Wstyd w czasie cybernetycznej analogii. Czytając Silvana Tomkinsa
p. 23-61
Texte intégral
1Oto kilka kwestii, które teoria współcześnie wie.
2Być może sprawiedliwiej byłoby powiedzieć – oto kilka ogólnych założeń, które kształtują heurystyczne nawyki i wyjściowe procedury współczesnej teorii (nie tej obecnej w podstawowych tekstach teoretycznych, lecz tej, która pojawia się w schematycznych projektach krytycznych z zakresu „teorii stosowanej”; byłaby to teoria rozumiana jako rozległy projekt, który obejmuje obecnie całą humanistykę i rozszerza się na historię oraz antropologię; teoria po Foucaulcie i Greenblatcie, Freudzie i Lacanie, Lévi-Straussie i Derridzie, po feminizmie), kiedy dostarcza ona jakiegoś opisu ludzi lub kultur.
Przyjmuje się, że dystans każdego takiego opisu wobec biologicznej podstawy odpowiada niemal dokładnie jego potencjałowi oddania sprawiedliwości różnicy (indywidualnej, historycznej i międzykulturowej), przygodności, sile performatywnej i możliwości zmiany.
Przyjmuje się, że język ludzki dostarcza najbardziej produktywnych, jeśli nie jedynych możliwych wzorców rozumienia reprezentacji.
Dwubiegunowe relacje przechodnie między podmiotem a przedmiotem, „ja” a innym, tym, co czynne, i tym, co bierne, jak również ten z cielesnych zmysłów (wzrok), który uznaje się za najbliższy tym relacjom, są to wszystko tropy strukturalne, dominujące do tego stopnia, że ich dezintegracja jako takich jest uznawana za pilne, a zarazem niekończące się zadanie. To działanie obejmuje również takie procesy, jak upodmiotowienie, autokreacja (self-fashioning), uprzedmiotowienie oraz uinnienie (othering); obejmuje spojrzenie; ponadto rdzeń jaźni postrzegany albo jako rozwojowy telos, albo jako niebezpieczna iluzja wymagająca czujnej dekonstrukcji.
Zgodnie z tym, strukturalistyczna zależność od symbolizacji zachodzącej dzięki łączeniu w pary elementów definiowanych w diakrytycznej relacji wobec siebie i związanych wyłącznie arbitralnie z tym, co symbolizują, nie tylko przetrwała czas dominacji strukturalizmu, ale uległa tym większemu rozpowszechnieniu za sprawą urozmaiconej, niestrudzonej krytyki. Krytyka ta odtwarza i popularyzuje strukturę, nawet jeśli miałoby to komplikować rozumienie operacji, takich jak wspomniane już binaryzmy oraz inne opozycje: obecność/nieobecność, brak/wielość, natura/kultura, ucisk/wyzwolenie czy subwersywność/ hegemoniczność.
3W niniejszym eseju chcemy przyjrzeć się postaci niezbyt dobrze współcześnie znanego amerykańskiego psychologa, Silvana Tomkinsa (1911–1991), który wydaje się pośrednio rzucać wyzwanie owym nawykom i procedurom. Nie mierzy się z nimi z obecnej perspektywy, ale z punktu widzenia, który (jak przyjmujemy) pojawił się na krótko przed ich okrzepnięciem jako teorii. Tomkins jest zatem kimś, wobec kogo owe nawyki i procedury przyjęłyby pozycję krytyczną. Istotnie, lektura prac Tomkinsa o afekcie ustawicznie wyzwalała w nas szczególny rodzaj ambiwalentnej reakcji: żywa reakcja na interesujące kwestie kryjące się w jego pismach zdaje się także nieustannie podkreślać mechanizm, który na pierwszy rzut oka pozwala na niezwykle łatwe podważenie jego tez. Nie trzeba wielkiego doświadczenia, by rzucić na przemiał psychologię, która postuluje istnienie ośmiu (sporadycznie dziewięciu) odrębnych afektów wbudowanych w system biologiczny człowieka.
4Nie możemy się jednak dać przekonać co do tego, że – przykładowo – niezwykle bogata fenomenologia emocji Tomkinsa znajduje się wyłącznie w przypadkowym czy rozdzielnym związku z jego wysoce podejrzanym scjentyzmem. Jeśli już o to chodzi, wydaje się, że jego scjentystyczne stanowisko interpretuje jako alternatywny i bardziej prostacki przejaw scjentyzmu teorię, która postawę Tomkinsa odrzuciłaby z niesłychaną łatwością. Rzeczywiście, naukowość „teorii” może zostać uwidoczniona w takim świetle jako odrębny wytwór niemal tego samego, bardzo szczególnego momentu technicznego, który występuje u Tomkinsa. To, że jedno stanowisko może dzisiaj brzmieć śmiesznie, drugie natomiast zdroworozsądkowo, czy też jedno zdaje się nieuchronnie przestarzałe, drugie z kolei – świeże, jak gdyby dopiero ogłoszone drukiem, mówi mniej o transhistorycznej słuszności „teorii”, a więcej o dynamice ustanawiania konsensusu i przekazie międzydyscyplinarnym.
* * *
5Z efektami afektu towarzyszącego naszemu popadaniu w uzależnienie od czytania Tomkinsa łączyła się rzecz następująca: jego pisarstwo emocjonowało i uspokajało, inspirowało i zadowalało. Jedno z nas kiedyś zasnęło przy czytaniu, a potem się tłumaczyło: „Często czuję znużenie, kiedy dużo się uczę”. Wiele jest w tym pisarstwie przykładów śmiałej szczodrości. W części poświęconej różnicom afektu u rozmaitych gatunków zwierząt znajdujemy przykład szczodrości samego pisarza:
Pisarz z powodzeniem udomowił nieco dzikiego kotka imieniem Bambi, którego nękało kilka starszych kotów. Wszystkie koty mieszkały razem na farmie. Bambi był dzikim, trochę zalęknionym neurotykiem, który przeraźliwie bał się wszystkich zwierząt, w tym również człowieka. Okazało się, że można złagodzić jego dzikość i strach, trzymając go mocno tak długo, jak to było konieczne, by wygasić reakcję lękową. Gdy przestał się bać, nadal go mocno trzymałem, aby go przyzwyczaić do wyzbytego z lęku kontaktu z człowiekiem. Powtarzałem tę czynność codziennie przez jakiś czas i ostatecznie lęk minął.1
6Fragment ten równie dobrze mógłby stać się opisem pisarstwa Tomkinsa: potencjalnie przerażający i pełen lęku pomysł lub obraz podlega opisaniu przez dokładnie tyle akapitów, ile jest konieczne, by „wygasić reakcję lękową”, a następnie wraca się do niego, dopóki ów pomysł lub obraz nie zacznie pojawiać się w tekście bez wzbudzania wcześniejszego przerażenia. Powtórzeniu podlegają wyrażenia, zdania, czasem całe akapity. Strony są zapełnione zdaniami o zbliżonej strukturze (zawierające modalność epistemiczną, niefaktywne wyrażenia przyjmujące postać: „jest możliwe, że…”, „jeśli…, możliwe…”, „jeżeli, to…”), pełne zdań, które nie ukazują żadnej ogólnej zasady, jedynie powtarzają listy wymieniające to, co możliwe. To bogate hermetyczne pisarstwo odżywia, uspokaja, dopełnia, a następnie ponownie puszcza myśl w ruch. Bambi nie jest tu jedynym przerażonym dzikim stworzeniem.
7Podczas stażu podoktorskiego na Harwardzie Tomkins poddał się siedmioletniej psychoanalizie, czego bezpośrednią przyczyną była radykalna blokada czytania. Radykalna blokada czytania: symptom, o którym żadne z nas nigdy wcześniej nie słyszało, a jednak wystarczy raz usłyszeć tę nazwę, by poczuć, że dokładnie wiadomo, o co chodzi. Podobnie oddziałuje Affect, Imagery, Consciousness, ze względu na ślady mocno problematycznego procesu werbalnego. Wieloletni przyjaciel Tomkinsa, Irving Alexander, opowiedział nam w wywiadzie, jak Tomkins odręcznie spisywał od sześciu, siedmiu linijek do strony tekstu, co „przypominało pisanie automatyczne”. Ku swemu wielkiemu zdziwieniu, po opracowaniu dłuższego fragmentu odkrywał czasem w szufladzie plik kartek, które zapisał kilka miesięcy wcześniej i na których dochodził do tych samych wniosków, obrawszy tylko inny punkt wyjścia. Nawet jeśli ten zadziwiająco heterogeniczny styl Affect, Imagery, Consciousness często posługuje się wielokrotnością nakładających się głosów, tłumiących przerażenie, nie chodzi tutaj o zmniejszenie liczby głosów, ale o ograniczenie przestrzeni, w obrębie której nakładają się na siebie, by nie rozlały się na większe fragmenty tekstu. Strukturalne powtórzenie rzadko jest dosłowne. Na przykład, czasowniki „móc” i „zdołać” oraz wyrażenia, w których występują, pojawiają się wymiennie bez wyraźnego wzorca we fragmencie, którego rytm przywodzi na myśl pisarstwo Gertrudy Stein – która również z pewnością znała przyjemność wyliczania:
Jeśli lubisz, by na ciebie spoglądano, i jeśli ja lubię patrzeć na ciebie, możemy zbudować przyjemną interpersonalną relację. Jeśli lubisz mówić, a ja lubię słuchać, kiedy mówisz, może to sprawić nam obojgu przyjemność.
8Jeśli chcesz się skryć w przytulnym miejscu, a ja lubię cię obejmować, oboje możemy rozkoszować się szczególnym rodzajem uścisku. Jeśli pragniesz wsparcia, a ja lubię cię podtrzymywać, możemy cieszyć się takim uściskiem. Jeśli lubisz pocałunki, a ja lubię cię całować, może być nam razem dobrze. Jeśli lubisz, by ssać cię lub gryźć, a ja lubię cię ssać i gryźć, może nam być razem przyjemnie. Jeśli podoba ci się masaż skóry, a i ja lubię go wykonywać, może nam być razem dobrze. Jeśli lubisz przytulanie, a ja lubię cię przytulać, możemy wzajemnie dawać sobie przyjemność. Jeśli pragniesz dominacji nad sobą, a ja chcę cię kontrolować, może być nam razem dobrze. Jeśli sprawia ci przyjemność przekazywanie swoich doświadczeń, pomysłów i aspiracji, a ja lubię wiedzieć, jakie są doświadczenia, pomysły i aspiracje innych ludzi, może być nam razem dobrze. Jeśli sprawia ci przyjemność opowiadanie o przeszłości, a mnie sprawia przyjemność słuchanie o niej, może być nam razem dobrze. Jeśli sprawia ci przyjemność rozmyślanie o przyszłości i przewidywanie jej, a ja i to lubię, może być nam razem dobrze. Jeśli zechcesz mnie naśladować, a ja zechcę być naśladowany, może być nam razem dobrze. [1 : 411–412]
9Akapity zezwalają czytelnikowi i pisarzowi czynić coś – tutaj akurat czerpać przyjemność, ale w innych miejscach tekstu: odczuwać gniew, ekscytację, wstyd lub wchodzić w role i odgrywać scenariusze, które wymagają zdolności i afektywnych, i percepcyjnych czy pamięciowych – ale równie często pozwalają nie robić nic.
Nie ma w tym nic nadzwyczajnego, że dwie jednostki, obie łaknące kontaktu społecznego (sociophilic), mogą być niezdolne do nawiązania trwałej więzi społecznej ze względu na zróżnicowane zaangażowanie w ten lub inny typ interakcji interpersonalnej. Co za tym idzie, możesz pragnąć więcej kontaktu cielesnego i milczącego porozumienia, a ja chcę rozmawiać. Pragniesz patrzeć mi głęboko w oczy, a ja potrafię zbliżyć się do ciebie jedynie po ciemku, w seksualnym uścisku. Chcesz, by cię karmiono i otaczano troską, a ja pragnę się obnażyć i być oglądanym. Chcesz, by cię przytulano i masowano ci skórę, a ja pragnę odsłaniać siebie rozprawiając o mojej filozofii życia. Chcesz odsłaniać siebie poprzez swoje poglądy na naturę człowieka, a ja mogę się uzewnętrznić tylko w opowiadaniu o pasji, jaką darzę stal i taśmę komputera, który myśli niemal jak człowiek. Chcesz opowiadać o swoich najbardziej osobistych uczuciach względem mnie, podczas gdy ja umiem wejść w bliższą relację tylko poprzez wspólną wysoką ocenę wartości czegoś całkiem bezosobowego, jak jakaś teoria, gałąź wiedzy lub samochód. [1 : 413–414]
* * *
10Po raz pierwszy zakosztowaliśmy lektury Silvana Tomkinsa, szukając użytecznych pomysłów na temat wstydu. Na niewyraźnym tle moralistycznych lub ckliwych idées reçues, paradoksalnie odnoszących się do tej najbardziej zmiennej z emocji, sformułowania Tomkinsa zaskakują błyskotliwością i odwagą, rozmachem i trafnością opisu, który w tym zniechęcającym kontekście brzmi niemal surrealistycznie. Do podstawowych afektów Tomkins zalicza wstyd wraz z zainteresowaniem, zdziwieniem, radością, gniewem, strachem, wzburzeniem, odrazą, a w późniejszych pracach – również pogardą (contempt – także jako dissmell). W istocie, wstyd stanowi dla niego jeden z biegunów afektu: wstyd–zainteresowanie, co sugeruje, że to właśnie drgania kateksji wokół wstydu umożliwiają lub też zaburzają tak podstawową funkcję, jaką jest zdolność do zainteresowania światem.
Podobnie jak wstręt [wstyd] pojawia się tylko po uaktywnieniu się zainteresowania lub przyjemności hamując jedno z nich albo oba jednocześnie. Wewnętrznym aktywatorem wstydu jest częściowe zmniejszenie się zainteresowania lub radości. W związku z tym każda przeszkoda dla dalszej eksploracji, która częściowo redukuje zainteresowanie (…) doprowadzi do zawstydzonego spuszczania głowy i oczu i zredukuje dalszą eksplorację lub ujawnienie się (self-exposure) (…) Taką przeszkodę może stanowić: niespodziewane dostrzeżenie przez obcego albo niezrealizowane pragnienie spojrzenia na lub zbliżenia się do kogoś nieznajomego bądź osoby, która wydawała się znajoma, gdy uśmiechnięcie się do znajomego, który okazuje się obcą osobą. [§ 134–135]
11Nacisk, jaki kładzie się w tym opisie na to, co obce, zamiast na to, co zakazane czy niedozwolone, współgrał z naszą pierwotną intuicją, zgodnie z którą zjawisko wstydu może prowadzić do nowych sposobów obejścia pozornie niemal nieuniknionych nawyków myślenia, które Foucault grupuje pod szyldem „hipotezy represji”2. Współczesna teoria i krytyka nader śmiało zapewniają nas, że opanowały techniki unikania podstępów hipotezy represji, a jednak zapewnienia te budzą nasz sceptycyzm z dwóch względów: po pierwsze, z powodu powszechnego we współczesnych tekstach teoretycznych dotkliwego moralizmu, który występuje chyba na niespotykaną dotąd skalę, a po drugie, ze względu na widoczną w tych tekstach spłycającą tendencję do polegania na dwubiegunowej konstrukcji analitycznej, którą można aż zbyt trafnie podsumować jako „ni to wywrotowość, ni to hegemoniczność”. To oczywiste, że jeśli istnieją doświadczenia wymykające się hipotezie represji, nie sposób ująć ich w ramach retoryki tresury spod znaku dobrego/złego psa3. Równocześnie „dziwność” podejścia Tomkinsa zdawała się też miłą odmianą w stosunku do wszechogarniającego, niemal eschatologicznego patosu, z jakim traktuje się wstyd w dyskursie popularnym, w którym najszerzej się o nim obecnie dyskutuje: jest to dyskurs pojawiający się w grupach samopomocy i walki z uzależnieniami oraz w psychologii self stanowiącej ich teoretyczne zaplecze.
12Rzeczywiście, po raz pierwszy zetknęliśmy się z pismami Tomkinsa za pośrednictwem psychologii self i teorii relacji z obiektem. W zakresie, w jakim jego prace były wtedy znane, uchodziły za propozycję czegoś na kształt mitu założycielskiego (chodzi o uczucie wstydu u niemowląt) dla genetycznej narracji o indywiduacji i pochodzeniu jaźni. Teoria afektu Tomkinsa powstała w 1955 roku i wywodzi się z bezpośrednich obserwacji pewnego niemowlęcia. Tomkins był w stanie wychwycić wczesną ekspresję wstydu u obserwowanego dziecka około siódmego miesiąca życia, zanim wykształciło ono sobie jakiekolwiek pojęcie zakazu. Pod wpływem jego odkrycia, wielu psychologów rozwojowych postrzega teraz wstyd jako afekt najlepiej określający przestrzeń, w której rozwinie się poczucie jaźni. Francis Broucek pisze, że „wstyd jest dla psychologii self tym, czym lęk dla psychologii ego – afektem kluczowym”4.
13W kontekście narracji rozwojowej oferowanej przez teorię relacji z obiektem takie wykorzystanie badań Tomkinsa ma wartość jako jeden ze sposobów wyrugowania freudowskiego nacisku na edypalność i wyparcie. Takie podejście do Tomkinsowskiej refleksji nie pozwala dostrzec jednak, jak bardzo jest ona obca każdemu projektowi narracji dotyczącej wyłonienia się rdzennej jaźni. Czytelnik oddający się lekturze czterech tomów Affect, Imagery, Consciousness doświadcza alchemii przygodności, która wchodzi w tak głęboką relację z tożsamością, że Tomkins zdaje się być takim psychologiem, jakiego najbardziej chciałoby się czytać face-à-face z Proustem. Tomkins w pełni podziela Proustowską fascynację taksonomiami ludzkich osobowości oraz Proustowską pewność, że najbardziej interesujący w owych taksonomiach jest wyprowadzany z nich element dysonansu i zaskoczenia.
14Co charakterystyczne dla Tomkinsa, jego skłonności w tym względzie znajdowały swój wyraz w ekstrawaganckiej, zapośredniczonej postaci w różnych, konkurujących ze sobą dyscyplinach określanych w Ameryce w latach 1940–1960, ale też w późniejszym okresie, mianem „psychologii”: byłaby to zarówno psychologia eksperymentalna, kliniczna, jak i stosowana. Psychologia stosowana odnosi się w tym przypadku do teorii osobowości. W czasie wieloletniej pracy dydaktycznej w Princeton, Tomkins równolegle pracował nad testami rozwoju osobowości, m.in. dla Educational Testing Service, a także napisał książkę na temat interpretowania testu apercepcji tematycznej (tAt, ang. Thematic Apperception Test). Jak zauważa Irving E.Alexander w swoim biograficznym eseju, książka ta została „bardzo dobrze przyjęta jako osiągnięcie intelektualne, ale wątpię, by ktokolwiek kiedykolwiek ją wykorzystał do nauczenia się, jak interpretować wyniki tAt”5. Założenie o istnieniu skonsolidowanego rdzenia osobowości, które wydaje się wpisane w ramy tej dyscypliny psychologicznej, jest jednak wszędzie w pracy Tomkinsa podważane – i to na każdym poziomie – a to za sprawą inspiracji płynącej z odmiennych dyscyplin, takich jak cybernetyka i teoria systemów, jak również równie silnie zaznaczających swój wpływ badań z zakresu etologii, neuropsychologii, percepcji i poznania, psychologii społecznej oraz serii nowych, odkrywczych odczytań Freuda. Inne twórcze, wszechstronne osobowości, na których swoje piętno także odcisnęła historia powojennej Ameryki, takie jak Paul Goodman i Gregory Bateson, nie miały tak trwałego oparcia w różnych dziedzinach psychologii (i tym samym nie były w stanie występować przeciwko nim z porównywalną siłą). Istotne tutaj jest to, że teoria afektu Tomkinsa po raz pierwszy opublikowana została w języku francuskim, w tomie zredagowanym przez postać równie wielką, choć z innych względów – Jacques’a Lacana.
15Według nas psychologia ta jest nader odległa od rozwojowego założenia czy nakazu istnienia rdzennej jaźni. Można dodać, że okazała się również nader oporna wobec takiego założenia, jednak miara owej odległości i oporności nie odnosi się do dialektycznego sporu, a raczej wiąże się z wzorcowym kartograficznym dystansem. Jeszcze rzadszym zjawiskiem w amerykańskiej psychologii okresu zimnej wojny jest rzucający się w oczy brak nie tylko homofobii, ale jakichkolwiek aluzji do heteroseksistowskiej teleologii6. To w dużej mierze milczące i nadzwyczaj sumienne odcięcie się od takich wpływów, tym bardziej fascynujące, że rozległe, zróżnicowane pola badawcze, stanowiące źródło refleksji Tomkinsa: etologia, psychologia społeczna, psychoanaliza, i tym podobne, są wszystkie – choć każda na swój sposób – ukształtowane wokół podstawowych heteroseksistowskich założeń. Jednakże i tym razem wydaje się, że dokonania Tomkinsa biorą się nie tyle z jakiegoś skoordynowanego antyhomofobicznego projektu (nie wynikały w każdym razie z żadnych jasno określonych skłonności homoseksualnych), ile wiążą się raczej, tak po prostu, ze znalezieniem odmiennego teoretycznego punktu wyjścia.
16Opór Tomkinsa wobec heteroseksistowskich teleologii opiera się na podstawowych pojęciach związanych z jego ujęciem afektu7. Z podstawowym rozróżnieniem na system afektów i analogicznie rozwijany system popędów idzie w parze przekonanie, że w przeciwieństwie do popędów (np. oddychanie, jedzenie), „dowolny afekt może mieć dowolny «obiekt». Jest to podstawowe źródło złożoności ludzkiej motywacji i zachowania” [1 : 347]. Co więcej, system afektów odrzuca pojęcia właściwe behawioryzmowi w związku z czym jako całość,„nie dostarcza żadnego pojedynczego zbioru «danych wyjściowych» (output)” [3 : 66], a w odróżnieniu od popędów „wzmocnienie afektu pozostaje obojętne wobec różnicy między środkami a celem” [3 : 67].„Przyjemnie jest odczuwać przyjemność. Rzeczą ekscytującą jest odczuwanie zainteresowania. Odczucie strachu jest przerażające, a gniewu – wprawia w gniew. Afektowi właściwe jest samoutwierdzanie się (self-validating), bez względu na występowanie jakiegokolwiek dalszego odniesienia” [3 : 404]. To te cechy czynią z teorii afektu tak użyteczne miejsce oporu wobec najrozmaitszych teleologicznych założeń, które przez lata zakorzeniły się w poszczególnych dyscyplinach składających się na psychologię.
17Siła tego (co się okazuje) niezwykle łaskawego „może”, które pojawia się w pierwszym ze wspomnianych założeń („dowolny afekt może mieć dowolny «obiekt»”) – siła owego czasownika modalnego, bez którego, jak się okazuje w kolejnych tomach, Tomkins nie może się obyć – przynajmniej po części bierze się z bardzo złożonego i nader wyrazistego nawarstwienia się w jego myśli biologicznych i mechanicznych modeli człowieka. Pytaniem, które Tomkins zaczął sobie wcześnie zadawać, było pytanie: „czy można zaprojektować autentycznie humanoidalną maszynę?”.
Podążając tym tropem, natknąłem się na wczesne teksty Wienera o cybernetyce (…). Nie można zaangażować się w taki projekt bez zrozumienia różnorakich zespołów o różnym stopniu niezależności, zależności, współzależności, kontroli i transformacji, którym się wzajemnie poddają. To właśnie ta ogólna idea sprawiła, że pewnego dnia pod koniec lat 1940 po raz pierwszy zrozumiałem rolę, jaką odgrywa mechanika afektu jako współzależny, ale odrębny podsystem. Ze zdziwienia i podniecenia omalże nie spadłem z krzesła, nagle bowiem zdałem sobie sprawę, że paniczny strach osoby doświadczającej duszności ze względu na przerwę w dostawie życiodajnego powietrza nie ma nic wspólnego z sygnałem popędu anoksycznego jako takiego [jako że stopniowa utrata tlenu, nawet jeśli prowadzi do śmierci, nie wzbudza paniki]. Istota ludzka potrafi bać się niemal wszystkiego i rzeczywiście często się to zdarza. Stąd był już tylko niewielki krok, żeby zrozumieć, że podniecenie jako takie nie ma nic wspólnego z seksualnością czy głodem i że pozorna natarczywość systemu popędów została zapożyczona z ich złożenia razem z odpowiadającymi im afektami, pełniącymi rolę niezbędnych amplifikatorów. Freudowskie id nagle okazuje się papierowym tygrysem, jako że seksualność, co Freud dobrze wiedział, jest najbardziej wybrednym z popędów, który z łatwością można osłabić za sprawą wstydu, lęku, nudy czy wściekłości.8
18Zwróćmy tutaj uwagę na pewną bardzo charakterystyczną strukturę analityczną. To, co zdaje się osłabiać siłę przypisywaną popędowi seksualnemu, odpowiada mimo wszystko zwielokrotnieniu – jak się okaże, jest to określone, konkretne powielenie – rozmaitych możliwości istotnych z perspektywy seksualności (tkwią one w różnych negatywnych afektach: we wstydzie, strachu, nudzie i gniewie). Seksualność nie jest zatem już dłużej kwestią włączania/wyłączania popędu, który ogranicza się do dwóch możliwości określanych jako ekspresja lub tłumienie. Seksualność jako popęd ogranicza się tutaj do dwubiegunowego wzorca (potencji/impotencji), jednak jej związek z koncentracją uwagi, motywacją czy nawet z samym działaniem pojawia się wyłącznie w powiązaniu z systemem afektów, który w tym ujęciu obejmuje o wiele więcej możliwości o większym stopniu zróżnicowania niż sama opcja włączania/wyłączania popędu.
19Opiszemy ten wzorzec w ramach Tomkinsowskiego nawyku zestawiania dwóch modeli reprezentacyjnych: cyfrowego (zero-jedynkowego, typu włącz/wyłącz) i analogowego (stopniowanego czy też wielokrotnie zróżnicowanego), i dowiedziemy zasadniczej wartości teoretycznej owego nawyku. Mimo że zestawienie takie zdaje się strukturalnie „rymować” ze skłonnością Tomkinsa (do której odnieśliśmy się już wcześniej) do zestawiania biologicznego modelu człowieka z modelem mechanicznym czy komputerowym, musimy opowiedzieć się przeciw dalszej homologii, która pozwoliłaby utożsamiać maszynę czy komputer z reprezentacją cyfrową oraz organizm biologiczny – z reprezentacją analogową (tak właśnie postąpiłby Tomkins, a pewnie i każdy teoretyk systemów). Milcząca homologia: maszyna – to, co cyfrowe, zwierzę – to, co analogowe (oraz towarzyszące jej uprzywilejowanie tego, co mechaniczne-cyfrowe), stanowi, jak udowodnimy, mocne, strukturyzujące założenie w obrębie współczesnej teorii, a swoją obecność zaznacza wyjątkowo silnie w postaci automatycznego antybiologizmu. Założenie to, cechujące kiepską inżynierię i złą biologię, prowadzi do słabej teorii. Nawet jeśli przyjąć, że maszyny informatyczne i żyjące organizmy stanowią całkowicie oddzielne klasy, z pewnością łączy je to, że każde z nich obejmuje heterogeniczną mieszaninę mechanizmów reprezentacyjnych, o cyfrowej i analogowej strukturze. Co się tyczy rozróżnienia pomiędzy tym, co cyfrowe, a tym, co analogowe, nie jest ono wcale bezwarunkowe: analogowy pomiar można wykorzystać do wyzwolenia zmiany trybu włączania/wyłączania, tak jak w przypadku termostatu czy neuronu, podczas gdy wzory czy kumulacje przełączeń w trybie włączania/wyłączania mogą powodować powstawanie skomplikowanych struktur analogowych, takich jak w modelu pobudzenia neuronów w mózgu z 1949 autorstwa Donalda Hebba.
20Anthony Wilden proponuje w artykule z 1970 roku, Analog and Digital Communication: On Negation, Signification, and Meaning, następujące „wytyczne” dotyczące tego zagadnienia:
Problem tego, co analogowe i tego, co cyfrowe, dotyczy relacji, a nie bytów.
Przełączanie z trybu analogowego na cyfrowy [i na odwrót] jest konieczne, by komunikacja mogła przekraczać określone granice. Niewątpliwie w większości przypadków, jeśli nie we wszystkich, komunikacja obejmuje nieustanne przełączanie tego rodzaju.
Myśl cyfrowa jest analityczna i dwuwartościowa. Myśl analogowa jest dialektyczna i wielowartościowa.
System cyfrowy wykazuje wyższy poziom organizacji, a co za tym idzie, niższy typ logiczny niż system analogowy. System cyfrowy ma większą „semiotyczną swobodę”, ale ostatecznie kierują nim reguły analogowej relacji pomiędzy istniejącymi w przyrodzie systemami, podsystemami i nadsystemami.9
21Teoria afektu Tomkinsa, która jest świadectwem intelektualnego momentu zbliżonego do chwili obecnej, polega na szeregu różnych powiązań między analogowymi a cyfrowymi formami reprezentacji. Przykładowo, niektóre z omawianych przez niego afektów posiadają następującą strukturę:
Różnicę w aktywacji afektu wyjaśniłbym poprzez trzy warianty jednej zasady – gęstości pobudzenia neuronów. Przez gęstość rozumiem częstotliwość pobudzania neuronów w jednostce czasu. W mojej teorii przyjmuję trzy niezależne klasy aktywatorów afektu; każdy z nich wzmacnia z kolei źródła swej własnej aktywacji. Są to: wzrost stymulacji, poziom stymulacji i obniżenie stymulacji.
Co za tym idzie, każdy bodziec o stosunkowo nagłym początku i gwałtownie rosnącej częstotliwości pobudzania neuronów automatycznie (innately) aktywuje reakcję zaskoczenia. Jak widać na wykresie 1, jeśli częstotliwość pobudzenia neuronów wzrasta mniej gwałtownie, aktywowany jest strach; jeśli częstotliwość jest jeszcze mniejsza, wówczas automatycznie aktywuje się zainteresowanie. I odwrotnie, długotrwały wzrost częstotliwości pobudzenia neuronów na podobieństwo uporczywego hałasu automatycznie wywoła okrzyk cierpienia. Długotrwały, ale mocniejszy wzrost automatycznie wywoła gniew. I na koniec, każdy nagły spadek stymulacji redukujący częstotliwość pobudzenia neuronów automatycznie powoduje uśmiech zadowolenia, podobnie jak w sytuacji, kiedy nagle urywa się dokuczający nam hałas.10
Wykres 1. Reprezentacja graficzna teorii wewnętrznych aktywizatorów afektu. Anger – gniew; Density of neural firing – częstotliwość pobudzenia neuronów; Distress – wzburzenie; Fear – strach; Interest – zainteresowanie; Joy – radość; Laughter – śmiech; Startle – zdziwienie; Time – czas.

22Odsuńmy na bok dyskusję nad strachem, cierpieniem i gniewem, którą wśród ukierunkowanych na teorię czytelników sprowokuje częste pojawianie się w przytoczonym fragmencie określenia „automatyczny”. Powstrzymajmy też śmiech, który w czytelnikach o naukowych zainteresowaniach wywoła obecnie redukcyjny charakter pojęcia „częstotliwości pobudzenia neuronów”. Zamiast tego podkreślmy, że sposób, w jaki Hebb pojmował pobudzenie neuronów jako pojedyncze (cyfrowe) zdarzenie typu „włącz/wyłącz”, powodowane przez mierzalne (analogowe) bodźce, ulega na wykresie Tomkinsa ponownej analogowej kwantyfikacji po wymiarze czasu, ale w sposób prowadzący z kolei do „aktywacji” typu „włącz/ wyłącz” (cyfrowej) któregokolwiek z kilku odrębnych afektów. Tę część teorii Tomkinsa można by więc schematycznie ująć jako: analogowe → cyfrowe → analogowe → cyfrowe. Czego temu (cyfryzującemu) schematowi jednak brakuje, to uwzględnienia, że teoria Tomkinsa zmierza do wielowartościowego (i w tym sensie analogowego) rozumienia afektu: jeśli tryb „włącz/wyłącz” pobudzenia neuronów nie podlega jakościowemu różnicowaniu, „włącz/wyłącz” aktywacji afektu jest silnie zróżnicowany. (Jakościowe różnicowanie jest w pewnym sensie zawsze analogowe, a to dlatego, że o ile istnieją różne afekty, mają one prawo do, z konieczności analogowej, reprezentacji za pomocą wykresu lub mapy.) Tomkins pisze: „Ogólną korzyścią ze wzbudzenia afektywnego w tak szerokim spektrum poziomów i zmian w poziomach pobudzenia neuronów jest spowodowanie u danej jednostki postawy dbania o bardzo różne stany rzeczy na bardzo różne sposoby”.11 Powinniśmy przy tym dodać, że określenia „bardzo różne stany rzeczy” nie należy rozumieć jako stanów czysto zewnętrznych. Mimo że Tomkins podaje tutaj „głośny hałas” jako niespecyficzny, uproszczony przykład bodźca, to w większości jego pism częstotliwość pobudzenia neuronów praktycznie nigdy nie funkcjonuje jako bezpośrednie przełożenie jakiegoś zewnętrznego zdarzenia, które można by wyodrębnić jako „bodziec”. Częstotliwość pobudzenia neuronów sama w sobie odzwierciedla skomplikowane przeplatanie się czynników endogennych i egzogennych, percepcyjnych, propriocepcyjnych i objaśniających – przyczyn, skutków, informacji zwrotnych, motywacji, długotrwałych stanów takich jak nastroje i teorie, jak również konkretnych przejściowych zdarzeń fizycznych lub werbalnych. Wbrew behawiorystom Tomkins konsekwentnie twierdzi, że bodziec istotny dla systemu afektów obejmuje zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne zdarzenia. Wnioskuje przy tym stanowczo o braku podstawy dla definicyjnego rozróżnienia pomiędzy reakcją a bodźcem – zdecydowanie taką podstawą nie jest przeciwstawienie tego, co wewnętrzne, temu, co zewnętrzne. Tomkins przywołuje na przykład pewien eksperyment z rażeniem prądem badający związek między bodźcem a skojarzoną z nim reakcją, a jego interpretacja całkowicie przeczy rzekomej prostocie doświadczenia wstrząsu elektrycznego, które tradycyjnie uznawano za awersyjny bodziec par excellence. „Wystarczy wsłuchać się w nieopanowane okrzyki wydawane podczas całej eksperymentalnej serii – pisze – by uświadomić sobie trudność związaną z wywołaniem jednego i tylko jednego afektu poprzez użycie na pozór odpowiedniego bodźca”. Samo nagranie wypowiedzi uczestników badania w chwilach rażenia prądem wystarczyło Tomkinsowi do stworzenia karnawałowej dekonstrukcji w miejsce oczekiwanych „wyników”. W kabarecie emocjonalnych reakcji na pozornie ten sam bodziec możemy usłyszeć: „Jakby tata dawał mi klapsa”; „Sto lat temu byłbyś chyba przestępcą?”; „Jeśli szukałeś wzorca terroryzowania, to go już masz”; „To niesprawiedliwe”; „Ty szczurze, wyłącz to; zaraz zwariuję”; „Nie mam z tego specjalnej przyjemności, mam nadzieję, że ty czujesz coś więcej”; „Ten eksperyment jest głupi”; „Czyli na tym polega rażenie prądem”; „Obawiam się, że może mnie zemdlić”; „Lubię wstrząsy”; „To ciekawe dostać się w ręce psychologa”; „Czy to ma może sprawić, żebym była bardziej ostrożna?”; „I tak nie chciałem być rekrutem”; „Au, zdziwi cię to… nie bolało”; „To trochę jak zakładanie się podczas zawodów sportowych”; „Za pierwszym razem człowiek robi się zły”; „O Boże, zasypiam” [1 : 193–198].
* * *
23Wspominaliśmy już, że czytelnicy naukowi będą raczej utyskiwać na redukcyjny charakter kluczowego pojęcia teorii Tomkinsa – „częstotliwości pobudzania neuronów”. Choć pojęcie pobudzania neuronów per se zdaje się funkcjonować w dziełach Tomkinsa w zrozumiały sposób, Tomkins uparcie nie wskazuje (przez cały okres ukazywania się Affect, Imagery, Consciousness), gdzie lub w jakich (najwyraźniej funkcjonalnie wyspecjalizowanych) lokalizacjach neuronalnych zachodzi pobudzenie neuronów. Chociaż Affect, Imagery, Consciousness przejawia poza tym całkiem spore zainteresowanie lokalizacją różnych funkcji w mózgu, to w przypadku tego kluczowego pojęcia (częstotliwości pobudzania neuronów), uparcie traktuje mózg jako jednorodną masę, która w najlepszym razie wykazuje jedynie potencjał rozwoju lokalnej specjalizacji jakościowej.
24Takie rozumienie mózgu jest, jak chcemy dowieść, ważne dla zdefiniowania Tomkinsowskiego, nader owocnego, związku historycznego z tym, co określamy jako szczególny moment „cybernetycznej analogii” (the cybernetic fold), w przybliżeniu obejmujący późne lata czterdzieste do połowy lat sześćdziesiątych XX wieku. Przez„cybernetyczną analogię” rozumiemy okres, kiedy naukowe rozumienie mózgu i innych procesów życiowych zostało naznaczone poprzez pojęcie, możliwość i bezpośrednią bliskość zaistnienia potężnych komputerów, choć rzeczywista moc obliczeniowa nowych maszyn nie była jeszcze dostępna. Cybernetyczna analogia jest więc ważnym momentem w teorii systemów, który należy również uznać za moment istotny z perspektywy strukturalizmu, a to ze względu na pojawienie się w bezpośrednio powiązanym, ale nie identycznym procesie. W istocie, naszym celem po części jest przedstawienie strukturalizmu nie jako te go błędu, który miał miejsce przed poststrukturalizmem, ale szczęśliwie poprowadził prosto do niego, lecz raczej jako fragmentu pewnego istotnego momentu, ważnej intelektualnej ekologii, pewnego gestalt (z teorią systemów włącznie), co powoduje, że strukturalizm wiąże się z o wiele bardziej różnorodnymi i interesującymi kwestiami niż te, które przetrwały jego gładkie przejście w poststrukturalizm12. Postaramy się również dowieść, że wczesne cybernetyczne pojęcie mózgu jako jednorodnego, różnicowalnego, ale początkowo niezróżnicowanego systemu jest charakterystycznym i bardzo owocnym obrazem wielu jak dotąd niezrealizowanych możliwości, jakie kryje w sobie ów intelektualny moment13.
25Cybernetyczną analogię można opisać jako analogię pomiędzy postmodernistycznymi a modernistycznymi sposobami stawiania hipotez na temat mózgu i umysłu. Perspektywa praktycznie nieograniczonej mocy obliczeniowej zwiększyła atrakcyjność pojęć takich jak sprzężenie zwrotne, które teoretycznie występowały od ponad stulecia w projektowaniu maszyn, jednak uwzględnienie ich w wielu systemach, w tym systemach biologicznych, jako ich stałej cechy spowodowałoby wprowadzenie do wyliczeń opisowych i predyktywnych poziomu złożoności nie do przyswojenia. Między okresem, kiedy nie do pomyślenia było przeprowadzenie takich obliczeń, a czasem, kiedy stały się one powszechne, pojawił się moment, w którym można było je sobie szczegółowo wyobrazić: były to wciąż jeszcze wyobrażenia niepozbawione strukturalnej elegancji, wykazujące zainteresowanie pojęciową ekonomią środków i modelowania, którym nie było dane przetrwać wdrożenia rzeczywistej technologii (jako że najwyraźniej nie było takiej potrzeby).
26Wydaje się, że ten czas trwania technologicznej wyobraźni odcisnął swoje piętno na sugestywnych wyliczeniach, które są znakiem szczególnym stylu Affect, Imagery, Consciousness. Przy ich minimalnym i pozornie nieistotnym gramatycznym zróżnicowaniu, pozycje na zestawieniach wskazują na możliwość przypadkowej, praktycznie nieskończonej permutacji, nieraz trywialnej, nieraz szczególnie znaczącej. Sugestia czystej, nieograniczonej rozciągłości daje wrażenie skrajnej przygodności możliwych rezultatów. Jednak pozycje w wyliczeniach są nieprzypadkowe, zawsze uważnie dobrane, tak by otwierać i wskazywać nowe perspektywy, by ukazywać nowe rodzaje możliwych następstw, jakie pociąga za sobą każde uogólnienie. Można je odczytywać albo jako unieważnienie nowych kategorii taksonomicznych, albo jako ich wprowadzenie. Tomkinsowskie listy prawdopodobnie najbardziej przypominają rozwlekłe zdania Prousta, w których przypuszczenia dotyczące cudzych intencji układają się w serie długich, paralelnych wyrażeń zaczynających się od: „Czy dlatego, że…”; „A może…”; „Czy znowuż…”. Postmodernistyczna składnia, która mechanicznie i w nieskończoność mnoży intencje postaci, zdaje się w ten sposób niweczyć możliwość ich zrozumienia, a zarazem tym samym gestem zdaje się dostarczać semantycznych narzędzi, tak niezbędnych, że tym trwalej i tym bardziej twórczo przywiązują nas one do ograniczonych możliwości, jakie prezentuje sobą psychologia indywidualna. Listy Tomkinsa wywołują technicznego molocha, który je zagarnie i unieważni, jednak przywołując go, choć na chwilę opóźniają jego nadejście. Nie upraszcza tutaj niczego regularne, dosłowne powtarzanie w poszczególnych tomach kilku kluczowych przykładów. Taka perserweracja mogłaby sugerować, że poszczególne części Affect, Imagery Consciousness da się mechanicznie wymieniać między sobą, czemu jednak przeczy akcentowanie patosu towarzyszącego poczuciu zablokowania i jego przezwyciężeniu, psychicznej ekonomii (tego, co Tomkins określa mianem) „skryptów nagromadzenia”,„percepcyjnej zachłanności” i sporadycznego, zawstydzającego ubóstwa źródeł, wskutek czego jego dzieła dostarczają rozumieniu tak wielu nowych afordancji.
27Określenie „analogia” daje się zastosować w odniesieniu do tego momentu cybernetycznego częściowo dlatego, że teoria systemów wykazywała swoisty tropizm i zwracała się ku obrazowi niezróżnicowanej, ale różnicowalnej ekologii, dzięki czemu jedną z jej wielkich zalet reprezentacyjnych była umiejętność omawiania przyczyn różnicowania się rzeczy: przechodzenia różnic ilościowych w jakościowe; sposobu, w jaki cyfrowe i analogowe reprezentacje wzajemnie się wykorzystują lub się przeplatają; przyczyn powstawania niespodziewanych przesunięć między nieuchronnie ewoluującymi w teorię chaosu regionami tego, co obliczalne, i tego, co wymyka się obliczeniom, i tak dalej. Wszędzie tam, gdzie psychologia poznawcza próbowała uczynić procesy umysłowe na wskroś transparentnymi z perspektywy poznania; tam, gdzie behawioryzm próbował tego samego, ale z perspektywy „skutków” zachowania; gdzie psychoanaliza korzystała z pojęciowej elegancji pojedynczej bariery (wyparcia) między pojedynczą, ciągłą „świadomością” a „nieświadomością” – tam teoria afektu Tomkinsa proponuje coś przeciwnego: wielostronną, produktywną nieprzejrzystość. Waloryzacja sprzężenia zwrotnego w teorii systemów jest w końcu także nieuchronnie waloryzacją błędu i zaślepienia jako tego, co w wyjątkowy sposób prowadzi do powstania struktury. Weźmy pod uwagę, na przykład, perceptron Franka Rosenblatta, urządzenie zaprojektowane w tym wczesnym okresie po to, by mogło samo przyswoić sobie umiejętność samodzielnego uczenia się metodą prób i błędów. Teoretyczne założenia, dzięki którym powstało, poszły rzekomo w zapomnienie wraz z pojawieniem się o wiele bardziej wydajnych komputerów, by powrócić ostatnio pod szyldem koneksjonizmu i modeli równoległego, rozproszonego przetwarzania informacji (modele PdP, parallel distributed processing). Jak pisze Tomkins, maszyna ta tak przypomina człowieka, że budzi zarówno respekt, jak i przerażenie:
wymagałaby najprawdopodobniej stosunkowo bezradnego okresu niemowlęctwa, po którym nastąpiłby czas rozwijania kompetencji w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Mówiąc krótko, wymagałaby czasu, w którym nauczyłaby się, jak uczyć się poprzez popełnianie błędów i poprawianie ich. To akurat nie ulega wątpliwości, a zarazem stanowi jedną z przyczyn ograniczeń współczesnych automatów. Ich twórcy nie potrafią, z powodu swojego usposobienia, tworzyć i kształcić mechanizmów, które swój początek mają w bezradności, dezorganizacji i błędzie. Typowy projektant automatów jest nadopiekuńczym i zbyt wymagającym rodzicem, któremu nadmierną radość sprawia przedwczesny rozwój jego tworów. Jak tylko stał się zdolny do przełożenia osiągnięć ludzkości na stal, taśmę i elektryczność, zachwycił się działaniem dziecka swego geniuszu. Jednak ów przedwczesny rozwój prowadzi przede wszystkim do obniżenia się poziomu zdolności uczenia się automatu. [§ 40]
28Tomkins podkreśla, że dopuszczenie niejasności i błędu na samym tylko poziomie poznawczym nie będzie wystarczające nawet w przypadku mocno rozwiniętej zdolności poznania. Pisze o systemie afektów, co następuje:
Podkreślaliśmy niejednoznaczność i zaślepienie tego podstawowego systemu motywacji, by zaakcentować to, co uważamy za konieczną cenę, jaką musi ponieść każdy system, który zużywa większość energii w otoczeniu pełnym ryzyka, ucząc się dzięki popełnianiu błędów. Uzyskanie poznawczej mocy i precyzji wymaga zaistnienia systemu motywacyjnego o zbliżonej plastyczności i rozmachu. Skok poznawczy jest ograniczony przez wyzwalające go motywy. Błąd poznawczy, który jest niezbędny w procesie uczenia się, może popełnić wyłącznie jednostka zdolna do popełniania błędów motywacyjnych, czyli mylnego rozpoznania własnych pragnień, ich przyczyn i skutków. [§ 38–39]14
29Co za tym idzie, nieefektywne dopasowanie systemu afektów do systemu poznania, a także niedopasowanie każdego z nich z osobna do systemu popędów umożliwia procesy uczenia się, rozwoju, ciągłości, różnicowania. Wolność, zabawa, afordancja i samo znaczenie wywodzą się z bogactwa wzajemnie nieprzezroczystych możliwości trwania w błędzie dotyczącym obiektu – oraz w konsekwencji, możliwości trwania w błędzie odnoszącym się do samego siebie.
* * *
30Powróćmy jednak do wykresu nr 1. Istotne jest, że wielowartościowość tego analogowego systemu odnosi się do dwóch lub więcej wartości lub wymiarów, których jest jednak skończenie wiele (jak przykładowo znajdujące się na mapie kierunki świata: północ, południe, wschód, zachód), przy czym w obrębie skończenie uszczegółowionych wymiarów mogą pojawić się nieskończone gradacje, jak ma to miejsce w przypadku każdej analogowej reprezentacji15. Jest to bardzo powszechna i nader banalna cecha wielu reprezentacji, jednak wydaje się nam, że podobnie jak w powyższym przypadku kształtowanym przez skończenie wiele (n > 2) wartości, taka a nie inna struktura nadana teorii afektu znajduje się u źródeł oporu, z jakim spotyka się ona ze strony współczesnych schematów myślenia „teorii”, a jednocześnie dostarcza im możliwości oświecenia. Wydaje się, że opór pojawia się ze względu na pewną silną relację odpowiedniości między „wieloma skończonymi (n > 2) wartościami” a terminem wrodzony, który ucina wszelką dyskusję. (Chociaż w dziełach Tomkinsa odpowiedniość tę da się pokazowo osłabić, być może dzięki rozwarstwieniu i ciągłemu wzajemnemu rwanemu oddziaływaniu modeli biologicznych i mechanicznych). Okazuje się, że trudno jest trwać przy pojęciu ośmiu lub trzynastu (jednak nie nieskończenie wielu) różnych rodzajów – rodzajów czegokolwiek ważnego – bez odniesienia się do jakiegoś modelu biologicznego. Ta odpowiedniość może równie dobrze wynikać z rozwoju historycznego, jak gdyby jakaś siła nowoczesności (nazwijmy ją monoteizmem? reformacją? kapitalistyczną racjonalizacją?) na tyle wyjałowiła teoretyczną przestrzeń pomiędzy pojęciami dwa a nieskończoność, że potrzeba jej inercyjnego tarcia biologizmu, by przynajmniej zasugerować możliwość ponownego zasiedlenia tej przestrzeni. Nie chodzi nam tutaj wcale o łagodzenie wciąż trwającej historii rasizmu, seksizmu, homofobii czy innych równie gwałtownych biologizmów ani o umniejszanie pilnej potrzeby ich demaskowania, która leży u podstaw tak wielu współczesnych projektów krytycznych. Obawiamy się jednak zarazem, że wraz z ustanowieniem automatycznego antybiologizmu jako niezmiennego, centralnego dogmatu „teorii”, utracony zostanie pojęciowy dostęp do całej sfery myślenia, analogowego królestwa skończenie wielu (n > 2) wartości. Dostęp do tego królestwa jest istotny, między innymi, dla urzeczywistnienia politycznej wizji różnicy, która byłaby w stanie przeciwstawiać się zarówno binarnej homogenizacji, jak i nieskończonej trywializacji16.
31Przykładów na funkcjonowanie afektu w trybach współczesnej teorii możemy doszukiwać się w niedawnym opracowaniu Ann Cvetkovich, Mixed Feelings: Feminism, Mass Culture, and Victorian Sensationalism. Wybraliśmy ten przykład nie dlatego, że książka jest niezbyt inteligentnie napisana czy nieprzydatna – wręcz przeciwnie. Wybraliśmy ją, ponieważ wydaje się, że jej zdobycze zależne są od wyjątkowo przejrzystego i dokładnie objaśnionego związku z kilkoma nurtami teoretycznymi (psychoanalizą, marksizmem, foucaultyzmem), które stanowią jej podbudowę teoretyczną17. Opracowanie to jest tym niezwyklejsze, że argumentację opiera na teorii afektu, którą bez osłonek czyni centralnym punktem książki. Ta nadrzędna teoria, której celem jest „polityka afektu wolna od esencjalistycznej koncepcji afektu”18, zostaje jednak tylko pobieżnie wyjaśniona.
Podobnie jak seksualność, afekt należy rozumieć jako konstrukt dyskursywny. [30]
Przyjmuję nie tylko, że związek pomiędzy zdarzeniami wiążącymi się z wrażeniem cielesnym a wrażeniami cielesnymi jest raczej konstruowany aniżeli naturalny: zakładam przy tym, iż pozorna naturalność wrażeń cielesnych czy afektów sama jest konstrukcją. Tak jak seksualność i inne procesy fizyczne, afekt nie stanowi bytu przeddyskursywnego. Fakt ten jest często przysłaniany przez konstruowanie afektów czy wrażeń cielesnych jako naturalnych. (…) Co więcej, jeśli reakcje afektywne nie są tak naturalne, jak by się zdawało, wówczas konstruowanie afektu w kategoriach naturalności może równie dobrze być częścią dyskursywnego aparatu, który wykonuje pracę określaną przez Foucaulta mianem dyscyplinowania ciała. Dyscyplina jest tak potężnym [narzędziem] właśnie dlatego, że funkcjonuje, jak gdyby była nie czymś narzuconym, ale raczej czymś naturalnym. [24–25]
32Chociaż Cvetkovich podejmuje refleksję w tym temacie w imię „teoretyzowania afektu” (to tytuł jednego z pierwszych rozdziałów w książce), nie jest od razu jasne, dlaczego jej raczej pobieżna charakterystyka afektu jako „konstruktu dyskursywnego”, a nie „czegoś naturalnego”, powinna pretendować do rangi teorii. Chyba że założymy, że to właśnie taka charakterystyka jest dzisiaj rozumiana jako akt ustanawiania dowolnej rzeczy jako teorii. Powyższy cytat nie przedstawia ani nie podsumowuje istniejącej teorii afektu, a zamiast tego teoretyzuje afekt, wtłaczając go w obszerne ramy tego, co już uprzednio uznawano za korpus Teorii. Na korpusie tym bezlitośnie czytelne jest piętno: teoria zaczęła znaczyć niemal dokładnie to samo (należy to podkreślać na każdym kroku), co stwierdzenie: to nie jest naturalne. Cvetkovich prezentuje jako rzecz oczywistą uderzające stwierdzenie: „Nadrzędna wartość [nadrzędna wartość!] teorii, podobnie jak nadrzędna wartość historycznej analizy, tkwi w jej zdolności do podważania założeń na temat «natury»” [43–44].
33Zgodnie z naszym dotychczasowym tokiem rozumowania można by się spodziewać, że ten automatyczny antybiologizm będzie współwystępował z kilkoma nawykami argumentacji, które znajdują się w, zdawałoby się, paradoksalnej relacji z postulowanymi założeniami opracowania Cvetkovich.
Foucaultowska dezaprobata dla „hipotezy represji” zostanie przekształcona niemal momentalnie w binaryzujące, wysoce moralistyczne alegorie wywrotowości wbrew temu, co hegemoniczne, oporu przeciw władzy. „Jeśli afekt jest konstruowany w procesie historycznym, może stać się, jak sugerował Foucault odnośnie do seksualności pod rządami hipotezy represji, nie tyle mechanizmem wyzwolenia jaźni, ile mechanizmem jej ograniczania i zdyscyplinowania” [31].„Jeśli afekt może być źródłem oporu, jest również (…) mechanizmem władzy” [40].„Sugestia Foucault, że opór nie jest czymś zewnętrznym wobec władzy, znaczy, iż obie te sfery mogą być zarówno nośnikami oporu, ja k i nośnikami narzucania władzy” [41].
Nominalna dezaprobata dla pytania o prawdę zasadniczą staje się punktem wyjścia dla ciągłego przywoływania sądów prawdziwościowych (truth-claims) i ich skrupulatnego roztrząsania – są to sądy parafrazowane i przedstawiane w kategoriach jak najbardziej absolutnych. Jednym z kluczowych terminów w argumentacji Cvetkovich jest „gwarancja”, na przykład: „związki pomiędzy zmianą jednostkową a społeczną nie są w żaden sposób gwarantowane” [1]; „powieści wiktoriańskiej nie trzeba bronić, żeby zagwarantować możliwość zmiany społecznej” [41]; „nie można liczyć, że afekt (…) będzie gwarantem wywrotowych tendencji w tekście” [34]. Ontologiczne możliwości ograniczają się tutaj do gwarancji lub jej braku: nawet przemilczając dziwnie konsumpcyjny wydźwięk samego sformułowania, ten radykalnie zwulgaryzowany stosunek do prawdy oznacza, że epistemologiczna siła argumentacji Cvetkovich nie ulega wcale osłabieniu, a staje się coraz bardziej natarczywa. Charakterystyczne jest na przykład to, że po przeprowadzeniu drobiazgowej dedukcji zauważa, iż omówienie kultury masowej u Fredrica Jamesona jest „podejrzanie esencjalistyczne w swej koncepcji afektu” [29]. Nieufność tkwi w spojrzeniu czytającego, a nie w czytanym tekście, jednak pojawia się tutaj powszechna tendencja, dziwna metamorfoza od antyesencjalistycznego spojrzenia do prywatnego poglądu.
Rzecz być może najbardziej zaskakująca dla teorii afektu – w tym wydaniu jest ona całkowicie beznamiętna. Afekt traktowany jest jako jednolita kategoria, o jednorodnej historii i jednakowej polityce. Brakuje w tym opracowaniu teoretycznej przestrzeni dla jakiejkolwiek różnicy pomiędzy, powiedzmy, rozbawieniem a obrzydzeniem, wstydem a wściekłością. Cvetkovich posługuje się analogią z narracją Foucault o seksualności i odnosi się do pewnej nowożytnej „historii konstrukcji afektu jako czegoś znaczącego, widocznego (…) w osiemnastowiecznych powieściach sentymentalnych i w nacisku na uczucia w poezji romantycznej” [30–31]. Czy chodzi tutaj o jakieś określone uczucia? Bynajmniej nie. Weźmy kolejny przykład. Wzniosłość opisana jest jako „wersja afektu w obrębie kultury wysokiej” [35] (czy chodzi tutaj o jakiś konkretny afekt?). Cvetkovich przyjmuje też wszędzie, że gatunki literackie nie podlegają zróżnicowaniu w odniesieniu do typów afektu, które mogą wywoływać czy wytwarzać: zasada jest znacznie prostsza, bo ogranicza się do obecności lub braku pewnej zreifikowanej substancji nazywanej Afektem.
34Jest oczywiste, że nieobecność różnych afektów nie wynika z żadnego przeoczenia w tej teorii afektu. Zamanifestowana w ten sposób jest pewna decyzja teoretyczna: jak gdyby to, co zostało przedstawione, nie mogło ostatecznie być „teorią”, gdyby tylko pozostawiono jakąkolwiek przestrzeń definicyjną dla jakościowych różnic między afektami. Wyobraźmy sobie tutaj pytanie zadane przez wyrobionych uczestników seminarium naukowego: czy pojmowanie afektów jako jakościowo różnych od siebie nie stwarza ryzyka esencjalizmu? Tak, z pewnością. Istotnie, jeśli mamy rację, stawiając hipotezę, że cała analogowo ukształtowana domena myślenia o skończenie wielu (n > 2) wartościach jest dziś dostępna tylko w pewnym związku z modelami biologicznymi, jak również nie mylimy się twierdząc, że pojęcia esencji, tego, co naturalne, i tego, co biologiczne, uległy teoretycznemu zespoleniu za sprawą jakiegoś procesu historycznego19, wówczas nie ulega wątpliwości, że „teoria” ukształtowana przede wszystkim wokół hiperczujnego antyesencjalizmu i antynaturalizmu, będzie surowo wymagać poświęcenia jakościowych różnic, a w tym przypadku będą to jakościowe różnice między poszczególnymi afektami. Wydaje się, że higiena współczesnego antyesencjalizmu polega na ścisłym przywiązaniu do (mylnie utożsamianego z maszynowym) cyfrowego modelu reprezentacji typu włącz/ wyłącz: na tyle, na ile afekty podlegają „teoretyzacji”, muszą zmieniać się w Afekt.
35Tak – powtórzmy – w tym historycznym momencie każde definicyjne przywołanie różnic jakościowych pochodzenia analogowego, w postaci skończenie wielu (n > 2) wartości, rzeczywiście naraża się na ryzyko powielenia biologicznego esencjalizmu. Jednak nawet najbardziej skrupulatne próby cyfryzacji nie zbliżają się wcale do zażegnania tego ryzyka. Esencjalizm związany z modelami cyfrowymi ma inną strukturę niż esencjalizm analogowy, ale na ten moment jest chyba tym bardziej niebezpieczny – właśnie dlatego, że w ramach obecnych schematów teoretycznych esencjalizm cyfrowy nie jest w ogóle rozpoznawany jako esencjalizm. W obrębie tych schematów esencja ulega przemieszczeniu od analogowej możliwości skończonych, wielorakich różnic jakościowych ku jakiemuś pierwotnemu miejscu, gdzie niezróżnicowany strumień pierwotnej materii bądź energii jest (w nieskończoność) włączany lub wyłączany. Uznawanie tej drugiej opcji za metaforę nie tak esencjalistyczną jak ta pierwsza odzwierciedla, naszym zdaniem, wyłącznie bezrefleksyjne uprzywilejowanie cyfrowych modeli, błędnie utożsamianych z mechanicznymi, i przekładanie ich nad modele analogowe, które błędnie utożsamiane są z tym, co biologiczne.
36Posłużmy się przykładem. Chociaż Cvetkovich nie zajmuje się naukowym ujęciem afektu, które kryje się za jej tokiem rozumowania – i może nawet nie zdawać sobie sprawy, że pojawia się ono w jej tekście – jej teoria afektu pokrywa się w znaczącym stopniu z określoną teorią emocji, którą wraz z rozwojem psychologii poznawczej zaczęto powszechnie akceptować. W rzeczy samej, użycie przez badaczkę tej właśnie teorii bez podania źródeł świadczyłoby o tym, że koncepcja ta stała się częścią „zdroworozsądkowego” konsensusu panującego w obrębie współczesnej teorii. Tak się składa, że teoria ta reprezentuje również potoczne (choć wciąż kwestionowane) przekonania dotyczące emocji we współczesnej kognitywistyce, o czym świadczy całkowicie bezkrytyczne powielenie tej teorii w Oxford Companion to the Mind (1987):
Największego pojedynczego wkładu [w badanie emocji] (…) dostarczył Stanley Schachter. (…) Postulował on, że do doświadczania emocji niezbędny jest tylko ogólny stan wzbudzenia autonomicznego układu nerwowego, czyli że rozmaite doświadczenia emocjonalne powstają na tym samym podłożu autonomicznym. Dalej zakładał on, że w stanie wzbudzenia autonomicznego jednostka będzie opisywać swoje odczucia w kategoriach stanów poznawczych (myśli, przeszłych doświadczeń, sygnałów środowiskowych) dostępnych w danym momencie. (…) Wzbudzenie autonomiczne postrzegane było jako konieczny warunek emocjonalnego doświadczenia, lecz jakość samej emocji zależała od poznawczych, percepcyjnych ocen świata zewnętrznego i stanu wewnętrznego. (…) Obecny stan wiedzy sugerowałby, że każda rozbieżność, każde zakłócenie oczekiwań czy realizacji zamierzonych działań jednostki, powoduje niezróżnicowane wzbudzenie autonomiczne. Quale wynikłej z tego emocji będzie więc zależne od towarzyszącej wzbudzeniu oceny poznawczej (analizy znaczenia, osądu) bieżącego stanu rzeczy. (…) [Emocje] wcale nie muszą stanowić pozostałości po naszej przed-rozumnej przeszłości. Stanowią one raczej istotne cechy właściwe aktywnej, poszukującej i myślącej istocie ludzkiej. Każda nowość, zmiana, zakłócenie istniejącego stanu rzeczy generuje reakcje autonomiczne, a nasz system poznawczy interpretuje świat jako zagrażający, ekscytujący, przerażający albo radosny. Ludzki świat jest pełen emocji, nie dlatego że w głębi serca jesteśmy zwierzętami, ale dlatego że wciąż jeszcze tętni sygnałami, które nas ekscytują albo nam zagrażają, i pełen jest zdarzeń i ludzi stanowiących źródło zmian i zakłóceń dotychczasowego stanu rzeczy.20
37Łatwo dostrzec, co sprawia, że ta teoria afektu zdaje się tak zbliżona do „teorii”. „Zmiany i zakłócenia” w niezróżnicowanym przepływie „wzbudzenia” mają uspokajająco mechaniczny wydźwięk, niczym nadawanie kodem Morse’a. Nie ma tu żadnego ryzyka natknięcia się na błędne przekonanie, że jakaś reprezentacja może istnieć w niearbitralnej relacji z reprezentowaną rzeczą. Co więcej, zdaje się, że gwarantem przestrzeni dla dyskursywnego, społecznego konstruowania afektu jest komentarz przyjmujący, że (skoro „w głębi serca” nie jesteśmy „zwierzętami”) nieprzetworzony materiał właściwy wzbudzeniu jest nie ograniczenie podatny na formowanie przez poddane całkowitej akulturacji władze poznawcze.
38Jeśli już cokolwiek przewidujemy, to to, że powyższy opis nie wzbudzi żadnego sprzeciwu ze strony czytelników obeznanych z teorią krytyczną, w związku z czym powinno się tutaj przydać przypomnienie, że ma on (mówiąc delikatnie) pewną sprzeczną ze zdrowym rozsądkiem siłę. Postawmy sobie w związku z tym pytanie: jak długi czas po przebudzeniu w nocy ze względu na: a) nagły hałas, b) seksualne pobudzenie, zajmuje nam poznawcza „analiza” i „ocena” „zaistniałego stanu rzeczy”, która pozwoliłaby nam na przyporządkowanie odpowiedniego quale [jakości] do przeżywanej emocji? Ujmując rzecz inaczej, jakie jest opóźnienie w czasie, od chwili przerwania snu do („następującego zaraz po nim”) momentu, w którym możemy ocenić, czy przeżywamy rozkosz czy przerażenie?
39Bez względu na to, czy prezentowane poznawcze ujęcie emocji jest prawdziwe, chcemy podkreślić, że wcale nie przejawia ono mniej esencjalistycznego charakteru od stanowiska przyjmowanego np. przez Tomkinsa, które w ciele lokuje pewną istotną część różnicy pomiędzy poszczególnymi emocjami. Mimo całej antydarwinowskiej chęci do oderwania homo sapiens od „przedrozumnej przeszłości”, jaką przejawia cytowany artykuł, „niezróżnicowane wzbudzenie autonomicznego układu nerwowego” jest ugruntowane biologicznie w równym stopniu jak zróżnicowane wzbudzenie. Odmienna jest jednak ukryta tutaj perspektywa biologiczna, która jest znacznie bardziej przepojona kartezjańskim dualizmem umysłu i ciała. W rzeczywistości „niezróżnicowane wzbudzenie autonomiczne” nasuwa skojarzenia z całkowicie jednolitą, bierną i oporną esencją cielesności, która jest wyraźnie nieujmowana w strukturach czy procesach dotyczących informacji, sprzężenia zwrotnego i reprezentacji. Wszystkie te struktury i procesy przypisuje się zamiast tego jakiemuś odrębnemu, bezcielesnemu i oddzielonemu w czasie „poznaniu”. Przy całym swoim antybehawiorystycznym nacechowaniu takie stanowisko w domyśle polega na rygorystycznym behawiorystycznym odróżnieniu bodźca od reakcji; nawet jeśli jednocześnie propaguje ów teoretyczny podział jako przejaw humanistycznego zdrowego rozsądku.
40Uzasadnione byłoby uznanie różnych dwudziestowiecznych języków teoretycznych za ujęcia zbliżone do tego opisanego: próby oczyszczenia z ekscesu ciała, myśli i uczuć przez ograniczenie wielorakiego, esencjalistycznego ryzyka reprezentacji analogowej do jednej, skrycie esencjalistycznej pewności tego czy innego trybu „włącz/wyłącz”. Lacanowski rachunek fallicznej obecności lub jej braku byłby tutaj najjaskrawszym przykładem, ale struktura ta wyraźna jest również w krytyce stanowiska Lacana i w niemal każdej postaci poststrukturalizmu, a także w wielu innych projektach krytycznej myśli politycznej. Nie chcemy pomniejszać znaczenia, produktywności czy nawet tego, co może stanowić fascynującą subtelność myśli, która przybrała taką formę. Jednak wciąż przypomina ona skaner albo fotokopiarkę, które potrafią powielić każde dzieło sztuki w 256 tysiącach odcieni szarości. Niezależnie od nieskończonej subtelności dokładnych rozróżnień, jaką wykazują te urządzenia, istnieją podstawowe przekonania, których nie mogą oddać bez odpowiedniego wyposażenia pozwalającego poradzić sobie z banalnie redukcyjną możliwością: że czerwień różni się od żółci, a żółć od niebieskiego.
41Antybiologizm współczesnej teorii zakłada, jak powiedzieliśmy, że sam dystans każdej teorii od pewnej biologicznej (lub, w wyniku błędnego założenia – analogowej) bazy wystarcza, by zadośćuczynić „różnicy (indywidualnej, historycznej i międzykulturowej), przygodności, sile performatywnej i możliwości zmiany”. Lecz wciąż nie ma powodu, by wierzyć, że z konieczności analogowe modele koła barwnego, albo lepiej – układu okresowego pierwiastków – ograniczają rozumienie różnicy, przygodności, siły performatywnej i możliwości zmiany.W rzeczy samej, jak staraliśmy się dowieść, mogą one być niezbędne jako klucz pozwalający na dostęp do ważnych zakresów różnicy. W ocenie teoretycznych modeli nie pozostawiono nam żadnego wyboru pomiędzy esencjalizmem a jego brakiem. Jeśli już jest jakiś wybór, to pomiędzy fragmentarycznymi esencjalizmami o zróżnicowanej strukturze. Ale dlaczego mamy ograniczać się do cyfrowego modelu wyboru? Zakres ryzyka: koło barwne różnych zagrożeń; układ okresowy, który składa się z nieskończonych układów, jakie tworzą pierwiastki systemu afektów; skomplikowany, wielowarstwowy przekładaniec z tego, co analogowe i cyfrowe – oto modele, których pragniemy używać dzięki dziełom Tomkinsa.
* * *
42Zgodnie z opisem Tomkinsa opuszczanie powiek, spuszczanie oczu, zwieszanie głowy – to oznaki wstydu, mogą jednak wskazywać również na czytanie: czytanie map, czasopism, powieści, komiksów, ciężkich tomów psychologii, jeśli nie billboardów i znaków drogowych. Znamy (ci z nas, dla których czytanie było lub jest podstawową formą interakcji ze światem) moc tej tworzącej dookoła nas pole siłowe postawy, która za sprawą czystej tekstualnej uwagi opina się jak skóra wokół czytającego ciała. Dzięki niej można wyrzucić ze świadomości hałas na przystanku autobusowym lub w samolocie, odmówić udziału w rozgrywającej się irytującej scenie, zignorować nudny monolog w klasie, ale żaden z tych scenariuszy nie da się w pełni ująć w kategoriach zgubnego rozumienia czytania jako ucieczki. Ucieczki od czego? Najwyraźniej miałaby to być ucieczka od „świata realnego”, od „odpowiedzialności” „działania” lub „odgrywania roli” w tym świecie, jednak opisana czytelnicza postawa wyraża ekstrawersję przynajmniej w tym samym stopniu, co i introwersję; to, co publiczne, w tej samej mierze jak to, co prywatne. Głośna lektura jest wszystkim, czego potrzebuje czytający do przekształcenia doświadczenia tego „wewnętrznego życia” w słyszalne przedstawienie, choć nawet i to może nie być koniecznie: Freud odnosi naszą niegdysiejszą fascynację widokiem dziecka całkowicie pochłoniętego zabawą do „pierwotnego narcyzmu”, jak gdyby coś w owym nieustającym, intensywnym zajęciu miało po prostu charakter teatralny; było transem, który sam siebie porywa. Owa dodatkowa warstwa skórna połyskuje niczym ciasna folia owinięta wokół ciała-i-książki albo ciała-i-zabawy/środowiska pracy; precyzyjnie i jasno wytycza koniunkcję lub kompozycję, nie nadając kształtu ucieczce czy zdystansowaniu, lecz uwadze i zainteresowaniu.
43W jaki sposób afekt wstydu motywuje teoretyczny projekt taki, jak ten właśnie? To uderzające, że w pisarstwie Tomkinsa wstyd jest wzorcowym afektem dla teorii. W istocie, pojęcie „teorii” po raz pierwszy pojawia się w drugim tomie Affect, Imagery, Consciousness, w sąsiedztwie sekcji „Wytworzenie całościowego powiązania afekt-wstyd poprzez pozornie nieszkodliwe i podejmowane z dobrymi intencjami działania wychowawcze”, gdzie „winieta” występuje jako „nasz bohater”,„dziecko, którego przeznaczeniem jest, by każdy jego afekt był nierozerwalnie związany ze wstydem” [§ 163]. Tomkins wymyśla serię hipotetycznych okrutnych scen, w których dziecko jest zawstydzane, kiedy wyraża podniecenie, rozpacz, gniew, obrzydzenie, a nawet wstyd. Dzięki coraz sprawniejszej kondensacji, uogólnianiu, nazywaniu i porządkowaniu nasz bohater przekształca te sceny w teorię wstydu. Teoria afektu ma charakter dwukomponentowy, poznawczy i afektywny (dla Tomkinsa mechanizmy te angażują wiele rodzajów zależnych od siebie przekształceń)21.„Po pierwsze, obejmuje analizę wszelkich napływających informacji ze względu na jej znaczenie dla określonego afektu, w tym przypadku – wstydu i pogardy. To poznawczy czujnik wstydu. Po drugie, teoria ta obejmuje zbiór strategii radzenia sobie z rozmaitymi przygodnymi aspektami wstydu i pogardy – unikania wstydu w miarę możliwości albo osłabiania jego wpływu, jeśli nie można go uniknąć” [§ 166]. Im silniejsza teoria wstydu, tym więcej wymaga od osoby, która ją podtrzymuje („Teoria afektu musi być skuteczna, by wykazywać słabość”)22. Tym częściej też jej czujniki sprawiają, że „istotne dla wstydu aspekty dowolnej sytuacji (…), nabierają nadrzędnego znaczenia wobec innych istotnych dla afektu aspektów tej samej sytuacji” [§ 165], to jest tym częściej, gdy teoretyk błędnie rozpoznaje, wyobraża sobie, postrzega i wykorzystuje wstyd.
44Ale dlaczego wstyd jest tutaj przykładem? Dlaczego pojęcie „teorii afektu”, którego definicja ma mieć raczej ogólny charakter jako „pewne uproszczone, efektywne streszczenie bardziej rozległego zestawu doświadczeń afektywnych” [§ 165], jest po raz pierwszy omawiane w rozdziałach na temat poniżenia? W części zatytułowanej „Wstyd z teorii wstydu”, który następuje bezpośrednio po uprzednio opisanej winiecie, Tomkins wymienia kilka możliwych alternatywnych teorii, z których każda w tej samej sytuacji wzbudziłaby rozpacz, strach lub rozbawienie. Wzorcowy status wstydu sprawia jednak, że zaczynamy uważać, iż zdaniem Tomkinsa teoria wstydu jest źródłem nie tylko wstydu, ale i samej teorii. Jednym z powodów prawdziwości takiego stwierdzenia może być to, że wstyd i teoria są częściowo analogiczne na określonym poziomie digitalizacji.Wilden pisze:„Gestalt kształtuje się dzięki decyzji o digitalizacji określonej różnicy, dzięki czemu powstaje roz róż nie ni e pomiędzy figurą a tłem. W rezultacie pojawia się decyzja – która może być neuronalna, świadoma lub nieświadoma, nawykowa lub wyuczona, albo zupełnie nowa – by wprowadzić określoną granicę lub ramę w analogowe kontinuum” [W 174]. Do tego, by być teorią – albo przynajmniej częściowo lub tymczasowo określić jakąś dziedzinę – każda teoria wymaga relacji figury-tła lub je wytwarza: jest to funkcja tego, co Tomkins określa mianem „poznawczego czujnika” danej teorii. Wstyd wraz z pogardą i obrzydzeniem jest niepodobny do pozostałych sześciu afektów z Tomkinsowskiego graficznego przedstawienia teorii wrodzonych aktywatorów afektów (por. wykres 1) i tak naprawdę nie został uwzględniony na tym wykresie. Każdy inny afekt – zdziwienie, strach, zainteresowanie, gniew, przygnębienie, radość – jest aktywowany poprzez pewną „częstotliwość pobudzenia neuronów w jednostce czasu”, przedstawianą jako linię prostą o pewnym (dodatnim, ujemnym, zerowym) nachyleniu, jednak wstyd, tak jak obrzydzenie oraz pogarda, jest aktywizowany poprzez nakreślenie linii granicznej lub bariery, „wprowadzenie określonej granicy lub ramy w jakieś analogowe kontinuum”. Znaczy to, że wstyd wymaga jakiegoś gestalt, które pełniłoby rolę kaczki dla królika zainteresowania (lub rozbawienia)23.
45Bez pozytywnego afektu nie ma wstydu: wyłącznie scena, która wywołuje w nas zadowolenie albo zainteresowanie, może przyprawić nas o rumieniec zażenowania. Podobnie obrzydzenie spowodować może tylko coś, co nam się może wydawać przyjemne. Oba te afekty wytwarzają cielesną wiedzę: obrzydzenie jako wypluwanie niesmakującego jedzenia wskazuje na różnicę pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem ciała a tym, co powinno lub nie powinno się w nim znaleźć. Wstyd jako niepewna hiperodruchowość powierzchni ciała może wywinąć wnętrze na zewnątrz lub zewnętrze do wewnątrz. Wilden pisze: „Aby system był otwarty na środowisko, (…) musi być zdolny do zaakcentowania swojej odrębności od środowiska, aby w jego obrębie dokonywać selekcji informacji” [W 174]. Wstyd jest jednym z tych afektów, których cyfryzujący mechanizm funkcjonuje, by „zaakcentować [swoją] odrębność”. Być może wspólnie z pogardą i obrzydzeniem może być czynnikiem wyzwalającym indywiduację systemów obrazowania, świadomości, ciał, teorii, jaźni – indywiduacji, która niekoniecznie decyduje o tożsamości, ale o obrazie, rozróżnieniu czy akcentowaniu odrębności.W przeciwieństwie do pogardy i obrzydzenia wstydowi charakterystyczny rys nadaje niemożność wyrzeczenia się obiektu kateksji, związek z pragnieniem przyjemności oraz potrzeba unikania bólu.
* * *
46Co to znaczy zakochać się w pisarzu? Skoro już się nad tym zastanawiamy, zastanówmy się, co oznacza – a może powinniśmy zapytać, co jeszcze mogłoby oznaczać – dokonanie w podobny sposób kateksji nienależącego do nas momentu teoretycznego? Niniejszy tom stanowi tylko część projektu, który wciąż się w naszych rękach rozrasta i zmienia. Częścią tego, co sobie zamierzyliśmy, jest prosty krytycznoliteracki dyskurs miłosny. Chcemy propagować pośród czytelników węzłowe punkty recepcji tego, co uważamy za nieznany i nader ekscytujący zbiór posunięć i tonacji. Podobnie jak osoby, które zakochawszy się chcą ukazać się światu jako kochane z wzajemnością, tak i my pragnęliśmy uczynić coś, co udało się nam tutaj jedynie rozpocząć: pokazać, jak doskonale Tomkins rozumie nas; odsłonić tekst mieniący się od niepopadających w patologizację ani teleologizację refleksji nad „tym, co depresyjne”, nad klaustrofilią, nad przekazem ze strony nauczyciela; byłyby to refleksje o bogatym życiu zwykłych teorii i o tym, jakim kosztem teorie przemieniają się w Teorię.
47Mamy świadomość, że towarzyszyła nam chęć opóźnienia chwili, w której będziemy zmuszeni udzielić pewnego wyjaśnienia – chęć ta brała się nie tylko z naszej opiekuńczości względem Tomkinsa, ale także z przekonania, że jeśli opóźnienie to okaże się możliwe, to poważnej zmianie ulegną zasady, na których przyjdzie nam dokonać owego wyjaśnienia. Opóźniliśmy przede wszystkim konfrontację pomiędzy jakąkolwiek perspektywą międzykulturową a hipotezą Tomkinsa, że istnieje coś w rodzaju afektywnego układu okresowego pierwiastków, zawierającego dziewięć składników, które mogą wchodzić w dowolne kombinacje, ale zarazem zakorzenione są w ludzkim ciele na dziewięć różnych, podstawowych sposobów. Na pewnym poziomie nawet od siebie nie oczekiwaliśmy, że uda się nam ustalić, czy wierzymy w prawdziwość tej hipotezy, mieliśmy jednak poczucie, że naprawdę wiele można się nauczyć, przede wszystkim, z obserwacji autonomicznego systemu nerwowego nawykowej krytyki tej hipotezy w kategoriach dzisiejszej Teorii. Moralistyczna higiena, dzięki której każdy współczesny czytelnik jest bezapelacyjnie upoważniony do wyższościowego pochylania się nad myślą dowolnego okresu z przeszłości (może nawet szczególnie tej niedawnej przeszłości), jest ogólnie dostępna każdemu, kto zdoła przyswoić sobie sztukę zadawania dwóch czy trzech sceptycznych pytań. Jako rażący kontrast rysuje się tutaj tymczasowość i trudność rekonstrukcji i użycia skrajnie specjalistycznych narzędzi, które w danym przypadku pozwoliłyby spytać: co dało się myśleć i robić w określonym momencie przeszłości, a co nie jest już możliwe? Czy istnieje jakiś sposób, by możliwości te można było odkryć, odczytać, pozwolić im ożyć, szukać nowych głosów i zastosowań w całkowicie odmiennej ekologii dyscyplin, jaka pojawiła się zaledwie w ciągu kilku dekad?
48Tomkins przypomina nam Freuda – jest postacią wykraczającą poza granice dyscyplin w psychologii, pisarzem o zróżnicowanej energii, którego najbardziej niezwykłe intuicje musiały przeplatać się z brakiem introspekcji, wikłać w sprzeczności i łączyć ze spekulatywną nauką jego czasów. Co za tym idzie, niczym Freud, jest postacią, w której dziełach należy wyciąć wiele, skrajnie różnych, konkurujących ze sobą i często zachodzących na siebie ścieżek interpretacyjnych. Historia odczytań Freuda stała się ważną intelektualną przygodą dwudziestego wieku. Naszą ekscytację budzi możliwość przedstawienia niniejszego opracowania, które uważamy za rzecz ożywczą i owocną, czytelnikom wprawionym w tamtej historii.
49Tłumaczyła Anna Barcz
50Przekład przejrzała Anna Kowalcze-Pawlik
Notes de bas de page
1 S. Tomkins, Affect, Imagery, Consciousness, t. 1–4, New York 1962–92, t. 1, s. 161. Dalsze cytaty z tego wydania będą podane bezpośrednio w tekście.
2 Omówienie hipotezy represji jest zagadnieniem nadającym strukturę książce Foucaulta, w: M. Foucault, Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Warszawa 1995.
3 To możliwe usystematyzowanie najbardziej znanych sposobów (nie)zrozumienia hipotezy represji omawianej przez Foucault. Obecnie teoretycy zdają się mieć pewność, że Foucault „twierdzi, iż”:(1) Należy przede wszystkim zrozumieć pewną wersję zakazu, która funkcjonuje jednak raczej poprzez wytwarzanie rzeczy/rodzajów osób/zachowań/podmiotowości niż poprzez ich eliminowanie. (To stanowisko choćby Judith Butler w Uwikłanych w płeć.)(2) Należy przede wszystkim zrozumieć pewną wersję zakazu, która działa jednak raczej poprzez zinternalizowane i pozornie dobrowolne mechanizmy niż poprzez zewnętrzne mechanizmy, które rzucałyby się w oczy. (Takie stanowisko dotyczy osób, które traktują Historię seksualności wyłącznie jako kontynuację wcześniejszych prac Foucault, np. Nadzorować i karać.)(3) Należy przede wszystkim zrozumieć pewną wersję zakazu, która działa jednak raczej poprzez różnorakie kanały/dyskursy niż za pośrednictwem jedynego prawa.(4) Należy przede wszystkim zrozumieć pewną wersję zakazu, która działa jednak raczej poprzez pojedynczy, transcendentny zakaz niż lokalne jawne zakazy wyłożone explicite. (To odmiana foucaultyzmu lacanowskiego.)(5) Należy przede wszystkim zrozumieć pewną wersję zakazu, która działa jednak w przebraniu natury, to znaczy esencji. Natura i esencjalizm są i od zawsze były najważniejszymi definicyjnymi fortelami represji i zakazu.Oto niektóre z konsekwencji takiego odczytania Foucault:Najważniejszym pytaniem wobec każdego przejawu kultury staje się pytanie o jego wywrotowy bądź hegemoniczny charakter. Odczytania te często charakteryzuje głęboki moralizm. Dowodzenie (czy nawet stwierdzanie), że coś nie jest „naturalne” lub „esencjalne”, oznacza władcze działanie.Znalezienie naturalizujących i esencjalizujących fragmentów w cudzych dziełach ma zawsze swoją oczywistą polityczną i intelektualną wymowę. Każdy przejaw kultury należy przeanalizować, by określić, czy w najgłębszych swoich pokładach ma on naprawdę denaturalizujący (np. parodystyczny) lub naprawdę esencjalistyczny (np.„autentyczny”) charakter. Nie ma wtedy końca epistemologicznemu naciskowi.Struktura pytania o „wywrotowość lub hegemoniczność” wymaga całkowitej reifikacji status quo. Stosunek do niego staje się reaktywny, jak to się dzieje w przypadku konsumenta, akceptując lub odrzucając określony przejaw kultury i dramatyzując przy tym skrajności przymusu i dobrowolności.
4 F. Broucek, Shame and Its Relationship to Early Narcisstic Developments, „International Journal of Psycho-Analysis” 1989 nr 63, s. 369. Donald L. Nathanson zakłada w swojej pomocnej antologii The Many Faces of Shame (New York 1987, s. 27), że: „Różnicę między niemowlęciem przed chwilą, w której odczuje wstyd (w okresie zwiększonej aktywności, okazywanego zainteresowania, podniecenia czy przyjemności), a niemowlęciem nagle niezdolnym do funkcjonowania może zauważyć samo niemowlę jako ważne doświadczenie, skupiające uwagę na jaźni i pomagające ją zdefiniować. Innymi słowy, sugeruję, że fizjologiczne doświadczenie protoafektu wstydu stanowi główny czynnik kształtowania się niemowlęcej jaźni i tę funkcję pełni przez całe życie jednostki. Jeśli to prawda, proponuję rzecz kolejną: uznanie, że doświadczenie wstydu u dorosłej osoby powiązane jest z płciowością, autoekspresją, wyglądem zewnętrznym, z całym naszym konstruktem tego, co znaczy bycie osobą, którą można pokochać. Dzieje się tak od samego początku przede wszystkim dlatego, że epizody wstydu doświadczanego w okresie dorastania (jako że inne struktury psychiczne kształtują się w kontekście sukcesów i porażek, pozytywnego afektu i wstydu okazjonalnie towarzyszących niepowodzeniom) są kluczowe dla rozwoju pojęcia jaźni”.
5 I. E. Alexander, Silvan S. Tomkins: A Biographical Sketch, w: E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank, Shame and Its Sisters: A Silvan Tomkins Reader, Durham–London 1995, s. 253.
6 Nietypowy przykład antyteleologizmu Tomkinsa wyrażonego explicite: „Usta, które ssą, nie mogą płakać. Jeśli usta połączyć z seksualnością, spowoduje to oralne zainteresowanie ssaniem, gryzieniem albo połykaniem części lub całego ciała innego, jak również oralne zainteresowanie byciem ssanym, gryzionym lub połykanym i wchłanianym przez innego. Nie ma wątpliwości, że są to powszechne pragnienia. (…) Wbrew Freudowi, nie jest to koniecznie ograniczone do gry wstępnej i podporządkowane pojawiającym się później, dorosłym sposobom seksualnego zjednoczenia. Zamiast tego wielu normalnych dorosłych wykorzystuje wzajemną penetrację genitalną jako sposób na potęgowanie oralnego pragnienia zjednoczenia albo najwcześniejszego pragnienia zamknięcia. Jak zobaczymy, stosunek seksualny służy jako narzędzie dla inwestowania społecznego afektu każdego rodzaju. Najwyraźniej jest to jedna z podstawowych metod, dzięki którym dorosła osoba może ponownie doświadczyć fizycznej bliskości drugiego człowieka, bycia podtrzymywanym i wspieranym, stymulacji skóry, przylegania, obejmowania i bycia obejmowaną, poczucia zjednoczenia, dzięki któremu na chwilę dochodzi do przekroczenia rozróżnienia i dystansu pomiędzy «ja» a innym (…). Zasadniczo rzecz biorąc, Freud uważał wcześniejsze sposoby jednoczenia się z innym za przejaw infantylności. Mógł je tolerować w dorosłym życiu płciowym tylko o tyle, o ile ograniczały się do gry wstępnej i podporządkowane były dorosłemu rozpoznaniu obiektu miłosnego i trosce o niego jako o niezależne «ja». W jego teorię wpisany jest ukryty sąd wartościujący, że wczesne formy obcowania są nieporadne, zależne, przepełnione chciwością i ślepe na odrębność obiektu miłości; jako takie należy je przekroczyć podczas rozwoju, a jeśli się tego nie uczyni, popada się w perwersję”. [1:420–421]
7 Opór ten opiera się na nich, ale w zasadzie nie jest przez nie gwarantowany. Otrzeźwiająco działa przekonanie się, w jakim stopniu heteroseksistowska teleologia potrafi zadomowić się nawet w tekście jawnie opartym na myśli samego Tomkinsa, jeśli nie pojawi się w nim właściwa Tomkinsowi troska. Przykładem jest dedykowana Tomkinsowi książka Donalda L. Nathansona Shame and Pride: Affect, Sex, and the Birth of the Self (New York 1992), która obejmuje takie fragmenty jak dwa poniższe cytaty, nie do pomyślenia w pisarstwie Tomkinsa: „Tak jak większość form życia może być podzielona według ich płci, dojrzałe jednostki z reguły wchodzą w pary zgodne z owymi różnicami seksualnymi. Wpisana w system, który powoduje, że różnimy się pod względem płciowym, jest także siła, która kształtuje atrakcyjność. (…) Seks odnosi się do namiętnego przyciągania się między przeciwieństwami, do aktywnego procesu, który rozpoczyna się, gdy para złożona z mężczyzny i kobiety jednoczy się w stosunku seksualnym, a prowadzi do prokreacji i podtrzymania gatunku” [260].„Są tacy dorośli, których wewnętrzne życie przypomina krzyczącą twarz na obrazie Edvarda Muncha, piekło z obrazu Guernica Picassa, koszmarne ożywienie w Age of Anxiety Leonarda Bernsteina. Oto umęczeni mężczyźni, którzy poszukiwali zapomnienia w łaźniach służących za homoseksualne burdele, ale zmarli tragicznie na AIDS” [426].
8 S. S. Tomkins, The Quest for Primary Motives: Biography and Autobiography of an Idea, „Journal of Personality and Social Psychology” 41 nr 2/1981, s. 306–329, cytat ze s. 309; wyjaśnienie dotyczące ograniczenia dopływu tlenu znajduje się na s. 322.
9 A.Wilden, Analogy and Digital Communication: On Negation, Signification, and Meaning, rozdz. 7: System and Structure: Essays in Communication and Exchange, London 1972, s. 155–195, cytaty ze s. 188–189. Esej bazuje na tekście zaprezentowanym w 1970 na sympozjum o Lévi-Straussie. Dalsze cytaty z tego wydania pojawiają się w tekście głównym, z numerem strony poprzedzonym „W”.
10 S. Tomkins, The Quest for Primary Motives, dz. cyt., s. 317, ilustracja 1 ze s. 318.
11 Tamże, s. 318; wyróżnienie nasze.
12 Do tego zagadnienia odnosi się sugestia Vincenta Descombes’a, że strukturalizm traci swoje najciekawsze, cechy definiujące niemal w tym samym momencie, gdy zaczyna wiązać się z badaniami literackimi. Zob.V. Descombes, Modern French Philosophy, przeł. L. Scott-Fox, J. M. Harding, Cambridge 1980, s. 85–87.
13 Bardzo przydatne jest niedawno opublikowane studium tego momentu: S. J. Heins, The Cybernetic Group, Cambridge 1991. Prace ukształtowane przez ten okres, ale od niedawna dopiero zyskujące na popularności to: H. R. Maturana, F. J.Varela, Autopoiesis and Cognition: The Realization of the Living, Dordrech 1980; ciż, The Tree of Knowledge: The Biological Roots of Human Understanding, Boston 1992.
14 Komputery zaprojektowane zgodnie z takimi protokołami „byłyby znacznie bardziej interesujące niż te obecne, ale miałyby przy tym kilka konkretnych wad. Mogłyby przez dłuższy czas nie prowadzić obliczeń dla swojego wytwórcy, gdyby pobierały wiadomości wysyłane do nich przez inne komputery; gdyby bały się nadmiernych wahań w źródłach swojego zasilania; gdyby bezskutecznie próbowały rozwiązywać nierozwiązywalne problemy i popadały w przygnębienie; gdyby wreszcie popadały w manię w poczuciu wyniosłej, fałszywej pewności siebie. W skrócie, nie reprezentowałyby bezcielesnej inteligencji pomocniczego mózgu, ale mechaniczną inteligencję trwającą w intymnym związku z własnymi skomplikowanymi celami automatu” (ooo).
15 Zatem punkt na mapie mógłby oznaczać „√2 stopnie na wschód od 40°N 80°e” bez potrzeby ustalania nowych współrzędnych.
16 Na przykład, Benedict Anderson pisał w 1965 o złożonych transformacjach pomiędzy wielowartościowymi a dwuwartościowymi systemami znaczenia w kulturze jawajskiej. Opisywał on „prawdziwą legitymizację całkowicie odmiennych typów społecznych i psychologicznych” oferowaną przez „bogate zróżnicowanie konkretnych modeli” w cieszącej się sporą popularnością, rozpowszechnionej starożytnej mitologii wayang. Analizował także mechanizmy, przez które zakres skończenie wielu (n > 2) modeli może podlegać wyabstrahowaniu w łańcuch opozycji, pod presją monoteizmu, nacjonalizmu, komercyjnej urbanistyki i konkurencyjnych formalnych struktur filmu. B. R. O’G.Anderson, Mythology and the Tolerance of the Javanese, Modern Indonesia Project Monograph Series, Ithaca 1965, s. 26. Podjęte w tym artykule zagadnienie pustej przestrzeni we współczesnej myśli pomiędzy dwa a nieskończonością jest po części próbą rozwinięcia kwestii podniesionych przez aksjomat 1: „Ludzie różnią się od siebie” w: E. Kosofsky Sedgwick, Epistemology of the Closet, Berkeley 1990, s. 22–27.
17 Pytano nas, dlaczego posługujemy się pierwszą książką jako jedynym przykładem na wyrażenie tego argumentu, zamiast odwołać się do nazwisk (oczywiście tu przykładów mogłoby być wiele, w tym również Sedgwick) innych teoretyków bardziej zanurzonych w owe nawyki teorii i rzeczywiście bardziej bezpośrednio odpowiedzialnych za jej popularyzację? Upieramy się przy tym nietakcie z dwóch powodów. Po pierwsze, przewidzieliśmy dla tego eseju strategię gestalt – strategię zaangażowania czytelników poprzez nagłą percepcyjną reorganizację i nieoczekiwane samorozpoznanie – na początek wyłącznie na użytek prywatny – dotyczące niektórych krytycznych praktyk, które tym sposobem mogą zostać skutecznie wyobcowane. Gdybyśmy wskazali jednak na szereg teoretyków, o których wielu czytelników miałoby już wcześniej wyrobione mniemanie, nasza strategia nie miałaby szans powodzenia. Po drugie, ma jednak sens przyjrzenie się książce Cvetkovich (przy czym jest to tylko jeden ze sposobów, na jakie można na nią spoglądać) właśnie ja ko pierwszej książce mającej źródło w rozprawie – jako że jest to rytuał przejścia, którego konwencje potrafią najlepiej przedstawić ekonomię tego, co przekazywane (między akademickimi pokoleniami i między dyscyplinami naukowymi), stanowiący temat naszych rozważań.
18 A. Cvetkovich, Mixed Feelings: Feminism, Mass Culture, and Victorian Sensationalism, New Brunswick 1992, s. 25 (dalsze cytaty w tekście).
19 Należałoby podkreślić, poprzez jakiś proces historyczny: na przykład u Platona to, co esencjalne, biologiczne i naturalne, wcale nie jest przyjmowane za ekwiwalenty. Tę kwestię podsunął nam Timothy Gould. Ważnego objaśnienia tych pojęć dostarcza Janet Halley w Sexual Orientation and the Politics of Biology: A Critique of the Argument from Immutability, „Stanford Law Review” 1994 nr 3, s. 503–568.
20 Hasło Emotion, w: The Oxford Companion to the Mind, red. R. L. Gregory, Oxford 1987, s. 219–220.
21 „Rozróżnienie, które poprowadziliśmy pomiędzy częścią poznawczą a motywacyjną, należy uznać za subtelne rozróżnienie pomiędzy przeobrażeniem a wzmocnieniem jako szczególnym typem transformacji. Stany poznawcze zestawione z afektami stają się pobudliwe i nagłe. Afekty połączone ze stanami poznawczymi stają się lepiej uzasadnione i inteligentniejsze (…). Wzmocnienie bez przeobrażenia byłoby ślepe; przeobrażenie bez wzmocnienia byłoby słabe” [4:7].
22 Tomkins sugeruje, że miarą siły teorii jest nie to, w jakim stopniu udaje jej się unikać negatywnych afektów czy znajdować te pozytywne, ale sam rozmiar i topologia tej domeny, którą organizuje, jak również jej metody określające tę domenę. Powracający u niego przykład słabej teorii opisuje to, co pozwala wielu z nas przechodzić przez ulicę, przeważnie bez lęku: te zbiory działań, które da się podsumować stwierdzeniem „spójrz w obie strony, zanim przejdziesz”, pozwalają jednostce działać, jak gdyby w strachu, dzięki czemu unika ona jego rzeczywistego doświadczenia. Jest to „afekt działający na dystans” [2:165]. Słabością tej teorii jest jej ograniczona dziedzina, o której być może początkowo uważano, że obejmuje jedynie przechodzenie przez konkretną ulicę, gdzie po raz pierwszy zrozumieliśmy tę zasadę. Teoria ta przez analogię uległa poszerzeniu tak, by uwzględniać przechodzenie przez inne ulice czy podobne do ulic przejścia; następnie poszerzała się dalej, by uwzględnić jazdę na rowerze czy prowadzenie samochodu. Rozważmy przypadek, kiedy ta słaba teoria nabiera siły: „Jeśli jednostka nie może znaleźć reguł, pozwalających jej na przejście przez ulicę bez strachu [powiedzmy, że ze względu na serię nieszczęśliwych wypadków], wówczas jej strategie unikania ulegną coraz większemu rozproszeniu. W tych warunkach jednostka może być najpierw zmuszona do unikania wszystkich ruchliwych ulic, a potem do wychodzenia tylko późno w nocy, gdy ruch jest niewielki. Ostatecznie zostanie w domu, a jeśli w dom uderzy samochód, będzie musiała szukać schronienia jeszcze głębiej” [2:165]. Silna teoria wcale nie jest bardziej skuteczna niż słaba w „ochronie przed doświadczeniem negatywnego afektu”, takiego jak strach – jest wręcz odwrotnie. Zmieniły się zarówno poznawcze czujniki tej teorii, jak i strategie ochronne. Ta jednostka nauczyła się uwzględniać jako ulicę wiele różnych rzeczy: ten silny strach teoretyk zawsze będzie gotów wykorzystać dla poszerzenia dziedziny teorii. „Cyfrowe różnice wprowadzają LUKI w kontinua (…) natomiast różnice analogowe (…) – WYPEŁNIAJĄ je” – pisze Wilden [W 186]. Pomaga to określić jedną różnicę pomiędzy słabymi a silnymi teoriami: o dziedzinie słabej teorii można myśleć jako o zagłębieniach w ziemi w analogicznej pozycji wobec pozostałych, zagłębieniach dających się poszerzyć tylko poprzez szorstką analogię. Dziedzina mocnej teorii jest bardziej cyfrowa: lepiej zorganizowana i dająca się rozszerzyć przez analogie pozbawione określonych jakości. Jeśli słaba teoria napotyka jakiś teren, niepodobny do żadnego, z jakim się dotąd zetknęła – jeśli nie potrafi pojąć, że jest on znacząco lub choć umiarkowanie podobny do jednego lub więcej obszarów w obrębie jej własnej domeny – będzie podrzucać rękami, wzruszać ramionami i będzie trwać w stanie głupoty: „To, co analogowe, nie posiada syntaksy koniecznej do powiedzenia «nie» albo jakiegokolwiek wyrażenia obejmującego «nie». W obrębie tego, co analogowe, można odmówIć czemuś lub odrzucIć coś, ale nie można niczemu ZAPRZECZYĆ ani niczego ZANEGOWAĆ” [W 163]. Mocna teoria zawsze ma coś do powiedzenia o wszystkim, ponieważ zawsze może powiedzieć «nie»”.
23 Nawiązanie do złudzenia optycznego opartego na dwuznaczności figury i tła, gdzie w zależności od interpretacji na rysunku pojawia się kaczka lub królik (przyp. tłum.)

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019