Wstęp. O świecie więcej niż ludzkim
p. 7-13
Texte intégral
1Książka jest pokłosiem konferencji Zwierzęta i ich ludzie. Zmierzch antropocentrycznego paradygmatu? zorganizowanej przez redaktorki niniejszego tomu w marcu 2014 roku w ramach projektu „Znaczenie studiów nad zwierzętami dla badań nad kulturą w Polsce”, zrealizowanego w Instytucie Badań Literackich PAN z funduszy Narodowego Centrum Nauki.
2Tom, który czytelnik ma w ręku, jest zatem o zwierzętach. W tym – o ludziach, którzy z nieludzkimi zwierzętami wchodzą w różnego rodzaju relacje. Istotne jest jednak nie tylko to, o jakich problemach wyłowionych z nurtu wielorakiej rzeczywistości kulturowej mówią składające się na tę publikację teksty, lecz również w jaki sposób to robią. Celem konferencji bowiem było wprowadzenie studiów nad zwierzętami (animal studies) i relacjami między ludźmi a (innymi) zwierzętami (human-animal studies) do polskiej refleksji humanistycznej, zwłaszcza do badań nad kulturą, ze szczególnym uwzględnieniem filozofii, badań literackich oraz historii i teorii sztuki. Dokonało się to pośrednio dzięki wymianie naukowej podczas konferencji, ale w naszym autorskim zamyśle opiera się na podejmowaniu problematyki zwierzęcej ze świadomością jej odrębności od funkcjonujących dyskursów. Jak widać w zaproponowanej strukturze książki – w podziale na cztery części – autorzy polscy i zagraniczni wspólnie definiują pole badawcze kulturowych studiów nad zwierzętami.
3Zależało nam także na podjęciu próby wypracowania polskiej terminologii studiów nad zwierzętami oraz mówienia o zwierzętach z perspektywy innej niż anglo-amerykańska. Już sama nazwa dyscypliny animal studies jest trudna do przetłumaczenia na język polski. Idąc tropem Moniki Bakke, postanowiłyśmy upowszechnić i spróbować zakorzenić nazwę studia nad zwierzętami, mimo iż nie oddaje ona złożoności nazwy human-animal studies, która po polsku, nawet ujęta opisowo jako „badania relacji między ludźmi a zwierzętami”, nie oddaje dwuznaczności ontologicznej rzeczownikowej formy „człowiek-zwierzę”.
4Perspektywa nieanglo-amerykańska ma znaczenie szczególnie w badaniach kulturowych. Sam język polski i zakorzenione w nim znaczenia, tradycje, przeświadczenia i założenia mają swoją specyfikę, której z oczywistych względów zagraniczne badania nie są w stanie podjąć. Kwestia języka ma ogromne znaczenie także dla analiz literatury i poezji. Chciałyśmy również zmierzyć się z problemem wyboru prac i nazwisk w badaniach anglo-amerykańskich. Polskie utwory literackie i dzieła sztuki są w nich nieobecne, mimo iż mają potencjał, by wnieść coś nowego i wartościowego. Prezentując obok siebie teksty badaczy zachodnich i polskich, pragnęłyśmy pokazać, że tutejsze studia nad zwierzętami (a także ich przedmiot: kultura i jej wytwory) nie tyle są metodologicznie czy ideowo odmienne, ile raczej mogą uczestniczyć w dyskursie międzynarodowym na równych prawach, że mogą wnieść coś wartościowego, a nie tylko nadrabiać wschodnioeuropejskie zaległości. Włączenie do zbioru także tekstów z kręgu niemieckoi rosyjskojęzycznego ma uzmysłowić czytelnikowi, że różne części Europy są ośrodkami twórczej refleksji nad zwierzętami.
5Jednym z priorytetów konferencji była integracja środowiska akademickiego, przede wszystkim humanistów zainteresowanych problematyką zwierzęcą i zwrotem zwierzęcym (animal turn) – rozumianym jako coś więcej niż moda intelektualna – postrzegających rozwój studiów nad zwierzętami jako nowy znaczący obszar badań, który wypracowuje nowe metodologie, jako paradygmat i teorię krytyczną, które mogą wpisywać się w posthumanizm, lecz nie muszą się z nim utożsamiać. Tym kryterium kierowałyśmy się również przy wyborze tekstów.
6Animal studies i antrozoologia rozwijają się od lat 60. XX wieku głównie w krajach anglojęzycznych, stopniowo upowszechniając się także w krajach niemieckojęzycznych, stając się rozpoznawalnym nurtem badań od lat 90. XX wieku. W Polsce w latach 80. i 90. pojawiały się pojedyncze nieliczne teksty i tłumaczenia dotykające w zdecydowany sposób problematyki zwierzęcej, jednak o rozwoju studiów nad zwierzętami w Polsce oraz innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej (głównie w Polsce i Czechach) można mówić dopiero od kilku lat. Na konferencję zostali zaproszeni badacze znani i cenieni w międzynarodowym akademickim środowisku animal studies z Wielkiej Brytanii, Niemiec i Francji. Celem konferencji było nie tylko zapoznanie z nimi polskich naukowców, lecz również zaznajomienie zagranicznych gości z wynikami badań z kręgu studiów nad zwierzętami prowadzonych w Polsce oraz z pewnymi elementami polskiej kultury, które były im dotychczas nieznane, np. z wydarzeniami, dziełami sztuki i literatury czy postaciami, które zasługują na uwzględnienie w zagranicznych badaniach z zakresu animal studies.
7Niniejsza książka nie jest jednak typową publikacją pokonferencyjną, gdyż znalazło się w niej także tłumaczenie tekstu, którego na konferencji nie było, inne są znacząco rozbudowane i pogłębione w stosunku do referatów. Ponadto książka jest wyborem trzynastu tekstów spośród osiemdziesięciu wygłoszonych przez uczestników marcowego spotkania. Zbiór ten bowiem stanowić ma całość skupiającą się wokół kwestii myśli, języka i obrazu. Ujęty jest w cztery części, które wzajemnie się przenikają, zawieszając granice poszczególnych humanistycznych dyscyplin, by adekwatniej odnieść się do przedstawień zwierząt. Zawiera artykuły dotyczące zagadnień filozoficznych, artystycznych i literackich – zarówno tych o wymiarze bardziej uniwersalnym, reprezentujących myśl zachodniego, euroamerykańskiego kręgu kulturowego, jak i tych o lokalnej specyfice lub odwołujących się do konkretnych tekstów i kontekstów kultury, między innymi polskiej, niemieckiej, brytyjskiej. Dominique Lestel stawia pytanie o naszą ludzką zwierzęcość, którą problematyzuje w odniesieniu do myślenia o zwierzętach w dialogicznej perspektywie ja–ty. Monika Żółkoś odnosi się do literackich reprezentacji insektów, niebędących metaforą ludzkiej kondycji. Próbuje uchwycić owady jako takie, w ich różnorodności i pozakategorialności, konceptualizując fundamentalne rozpoznania studiów nad zwierzętami. Anna Barcz zajmuje się podobieństwem ludzi i zwierząt po Darwinie, łącząc podejście wizualne z tekstualnym i pokazując aktualność Darwina jako filozofa relacji ludzko-zwierzęcej. Steve Baker pyta o język, jakim powinniśmy mówić o zwierzętach w sztuce w kontekście praw zwierząt. Jessica Ullrich analizuje współczesne artystyczne reprezentacje ewolucji relacji między ludźmi i psami. Izabela Kowalczyk podnosi kwestię wykorzystywania zwierząt w sztuce współczesnej, wskazując na pułapki posthumanizmu w odniesieniu do tych praktyk. Dorota Łagodzka pisze o wystawach sztuki zwierzęcej w Polsce od lat 90. do dziś, analizując ich koncepcje kuratorskie w perspektywie studiów nad zwierzętami. Aleksander Nawarecki proponuje badania nad „językiem” zwierząt w literaturze pięknej (szczególnie polskiej), które określa mianem zoofilologii. Punktem wyjścia są odgłosy zwierząt, ich imitacje słowne i inne próby reprezentacji, punktem dojścia zaś – upodmiotowiona obecność w tekście. Anna Łagodzka docieka, w jaki sposób rozumienie zwierząt i zwierzęcości ujawnia się w języku, kiedy przedmiotem językowego opisu są doświadczenia „niezwierzęce”. Wpływ interdyscyplinarnych studiów nad zwierzętami w muzykologii przedstawia Martin Ullrich, pokazując, jak można rozumieć muzykę zwierząt. Robert McKay na przykładzie książki Michela Fabera Pod skórą wyłuszcza etyczną problematykę uprzedmiotowienia zwierząt. Justyna Tymieniecka-Suchanek, opierając się na licznych źródłach rosyjskojęzycznych, dowodzi, że animal studies nie są owocem przemyśleń etycznych wyrastających wyłącznie z tradycji i kultury anglosaskiej. Anita Jarzyna na podstawie tekstów Jerzego Nowosielskiego i Tadeusza Nowaka wyprowadza wspólny im język, który narusza zhierarchizowany porządek narzucany przez religie chrześcijańskie.
8Mamy nadzieję, że niniejszy tom można uznać za w pewnym stopniu reprezentatywny dla kulturowych badań prowadzonych w ramach studiów nad zwierzętami, choć oczywiście nie wyczerpuje on wielości perspektyw, problemów i przedmiotów dociekań. Zależało nam jednak, by zapoznać czytelnika z takim sposobem uprawiania studiów nad zwierzętami, którego rozwój w humanistyce wydaje nam się nieunikniony i zarazem pożądany.
9Poszczególne teksty skłaniają się ku różnym nurtom, które ukształtowały się w ramach anglojęzycznych dyscyplin: animal studies, human-animal studies, critical animal studies, animality studies, anthrozoology. W naszym zbiorze podziały te nie są najważniejsze, a przynależność autorów do poszczególnych nurtów pozostaje dyskusyjna. Książka jako całość jest próbą wprowadzenia do polskiej humanistyki postawy badawczej, która nie abstrahuje od etyki wobec zwierząt (animal ethics), nie udaje aksjologicznej neutralności w imię „obiektywnej naukowości”, lecz reprezentacje zwierząt zawsze stara się odnieść do zwierząt jako istot żywych, gdyż – jak zauważa Susan McHugh – „nadmierne abstrahowanie prowadzi do starych konkluzji”1. Naszym podstawowym celem było zwrócenie uwagi na doniosłość zwierzęcej problematyki w humanistyce wykraczającej poza postrzeganie zwierząt w kategoriach motywu literackiego czy ikonograficznego oraz tradycyjnie rozumianą „zwierzęcość ludzkiej natury”, a także poza proste sprowadzanie zwierząt do bycia „częścią natury”. Teksty wskazują raczej na wspólne obszary doświadczenia, miejsca krzyżowania się ludzkich i zwierzęcych biografii, ale szanują różnorodność zwierzęcych aktorów w więcej niż ludzkim świecie. Respekt wobec inności zwierząt jest warunkiem podejmowania prób mówienia z ich perspektywy lub w sposób uwzględniający ich interesy.
10Teksty tego zbioru nie wpisują się w nurt rozważań stricte etycznych, nie są też manifestami. Ich autorzy ustosunkowują się jednak do kwestii zwierzęcych pośrednio: poprzez wybory, użyte do interpretacji przykłady, reprezentacje zwierząt, teorie krytyczne, przywołane wydarzenia, własne interpretacje tekstów kultury oraz sytuacji społecznych i ontologicznych. Jednocześnie książka ma stanowić jedną z możliwych odpowiedzi na pytania, które sobie postawiłyśmy: Co humanistyka może zaproponować w kwestii zwierzęcej, czego nie umożliwiają ani etologia, ani ewolucjonizm, ani nauki przyrodnicze? Co istotnego oferują badania kulturowe, czego nie wyczerpuje etyka praw zwierząt ani socjologiczne badania ludzko-zwierzęcych relacji? Co wnoszą studia nad zwierzętami, czego brakowało zarówno w dotychczasowym modelu uprawiania nauki, jak i w społecznych ruchach na rzecz zwierząt?
11Tytuł książki – Zwierzęta i ich ludzie – inspirowany tytułem opowiadania dla dzieci Clive’a S. Lewisa, jest zabiegiem retorycznym, który ma zwracać uwagę na to, że zwierzęta w sensie ontologicznym nie są naszą własnością, choć tak zwykliśmy o nich myśleć. Jest też poniekąd próbą spojrzenia ze zwierzęcej perspektywy: niektóre ze zwierząt być może czują, że jesteśmy ich ludźmi, inne się nas boją, jeszcze innym jesteśmy obojętni; mamy jednak niezaprzeczalny wpływ na los ich wszystkich. Czy zmiana perspektywy może oznaczać zmierzch antropocentrycznego paradygmatu? Podtytuł nie jest zdaniem twierdzącym, jest pytaniem. Gdy odnosimy je do współczesności, szczerze wątpimy, czy o takim zmierzchu można już mówić, choć zarys paradygmatu nieantropocentrycznego powoli staje się widoczny. Książka ta jest próbą pokazania, na czym ów nieantropocentryczny paradygmat może polegać w badaniach filozoficzno-kulturowych. Mamy nadzieję, że można ją uznać także za dowód na to, że rezygnacja z antropocentryzmu nie musi oznaczać kresu humanistyki. Wręcz przeciwnie, humanistyka nieantropocentryczna może być płodna poznawczo, odkrywcza faktograficznie oraz twórcza teoretycznie i metodologicznie. Humanistyka nieantropocentryczna nie absolutyzuje istotności człowieka jako obiektu badań i rozumienia, nie uznaje drugorzędności skupiania się na zwierzętach pozaludzkich. Ludzie nie strukturują jej pola jako jedyni, choć pozostają podmiotami uprawiającymi ją i uwikłanymi w czynności poznawania i przeżywania, kontaktu z innymi zwierzętami, rozumienia innych zwierząt, mówienia-pisania o nich. Nieuprzedzony namysł nad zwierzętami otwierający pole humanistycznych badań na inne rejony poznania jest jedną z wartościowych cech zwierzęcocentrycznego paradygmatu. Kluczowe w tym myśleniu zawsze pozostaje uwzględnianie interesów zwierząt jako istot żywych – jest to moment, w którym otwierają się drzwi naszych umysłów, wnosząc do humanistyki świeży powiew, który może być przyjemny, lecz może nas także otrzeźwić. W tym sensie myślimy dzięki zwierzętom, sami również nimi będąc.
Notes de bas de page
1 M. Bakke Studia nad zwierzętami. Od aktywizmu do akademii i z powrotem?, „Teksty Drugie” 2011 nr 3, s. 201. Por. S. McHugh One or Several Literary Animal Studies?, „Literary Studies”, HNet, https://networks.h-net.org/node/16560/pages/32231/one-or-everal-literary-animal-studies-susan-mchugh (dostęp: 30.4.2015).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019