. Grosz Becoming Undone. Darwinian Reflections on Life, Politics, and Art, Duke University Press, Durham 2011, s. 2. (Tłum. moje – A.B.).
20 Tamże, s. 13.
21 Ch. Darwin O pochodzeniu człowieka, przeł. M. Ilecki, Jirafa Roja, Warszawa 2009.
22 E. Grosz, dz. cyt., s. 118–119.
23 Arystoteles, dz. cyt., s. 305.
24 Tamże, s. 304.
25 Tamże, s. 376–377.
26 Np. barona Kniggego z r. 1788: Über den Umgang mit Menschen – był to podręcznik „dobrego wychowania, a zarazem studium charakterów”, przetłumaczony na język polski w 1855 (zob. nast. przypis).
27 [A. F. Knigge] O obchodzeniu się z ludźmi podług trzynastego wydania dzieła A. Barona Knigge, przeł. J. Radomiński, Warszawa 1858, s. 30.
28 Tamże, s. 48.
29 A. Ysabeau Zasady fizyognomiki i frenologii. Wykład popularny o poznawaniu charakteru z rysów twarzy i kształtu głowy (na podstawie Lavatera), przeł.W. Noskowski, Nakł. Księgarni Ungra i Banarskiego, Warszawa 1876, s. 137–138.
30 Tamże, s. 138-141.
31 Ch. Darwin O wyrazie uczuć…, dz. cyt., s. 33.
32 Tamże, s. 40.
33 Tamże, s. 153. Zob. cały rozdz. poświęcony małpom: tamże, s. 153–165.
34 Tamże, s. 161.
35 Tamże, s. 165.
36 G. Świtek Darwin, darwinizm i kultura wizualna XIX wieku, „Teksty Drugie” 2011 nr 3, s. 69.
37 Ch. Darwin O wyrazie uczuć…, dz. cyt., s. 56.
38 Ch. Darwin O pochodzeniu człowieka, dz. cyt., s. 9.
39 Ch. Darwin O wyrazie uczuć…, dz. cyt., s. 86. Inna sprawa, że w badaniach etologów czy prymatologów wskazuje się także na takie gesty czy mimikę, które są błędnie odczytywane przez ludzi: por. D. Smith Gorillas grin like us, but mean something different, http://www.wired.co.uk/news/archive/2012-01/31/gorilla-grins (dostęp: 18.2.2015).
40 Zob. The Literary Animal. Evolution and the Nature of Narrative, ed. by J. Gottschall, D. S.Wilson, Northwestern University Press, Evanston 2005; Biopoetics. Evolutionary Explorations in the Arts, ed. by B. Cooke, F. Turner, IcUS Books, Lexington 1999.
41 Ch. Darwin O wyrazie uczuć…, dz. cyt., s. 136.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019