• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15463 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15463 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Praxis i miasto
  • ›
  • Część I. Roztropność Humanistyczna. Prax...
  • ›
  • 2. Socjoanaliza pola. Kulturalizmy, post...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral a. Metodologie kulturowe a badania jako studia. Teorie praktyczneb. Kulturowe studia miejskie. Transdyscyplina i fach Notes de bas de page

    Praxis i miasto

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    2. Socjoanaliza pola. Kulturalizmy, postmodernizacja a badania usytuowane w praktykach

    p. 124-161

    Texte intégral a. Metodologie kulturowe a badania jako studia. Teorie praktyczneb. Kulturowe studia miejskie. Transdyscyplina i fach Notes de bas de page

    Texte intégral

    a. Metodologie kulturowe a badania jako studia. Teorie praktyczne

    A potem nadeszło prawo ojca i jego rozwiązanie problemu obiektywności za pomocą od zawsze nieobecnych odniesień, odroczonych znaczonych, pękniętych podmiotów i niekończącej się gry znaczących. Któż nie dałby się w to wciągnąć? Gender, rasa, świat jako taki – wszystko zdawało się wynikać z przyśpieszenia w grze znaczących na kosmicznym polu siłowym. Każda prawda stawała się efektem akceleracji w hiperrealnej przestrzeni symulacji. Tyle że nie stać nas na tego rodzaju gry słów. Projektów budowy wiarygodnej wiedzy o „naturalnym” świecie nie można oddać na pastwę paranoidalnej czy tylko cynicznej science fiction. Z punktu widzenia polityki nie można pozwolić społecznemu konstrukcjonizmowi osunąć się w jaskrawy cynizm1
    Donna Harraway,
    Wiedze usytuowane

    Biali ludzie zawsze robią coś dokładnie przeciwnego niż mówią, skoro wyposażyli nowoczesność w cechy, które były dokładnym przeciwieństwem tego, co robili. Pod postacią postmodernizmu nabraliśmy w tej sprawie co najwyżej wątpliwości: zwykłych podejrzeń2
    Bruno Latour,
    Reflections on Etienne Souriau’s Les différents modes d’existence

    1Pojęcie pola, wprowadzone w tytule tego rozdziału jest oczywiście zadłużone w języku badań i teorii społecznej Pierre’a Bourdieu. Stąd zresztą właśnie wywodzi je Schatzki, choć własne rozumienie pola praktyk (field of practice) jako całościowego splotu (total nexus)3, niepodzielonego na analitycznie wyróżniane segmenty, wypracowuje w krytycznej dyskusji z propozycjami francuskiego socjologa. Konfrontuje je także z innymi ontologicznymi wariantami rozumienia domeny społecznej (realm) jako pola. Sam woli przy tym stosować inne określenie – terenu, położenia, usytuowania (the site), które w jego deklaracji jest wypadkową tych różnych ujęć. Zalicza do nich koncepty: a) prześwitu (clearing, die Lichtung), przestrzeni otwartej, a raczej otwierającej na rozumienie bycia, i zapożycza tę metaforę oczywiście od Heideggera, ale przede wszystkim z fenomenologicznej koncepcji praktyki Dreyfussa, z Derridiańskiego wariantu tekstualizmu4 czy z koncepcji sfery publicznej Arendt oraz Laclaua i Mouffe. Pole w tym znaczeniu miałoby być – ostatecznie – otwartą przestrzenią sporu, przestrzenią dyskursywności – takie rozumienie Lichtung znajdujemy przecież u samego Heideggera, przede wszystkim w O źródle dzieła sztuk5; b) pola możliwości (field of possibility), które najsilniej związane byłoby właśnie z myśleniem praktycznym Bourdieu, oznacza bowiem warunki, w których decyduje się to, jakie działania społecznych aktorów możliwe są do podjęcia; c) plenum – wyobraźnia ontologiczna, stojąca za tą propozycją najsilniej zadłużona jest w rizomatyce Deleuze’a i Guattariego, ale plena to także fora dyskursywne i przestrzenie agoniczne (ponownie więc odsyłające np. do filozofii politycznej Laclaua i Mouffe), d) ograniczone dziedziny/królestwa (bounded realms), których specyfika brałaby się z pewnego ukierunkowania konkretnych praktyk na cel, na sposób ich podejmowania, na „temat” czy przedmiot6. Sam Schatzki swoją ontologię usytuowania tego, co społeczne, chciałby widzieć jako wypadkową tych koncepcji w tym sensie, że sploty praktyk zawierają w sobie wszystkie wymiary (pojęcie site zatem włącza różne warianty pojęcia pola)7: ucieleśnioną inteligibilność, ukierunkowanie na zrozumienie, dyskursywność, publiczny/uspołeczniony charakter działania indywidualnego, zdolność do kolektywnej koordynacji/synchronizacji działań, pulę możliwości, celowość, interwencję kontekstu, podmiotowe zaangażowanie i obiektywne ograniczenia, spór. Dopiero łącznie te punkty widzenia pozwalają pokazać, w jak złożone konstelacje łączą się praktyki, wytwarzając rzeczywistość społeczną. Choć, jak sam przyznaje, podobnie jak Bourdieu, a w przeciwieństwie do wielu współczesnych ontologii relacyjnych, jest „kontekstualistą”, a nie „nominalistą”8 (uznając, że przebieg naszych działań uzależniony jest również od interwencji pozasytuacyjnych, a zależnych od procesów socjalizacji sensów, treści społecznych, tekstów i kontekstów, jest więc w pewnym sensie wytworem uspołecznionego myślenia, a nie tylko rzeczywistej sytuacji jako takiej), wydzielanie „królestw” czy domen w polu praktyk traktuje raczej jako właściwość naszej inteligibilności działającej w całościowo pojętym splocie, a nie jako podziały samego pola. Rozumienie pola przez autora Logiki praktyk streszcza przy tym następująco:

    Neo-Heideggerowska ontologia miejsca Bourdieu (…) naświetla przestrzenie, które są kombinacją aktywności i znaczenia. Centralna dla podejścia Bourdieu jest więc koncepcja pola. Pole to odgraniczona domena jakiejś aktywności, na przykład rolnictwa, gotowania, edukacji, pracy intelektualnej, małżeństwa, polityki czy świętowania9.

    2Tym ujęcie pola Bourdieu różni się jednak od znanych z socjologii i antropologii „dziedzinowych” czy „segmentowych” ontologii, że rozgrywającym jest tu habitus, a to dodaje dodatkowe elementy: nie tylko tematyczną, ale i kompetencyjną (kapitały), podmiotową i sytuacyjną, ale także strukturyzowaną i zanurzoną w historii, obiektywną i subiektywną zarazem trajektorię dynamiki pól. W konsekwencji:

    (…) pole zawiera w sobie stawki, kapitały, uwarunkowania obiektywne oraz przestrzenie aktualnych i potencjalnych aktywności i znaczeń10.

    3W efekcie kwestia tego, czy Bourdieu faktycznie widział pola społeczne jako relatywnie autonomiczne domeny – segmenty rzeczywistości – jest sprawą sporną. Lapidarnie oddaje to spostrzeżenie Anny Matuchniak-Krasuskiej, rekonstruującej socjologię jednego z pól – pola literackiego:

    Bourdieu wyróżnia zatem następujące pola: ekonomiczne, kulturowe, sportowe, literackie, naukowe, prawne, przedsiębiorstw, polityczne. Analizie jednego pola poświęcona jest na ogół jedna książka11.

    4Czy segmentacja pól praktyk w tym kontekście byłaby raczej kwestią metody badawczej niż właściwością rzeczywistości społecznej? Nie – w tym sensie, że jak podkreślał Wacquant, Bourdieu chciał jednak widzieć różne pola jako względnie autonomiczne. O ich autonomii nie decyduje jednak wyizolowanie ze społecznej całości, pozycja w całościowo pojętej strukturze, stabilność granic czy sztywny, a osobny zestaw reguł społecznych, lecz to, w jaki sposób są one użytkowane. Mówiąc po prostu – pól nie ma, nie składają się na coś, nie znajdują się w czymś, lecz dzieją się i są robione. Lepiej więc odwołać się do metafor pola magnetycznego czy pola bitwy niż królestwa, by zrozumieć, że:

    Pole nie jest martwą strukturą, systemem „pustych miejsc”, jak w marksizmie Althussera, ale terenem gry, który istnieje o tyle tylko, o ile wchodzą tu gracze wierzący w korzyści, które gra im przyniesie i aktywnie do nich dążący12.

    5Pola są ustanawiane temporalnie, zmienne w historii, a do listy tych, które poddawał Bourdieu etnograficznej obserwacji i „socjoanalizie”, z powodzeniem dodawać możemy kolejne za każdym razem, kiedy dostrzegamy wyłanianie się, rozwój w czasie i wreszcie zanikanie obserwowalnego splotu praktyk.

    6Spór o ontologiczny status pola przywołujemy po to, by pokazać kilka spraw, które potrzebne są nam do dalszych kroków. Po pierwsze – zadaniem tego podrozdziału jest pokazanie usytuowania badawczego Praxis i miasta w konkretnym polu – polu badań kulturowych. Tego typu deklaracje metodologiczne przeważnie odbywają się przez wskazanie orientacji, dziedziny, dyscypliny naukowej, tradycji intelektualnej, w której zakorzenione jest nasze przedsięwzięcie. Aby to czynić, musimy jednak uznać istnienie względnie stabilnego obszaru o rozpoznawalnych granicach. Jak pokazywałam jednak już w rozdziale wprowadzającym – to, co można zmapować jako badawcze pole Praxis i miasta, jest złożone, wewnętrznie podzielone, relacyjnie powiązane i zmienne w czasie. Nie ma zresztą i nie było nigdy zgody co do tego, czym są badania kulturowe i czym jest/powinno być kulturoznawstwo, niezależnie od tego, do jakich konkretnie tradycji się odwoływaliśmy. Jakieś jego rozumienie musimy przyjąć za każdym razem, kiedy przystępujemy do konkretnego projektu badawczego.

    7Po drugie – aktywistyczne, habitualne i strategiczne rozumienie pola u Bourdieu pozwala pokazać, że nawet jeśli wstępnie nazwiemy ten obszar, nie będziemy się po nim po prostu poruszać ani nie uzyskamy w nim trwałej pozycji, ale będziemy je „robić”. Po trzecie, podejrzliwość Schatzkiego względem rozumienia pól jako królestw czy domen, wynikająca już z uwrażliwienia na współczesne, relacyjne ontologie (mówiące nie tylko o relacjach tego, co podmiotowe i strukturalne, ale także o wzajemnych powiązaniach między tym, co konceptualizujemy jako „dziedziny” świata życia), pozwala pokazać, że o ile pole badań kulturowych przynależy do domeny „pracy intelektualnej”, „naukowej”, „akademickiej”, praktyki, które w nim zachodzą, tworzą gęste sploty także z tym, co do obszaru „rzeczywistości naukowej” nie przynależy. W tym względzie – prawdopodobnie – nie wszyscy interpretatorzy Bourdieu zgodzą się ze mną, ale wydzielanie świata akademii jako względnie autonomicznego obszaru rzeczywistości uważam w wypadku prac socjologa raczej za moment w toku analizy i pewną formę gry, w którą postanowił się zaangażować, aby uzyskać wspomnianą w poprzednim rozdziale zwrotność. Sposób przyglądania się intelektualistom jako plemieniu i graczom, jako praktykującym, służył mu jednak przede wszystkim do tego, aby pokazać, jak silnie świat akademicki uzależniony jest od form praktykowania, charakterystycznych także dla innych obszarów życia. Autor Homo Academicus szukał punktów stycznych między „uniwersytetem” a biurokratyczną rytualizacją, sportową rywalizacją, regułami dziedziczenia pozycji i kapitałów (związanymi tyleż ze strukturami klasowymi, co kastowymi czy pokrewieństwa lub dominacji płci). Ostatecznie intelektualiści Bourdieu, choć bywali reprezentantami statystycznych kohort, byli też ciałami, dyspozycjami językowymi i umysłami zanurzonymi w historii, ukierunkowanymi na różne cele, dyktowane sprzecznymi interesami13. Oznacza to jednak, że na własne pole badawcze warto i należy spojrzeć jako na – zmieniający się w czasie – praktyczny wytwór. Po trzecie jednak – właśnie włączenie innych form rozumienia pola przez Schatzkiego pozwala tę deklarację pogłębić, pozwala bowiem dodać do tego myślenia kolejne wymiary, równie istotne i równie uczasowione. Pole badawcze to miejsce, z którego chcemy coś widzieć w określonym świetle (co nie gwarantuje jeszcze, że to zobaczymy). Pole badawcze to wreszcie przestrzeń publiczna – uzależniona od naszych umiejętności dyskursywnych, ale złożona i agoniczna. Tak właśnie chciałabym spojrzeć na badania kulturowe, uwikłane we współczesne spory o społeczną rolę humanistyki. Są zarazem obszarem zachodzenia praktyk, jak i pewną formą praxis – aktywnością ukierunkowaną na domenę wspólną, a więc ściśle powiązaną, a nie niezależną od polityki, gospodarki, historii, życia codziennego i doświadczenia podmiotowego.

    8Skoro tak liczy się temporalność pola, trzeba zadeklarować, w jakim momencie w badaniach kulturowych znajdujemy się w tej chwili. To, co w kolejnym rozdziale określam za Althusserem jako „kontrowersję humanistyczną”, jest bowiem efektem procesów historycznego rozwoju badań kulturowych, tak jak są one w tej książce rozumiane, ale też specyficzną modalną teraźniejszości. Ten moment w czasie wyznacza zaś krytyka, którą „nowa humanistyka” wytacza przeciw humanistyce „espitemocentrycznej” i „spostmodernizowanej”. Sugeruje to choćby przywołany powyżej cytat z, nienowego zresztą, ale często dziś (co znaczące) przypominanego tekstu: z Wiedz usytuowanych Donny Harraway. Badania w polu ujęzykowionej, semiocentrycznej i teksto-centrycznej humanistyki dryfują w kierunku cynicznych gier na pograniczu science i fiction. Tym, co im umyka, jest rzeczywistość. Zanim rozstrzygniemy rację i przemyślimy możliwość zastosowania programu usytuowanej episteme Harraway, trzeba najpierw rozważyć zasadność jej argumentów. Jeśli popadanie w nieokiełznany, paranoidalny konstruktywizm faktycznie stało się udziałem humanistyki, trzeba się zastanowić, jak, kiedy, w jakich momentach czy wariantach przeobrażeń pola do tego doszło. Nie mówimy tu bowiem – zarówno w odniesieniu do polskich, jak i światowych badań kulturowych – o jednym momencie, ale o co najmniej dwóch różnych gestach, które w humanistyce wykonano. Pierwszy można związać z karierą mocnych kulturalizmów o wyraźnie epistemocentrycznym ukierunkowaniu, a drugi dopiero z „postmodernizacją” badań kulturowych.

    9Trzeba jednak wyjaśnić, dlaczego w kontekście tego procesu mowa o badaniach kulturowych, a nie na przykład kulturoznawstwie. Termin ten zapożyczam od Grzegorza Dziamskiego, włącznie z zastosowanym przez niego podziałem na stare i nowe badania, bowiem właśnie to rozróżnienie pozwala uchwycić dwa momenty, o które tu chodzi14. Stare (nowoczesne) badania kulturowe uprawiane w modelu dyscyplin i powiązane z modernistycznymi metanarracjami (a w konsekwencji z myśleniem o nauce w kategoriach paradygmatycznych, w kategoriach silnych orientacji metodologicznych) można powiązać z przyjmowanymi na gruncie różnych dyscyplin humanistycznych kulturalizmami oraz z preferowaniem postawy konstruktywizmu epistemologicznego15. Nowe badania kulturowe zaś, do których Dziamski zalicza światowe (choć głównie brytyjskie i amerykańskie) studia kulturowe, a także polskie kulturoznawstwo i (do pewnego stopnia) socjologię kultury16, stopniowo zmierzały w kierunku interdyscyplinarności, uprawomocnienia raczej ponowoczesnych mikronarracji i odrzucenia silnych programów metodologicznych (oraz wypracowywania konkretnych teorii kultury). W konsekwencji to nowe badania kulturowe wprowadziły nas do kultury ponowoczesnej w jej złożoności. One także przyniosły ze sobą wzmocnioną postawę konstruktywizmu – konstruktywizm kulturowy – do czego wrócimy w kolejnym rozdziale. W efekcie:

    Dzisiaj dobrze widzimy partykularyzm wszelkich wartości, ale analizując konkretne kultury, powinniśmy dostrzegać nie tylko prawdę, ale także żyjących z tą prawdą i w tej prawdzie ludzi. (…) Modernizm był idealistyczny, wierzył w czystą prawdę; postmodernizm jest polityczny, uczy jak żyć w świecie wielu prawd, gdzie każdy ma rację i nikt nie ma monopolu na prawdę17.

    10To bardzo lapidarna, ale niebywale trafna i pouczająca formuła, wyrażająca pewną onto-epistemologiczną i aksjologiczną woltę, jaką – posługująca się koncepcjami kultury – humanistyka przechodziła w XX wieku.

    11Zacznijmy jednak od tzw. starych badań kulturowych. Za Andreasem Reckwitzem rozwój zainteresowań tym, co kulturowe, na gruncie humanistyki wiązać można z karierą kulturalizmów (w liczbie mnogiej właśnie) na gruncie różnych dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych. Reckwitz za kulturalistyczne uważa wszystkie silne orientacje metodologiczne – hermeneutykę, fenomenologię i fenomenologię społeczną, strukturalizm (zwłaszcza antropologiczny), pragmatyzm i interakcjonizm, marksizm oraz pierwszą i drugą teorię krytyczną, a porządkuje je według innego klucza niż opozycja względem naturalizmu18. Kryterium jest tu ontologiczne usytuowanie tego, co kulturowe, i dlatego wypowiedzi niemieckiego kulturoznawcy są dla mnie tak ważne. Dzieli więc Reckwitz te orientacje na mentalistyczne, tekstualistyczne i intersubiektywistyczne – chodzi więc o to, gdzie umieszczały kulturę, a nie w jakiej, odrębnej od nauk przyrodniczych, metodzie widziały szansę na jej poznanie19. Podział Reckwitza, aczkolwiek nieco schematyczny, pozwala mu jednak nakreślić bardzo szeroko mapę orientacji „kulturowych”, widzieć je jako przecinające instytucjonalne podziały w naukach humanistycznych i społecznych (które – na marginesie – były często podziałami historycznie młodszymi niż same te orientacje). Kulturalizmy jednak uprawiano przeważnie w obrębie uznanych dyscyplin – literaturoznawstwa, historii i historii sztuki, antropologii, socjologii. To tak rozumiane kulturalizmy były przy tym wyjściowe dla kształtowania się odrębnego obszaru nauk o kulturze w tradycji niemieckiej, ale to one także zasilały – mimo integracyjnego, wielodziedzinowego programu – polskie studia kulturoznawcze i teorie kultury. „Epistemocentryzm” czy konstruktywizm epistemologiczny tych teorii przejawiałby się w tym, że po pierwsze: zmierzały one do wskazania, iż kultura jest relatywnie autonomiczną sferą rzeczywistości, która wymaga oddzielnej metodologii badań, a często także odrębnej teorii. Stąd kultura usytuowana w wartościach (S. Pietraszko)20, kultura jako system przekonań (J. Kmita)21, kultura jako ugruntowany interakcyjnie proces semiozy (A. Kłoskowska)22. Co więcej – wszystkie te koncepcje rozwijały się w sporze, ale bywały także próbami integrowania mocnych, nowoczesnych programów metodologicznych: marksizmu, neokantyzmu szkoły badeńskiej i hermeneutyki Webera, kulturalizmu Znanieckiego, Popperowskiego racjonalizmu krytycznego (jak w wypadku Kmity), pragmatyzmu i interakcjonizmu itp. Nie ma w tej książce miejsca, aby źródła koncepcji najważniejszych szkół kulturoznawczych rekonstruować, zwłaszcza że czyniono to już wielokrotnie. Warto w tym miejscu zaznaczyć tylko, że w planie epistemologicznym – co przypomina na przykład Tomasz Majewski – w konsekwencji przynosiło to mocne stanowiska w kwestii autonomii kultury względem przestrzeni społecznej, choć trzeba przecież zauważyć, że w tej ostatniej sprawie stanowiska polskich badaczy były raczej zniuansowane23. Miało to jednak również swój wymiar pragmatyczno-instytucjonalny – służyło legitymizacji określonej dyscypliny lub subdyscypliny i pozwalało upomnieć się o powołanie naukowych i edukacyjnych instytucji z nią związanych. Zaowocowało także specyficzną postacią stanowiska epistemologicznego – umiarkowanym jeszcze konstruktywizmem, a więc takim, w którym zakłada się, że wprawdzie nie cała rzeczywistość ludzka jest umysłowym konstruktem, ale jej wyróżniona „warstwa” – przekonaniowa, mentalna, ideacyjna – jest domeną specyficznej interwencji poznawczej humanistyki jako zbioru nauk o kulturze właśnie. Odrębne nauki o kulturze wypracować muszą specyficzne dla siebie narzędzia poznawcze – na przykład interpretację humanistyczną, zadłużoną w Verstehen, współczynniku humanistycznym, ale także w aparaturze filozofii analitycznej i filozofii języka. Studia kulturowe w anglosaskim wydaniu zresztą także były wyjściowo projektami twórczej integracji mocnych, nowoczesnych programów metodologicznych – marksizmu i strukturalizmu, co reasumował w Dwóch paradygmatach Hall, a co uzupełniał najpierw o specyficznie pojęty kulturalizm Williamsa, a potem o własne inspiracje poststrukturalistyczną filozofią kontynentalną24.

    12Propozycja Reckwitza pozwala zresztą pokazać systematyczną karierę kulturalizmów w XX wieku, ich swoiste „rozlewanie się” po całym obszarze humanistyki i nauk społecznych od czasu zakwestionowania tzw. wczesnego programu pozytywistycznego. O ile więc w artykule Ku teorii praktyk społecznych. Rozwój kulturalistycznego teoretyzowania topografia kulturalizmów służy mu do tego, aby pokazywać systematyczne, choć niełatwe, wyłanianie się w humanistyce dwudziestowiecznej filozofii i teorii praktyk jako konkurencyjnej wobec wymienionych powyżej postaci „kulturalistycznego teoretyzowania”, jak to nazywa, o tyle na przykład w tekście poświęconym statusowi materialności w teoriach kultury25 mapa ta pozwala mu argumentować za systematyczną kulturalizacją całego pola badawczego humanistyki, nawet w takich obszarach, jak socjologia wiedzy i filozofia nauki. Kulturalizacja oznaczałaby semiotyzację, mentalizację, tekstualizację – a więc coraz silniejsze uzależnienie humanistyki od myślenia konstruktywistycznego.

    13Drugi krok, jaki wykonały badania kulturowe, pokazuje zaś świetnie Kulturoznawstwo, czyli wprowadzenie do kultury ponowoczesnej Dziamskiego. Co ciekawe – ukierunkowując nas na podobieństwa, choć także na różnice w lokalnych, polskich i anglosaskich projektach kulturoznawczych. Zbieżność w czasie w wypadku tych projektów oznaczała także pewne podobieństwo zmian, którym podlegały. Oczywiście – trajektoria rozwoju kulturoznawstwa i studiów kulturowych była odmienna ze względu na kontekst historyczny i społeczno-instytucjonalny. Dziamski dostrzega jednak bardzo ważny dla mnie etap w rozwoju tych dwóch postaci kulturalizmu, powiązany z wejściem w fazę ponowoczesności. Etap, który przyniósł pewną reorientację w ramach obu tradycji, ale także zbliżył do siebie te dwa podejścia, również metodologicznie. To także etap, który wyznacza pewne doświadczenie generacyjne, w odniesieniu do którego mówienie łącznie o „badaniach kulturowych”, reprezentujących zróżnicowane nastawienia metodologiczne, ale skierowanych ku analizom doświadczeń kulturowych konkretnych grup społecznych i konkretnych praktyk – stawało się coraz silniejsze. Jest to także ważny etap krytycznej autorefleksji obu tradycji, wynikającej z tego, czy i na ile nadążają one za przeobrażeniami w życiu społecznym. Dziamski rozważa w tym kontekście nie tylko różnicowanie się pola zainteresowań badawczych w polskim kulturoznawstwie (a więc, tropem choćby tradycji brytyjskiej, coraz silniejsze wychodzenie poza zainteresowania wyłącznie kulturą symboliczną)26, ale także swoiste zmiękczenie np. wyjściowego stanowiska Jerzego Kmity w późnych pracach i jego żywą dyskusję z amerykańskim neopragmatyzmem czy filozofią późnego Foucaulta27. Z drugiej strony zwraca jednak uwagę, że zarówno polska socjologia kultury (szkoła Kłoskowskiej), jak i wyjściowy, teoretyczny projekt interpretacji humanistycznej Kmity zaowocowały przede wszystkim badaniami praktyk społecznych jako praktyk znaczących – ekspresywnych. Podobnie interpretuje rozwój studiów kulturowych. Co więcej, takiego ukierunkowania analizy kulturowej autor bardzo wyraźnie broni, choć nie nawiązuje wprost w tym miejscu do zarzutów o mentalistycznym i pansemiotycznym ukierunkowaniu polskich koncepcji kultury. Jednak, jak stwierdza, odwołując się do Barthes’owskiego konceptu uczestnika kultury jako semionauty:

    Możemy to nazwać pan-semiotyzmem, ale nie widzę żadnego sensownego powodu, aby tak rozumiany pan-semiotyzm odrzucić. Człowiek kulturalny byłby semionautą, który widzi znaki tam, gdzie inni mogą ich nie dostrzegać, i potrafi je odczytać, bez względu na to, czy są to znaki naturalne (oznaki), czy sztuczne (kulturowe), ikoniczne czy konwencjonalne, wizualne czy dźwiękowe. Kultura byłaby zatem wiedzą, a ściślej partycypacją w gromadzonej przez pokolenia i ciągle powiększanej wiedzy28.

    14Do konsekwencji tych spostrzeżeń przyjdzie nam jeszcze bardziej szczegółowo się odnieść, tu warto jednak zauważyć, że złagodzenie, o którym wspomina autor, następuje wówczas, gdy debaty postmodernistów i poststrukturalistów znajdują się już w samym centrum zainteresowania polskich kulturoznawczyń i kulturoznawców. Oznacza to np. rozważanie relacji wiedzy i władzy, pewną zgodę – tropem Foucaultowskiej archeologii episteme – na nieprzejrzystość interpretacji humanistycznej, a tropem Geertza na wielość i zróżnicowanie kulturowe procedur interpretacyjnych29. Nie oznacza zaś odrzucenia projektu analizy kulturoznawczej jako ukierunkowanej przede wszystkim na rozumienie praktyk ekspresywnych i znaczących.

    15Brytyjskie, a potem światowe studia kulturowe przechodzą etap bardzo podobny. Faza „postmodernizacji” tych studiów zaowocowała bowiem radykalnym poszerzeniem puli problemów, którymi reprezentanci cultural studies zajmowali się (również głównie dzięki gwałtownej karierze tzw. French Theory, a więc przede wszystkim popularności dekonstrukcji i poststrukturalistycznej filozofii języka w kręgu badań anglosaskich). Nie chodzi tu nawet o różnice między podejściami dwóch głównych przedstawicieli tej szkoły – Williamsa i Halla, ale w gruncie rzeczy o pewną ewolucję, której podlegały poglądy każdego z nich. Osadzony pierwotnie w bardziej klasycznych postaciach marksizmu kulturowego (z ogromnym udziałem zwłaszcza filozofii Gramsciego i Goldmanna) materializm Williamsa z czasem stawał się coraz silniejszy – warto pamiętać, że eseje brytyjskiego kulturoznawcy z lat 70. są jedną z najbardziej żarliwych obron stanowiska materialistycznego, a swoistą zapowiedzią drogi wiodącej od „struktur uczuć” ku bardziej wykrystalizowanej postawie materialistycznej, jaką była The Long Revolution, zwłaszcza wieńczący tę książkę esej30. Pierwotna integracja Williamsowskiego kulturalizmu oraz strukturalizmów Lévi-Straussa i Althussera doprowadza ostatecznie Stuarta Halla do coraz silniejszego zainteresowania francuską filozofią poststrukturalną31. Za „postmodernizację” studiów kulturowych najsilniej jednak odpowiedzialni byli badaczki i badacze rozwijający ten program w późnych latach 70. i 80. W polu zainteresowań studiów kulturowych znalazły się praktyki ekspresywne kobiet, subkultur młodzieżowych i konsumenckich, mniejszości etnicznych i seksualnych, odczytywane nierzadko w obrębie optymistycznego dyskursu oporu poprzez praktyki znaczące32. W centrum postawiono zagadnienie komunikacji, z niemal pierwszoplanową rolą komunikacji medialnej, ale dominować zaczęła analiza tekstualna przekazów medialnych, pomijająca nieco inne aspekty ich produkcji – dystrybucji – użytkowania.

    16Badania kulturowe doby „postmodernizacji” to już nie praca na silnych, modernistycznych orientacjach, nawet jeśli służąca ich twórczej integracji. To radykalny „zwrot kulturowy” w naukach humanistycznych i społecznych w ogóle. Model badań jako studiów zaczyna się popularyzować nie tylko w projektach interdyscyplinarnych w sensie instytucjonalnym (jak kulturoznawstwo), ale także w socjologii, literaturoznawstwie. Antropologia zmierza coraz silniej w kierunku modelu społecznej czy kulturowej (odchodząc od bardziej klasycznie rozumianej etnografii). Przede wszystkim zaś w obrębie wielu projektów humanistycznych zaczyna się popularyzować to, co Jim McGuigan, stosując liczbę mnogą, nazwie właśnie metodologiami kulturowymi33. To metodologiczne otwarcie, które zezwala na nieortodoksyjną, interdyscyplinarną wędrówkę między różnymi tradycjami i szkołami myślenia, owocuje jednak rzeczywiście – zwłaszcza w niektórych odmianach studiów kulturowych – coraz silniejszym ukierunkowaniem na radykalnie pojęty konstruktywizm, zakładający, że cała rzeczywistość jest produktem ludzkich praktyk ekspresywnych, znaczących czy interwencji dyskursywnych. „Tekstualizm” tych badań ma tu swoją odrębną historię, związaną rzeczywiście najpierw z ogromną karierą semiotyki i teorii języka, a następnie – poststrukturalistycznie już rozumianego „tekstu”34. Nie ma miejsca ani potrzeby drogi tej rekonstruować. Warto jednak pamiętać, że w efekcie studia feministyczne, studia performatywne, studia postkolonialne, krytyczne studia płci (gender), rasy, etniczności, etnografia interpretatywna i performatywna, studia wizualne itp. niemal w całości uprawiane były w modelu kulturowej analizy rzeczywistości jako wytworzonej przez ludzkie konstrukcje znaczące – dyskursy, teksty, narracje, performanse. Ważne także, że proces ten – zarówno w polskim kulturoznawstwie, jak i w studiach kulturowych – doprowadził do systematycznego poszerzania pola definicyjnego samej kultury, włączając w nią kolejne praktyki społeczne35. Pierwotnie autonomizowana sfera symboliczna czy przekonaniowa poszerzała się i rozpryskiwała na wszelkie niemal obszary rzeczywistości społecznej, ale zarazem – paradoksalnie – redukowała pole swoich zainteresowań à rebours. Nie poprzez uznanie za kulturę jakiejś wybranej sfery czy warstwy rzeczywistości, ale przez sprowadzenie całej rzeczywistości do postaci kulturowego konstruktu. W Polsce ten etap „postmodernizacji” najintensywniej przebiegał w latach 90. XX wieku.

    17Co ciekawe, z dzisiejszej perspektywy, zgodnie z którą zbliżanie się polskiego kulturoznawstwa do modelu krytycznych (a więc np. amerykańskich) studiów kulturowych interpretować można jako systematyczne wyzbywanie się „lęku przed politycznością” w akademii, postmodernizację odczytywać można jako specyficznie odpolityczniającą, neutralizującą dyskurs humanistyki, bowiem odcinała z rzeczywistości te uwarunkowania, których nie da się wyjaśniać w terminach konstruktywistycznych. Coraz silniej ukierunkowane na badania nowych technologii studia kulturowe miałyby ignorować ich techniczny, ekonomiczny czy polityczny wymiar. Włączając partykularne doświadczenia konkretnych grup, miałyby redukować ich życie do wytwarzania i użytkowania znaków, zapominając o biologicznych, materialnych i bytowych warunkach ich życia, a widząc ich doświadczenie jako – trwającą bez przerwy – grę w polu znaczącego.

    18Do sprawy wrócimy w kolejnym rozdziale – w tym miejscu jest to bowiem celowo uproszczony i przerysowany obraz. Ciekawe jednak, że obraz ten jest także źródłem krytyk podejmowanych z dwóch zgoła odmiennych stron. Z perspektyw wcześniejszych, epistemocentrycznych postaci konstruktywizmu, „postmodernizacja kultury” i badań kulturowych to rezygnacja z wiedzy wytwarzanej z epistemologiczno-teoretycznego dystansu. W świecie utkanym z dyskursów, tekstów i interpretacji wiedza kulturowa nie jest bowiem w stanie osiągnąć pozycji metadyskursywnej. To, co zostaje, to wiedza zaangażowana w świat, która ma jednak wyjątkowo ograniczony horyzont weryfikowalności – aż po zarzut, że nie da się jej w zasadzie negocjować intersubiektywnie. Przypomnijmy spostrzeżenia Anny Pałubickiej:

    Dopiero ponowoczesność zaczyna się jawić w kulturze (…) w sposób jednostronny wobec modernizmu z coraz silniejszą tendencją do zaniechania wzajemnego dialogu. Krytyka modernizmu zdeprecjonowała hierarchię aksjologiczną, czyli perspektywę, wedle której rozważania teoretyczne tworzą reprezentacje świata, bez znajomości których niemożliwe jest skuteczne działanie (…) Krytykę takiej wizji porządku kulturowego zawiera, jak wiadomo, filozofia postmodernizmu. W zamian (…) skłania się ku wizji porządku kulturowego, w którym każdy podmiot zaangażowany jest w swoje działanie i osiąganie indywidualnych wartości. (…) Paradoksalnie, zwiększenie obszaru wolności człowieka łączy się ze zmniejszeniem się jego umiejętności współpracy i dialogu36.

    19Z drugiej strony jednak pojawiają się właśnie krytyki zgłaszane w terminologii nowego realizmu, materializmu, np. feministycznego, jak właśnie w wypadku Wiedz usytuowanych. Stanowisko Harraway wynikało z przyjęcia konsekwencji owej „postmodernizacji” – z założeniem o upodmiotowionym, ucieleśnionym i zlokalizowanym przestrzennie charakterze wiedzy, którą wytwarzamy, oraz o jej politycznym ukierunkowaniu, a jednak autorka kwestionowała sensowność osuwania się w radykalny konstruktywizm i rejteradę filozofii feministycznej przed procesami i zjawiskami zachodzącymi na poziomie biologicznej i technologicznej faktyczności. W oczywisty sposób usytuowana epistemologia wynikała ze stanowiska i zainteresowań badawczych samej Harraway, broniącej przekonania, że perspektywa feministyczna może i powinna mierzyć się z przemianami „naturo-kultur” i wiedzy naukowej wytwarzanej na ich temat. Dziś, po ponad dwóch dekadach od opublikowania tego tekstu, dyskusje na temat antropocenu czy biowładzy są w humanistyce na porządku dziennym, a propozycję Harraway odczytuje się nierzadko w kategoriach przekroczenia przez nią, typowej dla postmodernizmu, relatywistycznej i konstruktywistycznej „polityki tożsamości”. Stanowisko epistemologiczne autorki jest więc dziś przede wszystkim cytowane jako jedno z pierwszych, które podważa mit kultury pacyfikującej naturę, usytuowanej ponad tym, co organiczne czy technologiczne, nadbudowanej czy nad-konstruowanej nad surową, nieskulturalizowaną rzeczywistością „rzeczy” i „ciał” itd. W Wiedzach usytuowanych chodziło jednak o coś więcej. To propozycja, która pokazywała niebezpieczeństwa zarówno postawy zdystansowano-obiektywistycznej, niemal rytualnie odsyłanej na grunt scjentystycznie pojętych nauk o naturze lub humanistyki racjonalno-analitycznej, jak i skrajnego konstruktywizmu części humanistyki tzw. kontynentalnej.

    20Wiedza usytuowana jest wiedzą konkretną, wiedzą wytwarzaną z perspektywy podmiotu, który żyje w świecie aktywności i sprawczości – innych ludzi, ale i technologii i organizmów. Jest jednocześnie wiedzą pozycjonowaną, wiedzą polegającą na przyjmowaniu zróżnicowanych punktów widzenia i skal, rozumianą procesualnie i sytuacyjnie i, co ciekawe – definiowaną w kategoriach praktyki. Poznawczy ogląd nie jest zasobem, którym dysponują jedni, a pozbawieni są go inni, ale procesem stałego przemieszczania się i orientowania wobec tego, co daje nam się poznawać. Harraway wyraźnie zwraca przecież uwagę, że obiektem aktywnym w świecie mogą być zarówno mikroby, jak i wiersze, a naiwny realizm lub twardy obiektywizm dokładnie tak samo jak radykalny konstruktywizm są formami optycznego złudzenia – mitami epistemologicznymi, podtrzymywanymi w określonych stosunkach władzy, ale z punktu widzenia życia w rzeczywistości niemożliwymi do praktykowania, zarówno w nauce, jak i poza nią. Stanowisko epistemologiczne Harraway Nowak charakteryzuje więc jako perspektywę „obniżonego tonu”: powściągnięcia procedur idealizacji i abstrakcji w humanistyce i naukach społecznych, właśnie w związku ze „zwrotem ontologicznym”:

    Kres nowoczesnej pewności, wyczerpanie się scjentystycznej ideologii wymaga zmiany podejścia do tego, jak poznajemy świat i jakie metody stosujemy. W przypadku pracy w obrębie pola filozoficznego oznacza to powściągnięcie procedur idealizacji (…)37.

    21Dalej jednak:

    (…) nie chodzi tu o przywrócenie jakiegoś przed-filozoficznego realizmu, polegającego na zdroworozsądkowym opisaniu rzeczy. (…)38.

    Ontologia proponowana tutaj to zwrot ku realizmowi, to „realizm realistyczny”, który zrywa z epistemocentrycznym, pokantowskim konstruktywizmem (…) równocześnie nie jest to cofnięcie się do fazy wcześniejszej. Ontologia, „słuchanie bytów”, odbywa się tutaj poprzez świadomość mediowania tego procesu, a sam fakt pośrednictwa też jest faktem ontologicznym (…)39.

    22Przyjmuję zarówno koncept wiedzy usytuowanej, jak i stanowisko fronetyczności w wariancie, który jest tutaj proponowany, ale będę się starała pokazać, że na gruncie nauk o kulturze propozycje te wymagają zdwojonej uważności, również ze względu na specyfikę pola, po którym się poruszamy. Zgadzam się więc, że wyzwanie ontologiczne nie stawia nas w badaniach kulturowych wobec prostego „zwrotu ku rzeczom” lub innym „wymianom” przedmiotu badania: idealnego na materialny lub biologiczny. Nie wymaga odwracania się od tekstów ku ciałom, od znaków ku faktom itd. Co więcej – za strategię kontrskuteczną w badaniach kulturowych uważam subdyscyplinowanie tych badań w kierunku antropologii rzeczy, animal studies, cyborg studies i innych podejść, które oznaczałoby wąską specjalizację w obrębie ontologicznego przemieszczenia, ponieważ w zasadzie niezgodne są z założeniami samego tego przemieszczenia. Wyznaczanie kolejnych subdyscyplin w badaniach kulturowych jest procedurą ponownie wyłącznie epistemologiczną – taktyką tropienia kolejnych, „nieortodoksyjnych przedmiotów” dla kulturalistycznego teoretyzowania.

    23Co więcej – z perspektywy historii nauk o kulturze oraz w ramach perspektywy praktycznej, przyjmowanej przeze mnie, wiedze usytuowane to koncept stary, zaproponowany w pewnym sensie już w obrębie zwrotu lingwistycznego – jak choćby w perspektywie ucieleśnionej, uwikłanej w czynności i wypowiedzi, koncepcji wiedzy wyprowadzanej z pism filozoficznych Ludwiga Wittgensteina. Z perspektywy pola badań kulturowych znacznie bardziej problematyczne wydają się jednak dwie inne kwestie: po pierwsze usytuowanie części teorii kultury, zwłaszcza polskich, po stronie „epistemocentrycznego, pokantowskiego konstruktywizmu”. Będę się bowiem starała pokazać, że jest to tylko pewna możliwość – jak najbardziej podejmowana, choćby przez cytowaną Annę Pałubicką – ale już nie konieczność w posługiwaniu się tymi teoriami. Po drugie zaś nie do końca potrafię się zgodzić z wizją „postmodernizacji” badań kulturowych jako ich osuwania się w kierunku radykalnego konstruktywizmu. Pole tych badań jest zdecydowanie zbyt złożone, aby takich prostych klasyfikacji dokonywać – w tym miejscu wystarczy zwrócić uwagę, że przesunięcie realistyczno-pragmatyczne zauważa się ostatnio nawet w odniesieniu do tak radykalnie konstruktywistycznych propozycji jak tekstualizm i interpretatywizm Clifforda Geertza40, a to tylko jeden z dziesiątków przykładów, które moglibyśmy tu przywołać.

    24Oczywiście, gdybyśmy chcieli spełnić literalnie wymogi „socjoanalizy” pola badań kulturowych w Polsce, poza powyższym zmapowaniem dwóch etapów w rozwoju kulturalistycznego teoretyzowania, synchronicznych w zasadzie do przemian, jakim podlegała humanistyka światowa, należałoby do głosu dopuścić także inne, pozaintelektualne czynniki: przemiany instytucjonalne polskiego uniwersytetu, zmiany w systemie edukacji akademickiej, skład statystyczny i strukturę środowisk akademickich. Niebywale ciekawym zagadnieniem byłoby prześledzenie – zwłaszcza po 1989 roku – sposobów reagowania środowisk kulturoznawczych na warunki i przebieg polskiej transformacji, pojawianie się kolejnych obszarów, tematów, nurtów teoretycznych. Takie zadanie – historyczno-empirycznej analizy polskiego środowiska kulturoznawczego jako specyficznej społeczności epistemicznej – przekracza ramy tej książki, niemniej pozwoliłoby z pewnością zastanowić się nad tym, w jaki sposób badaczki i badacze kultury docierali do momentu, w którym znajdujemy się obecnie41. „Postmodernizację” nowych badań kulturowych prowadzonych w modelu krytycznych studiów można oczywiście posądzać o osuwanie się w relatywistyczny, kulturowy konstruktywizm. Byłabym jednak zwolenniczką ostrożniejszego stanowiska – lata 90. i pierwsza dekada lat dwutysięcznych przyniosły w polskich i światowych badaniach kulturowych niezwykły pluralizm metodologiczny, teoretyczny oraz gwałtowne poszerzenie tematyki badań. Co więcej – nawet bez mnożenia historycznych i empirycznych dowodów wolno chyba zauważyć, że czym innym jest kryzys społecznej pozycji myślenia humanistycznego, a czym innym kryzys humanistyki lub kryzys kulturowy. A jednak to w środowisku badaczek i badaczy kulturowych tak intensywnie dziś usiłuje się odświeżyć i krytycznie przemyśleć własną perspektywę badawczą, ale także własny – niezależnie od tego, czy w pełni uświadomiony, czy nie – udział w procesie zmian w akademii i poza nią. Dziś odbywa się to w kilku przynajmniej formach: w próbach uhistorycznienia własnego pola badawczego i przyglądania się mu z perspektywy przemian, którym podlegało; gromadzenia krytycznej samowiedzy; odświeżenia i uaktualniania znanych w humanistyce postaw badawczych, w tym przede wszystkim postawy krytycznego intelektualizmu; otwarcia na nowe problemy badawcze, które z pola widzenia humanistyki postmodernistycznej rzeczywiście nieco znikały; integrowania kulturowych form teoretyzowania ze zróżnicowanymi formami praktyki społecznej. Przykładem takiej reorientacji mogą być – charakteryzowane poniżej – kulturowe studia miejskie. Kontynuując model nowych badań kulturowych, spełniają one bowiem wymóg konkretyzacji pola badawczego i realistycznego stosunku do tego, czym jest rzeczywistość kulturowa.

    b. Kulturowe studia miejskie. Transdyscyplina i fach

    Niemądrzy uczeni, którzy od tego, co ogólnie prawdziwe, przechodzą wprost do poszczególnych przypadków, grzeszą lekceważeniem zawiłości życia. Mądrzy zaś, którzy przez powikłania i niepewności praktyki docierają do wiecznej prawdy, obierają drogę pokrętną, skoro prosta okazuje się niemożliwa; a sformułowane przez nich myśli obiecują długotrwałe – jeśli natura pozwoli – pożytki42.
    Giambattista Vico

    Weźmy zupełnie naturalny przykład: rzemieślnik w swoim warsztacie, zajęty narzędziami, materiałem, pracami do wykonania, krótko, tym, o co się troska. Jest tu przecież oczywiste, że szewc nie jest butem, młotkiem, skórą (…). Jak ma się on znaleźć w rzeczach i pośród rzeczy, jak ma siebie rozumieć od ich strony? Z pewnością, szewc nie jest butem, a jednak rozumie siebie od strony swoich rzeczy (…) 43.
    Martin Heidegger,
    Teza ontologii nowożytnej

    25Pierwsze próby usytuowania przedsięwzięcia badawczego, którego rozwinięciem jest ta książka, podejmowałam w ramach prac poznańskiego zespołu opracowującego podstawy kulturowych studiów miejskich44, a w publikacji wprowadzającej do nich po raz pierwszy mierzyłam się z zagadnieniami działania i praktyki w odniesieniu do badań nad miastami45. To istotna w tym miejscu deklaracja, projekt kulturowych studiów miejskich rozumiem bowiem właśnie jako próbę praktykowania u sytuowany chonto-epistemologicznie badań kulturowych. Oprócz określonych założeń teoriopoznawczych i metodologicznych ten typ badań zakłada operowanie w konkretnej przestrzeni – materialnej i mentalnej – w dialogu z wiedzą, która jest w tej przestrzeni wytwarzana. To tę przestrzeń właśnie nazywam tu rzeczywistością zurbanizowaną. Zapytajmy jednak najpierw o konsekwencje pracy w ramach projektu kulturowych studiów miejskich.

    26Badania nad miastami możemy sytuować historycznie w obrębie różnych dziedzin, różnych projektów dyscyplinowych, i to zarówno w obszarze tzw. dyscyplin spekulatywnych (filozofie miasta), jak i empirycznych, a także wdrożeniowych. Miasto było i jest przedmiotem badań zarówno w naukach ścisłych i inżynieryjno-technicznych, jak i społecznych i humanistycznych, ale – potraktowany szeroko obszar wiedzy o mieście podlegał systematycznej kulturalizacji przez cały wiek XX. Co więcej – badania nad miastami coraz silniej wkraczały w obszar interi transdyscyplinowy, i to tu owa kulturalizacja przebiegała najintensywniej. Ewa Rewers wyraźnie pokazuje skomplikowaną trajektorię tego ruchu, który odbywał się w dwóch, niemal symetrycznych i synchronicznych zwrotach – kulturowym w obrębie studiów miejskich oraz przestrzennym w ramach studiów kulturowych46. Oba zwroty dopełniały się, odpowiadając za coraz silniejsze zainteresowanie kulturowym wymiarem rzeczywistości miejskiej, wykraczającym daleko poza tradycyjne, obszarowe czy instytucjonalne koncepcje kultury w mieście – a więc rezerwujące to pojęcie do działań szczególnego typu instytucji społecznych i usytuowanie w określonych miejskich przestrzeniach. Myślenie o „kulturze w mieście” coraz silniej zastępowało poszukiwanie „miejskich kultur” lub kulturowej specyfiki miejskości47. Trzecim krokiem byłoby tu coraz intensywniejsze wkraczanie zagadnienia kulturowości miast w obszar ich projektowania, zarządzania nimi, inicjowania zmiany, które autorka wyraża hasłem change by culture, co z kolei pokazuje, jak istotna w studiach miejskich była i jest zarazem wiedza podstawowa, jak i tzw. wiedza stosowana. Kulturowy wymiar rzeczywistości miejskiej nie tylko dostrzegany i opisywany bywa w naukowych koncepcjach, ale staje się także pretekstem do projektowania nowych, symbolicznych ekonomii, ideologii miejskich (jak neoliberalny projekt miasta kreatywnego czy ideologie zrównoważonego rozwoju), strategii politycznych i marketingowych (choćby w ramach tzw. marketingu miejsca i miejskiego brandingu), ale także ruchów miejskich, oddolnych projektów aktywistyczno-politycznych, artystycznych czy praktyk podejmowanych przez samych mieszkańców miast. Jak pisała Ewa Rewers:

    Hasło change by culture, propagujące wizję kultury nie tylko jako beneficjenta procesów ekonomicznych czy społecznych, lecz przede wszystkim jako efektywnego inicjatora bądź moderatora tych procesów zwróciło uwagę na zaniedbany w badaniach miejskich sprawczy charakter kultury48.

    27Oczywiście – miasta w tym sensie podlegają procesowi powiązanemu z szerszymi przeobrażeniami globalnymi – kapitalistyczny system-świat podlega bowiem synchronicznie także radykalnej zmianie: staje się nowym – kulturowym, informacyjnym, kognitywnym kapitalizmem49. Niematerialny, symboliczny czy kreatywny charakter produkcji i pracy radykalnie przeobraża jednak również same miasta. Jak pokazywał Piotr Juskowiak – od myślenia w kategoriach deindustrializacji, postindustrializmu dość szybko przeszliśmy w stronę kapitalizmu kognitywnego (opartego na wiedzy oraz niematerialnej produkcji i pracy) właśnie dlatego, że w ramach neoliberalnego urbanizmu50 większość procesów związanych z tymi, globalnymi przeobrażeniami koncentrowała się w miastach51. Udział w tych procesach coraz mniej wymagał wprawdzie konkretnej, fizycznej lokalizacji, coraz bardziej zależał jednak od tego, czy znajdujemy się w miejscu, gdzie splatają się ze sobą i koncentrują kluczowe elementy infrastruktury tych procesów: wiedza i narzędzia jej zdobywania, przetwarzania i dystrybuowania, środowiska społeczne, technologie, wydarzenia, ludzie, miejsca. Kulturalizacja naukowego dyskursu miejskiego nie odbywa się zatem w próżni – przebiega symultanicznie do przeobrażeń własnego przedmiotu i jest z tymi przeobrażeniami ściśle powiązana. To decyduje o bardzo szczególnym ukierunkowaniu projektu kulturowych studiów miejskich.

    28Po pierwsze: przedsięwzięcia poznawcze podejmowane w tym wariancie czerpią z przywoływanego powyżej rozumienia badania jako procesu (studies, iquiry, research), są przy tym procesem ukierunkowanym transdyscyplinowo. Wyraźnie wskazywała na to Marianna Michałowska, zwracając uwagę na kluczową różnicę między badaniami multidyscyplinarnymi (przyglądanie się badanemu zjawisku z perspektywy różnych dyscyplin naukowych), interdyscyplinarnymi (wymagającymi zaangażowania przedstawicieli różnych dziedzin, wówczas kiedy przedmiot badania staje się nie w pełni uchwytny dla którejkolwiek z nich z osobna) a transdyscypliną właśnie. Transdyscyplina „aktywna w przypadkach, gdy w grę wchodzą problemy niemożliwe do rozwiązania w ramach pojedynczych dyscyplin – konstytuuje nowe pole badawcze”52. Jak zatem, m.in. za cytowaną Anną Zeidler-Janiszewską, wskazuje Marianna Michałowska:

    (…) transdyscyplinowość, zyskująca na popularności od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, pozwala uwzględnić historyczność procesów ukształtowania nauk z zachowaniem symultanicznej rekonfiguracji wiedzy i nie prowadzi do ich ujednolicania, lecz pozwala wydobyć towarzyszącą im specjalizację (…)53.

    29Wcześniej czytamy jednak także:

    Zbiór wspólny nauk społecznych i humanistycznych wypełniają studia kulturowe. W efekcie popularność zyskują badania określane jako interdyscyplinarność, multidyscyplinarność, transdyscyplinarność bądź perspektywa integrująca. Schyłek XX wieku wraz z przewartościowaniem perspektyw metodologicznych ujawnia kolejną zmianę w humanistyce. Jest nią, z jednej strony, poszukiwanie stabilnych podstaw badawczych, powrót do empirii (…), z drugiej, sięganie do metod kładących nacisk na działanie (…)54.

    30Co ciekawe, jak zwracali uwagę autorzy podręcznika do badań The Research Practice of Cultural Studies, transdyscyplinowe ukierunkowanie projektów badawczych we współczesnych studiach kulturowych jest w zasadzie efektem ich własnej historii i pokłosiem ich sukcesu. Studia kulturowe miały specyficzną historię, zapoczątkowaną postawieniem w centrum uwagi relacji między kulturą a strukturami władzy i dominacji społecznej, łącząc od początku pluralizm teoretyczny z metodologicznym i metodycznym eklektyzmem. Pożyczały metody z innych dziedzin i, na pewnym etapie, przede wszystkim w ramach projektu rozwijanego przez Centrum Birmingham – oscylowały wokół modelu interdyscyplinarnego. Ale popularyzacja podejścia kulturowego, jego przydatność w innych dziedzinach, właśnie owe „kulturowe zwroty” spowodowały, że cultural studies pod koniec XX wieku zaczęły się poruszać po zupełnie innym instytucjonalnym i intelektualnym terytorium niż na początku swojej drogi. Jak wskazują autorzy, mogło to zaowocować próbami zdefiniowania własnej specyfiki w wielości podejść, które zwróciły się ku konceptowi kultury, ale większość reprezentantów studiów kulturowych przyjęła strategię odwrotną – żywej dyskusji z innymi, skulturalizowanymi dziedzinami po to, aby szukać odpowiedzi na nowe problemy:

    Te skomplikowane, często oparte na rywalizacji relacje przynoszą pokusę by obwarowywać się na swoich pozycjach, ale dają także szansę na odnowę55.

    31Wybór tej drugiej postawy był, zdaniem autorów książki, konsekwencją typowego dla myślenia kulturoznawczego uwrażliwienia na: 1) stawianie pytań nietypowych dla własnego pola badawczego, pytań podyktowanych przez rzeczywistość, a nie struktury akademii; 2) ograniczający instytucjonalnie (ale także politycznie czy biograficznie) podział na dziedziny akademickie, który stał w sprzeczności ze skłonnością reprezentantów studiów kulturowych do zawiązywania koalicji poza instytucjami akademickimi (np. z ruchami społecznymi) – „dyscyplinarność to regulacja”, jak piszą autorzy podręcznika; 3) na to wreszcie, że punkt widzenia dyscypliny jest zawsze redukcyjny w tym sensie, że skłania do widzenia kultury np. jako „komunikacji” lub „tekstu”, podczas gdy w podejściu transdyscyplinowym można wychwytywać wszystkie te właściwości i wiele innych56. W praktyce badawczej transdyscyplinowość oznacza więc także przyjęcie strategii nieustannego monitorowania tego, co dzieje się w polu innych podejść i dyscyplin (nawet nie tylko humanistycznych i społecznych), a także pozaakademickich dziedzin praktyki i społecznych form wytwarzania wiedzy.

    32Takie transdyscyplinowe ukierunkowanie badań kulturowych, dla których modelem może być np. amerykański wariant cultural studies opracowywany m.in. przez Arjuna Appaduraia, staje się, zdaniem Michałowskiej, dobrą odpowiedzą na rzeczywistość zurbanizowaną, w której „»przepływają przez siebie« zjawiska ekonomiczne, geograficzne, etniczne, technologiczne i polityczne”57. Dodajmy, że w modelu Appaduraia współczesne krajobrazy współtworzy także ideoscape, ale perspektywa kulturowa nie oznacza tu wykrywania idei, symboli, przekonań i znaków jako odrębnego „nurtu”, „strumienia” w globalnych przepływach, ale skoncentrowana jest na ich splataniu się i przenikaniu z tym, co materialne, polityczne, biologiczne itp.58. To ważne w tym miejscu deklaracje, ponieważ przyjęta za ich sprawą – aktywna i antycypująca – perspektywa „trans” ma wszelkie znamiona podejścia nieeskapistycznego, nieunikającego dyskusji ze zwrotem ontologicznym, który interesuje nas w tej książce. Transdyscyplinowość byłaby więc metodologiczną próbą odpowiedzi na tę nową onto-epistemologię: złożona, różnicująca się czy zagęszczająca rzeczywistość miejska oznacza, iż powstają nowe „obiekty” wiedzy czy nowi „aktorzy” o złożonym ontycznym statusie, za którymi wiedza wytwarzana z perspektywy dyscyplinarnej izolacji, a nawet interdyscyplinarnej współpracy – nie nadąża. Metodologicznie transdyscyplinowość staje się więc formą odpowiedzi pozytywnej, w zamian wycieńczającej relacji „miłości i nienawiści”, która od dawna łączy dwie „kultury naukowe”, co w nawiązaniu do Snowa, Stalka i Latoura przypominała Rewers59.

    33W przeciwieństwie jednak do perspektyw transwersalnych, zadeklarowanych na gruncie nowego materializmu czy realizmu, projekt kulturowych studiów miejskich spełnia znacznie silniej wymóg Harraway’owskiej wiedzy usytuowanej w tym sensie, że bierze na warsztat rzeczywistość zurbanizowaną jako rzeczywistość podlegającą konkretnym i obserwowalnym procesom materialnym, technologicznym, politycznym, komunikacyjnym. Na pytanie nowych ontologii, gdzie zachodzą dziś najważniejsze procesy wytwarzania nowych naturo-kultur, badania kulturowe w tym wariancie udzielają więc odpowiedzi precyzyjnej – w rzeczywistości zaawansowanego kapitalizmu, która staje się w pierwszym rzędzie rzeczywistością zurbanizowaną.

    34Po drugie, takie nastawienie wymaga szczególnego rozumienia statusu osiąganej przez nas wiedzy – przede wszystkim przemyślenia relacji między teoretyzowaniem a działaniem. Konceptualny komponent kulturowych studiów miejskich Ewa Rewers określiła bowiem mianem „teorii praktycznej”. Jak pisała:

    Uzasadnieniem takiego stanowiska [jest – przyp. AS] także postawa, którą najkrócej można nazwać „zanurzeniem w mieście”, skracająca lub unieważniająca dystans między badaczami i podmiotami miejskimi60.

    35I dalej:

    (…) pomiędzy tym, co teoretyczno-abstrakcyjne w kulturze miejskiej, a tym, co praktyczno-konkretne, zachodzi w rzeczywistości nieustanny przepływ. (…) W kulturowych studiach miejskich przyjmuje się postawę realistyczną, tzn. uznaje pojęcie kultury miejskiej za powiązane z konkretną rzeczywistością, którą można badać, hipotezy weryfikować, interpretacje poddawać korektom61.

    36Kulturowe studia miejskie są więc wariantem nowych badań kulturowych, w którym wyciąga się konsekwencje ze zgłaszanych pod koniec XX wieku zarzutów radykalnego konstruktywizmu. W przypadku szeroko rozumianych cultural studies na świecie pierwszym krokiem było oczywiście pytanie o empirię towarzyszącą zaawansowanym formom kulturalistycznego teoretyzowania oraz o ich program terenowy62. Obok rozwijania modelu studiów pytano także o to, na czym ma polegać zbliżenie się do rzeczywistości doświadczeń kulturowych jednostek i grup w postaci konkretnego przedsięwzięcia badawczego, wyposażonego w określone metody i techniki (research methods) oraz skupienie na jego aspektach realizacyjnych. Stąd choćby renesans metody etnograficznej, zwrot ku empirycznym i terenowym badaniom biograficznym, narracyjnym, konwersacyjnym, wizualnym, performatywnym, opartym na sztuce (ABR), wreszcie ku partycypacyjnym badaniom w działaniu (PAR)63. Stąd wpisywanie studiów kulturowych w światowy ruch badań jakościowych, choć pytano także o problem specyficznej humanistycznej „dyskalkulii” i awersję kulturoznawców do zaawansowanej analizy statystycznej i innych, „twardych”, „ilościowych” metod64. Odpowiedzią na tekstualizm miałby być w tym pierwszym kroku specyficzny „nowy empiryzm”, promowany choćby w pracach Ann Gray, Mathew Pickeringa, Pertti Alausuutari czy autorów wspomnianego podręcznika The Practice of Cultural Studies65. Jak pokazuje jednak doświadczenie generacji „nowych studiów kulturowych”, o której wspominaliśmy na początku tego rozdziału – pytanie o praktykę terenową i program empiryczny było zaledwie pierwszym krokiem. Drugim było pytanie o nową praktykę teoretyczną albo właśnie o teorię praktyczną – o formy teoretyzowania powstające w bezpośredniej relacji z rzeczywistością, którą byłyby w stanie nie tylko opisywać, ale i krytycznie współtworzyć.

    37Po trzecie – kulturowe studia miejskie – choć krystalizują się w efekcie zwrotu przestrzennego i kulturowego, nie są próbą badawczego „skonsumowania” efektów „zwrotnej humanistyki”. W zamian proponują logikę demarginalizacji – włączania zarówno sposobów myślenia (w tym naukowego teoretyzowania), jak i doświadczeń konkretnych miejskich aktorów na powrót do sporów o miasto. Włączenia tych zwłaszcza sposobów myślenia o mieście i działania w miejskiej rzeczywistości, które poprzez dominację określonego punktu widzenia, określonej metodologii czy dyscypliny znikały z naukowych dyskusji, stając się ofiarami tego, co Bryant nazywał „hegemonicznym paralogizmem” (Hegemonic Fallacy) – uznaniem, że tylko jeden, obserwowalny przez filtr konkretnej narracji, rodzaj różnicy „robi różnicę” (difference that makes a difference) – ontologiczną i polityczną66. Dzisiejsze zainteresowanie problemem miejskich naturo-kultur, widzianych już w innej niż wąsko kulturalistyczna perspektywie, wydaje się naturalną konsekwencją przyjęcia w studiach kulturowych postawy zaangażowania w rzeczywistość zurbanizowaną. Teoretyczna praktyka demarginalizacji nakazuje nieustannie kierować się pytaniem, kogo i co pomijamy, komu odmawiamy prawa do „bycia” podmiotem na mocy przedwczesnych deklaracji i nieuprawnionych generalizacji. W tym sensie nowe badania kulturowe dotyczące miasta wchodzą w bardzo żywy dialog z reprezentantami krytycznych urban studies.

    38Po czwarte więc, w kulturowych studiach miejskich wymaga to przemyślenia modelu relacji między badaniem a rzeczywistością miejską. Ewa Rewers omawiała w tym kontekście, kształtujące się historycznie, ale także stale aktualizujące się, modele takiej relacji, uruchamiając pięć metafor – laboratorium, obserwatorium, biblioteki, translatorium i warsztatu67. Każda z tych metafor jest wyrazem określonego stanowiska metodologicznego (co i jak robię jako badacz/badaczka), ale w pierwszym rzędzie niosą one ze sobą deklaracje onto-epistemologiczne – pociągają więc za sobą przyjmowanie lub odrzucanie nie tylko określonych form wiedzy o mieście, ale także sytuują tę wiedzę w określonej relacji do rzeczywistości. W swych historycznych postaciach każde z tych „miejsc do badania” mogło oznaczać tryby pracy badawczej podejmowane w przestrzeniach, zlokalizowanych w zróżnicowanych relacjach względem przestrzeni miasta; życie miejskie i naukowe sposoby jego badania mogły być więc praktykowane w miejscach wspólnych bądź w czasoprzestrzennej izolacji. Każde z tych „miejsc” zakładało także swoisty skład ontologiczny, z dominującą pozycją organizmów, znaczeń, danych liczbowych lub ludzi. Przestrzenna i ontologiczna izolacja mogła gwarantować wiedzy naukowej pozycję zdystansowaną, ale także ekspercką. Wreszcie: laboratorium, translatorium czy obserwatorium mogły odpowiadać logice naukowej specjalizacji – podziałom na wiedzę humanistyczną i przyrodniczą, nomotetyczną i idiograficzną, eksperymentalną i obserwacyjną, spekulatywną i aplikowalną, analityczną i interpretatywną. Różnica między pracą laboratoryjną a translatorską mogła historycznie oznaczać także metamodele pracy naukowej: naturalistyczny/pozytywistyczny i kulturalistyczny/antypozytywistyczny, które przecinały i organizowały nowoczesną naukę w XIX i XX wieku. A jednak – jak wyraźnie wskazuje autorka – dziś każda z tych metafor w zasadzie aktualizuje się w postaci bardzo specyficznych praktyk hybrydowych (laboratorium zamieniającego się w kreatywne LAB-y, eksperymentu podejmowanego na pograniczu biotechnologii i sztuki, biblioteki obejmującej zróżnicowane, tekstowe i pozatekstowe, zasoby, w których równie istotny jest semiotyczny, jak i materialny czy organiczny charakter „obiektu” wiedzy), a eksperymentowanie, obserwacja, lektura, translacja i działanie praktyczne nie są odrębnymi procedurami, ale są względem siebie coraz częściej komplementarne.

    39Dla podejmowanego tu projektu oczywiście najważniejszy będzie ostatni z modeli prowadzenia badania kulturowego w mieście – model warsztatu. On także pociąga za sobą określoną onto-epistemologię:

    Badanie ludzkich doświadczeń w przedmiotowym świecie, w relacji z nie-ludzkimi aktorami codziennych praktyk, odbywa się w warsztacie (…) Przejście z biblioteki do warsztatu zacierało konstytutywną dla współczesnej humanistyki różnicę między tekstem i działaniem, między reprezentacją i doświadczeniem, między rzeczywistością konstruowaną i niezapośredniczoną, tym, co mentalne oraz tym, co materialne. Odkrycie nieoczywistości tej harmonii przejść i nawiązań (…) wzmocniło interpretatywno-konstrukcjonistyczne metodologie, nie wyczerpujące stanowisk obieranych przez badaczy miast. W kulturowych studiach miejskich warsztat ma zatem dwojakie znaczenie: po pierwsze jest przestrzenią, w której przechowuje się narzędzia badawcze, po drugie – przestrzenią, w której narzędzi tych trzeba użyć68.

    40Imaginarium warsztatu, ale także – inspirowane przecież choćby Wittgensteinem lub Heideggerem – narzędzia, skrzynki z narzędziami stają się dziś coraz popularniejsze zwłaszcza wówczas, kiedy badacze chcą zdać relacje z procedury własnego postępowania i ujawniają sposoby wypracowywania wiedzy. Workshop jest dziś także coraz częściej hasłem opisującym eksperymentalną pracę twórczą oraz proces osiągania wiedzy w działalności edukacyjnej. Całkiem niedawno jako metoda, ugruntowana we współczesnym niemieckim kulturoznawstwie stosowanym, model warsztatu zaproponowany został przez Karolinę Charewicz-Jakubowską jako forma pracy, która ma umożliwiać wykorzystanie niemieckich Bildwiessenschaften w praktyce edukacyjno-badawczej, w której obraz stosowany jest jako narzędzie uzyskiwania wiedzy o kulturze ze względu na swoje wizualne, materialne, technologiczne i społeczne (w tym performatywne i relacjogenne) potencjały69. Poza badaniami kulturowymi proces warsztatowy rozumiany metodycznie i praktycznie staje się dziś jednak coraz częściej sposobem na kooperatywne wytwarzanie wiedzy w wielu obszarach działalności. Najbardziej oczywistym są praktyki artystyczne, ale metody warsztatowe znajdują zastosowanie np. podczas konsultacji i negocjacji społecznych, w aktywności ruchów obywatelskich, gdzie konkretne techniki wspierają proces decyzyjny70. Warsztat zadomowił się w jakościowych badaniach rynkowych czy w praktykach zarządzania procesami zespołowymi w organizacjach, w praktykach socjo i psychoterapii grupowej, w projektowaniu urbanistycznym, architektonicznym czy designie środowiskowym, a nawet w tak kontrowersyjnych obszarach jak coaching.

    41Rzecz jasna – co sygnalizowałam w rozdziale wprowadzającym – nie wolno zapominać o tym, że nie są to metody niewinne względem procesów, których dotyczą, i ich uczestników ani też łatwe w zastosowaniu. Z jakimi trudnościami się wiążą, przekonują choćby krytyczne omówienia ich stosowania w procesach partycypacji obywatelskiej – np. w wypadku zastosowania sondażu deliberatywnego71. Jak silny potencjał manipulacyjny w nich tkwi, pokazał – nieco na marginesie projektu eksplorującego fenomen konfliktu i zantagonizowanych tożsamości grupowych w Polsce – Artur Żmijewski już w 2007 roku. Choć projekt „Oni” stawiał pytania o źródła identyfikacji w obrębie współczesnych polskich „plemion światopoglądowych” („lewaków”, „wszechpolaków”, „katolików” i „nowych żydów”), w warstwie praktycznej, w postaci ćwiczeń warsztatowych i działań twórczych proponowanych uczestnikom, pozwalał pokazać czynnościowy, ucieleśniony, afektywny, ale także dyskursywny charakter tych identyfikacji oraz proces grupowy, odpowiedzialny za eskalację antagonizmu, aż po symboliczną i fizyczną przemoc72. Warsztat ma jednak także silny potencjał wyzwalający, co wielokrotnie udawało się pokazać w praktykach sztuki partycypacyjnej i kolaboratywnej – w Polsce niedawno choćby w projekcie duńskiej artystki Grete Aagaard, współpracującej z mieszkańcami gdańskiego Nowego Portu nad taką wizją rewitalizacji dzielnicy, która uwzględni partykularne punkty widzenia mieszkańców. Co ciekawe, Aagaard i uczestnicy projektu obok warsztatów projektowania mebli miejskich, warsztatów kulinarnych, ogrodniczych, fotograficznych na medium swojej pracy wybrali także tradycyjną, drukowaną gazetę dzielnicową („Nowy Port Żyje”), pracując narzędziami dziennikarskimi i reporterskimi po to, aby uzyskać możliwie wieloperspektywiczny obraz codzienności własnego miasta i procesów przekształceń, którym ono podlega73. O żadnym z potencjałów warsztatu – manipulacyjnym i emancypacyjnym, niezależnie od tego, czy mamy na myśli metaforę procesów poznawczych, czy materialne i społeczne pole konkretnych czynności, nie można zapomnieć.

    42Jako propozycja metodologiczna model badania jako warsztatu jest jednak znacznie starszy i niesie ze sobą wiele poważnych konsekwencji. Ewa Rewers przypomina w tym kontekście choćby popularność Lévi-Strauss’owskiego bricolage’u, a także powiązanie sposobu wytwarzania wiedzy ze specyficznie rozumianą praktyką twórczą (w duchu arts and crafts)74. Warto jednak pamiętać, że rzemieślniczy model wiedzy jako świetnie ugruntowany w europejskiej tradycji kulturowej usiłował – w kontekście nowokapitalistycznych przeobrażeń pracy – restytuować choćby Richard Sennett w żywej dyskusji z koncepcją kryzysu sfery publicznej Hannah Arendt75. Udało mu się tym sposobem pokazać, że praca inżynieryjna i rozum instrumentalny (biurokratyczny, technokratyczny lub merytokratyczny) to wynalazki w kulturze intelektualnej Zachodu nowe, ściśle powiązane z uprzywilejowaniem pewnego typu racjonalizmu (pokartezjańskiego racjonalizmu całościującego, projektującego rzeczywistość niczym obiekt-maszynę) oraz artyzmu (zakorzenionego w po-renesansowym ideale zindywidualizowanego geniuszu-autora i jego dzieła)76. Wiedza organizowana przez nowoczesną episteme byłaby więc wiedzą całościową, aprioryczną, osiąganą jednak za cenę coraz większego dystansu względem rzeczywistości, z pozycji autonomii intelektu, ale przecież także niebywałego osamotnienia. Wiedza taka niosła od początku i niesie nadal ze sobą niebywałe ryzyko, stale ewoluowała bowiem w kierunku rozumu operacyjnego – skutecznego technicznie, wyobcowanego ze sfery publicznej. Sennett śledził ten proces od narodzin nowoczesnej technokracji po współczesną „elastyczną kompetencję” w korporacyjnym kapitalizmie wielonarodowym77. Kompetencja rzemieślnicza – amatorska – zakorzeniona w wyćwiczonych umiejętnościach, w międzypokoleniowej transmisji wiedzy, ale także otwarta na improwizację, wymaga żywego reagowania na świat i poszukiwania sposobów radzenia sobie z nim. Co więcej – to wiedza nastawiona na praktykę rozumianą tym razem jako doświadczenie nabywane z czasem, co Sennett przypominał także w kontekście ageizmu, charakterystycznego dla współczesnej kultury pracy78. Mimo że rzemieślnicza „dobra robota” mniej naznaczona jest autorstwem, zawsze ściśle powiązana była z ideą kunsztu. Uprzywilejowanie tego typu amatorstwa przez Sennetta bliskie jest więc sposobom, w jakie do koncepcji tej odwoływali się Edward W. Said i Pierre Bourdieu – amatorstwo skierowane jest przeciw „profesjonalizacji” i „doxozofii”, silnie obciążonej instrumentalizacją79. Jest zarazem skierowane ku rzeczy w nieinstrumentalnym trybie – ku jej udoskonalaniu. Warsztat łączy w specyficzny sposób potencjał krytyczny i praktyczny – majsterkowanie jest oporowe i taktyczne niczym le perruque charakteryzowane przez Michela de Certeau80. Używanie tego, co mamy pod ręką, to także krytyczne przechwytywanie elementów status quo. Wreszcie – wiedzy warsztatowej nie musi, a nawet nie powinien być obcy postulat „nieustępliwej erudycji”, skoro – jak choćby na marginesie projektu metodologicznego Rabinowa przypominał Markowski – wiedza zakorzeniona w tekstach to dziś także niezwykle rozbudowany ekwipunek (equipment) humanisty81, który wykorzystuje on w praktyce. Jak, za Foucaultem, a przede wszystkim Rabinowem proponuje więc autor Polityki wrażliwości:

    W tym sensie tytułowe equipment oznacza zasób pojęć, za pomocą których człowiek nowoczesny/nowożytny odnajduje się w świecie dobrych i złych uczynków, podobnie jak naukowiec odnajduje się w świecie, który pozwala mu (albo nie pozwala) na samorealizację. By użyć klasycznych kategorii, odsyłających także do słownika Gadamera: medytacja Rabinowa toczy się pod znakiem nie tyle wiedzy teoretycznej (theoria), co życiowej mądrości (phronesis), w której łączą się logos, pathos i ethos82.

    43Jeśli jednak ekwipunek pojęciowy Rabinowa, co Markowski przypomina, skorelowany jest z, po Foucaultowsku opracowywaną parrhesia, warto pamiętać, że służyła ona ukazaniu, iż ów otwarty i wolny dyskurs to praxis – jak niedawno wprost pokazywał Bartłomiej Błesznowski83, a co chyba najbardziej lapidarnie udało się ująć Paulowi Veyne:

    Oto więc świat całkowicie materialny, zbudowany z predyskursywnych obszarów odniesienia, z wirtualności, które nie mają oblicza. Nieskończenie różnorodne praktyki wytwarzają tu w rozmaitych punktach nieskończenie różnorodne obiektywizacje. (…) Ten świat nie zależy wcale od naszej świadomości, on ją określa84.

    44Wiedza, słowo, historia, rzecz istnieją w działaniowych aktualizacjach – w praktykach i tylko tam. Tak zresztą stawiał sprawę sam Rabinow:

    Foucault zamierzał zrozumieć wielość ról, które rozum, na przykład, przybierał w naszej cywilizacji jako społeczna praktyka, a nie jako kryterium, za pomocą którego praktyki można mierzyć85.

    45W powierzchownych odczytaniach koncepcji badania jako warsztatu bardzo łatwo jednak zgubić wagę poznawczą tej metafory – właśnie powiązaną z nią onto-epistemologię – uwypuklając jej czysto techniczny sens. Powtórzmy jednak za Rewers: „warsztat jest miejscem, w którym przechowujemy narzędzia, a zarazem miejscem, w którym należy ich użyć”86. Metafora warsztatu nie sytuuje wiedzy ponad rzeczywistością miejską, której ma dotyczyć, ale w jej obrębie. Epistemologicznie zakłada realizm, ale realizm umiarkowany, nienaiwny, nieporzucający perspektywy wielokrotnej kulturowej mediacji za sprawą narzędzi, którymi dysponujemy także jako humaniści – ponieważ eksperymentowanie, translacja, obserwacja i lektura nie są już dziś konkurencyjnymi trybami pracy badawczej. Są elementami praktyki i fazami ćwiczenia. Warsztat w tym rozumieniu uwypukla więc zarazem praktyczny charakter pracy, jak i fronetyczny i polityczny charakter wiedzy, odpowiedzialnej za rzeczywistość, którą się współtworzy.

    46Teoriom praktycznym bliski jest więc rzemieślniczy model pracy, który nie unika ujawniania szwów – rozpoznawania momentów oporu i akomodacji. Oddajmy ponownie głos Bourdieu:

    (…) przyspieszony film, który Państwu przedstawię, powinien umożliwić zyskanie przybliżonej orientacji na temat tego, co dzieje się w zaciszu pracowni – w rozumieniu pracowni rzemieślnika lub malarza Quattrocento: ze wszystkimi wahaniami, wszystkimi kryzysami, wszystkimi zdradami. Badacze o różnym stopniu zaawansowania prezentują przedmioty badań, które usiłowali skonstruować, odpowiadając na wiele pytań, a ja na modłę starego „majstra”, jak to się mówi w języku „fachu”, staram się przekazać nauki, które wyciągnąłem ze wszystkich prób i błędów przeszłości87.

    47Warsztat humanistyczny, w tym także warsztat kulturowych badań angażujących, usytuowanych w rzeczywistości miejskiej – jeśli chce być użyteczny, musi być jednak używany. Jego narzędzia muszą być aktualizowane, a jeśli chcemy za jego sprawą wytwarzać wiedzę fronetyczną, ale zarazem nieobawiającą się parrhesia – nie można unikać sporów i kontrowersji, które dotyczą statusu, praktycznej skuteczności i politycznej odpowiedzialności wynikającej z praktykowania humanistyki. Najbardziej aktualny spór to spór ontologiczny – spór o to, jak, dlaczego i z jakimi konsekwencjami rzeczywistość zmienia się na naszych oczach?

    Notes de bas de page

    1 D. Harraway, Wiedze usytuowane, dz. cyt., s. 3

    2 B. Latour, Reflections on Etienne Souriau’s Les différents modes d’existence, in: Speculative Turn, dz. cyt., s. 305.

    3 Th.R. Schatzki, Introduction: practice theory, dz. cyt., s. 11.

    4 Mianem „tekstualizmu” właśnie sam Schatzki określa projekt filozoficzny Derridy.

    5 Por. M. Heidegger, O źródle dzieła sztuki, tłum. L. Falkiewicz, „Sztuka i Filozofia” 1992, nr 5 (9–67), s. 35–36.

    6 Th.R. Schatzki, The Site of the Social, dz. cyt., s. 143–145.

    7 Tamże, s. 146.

    8 Tamże, s. 65.

    9 Tamże, s. 143.

    10 Tamże, s. 143

    11 A. Matuchniak-Krasuska, Zarys socjologii sztuki Pierre’a Bourdieu, Warszawa 2010, s. 40.

    12 L.J.D. Wacquant, Wprowadzenie, w: P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, dz. cyt., s. 23.

    13 Daje temu wyraz Bourdieu, kiedy w przedmowie do angielskiego wydania charakteryzuje sukces francuskich intelektualistów, włączanych później do rewolty filozoficznej strukturalizm – poststrukturalizm (a więc wyjściowo Althussera, ale przede wszystkim Foucaulta, Derridy, Barthesa i innych), ich specyficzną, nienormatywną do pewnego stopnia pozycją w akademii, funkcjonowaniem ich pism w innym obiegu wydawniczym niż w wypadku intelektualistów głównego nurtu itp. Por. P. Bourdieu, Preface to English Edition, in: P. Bourdieu, Homo Academicus, dz. cyt., s. XIX – XXV.

    14 Warto przy tym wyjaśnić pewną kwestię szczegółową, której Dziamski nie podejmuje, przyjmując, iż rozumienie terminu badania jako całościowo pojętego przedsięwzięcia intelektualnego (a więc w rozumieniu angielskich studies) jest jasne. A jednak – przyjmując terminologiczną precyzję metodologii jako odrębnej dyscypliny oraz tradycję ujmowania terminu „badania” w języku polskim – użycie tego określenia sugerowałoby, że mamy na myśli wyłącznie realizacyjny aspekt przedsięwzięcia naukowego, zespół konkretnych czynności badawczych. W odniesieniu do kulturoznawstwa kwestię tę podnosiła Monika Walczak, zwracając jednak uwagę, że termin „badania” funkcjonuje także w odniesieniu do (rozmaicie zresztą rozumianych) podejść interdyscyplinarnych, multidyscyplinarnych, transdyscyplinarnych. W tym znaczeniu stosowalibyśmy ten termin jako odpowiednik angielskich określeń studies, inquiry lub research, które prowadzą jednak do innych konsekwencji niż podział na konceptualny i realizacyjny wymiar postępowania naukowego. Kierują uwagę na badanie jako proces, obejmujący oba te wymiary i przeważnie przebiegający w poprzek podziałów na dyscypliny naukowe. O badaniach kulturowych chciałabym myśleć w tej książce w drugim z przytoczonych sensów z oczywistych powodów – perspektywa praktyk nie pozwala na wyróżnienie konceptualnego i realizacyjnego wymiaru badań, a termin praktyka badawcza oznacza, że interesuje nas proces, obejmujący oba wymiary naszego działania: sposoby myślenia i czynności. To tłumaczenie właśnie zresztą wspiera uhistorycznienie zmian zachodzących w kulturoznawstwie, zaproponowane przez Dziamskiego – ich stopniowe przesuwanie się w kierunku procesualnych, interdyscyplinarnych studiów. Por. M. Walczak, Między dyscypliną a badaniami interdyscyplinarnymi: uwagi o metodologicznym statusie kulturoznawstwa, „Roczniki Kulturoznawcze”, t. I, 2010, s. 7–41.

    15 Więcej na ten temat w cz. I., rdz. 3 niniejszej książki.

    16 G. Dziamski, Kulturoznawstwo, czyli wprowadzenie do kultury ponowoczesnej, dz. cyt., zwłaszcza rozdziały: Stare i nowe badania kulturowe oraz Kultura współczesna: od socjologicznego do kulturoznawczego punktu widzenia, s. 31–74 oraz 75–126.

    17 Tamże, s. 27.

    18 „Kulturalizm” w języku polskim przeważnie kojarzony jest bowiem albo z projektem humanistyki po zwrocie antynaturalistycznym – a więc jako spuścizna niemieckich Geistwissenschaft Diltheya czy Kulturwissenschaft Rickerta i reprezentantów szkoły badeńskiej – lub, w jeszcze węższym znaczeniu, jako pewien wariant uprawiania teorii społecznej, czyniący kulturę właśnie, a nie np. strukturę społeczną, głównym narzędziem integrującym zbiorowości (w tym sensie możemy mówić np. o kulturalizmie Znanieckiego, ale także innych badaczy, wymienianych jako fundatorzy polskiego kulturoznawstwa: Stanisława Brzozowskiego, Stefana Czarneckiego, Stanisława i Marii Ossowskich, a wreszcie Antoniny Kłoskowskiej, Jerzego Kmity, Andrzeja Sicińskiego, Stanisława Pietraszki, by wymienić kilka tylko nazwisk, prezentowanych w wypowiedziach poszukujących dyscyplinarnej tożsamości polskich badań kulturoznawczych).

    19 A. Reckwitz, Towards a Theory of Social Practices. A Development of Culturalists Theorizing, dz. cyt.

    20 Por. S. Pietraszko, Studia o kulturze, Wrocław 1992, Por. także, Kultura i wartości: materiały z konferencji naukowej, red. S. Pietraszko, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1991, nr 965, „Prace Kulturoznawcze 2”; Por. tegoż: O sferze aksjosemiotycznej, w: Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, red. A. Siciński, Warszawa 1980, s. 53–73.

    21 J. Kmita, G. Banaszak, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, dz. cyt.; J. Kmita: Kultura i poznanie, Warszawa 1985.

    22 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Wydanie 3, Warszawa 2003.

    23 T. Majewski, Kryzys kulturoznawstwa: jeden czy wieloraki, dz. cyt.

    24 S. Hall, Cultural studies: two paradigms, „Media, Culture and Society” 1980, no. 2, s. 57–72; tegoż: Cultural Studies and the Centre: Some problematics and problems, in: Culture, Media, Language. Working Papers in Cultural Studies 1972–1979, ed. S. Hall, D. Hobson, A. Lowe, P. Willis, Centre for Contemporary Cultural Studies – Routledge 1992, s. 15–47.

    25 A. Reckwitz, The Status of the „Material” in Theories of Culture. From „Social Structure” to „Artefact”, dz. cyt.

    26 G. Dziamski, dz. cyt., s. 67–69.

    27 Tamże, s. 66.

    28 Tamże, s. 50.

    29 Tamże, s. 66.

    30 R. Williams, Culture and Materialism. Selected Essays, VERSO, London–New York 1980/2005; tegoż: The Long Revolution, Penguin Books, 1961.

    31 S. Hall, Cultural studies: two paradigms, dz. cyt.

    32 O czym kilkakrotnie wspomina np. J. McGuigan, zwłaszcza w nawiązaniu do prac J. Fiske, J. McGuigan, Cultural Populism, dz. cyt.

    33 Cultural Methodologies, ed. J. McGuigan, dz. cyt.

    34 Spory na ten temat częściowo ilustrują teksty (m.in. Tony Benneta, Jima McGuigana) zamieszczone w sekcji Kontrowersje w studiach kulturowych w numerze czasopisma „Cultural Studies” z 1996 roku. Specyficzną obronę studiów kulturowych, uznanych za jedną z „modnych bzdur” Sokala przeprowadzał także Ted Striphas w 2000 roku. Nasilające się od lat 90. XX wieku krytyki studiów kulturowych omawiał też w znanym podręczniku Chris Barker. W centrum tych krytyk znajdowała się optymistyczna fascynacja kulturą popularną i subkulturami, wytracanie politycznego i krytycznego impetu tych badań, brak sprawczości, redukcja praktyki badawczej do wytwarzania tekstów itp.; Por. „Cultural Studies” 1996, vol. 10, no. 1; T. Striphas, Cultural Studies: „So-Called”, „Review of Education, Pedagogy and Cultural Studies” 2000, no. 22/1, s. 27–45; C. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, tłum. A. Sadza, Kraków 2005, przede wszystkim rozdział: Polityka kulturowa i polityka kulturalna, s. 469–505.

    35 W Polsce bardzo dobry przegląd zmieniającej się historycznie problematyki badawczej w studiach kulturowych daje antologia tłumaczeń kluczowych tekstów pod redakcją Michała Wróblewskiego. W kręgu anglojęzycznym takich antologii było wiele, bowiem dorobek studiów kulturowych chętnie prezentowano właśnie w postaci antologii lub przeglądów teoretycznych, gdzie tekstom reprezentującym teorie wyjściowe towarzyszyły także artykuły krytyczne reprezentantów cultural studies. Za jeden z ważniejszych tego typu podręczników uważa się pracę pod redakcją Grossberga, Nelsona i Treichlera, a jednym z popularniejszych jest zbiór pod redakcją Simona Duringa; Kultura i hegemonia. Antologia tekstów szkoły z Birmingham, red. M. Wróblewski, Toruń 2012; Cultural studies, ed. L. Grossberg, C. Nelson, P. Treichler, Routledge, London–New York 1992; The Cultual Studies Reader. Second Edition, ed. S. During, Routledge, London–New York 2001.

    36 A. Pałubicka, Gramatyka kultury europejskiej, dz. cyt., s. 206.

    37 A.W. Nowak, Wyobraźnia ontologiczna, dz. cyt., s. 32.

    38 Tamże, s. 34.

    39 Tamże, s. 37.

    40 M. Rakoczy, Clifforda Geertza „zwrot” pragmatyczny w refleksji nad kulturą, dz. cyt.

    41 W pewnym sensie cel taki przyświeca także badaniom realizowanym z udziałem przedstawicieli wielu ośrodków kulturoznawczych w Polsce, prowadzonym w ramach grantu NPRH „Kulturoznawstwo polskie. Historia i dziedzictwo dyscypliny” w Instytucie Kulturoznawstwa na Uniwersytecie Wrocławskim pod kierunkiem Piotra Jakuba Fereńskiego.

    42 G. Vico, Vom Wesen und Weg der gestigen Bildung, cyt. za: J. Habermas, Teoria i praktyka. Wybór pism, tłum. M. Łukasiewicz, Z. Krasnodębski, wyb. Z. Krasnodębski, Warszawa 1983, s. 71. (Tytuł w j. niemieckim podaję za Habermasem, tłumaczenie polskie cytatu częściowo L. Joachimowicza pochodzi z książki: S. Krzemień-Ojak, Vico, Warszawa 1971).

    43 M. Heidegger, Podstawowe problemy fenomenologii, tłum. B. Baran, Warszawa 2009, s. 173.

    44 Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, red. E. Rewers, dz. cyt.

    45 A. Skórzyńska, W poszukiwaniu miasta jako praxis oraz Badania w działaniu, w: Kulturowe studia miejskie, dz. cyt., s. 335–413.

    46 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa: od laboratorium do warsztatu, w: Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, dz. cyt., s. 34–42.

    47 Tamże, s. 30.

    48 E. Rewers, Wstęp, w: Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, dz. cyt., s. 15.

    49 R. Sennett, Kultura nowego kapitalizmu, tłum. G. Brzozowski, K. Osłowski, Warszawa 2010; Y. Moulier Boutang, Cognitive Capitalism, Polity Press, Cambridge 2011; A. Szahaj, Kapitalizm kognitywny jako ideologia, „Etyka” 2014, nr 48.

    50 W odniesieniu do specyficznych dla polskiego wariantu neoliberalizacji miast por. np.: Miasto w dobie neoliberalnego urbanizmu, red. M. Szmytkowska, I. Sagan, Gdańsk 2012.

    51 P. Juskowiak, Przestrzenie wspólnoty. Filozofia wspólnotowości w perspektywie badań nad miastami postindustrialnymi, zwłaszcza podrozdział: Postindustrializm – kapitalizm kognitywny – praca niematerialna, Poznań 2015, s. 21–45.

    52 A. Zeidler-Janiszewska, Visual Cultural Studies czy antropologicznie zorientowana Bildwissenschaft?, dz. cyt., s. 10.

    53 M. Michałowska, Transdyscyplinowe podstawy kulturowych studiów miejskich, w: Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, dz. cyt., s. 71.

    54 Tamże, s. 68.

    55 R. Johnson, D. Chambers, P. Raghuram, E. Tincknell, The Practice of Cultural Studies, SAGE, London–Thousand Oaks–New Delhi 2004, s. 21.

    56 Tamże, zwłaszcza paragrafy: Relationships with Other Disciplines, Explaining Transdyscyplinarity: a Story in Four Acts oraz Implications of transdyscyplinarity for method, s. 19–24.

    57 M. Michałowska, Transdyscyplinowe podstawy, dz. cyt., s. 71.

    58 A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, tłum. Z. Pasek, Kraków 2005.

    59 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa, dz. cyt., s. 61.

    60 E. Rewers, Wstęp, dz. cyt., s. 19.

    61 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa, dz. cyt., s. 32.

    62 Por. na ten temat: M. Kosińska, Diagnoza w kulturze i „terenowe” studia kulturowe, „Kultura Współczesna” 2016, nr 5, s. 63–84.

    63 Więcej pisałam na ten temat w: A. Skórzyńska, Kto potrzebuje współ-badań? (Participatory) Action Research jako projekt emancypacji (intelektualistów), „Kultura Współczesna” 2013, nr 2, s. 95–11; Por. także: Participatory Action Research. International Contexts and Consequences, ed. R. McTaggart, State University of New York Press, Albany 1997; Participatory Action Research Approaches and Methods. Connecting People, Participation and Place, ed. M. Kesby, S. Kindon, R. Pain, Routledge, Abingdon–New York 2007; Badania w działaniu. Pedagogika i antropologia zaangażowane, red. H. Červinkowa, B.D. Gołębniak, Wrocław 2010.

    64 D. Deacon, Why Counting Counts, in: Research Methods for Cultural Studies, ed. M. Pickering, Edinburgh University Press, Edinburgh 2008, s. 89–104.

    65 A. Gray, Research Practice for Cultural Studies. Ethnographic Methods and Lived Cultures, dz. cyt., P. Saukko, Doing Research in Cultural Studies. An Introduction to Classical and New Methodological Approach, dz. cyt., Research Methods for Cultural Studies, ed. M. Pickering, dz. cyt.; P. Alausuutari, Researching Culture: Qualitative Method and Cultural Studies, SAGE, London–Thousand Oaks–New Delhi 1995.

    66 L.R. Bryant, The Ontic Principle: Outline of an Object-Oriented Ontology, in: The Speculative Turn, dz. cyt., s. 277.

    67 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa, dz. cyt., s. 56–65.

    68 Tamże, s. 63 i 65.

    69 K. Charewicz-Jakubowska, Nimfa post/post moderna. Działania obrazów, Warszawa 2016, s. 261–271.

    70 Por. np. Partycypacja. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012.

    71 M. Milewicz, K. Podemski, Konsultacje czy manipulacja?, tamże, s. 161–181.

    72 Fragmenty filmu prezentowanego m.in. na Documenta w Kassel w archiwum cyfrowym Narodowego Instytutu Audiowizualnego: http://archiwum.nina.gov.pl/film/oni [dostęp: 29.06.2017].

    73 http://www.laznia.pl/aktualnosciart,843,2015_grete_aagaard_rum_46.html [dostęp: 29.06.2017].

    74 E. Rewers, Miejskie przestrzenie kulturowe, dz. cyt., s. 63.

    75 R. Sennett, Etyka dobrej roboty, dz. cyt.

    76 Tamże.

    77 Chodzi o cykl prac Senneta, stanowiących efekt jego wieloletnich badań nad społeczno-kulturowymi i ekonomicznymi przemianami pracy w warunkach nowoczesności, a więc, oprócz Etyki dobrej roboty i Kultury nowego kapitalizmu także o Korozję charakteru. R. Sennett, Etyka dobrej roboty, dz. cyt.; tegoż: Kultura nowego kapitalizmu, op. cit; tegoż: Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tłum. J. Dzierzgowski, Ł. Mikołajewski, Warszawa 2006.

    78 R. Sennett, Kultura nowego kapitalizmu, dz. cyt., zwłaszcza rozdział: Talent i widmo nieprzydatności, s. 68–104 (o ageizmie, s. 77).

    79 H. Bahadir Türk, From Intellectuals to Doxosophers. Edward Said and the Future of the Intellectual, „International Journal of Business and Social Sciences” 2011, vol. 2, no. 21.

    80 M. De Certeau, Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, przeł. K. Thiel-Jańczuk, Kraków 2008, s. 26–29.

    81 P. Rabinow, Anthropos Today. Reflections on Modern Equipment, University of Princetone Press, Princetone–Oxford 2003.

    82 M.P. Markowski, Polityka wrażliwości, dz. cyt., s. 53.

    83 B. Błesznowski, Dyskurs jako praxis. Archeologia wiedzy jako teoria materializmu performatywnego, „Praktyka Teoretyczna” 2016, nr 4(22), s. 45–87.

    84 P. Veyne, Foucault rewolucjonizuje historię, tłum. T. Fałkowski, Toruń 2007, s. 66.

    85 P. Rabinow, Introduction, in: The Foucault Reader, ed. P. Rabinow, Pantheon Books, New York 1984, s. 4.

    86 Por. cytat w niniejszym rozdziale.

    87 P. Bourdieu, Przekazać fach, w: P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, dz. cyt., s. 217.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 D. Harraway, Wiedze usytuowane, dz. cyt., s. 3

    2 B. Latour, Reflections on Etienne Souriau’s Les différents modes d’existence, in: Speculative Turn, dz. cyt., s. 305.

    3 Th.R. Schatzki, Introduction: practice theory, dz. cyt., s. 11.

    4 Mianem „tekstualizmu” właśnie sam Schatzki określa projekt filozoficzny Derridy.

    5 Por. M. Heidegger, O źródle dzieła sztuki, tłum. L. Falkiewicz, „Sztuka i Filozofia” 1992, nr 5 (9–67), s. 35–36.

    6 Th.R. Schatzki, The Site of the Social, dz. cyt., s. 143–145.

    7 Tamże, s. 146.

    8 Tamże, s. 65.

    9 Tamże, s. 143.

    10 Tamże, s. 143

    11 A. Matuchniak-Krasuska, Zarys socjologii sztuki Pierre’a Bourdieu, Warszawa 2010, s. 40.

    12 L.J.D. Wacquant, Wprowadzenie, w: P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, dz. cyt., s. 23.

    13 Daje temu wyraz Bourdieu, kiedy w przedmowie do angielskiego wydania charakteryzuje sukces francuskich intelektualistów, włączanych później do rewolty filozoficznej strukturalizm – poststrukturalizm (a więc wyjściowo Althussera, ale przede wszystkim Foucaulta, Derridy, Barthesa i innych), ich specyficzną, nienormatywną do pewnego stopnia pozycją w akademii, funkcjonowaniem ich pism w innym obiegu wydawniczym niż w wypadku intelektualistów głównego nurtu itp. Por. P. Bourdieu, Preface to English Edition, in: P. Bourdieu, Homo Academicus, dz. cyt., s. XIX – XXV.

    14 Warto przy tym wyjaśnić pewną kwestię szczegółową, której Dziamski nie podejmuje, przyjmując, iż rozumienie terminu badania jako całościowo pojętego przedsięwzięcia intelektualnego (a więc w rozumieniu angielskich studies) jest jasne. A jednak – przyjmując terminologiczną precyzję metodologii jako odrębnej dyscypliny oraz tradycję ujmowania terminu „badania” w języku polskim – użycie tego określenia sugerowałoby, że mamy na myśli wyłącznie realizacyjny aspekt przedsięwzięcia naukowego, zespół konkretnych czynności badawczych. W odniesieniu do kulturoznawstwa kwestię tę podnosiła Monika Walczak, zwracając jednak uwagę, że termin „badania” funkcjonuje także w odniesieniu do (rozmaicie zresztą rozumianych) podejść interdyscyplinarnych, multidyscyplinarnych, transdyscyplinarnych. W tym znaczeniu stosowalibyśmy ten termin jako odpowiednik angielskich określeń studies, inquiry lub research, które prowadzą jednak do innych konsekwencji niż podział na konceptualny i realizacyjny wymiar postępowania naukowego. Kierują uwagę na badanie jako proces, obejmujący oba te wymiary i przeważnie przebiegający w poprzek podziałów na dyscypliny naukowe. O badaniach kulturowych chciałabym myśleć w tej książce w drugim z przytoczonych sensów z oczywistych powodów – perspektywa praktyk nie pozwala na wyróżnienie konceptualnego i realizacyjnego wymiaru badań, a termin praktyka badawcza oznacza, że interesuje nas proces, obejmujący oba wymiary naszego działania: sposoby myślenia i czynności. To tłumaczenie właśnie zresztą wspiera uhistorycznienie zmian zachodzących w kulturoznawstwie, zaproponowane przez Dziamskiego – ich stopniowe przesuwanie się w kierunku procesualnych, interdyscyplinarnych studiów. Por. M. Walczak, Między dyscypliną a badaniami interdyscyplinarnymi: uwagi o metodologicznym statusie kulturoznawstwa, „Roczniki Kulturoznawcze”, t. I, 2010, s. 7–41.

    15 Więcej na ten temat w cz. I., rdz. 3 niniejszej książki.

    16 G. Dziamski, Kulturoznawstwo, czyli wprowadzenie do kultury ponowoczesnej, dz. cyt., zwłaszcza rozdziały: Stare i nowe badania kulturowe oraz Kultura współczesna: od socjologicznego do kulturoznawczego punktu widzenia, s. 31–74 oraz 75–126.

    17 Tamże, s. 27.

    18 „Kulturalizm” w języku polskim przeważnie kojarzony jest bowiem albo z projektem humanistyki po zwrocie antynaturalistycznym – a więc jako spuścizna niemieckich Geistwissenschaft Diltheya czy Kulturwissenschaft Rickerta i reprezentantów szkoły badeńskiej – lub, w jeszcze węższym znaczeniu, jako pewien wariant uprawiania teorii społecznej, czyniący kulturę właśnie, a nie np. strukturę społeczną, głównym narzędziem integrującym zbiorowości (w tym sensie możemy mówić np. o kulturalizmie Znanieckiego, ale także innych badaczy, wymienianych jako fundatorzy polskiego kulturoznawstwa: Stanisława Brzozowskiego, Stefana Czarneckiego, Stanisława i Marii Ossowskich, a wreszcie Antoniny Kłoskowskiej, Jerzego Kmity, Andrzeja Sicińskiego, Stanisława Pietraszki, by wymienić kilka tylko nazwisk, prezentowanych w wypowiedziach poszukujących dyscyplinarnej tożsamości polskich badań kulturoznawczych).

    19 A. Reckwitz, Towards a Theory of Social Practices. A Development of Culturalists Theorizing, dz. cyt.

    20 Por. S. Pietraszko, Studia o kulturze, Wrocław 1992, Por. także, Kultura i wartości: materiały z konferencji naukowej, red. S. Pietraszko, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1991, nr 965, „Prace Kulturoznawcze 2”; Por. tegoż: O sferze aksjosemiotycznej, w: Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, red. A. Siciński, Warszawa 1980, s. 53–73.

    21 J. Kmita, G. Banaszak, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, dz. cyt.; J. Kmita: Kultura i poznanie, Warszawa 1985.

    22 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Wydanie 3, Warszawa 2003.

    23 T. Majewski, Kryzys kulturoznawstwa: jeden czy wieloraki, dz. cyt.

    24 S. Hall, Cultural studies: two paradigms, „Media, Culture and Society” 1980, no. 2, s. 57–72; tegoż: Cultural Studies and the Centre: Some problematics and problems, in: Culture, Media, Language. Working Papers in Cultural Studies 1972–1979, ed. S. Hall, D. Hobson, A. Lowe, P. Willis, Centre for Contemporary Cultural Studies – Routledge 1992, s. 15–47.

    25 A. Reckwitz, The Status of the „Material” in Theories of Culture. From „Social Structure” to „Artefact”, dz. cyt.

    26 G. Dziamski, dz. cyt., s. 67–69.

    27 Tamże, s. 66.

    28 Tamże, s. 50.

    29 Tamże, s. 66.

    30 R. Williams, Culture and Materialism. Selected Essays, VERSO, London–New York 1980/2005; tegoż: The Long Revolution, Penguin Books, 1961.

    31 S. Hall, Cultural studies: two paradigms, dz. cyt.

    32 O czym kilkakrotnie wspomina np. J. McGuigan, zwłaszcza w nawiązaniu do prac J. Fiske, J. McGuigan, Cultural Populism, dz. cyt.

    33 Cultural Methodologies, ed. J. McGuigan, dz. cyt.

    34 Spory na ten temat częściowo ilustrują teksty (m.in. Tony Benneta, Jima McGuigana) zamieszczone w sekcji Kontrowersje w studiach kulturowych w numerze czasopisma „Cultural Studies” z 1996 roku. Specyficzną obronę studiów kulturowych, uznanych za jedną z „modnych bzdur” Sokala przeprowadzał także Ted Striphas w 2000 roku. Nasilające się od lat 90. XX wieku krytyki studiów kulturowych omawiał też w znanym podręczniku Chris Barker. W centrum tych krytyk znajdowała się optymistyczna fascynacja kulturą popularną i subkulturami, wytracanie politycznego i krytycznego impetu tych badań, brak sprawczości, redukcja praktyki badawczej do wytwarzania tekstów itp.; Por. „Cultural Studies” 1996, vol. 10, no. 1; T. Striphas, Cultural Studies: „So-Called”, „Review of Education, Pedagogy and Cultural Studies” 2000, no. 22/1, s. 27–45; C. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, tłum. A. Sadza, Kraków 2005, przede wszystkim rozdział: Polityka kulturowa i polityka kulturalna, s. 469–505.

    35 W Polsce bardzo dobry przegląd zmieniającej się historycznie problematyki badawczej w studiach kulturowych daje antologia tłumaczeń kluczowych tekstów pod redakcją Michała Wróblewskiego. W kręgu anglojęzycznym takich antologii było wiele, bowiem dorobek studiów kulturowych chętnie prezentowano właśnie w postaci antologii lub przeglądów teoretycznych, gdzie tekstom reprezentującym teorie wyjściowe towarzyszyły także artykuły krytyczne reprezentantów cultural studies. Za jeden z ważniejszych tego typu podręczników uważa się pracę pod redakcją Grossberga, Nelsona i Treichlera, a jednym z popularniejszych jest zbiór pod redakcją Simona Duringa; Kultura i hegemonia. Antologia tekstów szkoły z Birmingham, red. M. Wróblewski, Toruń 2012; Cultural studies, ed. L. Grossberg, C. Nelson, P. Treichler, Routledge, London–New York 1992; The Cultual Studies Reader. Second Edition, ed. S. During, Routledge, London–New York 2001.

    36 A. Pałubicka, Gramatyka kultury europejskiej, dz. cyt., s. 206.

    37 A.W. Nowak, Wyobraźnia ontologiczna, dz. cyt., s. 32.

    38 Tamże, s. 34.

    39 Tamże, s. 37.

    40 M. Rakoczy, Clifforda Geertza „zwrot” pragmatyczny w refleksji nad kulturą, dz. cyt.

    41 W pewnym sensie cel taki przyświeca także badaniom realizowanym z udziałem przedstawicieli wielu ośrodków kulturoznawczych w Polsce, prowadzonym w ramach grantu NPRH „Kulturoznawstwo polskie. Historia i dziedzictwo dyscypliny” w Instytucie Kulturoznawstwa na Uniwersytecie Wrocławskim pod kierunkiem Piotra Jakuba Fereńskiego.

    42 G. Vico, Vom Wesen und Weg der gestigen Bildung, cyt. za: J. Habermas, Teoria i praktyka. Wybór pism, tłum. M. Łukasiewicz, Z. Krasnodębski, wyb. Z. Krasnodębski, Warszawa 1983, s. 71. (Tytuł w j. niemieckim podaję za Habermasem, tłumaczenie polskie cytatu częściowo L. Joachimowicza pochodzi z książki: S. Krzemień-Ojak, Vico, Warszawa 1971).

    43 M. Heidegger, Podstawowe problemy fenomenologii, tłum. B. Baran, Warszawa 2009, s. 173.

    44 Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, red. E. Rewers, dz. cyt.

    45 A. Skórzyńska, W poszukiwaniu miasta jako praxis oraz Badania w działaniu, w: Kulturowe studia miejskie, dz. cyt., s. 335–413.

    46 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa: od laboratorium do warsztatu, w: Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, dz. cyt., s. 34–42.

    47 Tamże, s. 30.

    48 E. Rewers, Wstęp, w: Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, dz. cyt., s. 15.

    49 R. Sennett, Kultura nowego kapitalizmu, tłum. G. Brzozowski, K. Osłowski, Warszawa 2010; Y. Moulier Boutang, Cognitive Capitalism, Polity Press, Cambridge 2011; A. Szahaj, Kapitalizm kognitywny jako ideologia, „Etyka” 2014, nr 48.

    50 W odniesieniu do specyficznych dla polskiego wariantu neoliberalizacji miast por. np.: Miasto w dobie neoliberalnego urbanizmu, red. M. Szmytkowska, I. Sagan, Gdańsk 2012.

    51 P. Juskowiak, Przestrzenie wspólnoty. Filozofia wspólnotowości w perspektywie badań nad miastami postindustrialnymi, zwłaszcza podrozdział: Postindustrializm – kapitalizm kognitywny – praca niematerialna, Poznań 2015, s. 21–45.

    52 A. Zeidler-Janiszewska, Visual Cultural Studies czy antropologicznie zorientowana Bildwissenschaft?, dz. cyt., s. 10.

    53 M. Michałowska, Transdyscyplinowe podstawy kulturowych studiów miejskich, w: Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, dz. cyt., s. 71.

    54 Tamże, s. 68.

    55 R. Johnson, D. Chambers, P. Raghuram, E. Tincknell, The Practice of Cultural Studies, SAGE, London–Thousand Oaks–New Delhi 2004, s. 21.

    56 Tamże, zwłaszcza paragrafy: Relationships with Other Disciplines, Explaining Transdyscyplinarity: a Story in Four Acts oraz Implications of transdyscyplinarity for method, s. 19–24.

    57 M. Michałowska, Transdyscyplinowe podstawy, dz. cyt., s. 71.

    58 A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, tłum. Z. Pasek, Kraków 2005.

    59 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa, dz. cyt., s. 61.

    60 E. Rewers, Wstęp, dz. cyt., s. 19.

    61 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa, dz. cyt., s. 32.

    62 Por. na ten temat: M. Kosińska, Diagnoza w kulturze i „terenowe” studia kulturowe, „Kultura Współczesna” 2016, nr 5, s. 63–84.

    63 Więcej pisałam na ten temat w: A. Skórzyńska, Kto potrzebuje współ-badań? (Participatory) Action Research jako projekt emancypacji (intelektualistów), „Kultura Współczesna” 2013, nr 2, s. 95–11; Por. także: Participatory Action Research. International Contexts and Consequences, ed. R. McTaggart, State University of New York Press, Albany 1997; Participatory Action Research Approaches and Methods. Connecting People, Participation and Place, ed. M. Kesby, S. Kindon, R. Pain, Routledge, Abingdon–New York 2007; Badania w działaniu. Pedagogika i antropologia zaangażowane, red. H. Červinkowa, B.D. Gołębniak, Wrocław 2010.

    64 D. Deacon, Why Counting Counts, in: Research Methods for Cultural Studies, ed. M. Pickering, Edinburgh University Press, Edinburgh 2008, s. 89–104.

    65 A. Gray, Research Practice for Cultural Studies. Ethnographic Methods and Lived Cultures, dz. cyt., P. Saukko, Doing Research in Cultural Studies. An Introduction to Classical and New Methodological Approach, dz. cyt., Research Methods for Cultural Studies, ed. M. Pickering, dz. cyt.; P. Alausuutari, Researching Culture: Qualitative Method and Cultural Studies, SAGE, London–Thousand Oaks–New Delhi 1995.

    66 L.R. Bryant, The Ontic Principle: Outline of an Object-Oriented Ontology, in: The Speculative Turn, dz. cyt., s. 277.

    67 E. Rewers, Miejska przestrzeń kulturowa, dz. cyt., s. 56–65.

    68 Tamże, s. 63 i 65.

    69 K. Charewicz-Jakubowska, Nimfa post/post moderna. Działania obrazów, Warszawa 2016, s. 261–271.

    70 Por. np. Partycypacja. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012.

    71 M. Milewicz, K. Podemski, Konsultacje czy manipulacja?, tamże, s. 161–181.

    72 Fragmenty filmu prezentowanego m.in. na Documenta w Kassel w archiwum cyfrowym Narodowego Instytutu Audiowizualnego: http://archiwum.nina.gov.pl/film/oni [dostęp: 29.06.2017].

    73 http://www.laznia.pl/aktualnosciart,843,2015_grete_aagaard_rum_46.html [dostęp: 29.06.2017].

    74 E. Rewers, Miejskie przestrzenie kulturowe, dz. cyt., s. 63.

    75 R. Sennett, Etyka dobrej roboty, dz. cyt.

    76 Tamże.

    77 Chodzi o cykl prac Senneta, stanowiących efekt jego wieloletnich badań nad społeczno-kulturowymi i ekonomicznymi przemianami pracy w warunkach nowoczesności, a więc, oprócz Etyki dobrej roboty i Kultury nowego kapitalizmu także o Korozję charakteru. R. Sennett, Etyka dobrej roboty, dz. cyt.; tegoż: Kultura nowego kapitalizmu, op. cit; tegoż: Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tłum. J. Dzierzgowski, Ł. Mikołajewski, Warszawa 2006.

    78 R. Sennett, Kultura nowego kapitalizmu, dz. cyt., zwłaszcza rozdział: Talent i widmo nieprzydatności, s. 68–104 (o ageizmie, s. 77).

    79 H. Bahadir Türk, From Intellectuals to Doxosophers. Edward Said and the Future of the Intellectual, „International Journal of Business and Social Sciences” 2011, vol. 2, no. 21.

    80 M. De Certeau, Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, przeł. K. Thiel-Jańczuk, Kraków 2008, s. 26–29.

    81 P. Rabinow, Anthropos Today. Reflections on Modern Equipment, University of Princetone Press, Princetone–Oxford 2003.

    82 M.P. Markowski, Polityka wrażliwości, dz. cyt., s. 53.

    83 B. Błesznowski, Dyskurs jako praxis. Archeologia wiedzy jako teoria materializmu performatywnego, „Praktyka Teoretyczna” 2016, nr 4(22), s. 45–87.

    84 P. Veyne, Foucault rewolucjonizuje historię, tłum. T. Fałkowski, Toruń 2007, s. 66.

    85 P. Rabinow, Introduction, in: The Foucault Reader, ed. P. Rabinow, Pantheon Books, New York 1984, s. 4.

    86 Por. cytat w niniejszym rozdziale.

    87 P. Bourdieu, Przekazać fach, w: P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, dz. cyt., s. 217.

    Praxis i miasto

    X Facebook Email

    Praxis i miasto

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Praxis i miasto

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Skórzyńska, A. (2017). 2. Socjoanaliza pola. Kulturalizmy, postmodernizacja a badania usytuowane w praktykach. In Praxis i miasto (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5440
    Skórzyńska, Agata. « 2. Socjoanaliza pola. Kulturalizmy, postmodernizacja a badania usytuowane w praktykach ». In Praxis i miasto. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5440.
    Skórzyńska, Agata. « 2. Socjoanaliza pola. Kulturalizmy, postmodernizacja a badania usytuowane w praktykach ». Praxis i miasto, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5440.

    Référence numérique du livre

    Format

    Skórzyńska, A. (2017). Praxis i miasto (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5040
    Skórzyńska, Agata. Praxis i miasto. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5040.
    Skórzyńska, Agata. Praxis i miasto. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5040.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement