4. Ćwiczenie trzecie. Mapa mentalna (kontekst i kontekstura)
p. 74-84
Texte intégral
1Kolejnym ćwiczeniem jest rozrysowanie mapy mentalnej. To znana technika, na którą naprowadzają nas idiomy krytyczne. Mapa wyobrażeniowa w wypadku warsztatu projektowego to próba rozpisania naszej wiedzy, aby uchwycić wstępny zarys problemu, ale też nasz konkretny, usytuowany, zlokalizowany społecznie i przestrzennie sposób jego rozumienia. Mapy mentalne są jednym z kluczowych testów na związek naszej inteligibilności z rzeczywistością, z którą wchodzimy w relację, ale ich wykonywanie samo w sobie jest formą myślenia w działaniu. W trakcie pracy relacje przestrzenne i formy wizualizacji problemu będą się wielokrotnie zmieniać, dlatego w warsztacie projektowym pierwsza wersja mapy nigdy nie jest ostatnią. Genialne mapy mentalne, które w historii nauki służyły do zwizualizowania wiedzy, są dziś więc bardzo chętnie przypominane: drzewo filogenetyczne Darwina, wizualizacja struktury znaku u de Sausure’a (z ikonicznym już dębem oksfordzkim), mapa epidemii cholery w Londynie Snowa, diagram miasta-ogrodu Ebenezera Howarda, model miasta strefowego szkoły chicagowskiej, cyrkularny model zmiany Kurta Lewina, poziomy znaczenia mitu Barthes’a, psychogeograficzna mapa „nagiego miasta” Deborda, triadyczny model form produkcji przestrzeni miejskiej u Lefebvre’a itd. Ostatecznie – między innymi dzięki pracy urbanistów i geografów społecznych (przede wszystkim Kevina Lyncha) mapy mentalne stały się jednym z podstawowych narzędzi dla badań miejskich. W The Image of the City Lynch wskazał na naszą zdolność do myślenia liniowego, gdy jakiś obszar jest nam słabiej znany, oraz przestrzennego, gdy poruszamy się po lepiej rozpoznanym terenie1. Podobnie jak mapy topograficzne, mapy wyobrażeniowe pozwalają pokazać, że nasze myślenie organizujemy zawsze ze względu na jakieś punkty orientacyjne – miejsca, obszary, drogi, granice, skrzyżowania, wydarzenia.
2Dziś mapowanie wiedzy, w tym wiedzy naukowej, jest odrębnym zagadnieniem, które podejmuje się w projektach badawczych – przez mapę rozumie się tu wizualizację zjawiska, przestrzenną organizację dużych zasobów danych, relacje między dziedzinami, tematami, problemami badawczymi, strefy wpływów konkretnych osiągnięć czy instytucji naukowych. Z jednej strony to na przykład próby tworzenia tzw. map nauki (science maps), bazujące na danych dotyczących czasopism, konkretnych publikacji, jak choćby wizualizacje tworzone w ramach projektu SCIMAGOJR: The Shape of Science i Atlas of Science na podstawie danych bazy Scopus, których zadaniem jest pokazanie najbardziej wpływowych czasopism i wyników badań, kształtujących globalną rzeczywistość naukową (co wymowne, humanistyki i nauk społecznych na tych wizualizacjach nie ma)2. Z drugiej – to coraz powszechniejsza praktyka prezentowania konkretnego problemu badawczego lub projektowania samych badań i form ich upubliczniania (w tym struktury problemowej referatów, artykułów czy książek) za pomocą programów do tworzenia map mentalnych. Wśród nich zresztą dostępne są i darmowe aplikacje (choćby FreeMind, iMindMap, XMind), z których korzystać mogą wszyscy, nie tylko badacze akademiccy. W ramach projektu biblioteki School of Informatics and Computing Uniwersytetu Indiana podjęto nawet projekt (Places&Spaces), którego efektem jest wystawa historycznych i współczesnych map i form wizualizacji wiedzy oraz struktur nauki3. W zasobach projektu znajdziemy dawne wyobrażenia kosmologiczne, figuratywne opracowania danych statystycznych, na przykład te, nad którymi pracował Charles Joseph Minard, obrazując straty wojsk Napoleona w trakcie Kampanii Rosyjskiej, a nawet ręczną mapę problemową doktoratu, wzorowaną graficznie na mapie metra w Sydney, opracowaną przez Kennetha V. Nesbitta. Wystawa Places&Spaces jest mobilna i pokazywania w wielu instytucjach naukowych, bibliotekach i centrach kulturalnych na świecie, a część jej zasobów dostępna jest on-line. Nieco inaczej ukierunkowany był, realizowany w latach 2000–2006 przez Suzanne Lacy i Penny Evans we współpracy z Knowle West Media Center i galerią Arnolfini projekt University of Local Knowledge na osiedlu Knowle West w Bristolu4. Projekt obejmował produkcję tysiąca krótkich filmów etnograficznych, dokumentujących lokalną wiedzę mieszkańców osiedla (od polowania na króliki, rekonstruowania zabytkowych aut i uprawy organicznej, po wychowywanie dzieci przez nastoletnie matki), ale formą wyobrażeniową tego materiału i mapą mentalną projektu stała się struktura organizacyjna uniwersytetu – z podziałem na dyscypliny, wydziały i katedry, kursy. Zamierzeniem tej mapy mentalnej było „dowartościowanie” wiedzy lokalnej przez – znamienne i nie wolne od kontrowersji – nadanie jej wizualnie kształtu społecznie usankcjonowanej instytucji wiedzy.
3Mapowanie jednak – co bardzo trafnie podkreślały Elżbieta Rybicka czy Anna Nacher – jest dzisiaj jednym z najciekawszych narzędzi organizowania wiedzy w badaniach humanistycznych, w tym w badaniach kulturowych5. Nowa wyobraźnia kartograficzna – jak podkreśla Nacher – zadomowiła się już bardzo mocno w naszych programach metodologicznych nie tylko tam, gdzie sięgają one do warsztatu geografii społecznej i humanistycznej czy studiów miejskich. Od rozpoznań Lyncha poprzez komentarze zgłaszane do konceptu map wyobrażeniowych przez Fredericka Jamesona dochodzimy w propozycji Nacher do praktyki transpozycji pojęć w analizie kulturowej Bal czy do form wędrownego, opartego na przemieszczeniach teoretyzowania u Saida6. Dziś z powodzeniem ideę teoretycznej wyobraźni przestrzennej uzupełnić można choćby o koncept transpozycji Rosi Braidotti7 oraz wszelkie formy myślenia, odwołujące się do idei transwersalności i transdyscyplinowości. Niemały wpływ na ten sposób rozumienia przedsięwzięcia intelektualnego miało doświadczenie zmiany samej procedury mapowania w warunkach nowomedialnych:
„(…) obfitość sensów, w jakie wyposażone są dzisiaj praktyki kartograficzne, może przyprawić o zawrót głowy, także dlatego, że wraz z krystalizowaniem się geomediów wszyscy stajemy się po trochu aktywnymi kartografami. Można zapewne mówić o czasach, w których jednym z dominujących typów wyobraźni byłaby wyobraźnia kartograficzna. Posługując się tym pojęciem ponownie odwołuję się do takiego rozumienia wyobraźni, które widzi w niej narzędzie społecznego kształtowania rzeczywistości, nie zaś domenę ucieczki w świat fantazji”8.
4Nowa wyobraźnia kartograficzna – od czasów pojawienia się mediów geolokacyjnych, obrazowania satelitarnego i GPS oraz innych technologii gromadzenia i wizualizacji danych – również dlatego staje się „narzędziem społecznego kształtowania rzeczywistości”, że coraz częściej ma procesualny i kolektywny charakter, staje się tym, co Nacher nazywa mapowaniem partycypacyjnym.
5W wypadku Praxis i miasta mapa mentalna jest dość złożona i wieloobszarowa. Można wyznaczyć na niej trzy najważniejsze obszary teoretyczno-badawcze: a) nowe badania kulturowe, ale także ich źródła w różnych odmianach dwudziestowiecznego myślenia kulturalistycznego; b) współczesne koncepcje, zgłaszane w ramach tzw. zwrotu ontologicznego, a wiązane z posthumanistyczną czy postantropocentryczną reorientacją w nauce; c) filozofie praxis i teorie praktyk społecznych. Te trzy pola wchodzą ze sobą w rozmaite relacje, najważniejszą jednak jest to, co określam w książce mianem nowej kontrowersji humanistycznej, a więc spór między formami kulturalistycznego teoretyzowania a nowymi ontologiami o konstytucję świata przyjmowaną na potrzeby nauk humanistycznych. Spór ten ma dwa wymiary – onto-epistemologiczny, w którym nowe, płaskie ontologie wymuszają na badaniach kulturowych przemyślenie ich uzależnienia od postawy konstruktywizmu. Obserwujemy dziś liczne próby zniuansowania i zwielokrotnienia postaw poznawczych, sytuujących się wewnątrz opozycji konstruktywizm-realizm. Drugim z wymiarów jest kwestia programu aksjologicznego i politycznego dla humanistyki, w którym z kolei newralgicznym okazuje się problem apolityczności i kwietyzmu niektórych odmian współczesnej wyobraźni ontologicznej. Zwrot ontologiczny może przynosić ze sobą stanowiska trudne do zaakceptowania przez krytyczne badania kulturowe.
6W obu wypadkach szansę na rozwiązanie sporu upatruję w zwróceniu się ku trzeciemu z pól – filozofiom praxis i teoriom praktyk. Wymaga to jednak specyficznego, ukierunkowanego problemowo, a nie rekonstrukcyjno-historycznie, przemieszczania się między tymi obszarami. Gdyby sformułować najważniejszy konstatyw tej książki, brzmiałby on następująco: przeobrażenia współczesnego świata społecznego z jego mentalnymi i materialnymi komponentami, przemiany technologiczne, polityczne, ekonomiczne i ekologiczne, ale także innowacje, które zachodzą dziś w sposobach produkowania wiedzy oraz w relacji wiedzy naukowej/akademickiej z innymi społecznymi sposobami jej wytwarzania, spowodowały w ostatnich latach liczne dyskusje, dotyczące konieczności przemyślenia na nowo tego, czym jest wiedza humanistyczna i wiedza o kulturze. Dyskusje te mogą zachęcać do przyjmowania postaw radykalnych, w tym rozwijania projektu posthumanistyki w mocnym znaczeniu tego terminu, a więc rezygnującej całkowicie z odwoływania się do tradycyjnych postaci myślenia kulturalistycznego, ale nie muszą. Przeciwnie, humanistyka, która chce posiadać dziś, jak sugerowała Ewa Domańska, survival value9, która zachowuje fronetyczność, zdolność do odpowiadania na problemy współczesności, nie tylko nie powinna się odwracać od ujęć kulturowych, ale powinna skonfrontować je z wyzwaniem ontologicznym i politycznym, które przynosi ze sobą nowa, stale komplikująca się rzeczywistość.
7Postawę taką, którą za wieloma autorami można dziś nazwać realizmem umiarkowanym, nienaiwnym, dobrze wyraża konstatacja Schatzkiego, deklarującego, jak pokazywałam, iż w jego usytuowanej ontologii społecznej praktyki z ich inteligibilnym komponentem to „silnik” relacyjnych, ludzko-nie-ludzkich aranżacji. To, co inteligibilne ma jednak nadal bardzo znaczącą pozycję porządkującą (ładotwórczą) – autor nazywa to sprawczym humanizmem10. Ja chciałabym mówić o konstruktywizmie urzeczywistnianym – postawie zbieżnej z umiarkowanymi postaciami realizmu, choć o przeciwnym wektorze, wynikającym z przyjęcia nastawienia kulturowego. Postawa taka bierze się u Schatzkiego z trzeźwej obserwacji świata – co zresztą nie bez złośliwości konstatuje autor, nawiązując do znanego Callonowskiego przykładu przegrzebków z zatoki Saint-Brieuc jako „politycznych dysydentów”11: możemy już dziś obserwować świat urządzany przez bio-techno-humanistyczne hybrydy, ale na razie nic nie wskazuje na to, aby ludzka inteligibilność przestała odgrywać w tym świecie dominującą rolę ładotwórczą (i konfliktogenną zarazem)12. Nie jest to konserwatywna próba obrony antropocentryzmu, tylko pragmatyczna obserwacja tego, jak się rzeczy mają. Do ontologicznego argumentu niemieckiego socjologa ja chciałabym dodać także argument polityczny i etyczny: nic nie wskazuje na to, aby ludzie mogli łatwo pozbyć się w najbliższym czasie odpowiedzialności za świat, odpowiedzialności, która z tej – niekoniecznie najbardziej sprawiedliwej – zarazem porządkującej i antagonizującej roli wynika. Za Chantal Mouffe przyjdzie mi powtórzyć, że przynajmniej część posthumanistycznych ontologii, zakładających kompozycjonizm jako podstawową zasadę relacyjności ludzko-nie-ludzkiego świata przedwcześnie chciała widzieć ten proces jako bezkonfliktowy13. Kulturalistyczne teoretyzowanie i polityczność krytycznego modelu badań są niezbędne, aby dostrzec ryzyko związane z tym pośpiechem. Wymagają jednak podjęcia bardzo ważnego zadania – przemyślenia własnej praktyki.
8Skonfliktowane i rozległe pole teoretyczne powoduje jednak, że książka ta staje się przedsięwzięciem złożonym i trudnym. Nie może być więc po prostu podręcznikiem do badań ani systematyczną rekonstrukcją charakteryzowanych powyżej wariantów teorii praktycznych. Takie przedsięwzięcia publikacyjne na świecie już podejmowano. Na polskim rynku publikacji naukowych nie ma wprawdzie pozycji, która rekonstruowałaby łącznie te odmiany filozofii praktycznych, jest to jednak przedsięwzięcie na zupełnie inną publikację, wartą być może podjęcia w przyszłości. W konsekwencji jednak w tym samym stopniu będą mnie interesowały same koncepcje praxis i praktyki co – praktyki teoretyczne poszczególnych autorek i autorów, ich własny sposób rozwiązywania problemów, deklarowania postaw, sytuowania się w świecie społecznym. Chciałabym, aby autorki i autorzy omawianych tu propozycji stawali się dla czytelników i dla mnie konkretnymi ludźmi, konkretnymi badaczami, przedstawicielami konkretnych społeczności, żyjących w określonym czasie i miejscu, z których doświadczeń możemy się uczyć. Dylematy teoretyczne konkretnych badaczy będą tu więc widziane jako praktyczne zmagania z wiedzą. Praxis i miasto jest próbą zapisu intelektualnego sporu o praktyki.
9Co ważne również – praca na „skonfliktowanych” ze sobą orientacjach teoretycznych: kulturalistycznej, posthumanistycznej i praktycznej, wymagała specyficznego rodzaju lektury tych teorii. Można ją w pewnym sensie porównać do znanej z praktyki krytycznoliterackiej strategii close reading czy – jak chciałabym to nazywać – czytania zagęszczonego14. Przy pewnych zastrzeżeniach jednak. Interesują mnie sploty problemowe, koniunktury teoretyczne i spory intelektualne, oznacza to więc lekturę nastawioną na szczegół, na fragmenty, cytaty, pojęcia. Nie warto jednak z pola widzenia tracić bardziej synoptycznego oglądu tych koncepcji – ich założeń generalnych, konsekwencji ich ontologicznych i epistemologicznych postulatów, zmian, którym część z tych propozycji teoretycznych podlegała w czasie. To niebywale trudne zadanie, bez wątpienia w wypadku tego tekstu – podejmowane za cenę rozlicznych błędów.
10Praxis i miasto nie jest jednak, i w sposób oczywisty nie może być, przedsięwzięciem wyłącznie tekstualnym. Mapy mentalne to nie tylko przestrzenna wizualizacja idei ani forma zapisu. Mogą służyć także do analizowania oraz planowania działań. Koncepcje, na których będę tu pracować, również wiążą nasze sposoby teoretyzowania z ucieleśnionym i uspołecznionym doświadczeniem praktycznym. W tekście tej książki ujawni się ono w dwóch postaciach. Za Schatzkim można je nazwać bezpośrednim kontekstem oraz konteksturą praktyk15. Zacznijmy od tego drugiego pojęcia. Przez konteksturę Schatzki rozumie szeroki kontekst konkretnej praktyki, na który mogą się składać zróżnicowane formy kulturowych zapośredniczeń – znaczenia, symbole, porządki normatywne, cudze doświadczenia, teksty i narracje, obrazy, wspomnienia. Choć nie mają bezpośredniego związku z konkretnym działaniem, nie przynależą do jego bezpośredniej struktury teleo-afektywnej (struktury celów i motywacji) i nie zawsze wprost bierzemy je pod uwagę, wpływają na naszą zdolność do praktykowania. W wypadku tej książki będą to przykłady cudzych doświadczeń badawczych, projektów znanych mi „z drugiej ręki”, głównie za pośrednictwem publikacji. Wywód tej książki – jak choćby już w wypadku rozdziału wprowadzającego – będę więc ilustrować przykładami projektów badawczych i twórczych – które pozwalają mi przybliżyć rozumienie praktyki badań angażujących.
11Jeśli chodzi o bezpośredni kontekst, o przykłady pochodzące z mojej własnej praktyki, staną się one przedmiotem rozważań w drugiej części książki. Nie oznacza to prezentacji wyników jednego – np. empirycznego – projektu badawczego w formie case study. To raczej część, której zadaniem jest urefleksyjnienie kilku różnych form praktykowania badań kulturowych, rozważanych za każdym razem z punktu widzenia tego, jaką rolę pełni badaczka, angażująca się w określoną działalność praktyczną. Po pierwsze więc, przyjmując model badania jako uczenia się, wywiedziony z koncepcji urban learning, chciałabym rozważyć przykłady łączenia doświadczenia badawczego z praktyką edukacyjną w kulturoznawstwie. W tym wypadku będę się odnosić do projektu, w którym badacz przyjmuje rolę facylitatora procesu edukacyjno-badawczego. Wiedzy dostarczają mi projekty animacyjne, które co roku przygotowuję ze studentami poznańskiego kulturoznawstwa, a w których koncentrujemy się nie tylko na realizacyjnych aspektach działalności animacyjnej, ale także na formach konceptualizowania samego pojęcia kultury oraz zagadnienia partycypacji kulturowej. Kluczowym przykładem będzie tu projekt badawczy Mieszkanie studenckie, zrealizowany w ramach laboratorium z metod pracy animacyjnej oraz w ramach grantu badawczego NCN16. W projekcie tym, wykorzystując metodologię badań w działaniu, usiłowaliśmy na bazie zgromadzonego materiału terenowego dokonać redefinicji pojęcia „kultura studencka”, rozważyć jej status jako jednej z kultur miejskich i zaproponować zaktualizowane, bliższe doświadczeniu dzisiejszych studentów – rozumienie praktyk kulturowych17.
12Drugi z przykładów dotyczy zaangażowania badawczego w pewien proces zainaugurowany poza instytucjonalnym kontekstem uniwersytetu. W tym wypadku rozważana będzie rola badacza jako moderatora kolektywnego procesu docierania do wiedzy i powiązane z tym trudności. Przykład ten odnosi się do kilkumiesięcznej współpracy z grupą roboczą, która została powołana w Poznaniu w ramach działalności tzw. Sztabu Antykryzysowego i Poznańskiego Kongresu Kultury, a której zadaniem było opracowanie części kongresowych rekomendacji. Przykład ten będzie dla mnie ważny ze względu na wszelkie kontrowersje, jakie wiązane są dzisiaj z aktywizmem miejskim oraz procesami partycypacyjnymi w kształtowaniu miejskich polityk. Ruchy społeczne powiązane z polityką kulturalną, choć koncentrują się na jednym, wybranym zagadnieniu lokalnego życia społecznego, chciałabym potraktować w tej książce jako przykład ruchów miejskich.
13Wreszcie ostatni z przykładów związany jest z rolą badacza jako ewaluatora projektu edukacyjnego, który na podstawie obserwowanych przez siebie praktyk zawodowych animatorów i edukatorów zmierza do wypracowania rekomendacji i rozwiązań organizacyjnych i praktycznych. Tu źródłem przykładów będą dla mnie doświadczenia zgromadzone podczas współtworzenia i współpracy z zespołem Centrum Praktyk Edukacyjnych w Poznaniu – projektu, który stanowił pilotaż programu Bardzo Młoda Kultura18. W książce odnoszę się jednak tylko do jednego doświadczenia i jednego z aspektów pracy CPE – warsztatów metodycznych z zakresu edukacji kulturowej, adresowanych do zawodowych animatorów kultury i nauczycieli.
Notes de bas de page
1 K. Lynch, Obraz miasta, tłum. T. Jeleński, Kraków 2011.
2 http://www.scimagojr.com/shapeofscience/; SCImago. (2007). SJR — SCImago Journal & Country Rank. Retrieved July 21, 2015, from http://www.scimagojr.com [dostęp: 27.06.2017].
3 http://scimaps.org/ [dostęp: 27.06.2017].
4 http://www.suzannelacy.com/recent-works/#/university-of-local-knowledge/ [dostęp: 27.06.2017].
5 E. Rybicka, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Universitas, Kraków 2014; A. Nacher, Media lokacyjne. Ukryte życie obrazów, Kraków 2016.
6 A. Nacher, dz. cyt., s. 149–150.
7 R. Braidotti, Transpositions. On Nomadic Ethics, Polity Press, Malden–Cambridge 2006.
8 A. Nacher, dz. cyt., s.150.
9 E. Domańska, Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami, „Kultura Współczesna”, nr 3/2008 (Antropologia rzeczy), s. 10.
10 Th.R. Schatzki, The Site of the Social, dz. cyt., s. XV.
11 M. Callon, Some Elements of a Sociology of Translation: Domestication of the Scallops and the Fisherman of St. Brieuc Bay, in: Power, Action, and Belief. New Sociology of Knowledge, ed. J. Law, Routledge, London 1986, s. 196–233.
12 Th.R. Schatzki, The Site of the Social, dz. cyt., s. 199.
13 Ch. Mouffe, Agonistyka. Polityczne myślenie o świecie, tłum. B. Szelewa, Warszawa 2015, s. 88.
14 Przykładem takiej procedury czytania może być, do pewnego stopnia, strategia lektury krytycznej zastosowana przez Juliana Wolfreysa, który zastosował close reading, a więc pracę na wybranych fragmentach tekstów w dwóch trybach, raz po to, aby przybliżyć samo czytanie jako metodę pracy w literaturoznawstwie i filozofii, dwa, aby za pomocą metody słów-kluczy (idiomów krytycznych) zaproponować syntezę kluczowych problemów w obrębie filozofii poststrukturalizmu i dekonstrukcji. Jednym z pierwszych wariantów strategii czytania jest zresztą dla niego Czytanie kapitału Althussera. Oczywiście – w Praxis i miasto nie będę stosować tej metody dosłownie, ale ta strategia pracy i współpracy z teorią, jako krytycznego opracowania pewnych problemów szczegółowych w filozofiach praxis i teoriach praktyk jest tu bardzo inspirująca, pozwala bowiem organizować pracę na zróżnicowanych, często wchodzących w spór propozycjach teoretycznych. W tym sensie proponowane tu czytanie zagęszczone nie polega więc na tym, aby ignorować projekty teoretyczne jako całości i rezygnować z ich metodologicznej analizy, która przecież ujawnia, w których miejscach i dlaczego pewne propozycje teoretyczne nie dają się ze sobą uzgodnić (zabezpiecza zatem przed popadaniem w metodologiczny eklektyzm, prowadzący do łączenia wykluczających się wzajemnie tradycji myślowych, orientacji onto-epistemologicznych i postaw badawczych). Z drugiej strony – jako praktyka tekstualna czytanie zagęszczone, uwrażliwione na szczegół, pozwala wychwycić pewne koniunktury myślowe, które w przeciwnym razie byłyby niewidoczne. Co więcej – close reading (podobnie jak dekonstrukcja czy analiza dyskursów) pozwala pokazać, iż w badaniach kulturowych czytanie i pisanie są formami działalności praktycznej – praktykami tekstualnymi, Por. J. Wolfreys, Readings: Acts of Close Reading in Literary Theory, Edinburgh University Press, Edinburgh 2000.
15 Schatzki odwołuje się tutaj do Derridy rozróżnienia na „tekst” i „teksturę” (sięga zresztą w tych fragmentach także do innych, „tekstualistycznych” koncepcji, zakorzenionych w dekonstrukcji i poststrukturalizmie), w którym ta druga oznacza pewne zespoły, całości tekstowe (ensemble). Pozwala to autorowi – przenoszącemu ten pomysł na praktyki pokazać, że ujęcia praktyczne nie są ujęciami nominalistycznymi w tym sensie, że muszą uwzględniać oddziaływanie bliskiego i dalekiego kontekstu ludzkich praktyk. Ten pierwszy stanowią przeważnie elementy jednorodne (określone typy relacji społecznych, relacji przyczynowych, przestrzennych, określone przedmioty materialne, ściśle powiązane z daną praktyką). Te drugie – to zespoły czynników o zróżnicowanym składzie, często odmiennych od siebie – czyli zarazem międzyludzkich, materialnych, tekstowych itp. (przykładem szerokiego kontekstu są relacje władzy, kulturowe – w antropologicznym rozumieniu kultury – ale także inne zespoły i kompleksy tekstów czy działań, które, choć niebezpośrednio, decydują o tym, w jaki sposób będziemy uczestniczyć w danej praktyce, Th.R. Schatzki, The Site of the Social, dz. cyt., s. 61–62.
16 Projekt realizowałam w ramach grantu NCN: 2014/13/B/HS2/00109 „Mobilność: media, praktyki miejskie i kultura studencka”. Adres strony dokumentującej projekt: http://kulturymobilne.pl/ [dostęp: 27.05.2017].
17 Wyniki projektu prezentuję w tekście napisanym wspólnie ze studentkami, które w nim uczestniczyły, A. Skórzyńska, P. Michalska, L. Foremska, A. Wachowiak, Projekt ‘Mieszkanie studenckie’. Media mobilne i edukacyjny warsztat badawczy, „Studia Kulturoznawcze” [w druku].
18 Strona Centrum Praktyk Edukacyjnych i informacje na temat pilotażu programu Bardzo Młoda Kultura dostępne są pod adresem: http://cpe.poznan.pl/ [dostęp: 27.06. 2017].

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019