• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15446 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15446 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Historie afektywne i polityki pamięci
  • ›
  • POLITYKI PAMIĘCI
  • ›
  • Materiał, przedmiot i obiekt komemoratyw...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Mączny bilon: chleb jako ekwiwalent pieniężny Pieczywo agalmatyczne: skrytki i ukrywanie Płynna substancja chleba Wolność a pamięć w ciele Podsumowanie Notes de bas de page Auteur

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Materiał, przedmiot i obiekt komemoratywny. Studium chleba w kontekście obozu koncentracyjnego

    Łukasz Posłuszny

    p. 483-498

    Texte intégral Mączny bilon: chleb jako ekwiwalent pieniężny Pieczywo agalmatyczne: skrytki i ukrywanie Płynna substancja chleba Wolność a pamięć w ciele Podsumowanie Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1W obozach koncentracyjnych chleb stanowił najważniejsze pożywienie i wielki skarb, a jego wydawanie było punktem dnia, na który więźniowie czekali z wielką niecierpliwością 1, tworzyli związane z nim rytuały oraz narzędzia, a te zwrotnie pozwalały budować nowe relacje społeczne. Odjęcie go sobie od ust, podzielenie się nim lub podarowanie go traktowano jako akt bohaterstwa, na który zdobywał się tylko przyjaciel lub desperat. Jednocześnie chowanie przed współwięźniami dodatkowych porcji chleba mogło niekiedy okazać się niebezpieczne. Lepiej było podzielić się z sąsiadami, co nie tylko powodowało osobistą satysfakcję oraz budziło sympatię, ale zmuszało do rewanżu, cementowało związki i rodziło prawdziwe przyjaźnie nie tylko w obozie, ale również na wolności 2. Chleb w obozie pojawia się także jako obiekt o zupełnie innych, nieżywieniowych funkcjach. Ten aspekt obiektu, który odsuwa go od bieguna pożywienia w stronę przedmiotu o również pamięciowych funkcjach, zostanie prześledzony w artykule. Najpierw analizie będzie poddany ekonomiczny aspekt obozu, w którym chleb działa jako środek płatniczy. Następnie uwaga skieruje się na psychologiczny aspekt relacji, na sytuacje, kiedy był on używany jako skrytka, a ostatnia obozowa biografia chleba zwróci uwagę na plastyczność jego materii oraz rozmaite metamorfozy, którym podlegał. W ostatniej części artykułu zostaną omówione konsekwencje przebywania w obozie koncentracyjnym, odbijające się echem w pamięci ciała i codziennym życiu więźniów.

    Mączny bilon: chleb jako ekwiwalent pieniężny

    2Wraz z postępem ofensywy niemieckiej i kolejnymi etapami zagłady europejskich Żydów obozy stawały się wielkim rynkiem z niezliczoną liczbą krążących towarów. Z racji oficjalnego zakazu posiadania własnych rzeczy przez więźniów 3walutą na tym rynku były rzeczy mało przydatne esesmanom, a jednocześnie podstawowe dla przeżycia i możliwe do szybkiego skonsumowania. Niepewność przetrwania następnego dnia umocniła rynkowy kurs chleba i papierosów, które odtąd funkcjonowały jako podstawowy środek płatniczy:

    Istnienie nielegalnego rynku w obozie umożliwiało mi za zaoszczędzoną dzienną porcję chleba kupno np. kawałka mydła z piasku czy grzebienia lub – w pewnym okresie – za żywność z paczek cieplejszej odzieży czy obuwia. 4

    Chleb jest walutą obozową, za niego dostaje się papierosy, bieliznę, gazety. Płaciłem nawet nim za wysłanie depeszy. 5

    Igłę sobie trzeba było pożyczyć za pół porcji chleba, jak ktoś miał. Taki handel też istniał. Widziałam nawet, jak kobieta paliła papierosa z taką szczęśliwą miną. A to kosztowało ją pół porcji chleba. Pomyślałam sobie, Boże, czy ta kobieta nie jest głodna. W życiu bym nie oddała tego chleba za papierosa. 6

    3Sytuacja obozowa, w której chleb okazuje się środkiem płatniczym, nie jest przypadkiem odosobnionym w historii. W czasach kryzysów ekonomicznych lub klęsk żywiołowych, gdy wartość pieniędzy ulega dewaluacji lub kurczą się zasoby umożliwiające fizyczne trwanie, najbardziej podstawowe produkty, takie jak chleb, zaczynają stanowić środki wymiany. Taka sytuacja była doskonale znana w okresie średniowiecza we Francji, kiedy cena bochenka regulowała ceny innych produktów. Chleb pszenny decydował o cenach innego pieczywa, które musiało być tańsze. Pomimo wahań kursu pszenicy można było co najwyżej zmienić wagę chleba, ale nie jego cenę 7. Chleb był zatem pewnym punktem odniesienia w chybotliwym i niepewnym świecie przednowoczesnym i jako taki stabilizował rzeczywistość.

    4Z podobnymi procesami o charakterze ekonomicznym, w których rolę głównego środka płatniczego odgrywa chleb, spotyka się w kontekście świata obozowego. Uniwersum to posiadało własny rynek, funkcjonujący zgodnie z mechanizmami właściwymi ekonomii kapitalistycznej, reprodukującymi charakterystyczne dla niej struktury społeczne:

    Manipulacje te, prowadzone nieprzerwanie na skalę przechodzącą wszelkie wyobrażenie, składają się stopniowo na zrodzenie wewnętrzno-obozowego świata ekonomicznego i społecznego, ze swymi warstwami uprzywilejowanymi i upośledzonymi, handlem „krajowym” i „zagranicznym”, z cenami artykułów spożywczych i innych, z kursami giełdowymi i ich falowaniem. 8

    5Brak produktów żywnościowych wywołuje zwiększony popyt, a wzrost wartości chleba wpływa na ceny proponowanych usług i produktów. Podobnie w drugą stronę: zwiększona podaż, będąca rezultatem przekazywania paczek, szmuglowania lub pojawienia się żywności pozostawionej przez mordowanych Żydów i wysyłanych do pracy więźniów aryjskich, wywołuje osłabienie kursu chleba, a nawet hiperinflację, która może z chleba uczynić walutę zupełnie bezwartościową:

    Skutkiem sprawnego doręczania przesyłek pocztowych i przesiąkania przez kommando Kompost wielkich ilości żywności z dnia na dzień w obozie spadają ceny chleba, cukru itd. Chleb przestał być dla Aryjczyków atrakcją, nikt go nie żąda i nie przyjmuje jako zapłaty. Walutą obozową stał się obecnie boczek. 9

    Jedynym realnym pożywieniem jest ósemka chleba. W handlu obozowym kosztuje ona 10 zł, a więc cały bochenek 80 zł; ale były też czasy, i to jeszcze w styczniu 1943, kiedy za bochenek płacono 100 i 200 zł, a za jednego papierosa 17 zł. 10

    6Mimo że to chleb jest podstawowym środkiem płatniczym wśród więźniów obozów, istnieją obok niego inne, paralelne waluty, między innymi papierosy 11, alkohol, drogocenne kruszce i kamienie oraz pieniądze. O ile chleb nie stanowi dla załogi SS czy ludności cywilnej szmuglującej towary rzeczy przedstawiającej szczególną wartość ekonomiczną, o tyle wymienione alternatywy płatnicze mogą zdziałać więcej, gdy trzeba przeprowadzić transakcje wykraczające poza uniwersum obozu. Ekonomika świata obozowego jest powiązana z zewnętrzem instytucji totalnej, egzystującymi tam rynkami, na których odbywa się handel. Osoby żyjące na granicy tych światów, tak jak załoga instytucji totalnej, nie przyjmują zapłaty w chlebie, gdyż w ich świecie jest to pożywienie najniższej rangi, niemogące funkcjonować jako środek płatniczy. W ten sposób w zależności od sytuacji, potrzeby lub usługi w obozie może być wymagana inna „waluta”, waluta z „tamtego świata”:

    Pewnego dnia dowiedziałem się od blokowego, iż jest zbiórka pieniężna na feldführera i każdy musi dać 5 zł. Śmieję się w duchu z tego ogłoszenia, bo przecież według przepisów więźniowi nie wolno mieć pieniędzy, a u kogo je znajdą, ten zaraz dostaje baty. Ale esesmani są chytrzy i na to wymyślili sposób. Oto blokowy wydaje sekcyjnym chleb i zastrzega, że wolno wydawać chleb tylko za pieniądze. Ci, którzy mają już jakimś sposobem zdobyte pieniądze, płacą haracz. Ale większości nie wydano chleba, robiąc na tym podwójny interes, bo za pajdkę chleba uzyskano nie 5, lecz 10 zł. Jeszcze przy nas wyniesiono kilkadziesiąt chlebów na słowacki blok i sprzedano po 80 zł za bochenek. Nadwyżka, tj. 40 zł na każdym bochenku, została w kieszeni blokowego, drugą część dostał ten, na którego cześć urządzano benefis. Za tydzień znów zbiórka, tym razem na lageraltestera. Sprzedaję więc pożyczoną mi na słowo pajdkę za 10 zł, 5 zł wpłacam, a drugie 5 zł zostało mi na następną składkę, ale głodny poszedłem spać. 12

    Nawet wielu „cywili” zarabiających legalnie po parę tysięcy złotych miesięcznie, a znacznie więcej nielegalnie na handlu ubraniami i biżuterią wynoszonymi z obozu, pobiera bez skrupułów paskarskie ceny od więźniów za bochenek suchego chleba. Niejeden z cywili robi majątek, wykorzystując nasz głód. 13

    7Pomimo niskiej jakości chleba oraz tego, że mógł się psuć, stanowił on wartość uniwersalną, niezbędnik w kontaktach obozowych i pozaobozowych – okazywał się dla więźniów walutą lepszą od innych. Po pierwsze dlatego, że był niezbędny do przetrwania i gotowy do natychmiastowego zjedzenia. Po drugie, nie wymagał żadnych pośredników przy spożywaniu (w przypadku papierosów potrzebny był ogień). Po trzecie, łatwiej dzieliło się go na części niż alkohol, złoto, a nawet papierosy, a przy podziale nie tracił swoich jakości. Po czwarte, po zjedzeniu „dematerializował się” i bezpiecznie „znikał”. Dla porównania papierosy, alkohol, a nawet inne artykuły żywnościowe pozostawiały wonne ślady, nikotyna zaś dodatkowo emitowała dym i błyskała widocznym w ciemnościach żarem. Po piąte, za jedzenie chleba, przynajmniej oficjalnie, nie groziły kary14, czego nie można powiedzieć o innych używkach 15.

    8Pomimo zakazu posiadania pieniędzy oraz rzeczy na własność więźniowie uczynili z chleba – jedynego oficjalnie dostępnego obiektu – środek płatniczy. Pozwalał im zawiązywać relacje o charakterze handlowym, które poza źródłem dochodów od najdawniejszych czasów stanowią podstawowe źródło interakcji i tworzenia społecznych sensów poprzez wzajemną wymianę dóbr 16, a to z kolei zwrotnie wpływa na włączanie w obręb społeczności i mniejszych grup społecznych 17.

    Pieczywo agalmatyczne: skrytki i ukrywanie

    9Poza poruszonymi już znaczeniami chleba funkcjonuje on również jako element specyficznej gry. Jako obiekt o wysokiej wartości w świecie obozu jest skrywany przed mogącymi go zjeść zwierzętami 18i kradnącymi więźniami 19. Nie jest to jednak zadanie proste:

    Najlepiej przespać głód – decyduje Ola i kładzie kromkę na twarzy. Zasypia, wdychając zapach chleba.
    Nagle budzi ją odgłos kroków – pierwsza myśl: gdzie chleb? Nie ma na twarzy ani na pryczy, nie ma na podłodze... a spiesznie oddalające się kroki świadczą, że ktoś uciekł z jej skarbem. 20

    Jest też zakaz trzymania czegokolwiek pod siennikami. Na razie nie mamy co, ale niejeden schowa tam czasem do rana choćby kromkę chleba, aby mieć co przegryźć do gorzkiej kawy. 21

    Podczas snu każdy stara się mieć wszystkie swoje manatki pod głową, ale nawet spod głowy, spod siennika wyciągają chleb, a także obuwie. 22

    10Zarazem jednak, jak już to zostało wspomniane, chlebem więźniów nie są raczej zainteresowani esesmani, a także stojący na szczycie szarej strefy obozowi prominenci 23. Nie oznacza to, że nie uczestniczą oni w tej samej grze, która jednym każe skrywać, a drugim odkrywać i wchodzić w posiadanie kradzionych „skarbów”:

    Jest jakiś esesman, lageraltester, Wyderka i Bubi. Wszyscy otwierają paczki i wyjmują z nich cebulę, słoninę, boczek, cukier, tytoń, jaja itd., a tylko sam chleb, i to ciemny, razowy, rzucają przez okno na koce rozpostarte na ziemi. Każdy blok dostaje po dwa koce chleba. 24

    Do niektórych więźniów zaczynają nadchodzić paczki, ale podczas urzędowego otwierania paczek w obecności esesmana z poczty, niby dla kontroli, Wyderka wyjmuje wszystko, pozostawiając jedynie chleb. 25

    11Niska ranga chleba w hierarchii rzeczy kradzionych przez nazistów czyni z niego obiekt obdarzony wyjątkową właściwością. Jako mało wartościowy dla strażników umyka bowiem ich uwadze, a dzięki temu rośnie prawdopodobieństwo, że nienaruszony trafi do adresata 26. Z tego powodu chleb zyskuje dodatkową funkcję pojemnika i schowka, który umożliwia przekazanie czegoś wartościowego. Z relacji więźniów dowiadujemy się, że w chlebie wysyłanym w paczkach lub przekazywanym nielegalnie przez cywilów skrywano różne przesyłki. Do najbardziej oczywistych należą grypsy i listy 27, ale zdarzało się, że w chlebie zapiekano znacznie większe przedmioty, na przykład książki:

    a wiesz o tym, że już osiemnaście książek otrzymałem zapieczonych w chlebie. Są jednak kucharki – które pamiętają o naszym duchu i sile fizycznej. 28

    12Należy zatem przypuszczać, że poza wiadomościami i literaturą w chlebie przemycano inne rzeczy – leki, narzędzia, przedmioty osobiste, zdjęcia itd. Chleb stawał się w tym przypadku pośrednikiem pomiędzy wewnętrznym światem obozu a zewnętrzem instytucji totalnej, umożliwiając podtrzymywanie naderwanych więzi. Naziści zdawali sobie sprawę, że przesyłane paczki skrywają wiadomości i przedmioty, dlatego je przeszukiwano i „konfiskowano”, chociaż chleb a priori pozostawiano bez kontroli. Ciekawego przypadku chleba jako specyficznej skrytki, służącej do przemytu wiadomości wewnątrz obozu, dostarcza historia więźniarek Ravensbrück. Autorka cytowanych słów nazywa nawet chlebowy pojemnik „szkatułą”, wskazując tym samym na kryjący się w jego wnętrzu skarb:

    Życzenia serdeczne, pocałunki i prezent – pajdka chleba. Ale pajdka niezwykła. – Zdejmij pierwszą kromkę – radzą ofiarodawczynie i oczom pani Haliny ukazuje się w wydrążonej chlebowej szkatule orzeł biały na tle czerwieni. To nic, że orzeł z margaryny, a purpura z marmolady – prezent jest wzruszający i artystycznie wykonany. 29

    13Bożena Shallcross zauważa, że przywołana gra pomiędzy skrywającymi więźniami a poszukującymi strażnikami ma charakter agalmatyczny 30. Określony obiekt pełni z jednej strony swoje codzienne funkcje użytkowe, z drugiej natomiast jest bezwartościowym schowkiem na drogocenne przedmioty. W kontekście chleba opis ten trochę się komplikuje, ponieważ owszem, chleb jest dla załogi obozu bezwartościowy, ale dla więźniów wręcz odwrotnie. O ile zatem dla poszukujących esesmanów wartościowy obiekt może mieścić się wewnątrz chleba, o tyle dla głodnego więźnia, który wszedł w posiadanie czyjegoś chleba, gryps czy zdjęcie mogą się okazać bezwartościowe, a nawet niebezpieczne. Może być wreszcie i tak, że zarówno chleb, jak i przemycona w nim do obozu przesyłka stanowią ogromną wartość, są skarbem obleczonym w skarb, swoistym jajkiem niespodzianką. Zdaniem Shallcross w przypadku opisywanej relacji można mieć również do czynienia z dwustronnym zaprzeczeniem. Poszukujący zakładają, że ukrywający nie są świadomi ich wiedzy o sposobach ukrywania rzeczy, natomiast przemytnicy sądzą, że złodzieje nie znają ich sztuczek i skrytek 31.

    Płynna substancja chleba

    14Wspomniana łatwość metamorfoz obozowego chleba wydaje się stanowić jego główną siłę. Łatwość, z jaką chleb się przeobraża, zarówno jako fizyczny obiekt, jak i nośnik znaczeń oraz funkcji, wyraża się w mnogości jego ofert:

    gąbczasty chleb miał cudowną własność (…). On miał smak według wyboru. Mój na przykład miał smak makowca, który jadłem w domu w sobotę rano. 32

    15Jego plastyczna i bezwonna substancja pozwalała się łatwo dzielić i kryć, co czyniło z niego dobry środek płatniczy. Te same właściwości umożliwiają przemianę pokawałkowanej i amorficznej substancji chleba w inne obiekty.

    16Pierwsze z nich to przedmioty i rzeźby. Chleb przeżuwany w ustach nie stawia oporu, oddaje się twórczej woli artystycznej lub rzemieślniczej. Pozwala ona przemieniać chlebową substancję i tworzyć rzeźby, które w kontekście społecznym ożywają jako przedmioty o wielorakich funkcjach: komemoratywnych (pamiątka), ludycznych (gry), sakralnych (różaniec) 33, intelektualnych (szachy i warcaby)34 czy estetycznych (rzeźba):

    Kasia Czajka dostała na imieniny od Hanki tort z chleba z dekoracją przedstawiającą ognisko na leśnej polanie. Świerki i stos drewienek wycięte były ze skórki od chleba, płomyki ognia i wieczorna zorza zrobione z margaryny cieniowanej marmoladą. Ileż trudu w to włożyły koleżanki, ile samozaparcia kosztował ten prezent, wiedzą i Kasia, i uczestniczki imieninowej uroczystości. 35

    17Podobnie jak wypiek chleba w piecu doprowadza do jego substancjalnej przemiany 36, tak człowiek i jego ślina, ręka oraz wola wpływają na materię chleba, kreując nową jakość – przedmioty. Proces wytwarzania obiektów wydaje się szczególnie doniosły z bardzo prozaicznego względu. Biorąc pod uwagę panujący w obozach głód oraz ogromną wartość chleba w więźniarskich ramach społecznych, czynność rzeźbienia z chleba urasta do aktu heroicznego lub nieomal masochistycznego. Odjęcie sobie chleba od ust, aby potem móc go do ust włożyć, rzuć, posmakować, nie jedząc, i wreszcie wbrew rozsądkowi i potrzebie wyjąć, musi w przywołanym kontekście być szczególnie trudne. Choć relacje zaświadczają, że w obozach wykonywano z chleba rozmaite obiekty, to wspomniane właściwości chleba, a tym samym jego prekarny status, nie pozwoliły wielu tym przedmiotom na przetrwanie. Jedyny przedmiot wykonany z chleba, który ocalał po dziś dzień w Państwowym Muzeum na Majdanku, to różaniec 37. Jak zauważają więźniowie, choć obiekty takie były w obozie powszechne, o ich obecności mogą świadczyć dzisiaj zazwyczaj tylko relacje:

    Jeden z byłych więźniów Auschwitz pisze: „Nie pamiętam nazwiska tego więźnia, który wykonał co najmniej 10-centymetrowej wysokości figurki szachowe. Wykonał on również postać Tadeusza Kościuszki na koniu. Figurki te były bardzo ładne i wykonane były z chleba. Szkoda, że one nie zachowały się do dziś”. 38

    18Pod tym względem niezwykła historia wiąże się z ofiarowaną Państwowemu Muzeum Auschwitz-Birkenau maleńką rzeźbą-portretem (3,4 cm × 2,1 cm), która jest jednym z niewielu – jeśli nie jedynym – ocalonych obiektów o charakterze świeckim:

    Według relacji właścicieli rzeźba w chlebie została znaleziona zaraz po wojnie na terenie obozu. Nie znamy autora portretu, jednakże sposób wykonania, a przede wszystkim wielka precyzja i dbałość o szczegóły, sugeruje profesjonalnego artystę. Dokładnie oddane rysy twarzy, indywidualistyczne ich potraktowanie, bruzdy przecinające policzki i czoło, ostry nos i głęboko osadzone oczy. 39

    19Nad zagadkową historią rzeźby należałoby się zapewne nieco niżej pochylić. Trzeba byłoby zapytać, kto ją wykonał i kogo obraz przechowuje. Ojca, za którym tęsknił/a autor/ka, innego więźnia, a może jest to autoportret? W kontekście dyskusji o możliwości przedstawienia piekła zagłady odpowiedź na to pytanie wydaje się ważna. Dzieło stanowi bowiem najprawdopodobniej twórczość z samego obozu, odzwierciedla bardzo dokładnie dystynktywne rysy twarzy modela, którego autor na swój sposób ocalił od zapomnienia. Jest to być może oblicze jednej z niezliczonych bezimiennych ofiar.

    20Drugi typ aktu przemienienia chleba wiąże się z jego właściwością leczniczą. Dziesiątkowani w obozie przez biegunkę (dürchfall) więźniowie, nie mając leków, leczyli się między innymi węglem ze spalonego drzewa 40, ale i chleba:

    Ja już wczesną wiosną 1941 r. przeszedłem tę chorobę i wyleczyłem się sam, stosując trzydniową głodówkę i jedząc trzy razy dziennie wyłącznie węgiel ze spalonego chleba. 41

    21W tej samej relacji wspomina się także o więźniu, który nie potrafił odmówić sobie chleba, co sprowadziło na niego śmierć. W tym szczególnym kontekście chleb ujawnia zatem skrywaną sprzeczność spod znaku pharmakonu, czyniącą z niego zarówno lek 42, jak i truciznę 43. Ostatnia metamorfoza chleba wiąże się z bardzo ważnym dla wielu więźniów chrześcijańskich wymiarem sacrum i wiary – chleb przemienia się w hostię:

    Wigilia w bloku 18a miała charakter religijny. Więzień – ksiądz katolicki – dostał chleb i zastąpił nim Hostię. 44

    W święta Bożego Narodzenia 1940 roku pierwsi dodaliśmy sobie ducha przetrwania, składając szczere życzenia świąteczne, dzieląc się kawałkiem chleba. 45

    22Zdaniem Georga Simmla rytuał przemienienia ma szczególnie doniosłe znaczenie, ponieważ pozwala przezwyciężyć egoizm jedzenia i uczynić zjadany przez każdego inny kawałek chleba substancjalnie identycznym ciałem Chrystusa 46. Egalitarny charakter tego aktu przekracza zatem produkowane przez jedzenie dystynkcje i pogłębia sens zjadanego chleba, ponieważ pozwala każdemu na mityczną i kanibalistyczną inkorporację bóstwa oraz, co najważniejsze, na utworzenie wspólnoty Kościoła 47. Pod tym względem przemiana chleba w hostię wzmacnia więźniów chrześcijan nie tylko duchowo, ale również społecznie, zacieśnia więzy w obrębie religijnej ramy wspólnoty.

    Wolność a pamięć w ciele

    23W wielu relacjach więźniów da się zauważyć specyficzny stosunek do chleba. Okazują mu najwyższy szacunek, nie mogą znieść widoku niszczejącego chleba, gromadzą go, magazynują ponad miarę, a ich kubki smakowe na widok pieczywa ulegają samoczynnej aktywności/stymulacji 48. Doświadczenie obozu wyraża się jednak nie tylko w sprzeciwie wobec marnowania choćby kruszyny chleba, ale także w związanych z nim rytuałach i nawykach, które zostały ucieleśnione jako pamięć zapisana w ciele 49:

    Pierwsze moje pytanie, gdy wracam z pracy do domu, to: czy jest chleb i czy jest tego chleba dosyć na kolację i śniadanie (…). Nie pozwalam również deptać okruchów chleba, którymi karmię ptaki. To, co dla otoczenia jest śmieszne, dla mnie jest pewnego rodzaju rytuałem, gdyż chleb niejednemu więźniowi ratował życie. 50

    Zbieram każdy zauważony okruch chleba i odruchowo kieruję go do ust, co kwitowane jest często uśmiechem przez moją rodzinę. Resztkami pożywienia karmię ptactwo, gromadzące się licznie prawie przez cały rok. 51

    Poza tym od czasu do czasu jeszcze coś ukradkiem schowam, na później. 52

    Chodzi mi o szacunek dla naszego pożywienia, szczególnie dla chleba. W obozie zawsze pragnąłem, ażeby jeszcze kiedyś nadszedł taki dzień, w którym kilogramowy bochenek chleba będzie tylko dla mnie jednego. Dlatego nie pozwalam wyrzucać czerstwego pieczywa i zjadam, jakie by było twarde. Miewam takie okresy (bo chyba tak by to trzeba było nazwać), gdy nie używam noża, ażeby chleb ukroić, tylko posługuję się rękami [podkr. – Ł.P.]. 53

    24O ile w obozie myśli o chlebie i jego smak przywoływały wspomnienia domu, przesyłany przez rodzinę utwierdzał o ciągłej przynależności do niej, o tyle po wojnie jego widok przypominał więźniom o rzeczywistości obozowej. Wiele rytuałów i sposobów obchodzenia się z pieczywem utrwaliło się w formie zrodzonej podczas uwięzienia. Ucieleśniane w codzienności są znakiem przeszłości i symbolem określonych wartości, które urzeczywistniają się poprzez nabożny stosunek do chleba. Szacunek do chleba oznacza szacunek do życia, szczególnie tego wątłego i słabszego, dlatego chlebem dokarmia się ptaki 54. Odmienność w obchodzeniu się z chlebem bywa jednak czasami boleśnie uświadamiana przez rodzinę lub ludzi, którzy przyglądają się różnym, nie zawsze uświadomionym lub silniejszym od woli „dziwactwom”. Siła nawyku i rytuału może doskwierać, wywoływać uczucie zawstydzenia, a także stanowić niebezpieczeństwo wystawienia się na śmieszność w sytuacji społecznej. Dla więźniów praktykowane od lat rytuały oraz stosunek do chleba i pożywienia są ważnym elementem ich tożsamości – bywają z nich dumni jako ze wskaźnika szczególnego rodzaju oświecenia.

    Podsumowanie

    25Chleb jako podstawowy pokarm może metonimicznie oznaczać każdy posiłek 55. Jedzenie stanowi fundamentalną dla człowieka praktykę, która włącza go w porządek społeczny i socjalizuje. Praktyki związane z chlebem mogą uprzedmiotawiać, sygnalizować nierówności, odsuwać na margines grupy, ale zarazem upodmiotawiają, spajają ludzi i służą inkluzji. Dzielenie się chlebem – z pozoru nierozsądne z racji panującego w obozie głodu – może paradoksalnie uratować życie, gdyż w chwilach rozmaitych kryzysów ocalenie może przyjść tylko od drugiego człowieka lub grupy społecznej. Chleb może być pożywieniem, ale również przedmiotem handlu i walutą, pojemnikiem, materiałem i substancją. Stanowi plastyczny obiekt, który ulega licznym metamorfozom w zależności od społecznych potrzeb. Po wojnie chleb staje się symbolem więziennego życia, wokół którego koncentrują się wspomnienia osadzonych. Pamięć o obozie wyraża się w codziennych praktykach związanych z chlebem, w wielkim szacunku do niego, w rytuałach, a także obozowych nawykach, które, choć nie zawsze uświadomione, są ucieleśnioną i żywą pamięcią stamtąd.

    26Zdaniem Marka Krajewskiego chleb jako pożywienie nie może zostać nazwany przedmiotem 56. Przedstawione skrótowo studium chleba wydaje się jednak tej tezie przeczyć, wyraźnie widać bowiem zacieranie się granicy pomiędzy jedzeniem a rzeczą. Jeśli stworzyć kontinuum jedzenie–przedmiot, to chleb i różne jego formy mieszczą się na wszystkich istotnych punktach takiej osi. Pełni funkcje typowo żywieniowe, zamienia się w możliwą do skonsumowania walutę czy pojemnik, by wreszcie zostać przedmiotem, którego forma uniemożliwia zjedzenie 57. Chleb staje się formą reprezentacji, fundamentem i włącznikiem, który uruchamia wspomnienia z obozu, ale także zapewnia im bezpieczne trwanie.

    Notes de bas de page

    1 Zasygnalizowany wątek jest szeroko omówiony w publikacji: Ł. Posłuszny, Więziotwórcze funkcje chleba w obozie koncentracyjnym, w: Kultura jedzenia, Jedzenie w kulturze, red. M. Błaszkowska, K. Kleczkowska, A. Kuchta i inni, AT Wydawnictwo, Kraków 2014, s. 122–131; http://www.maska.psc.uj.edu.pl/numery/monografie-naukowe/kultura-jedzenia-jedzenie-w-kulturze.

    2 Słowo „kompan” pochodzi od dzielenia się chlebem – fr. com-pain (razem-chleb). M. Toussaint-Samat, Historia naturalna i moralna jedzenia, tłum. A.B. Matusiak, M. Ochab, W.A.B., Warszawa 2002. Zob. Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1984 s. 92–93.

    3 Dokładny opis zjawiska własności i grabieży można znaleźć w: A. Strzelecki, Grabież mienia ofiar, w: Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 2: Więźniowie – życie i praca, red. W. Długoborski, F. Piper, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim-Brzezinka 1995, s. 111–138.

    4 Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 172.

    5 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966, s. 73.

    6 Wanda Betlińska, fragment wywiadu, który nie ukazał się w książce: P. Greń, Ł. Posłuszny, Pytanie o pamięć. Relacje autobiograficzne więźniów obozów koncentracyjnych, Aureus, Kraków 2012, s. 175–191.Wanda Betlińska wspomina również o chlebie jako zapłacie za usługi seksualne: tamże, s. 189. To samo dotyczyło w obozie chłopców: tamże, s. 114–115.

    7 M. Toussaint-Samat, Historia naturalna…, s. 225–230.

    8 S. Laks, Gry oświęcimskie, Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim 1998, s. 90.

    9 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 146.

    10 Tamże, s. 54.

    11 Więcej o nikotynie w obozie Auschwitz-Birkenau można przeczytać w: Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Używki w obozie oświęcimskim, „Przegląd Lekarski” 1975, nr 1(32).

    12 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 54.

    13 Tamże, s. 101.

    14 Poza szczególnymi miejscami czy wydarzeniami: „Niektórzy więźniowie zabierają chleb ze sobą do pracy, ale jest to zakazane i kapowie to tępią”, tamże, s. 73. Por. historię dziewczynki, którą za podarowany chleb zamordował esesman. Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Relacje, sygn. VII/M-387, T. Gorczyca, k. 2 [przy odwołaniach do dokumentów archiwalnych pojawia się skrót „k” i cyfra lub litera „b”. Litera „k” oznacza skrót od słowa „karta”, natomiast „b” to „brak”, czyli np. k.b. to „karty brak”].

    15 Palenie papierosów nie zawsze było dozwolone, np. kobietom w Birkenau zabraniano palenia. Por. Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Używki w obozie oświęcimskim.

    16 G. Simmel, Wymiana jako środek przezwyciężenia czysto subiektywnego znaczenia wartości przedmiotu, w: Socjologia. Lektury, red. P. Sztompka, M. Kucia, Znak, Kraków 2005, s. 81–82.

    17 G. Simmel, Obcy, w: Socjologia, s. 580–582.

    18 Chleb mógł też zjeść szczur lub mysz. Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 98.

    19 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 60.

    20 D. Brzosko-Mędryk, „Mury” w Ravensbrück, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa, 1979, s. 111.

    21 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 37.

    22 Tamże, s. 73.

    23 Bywały jednak okresy, gdy cała zawartość paczek trafiała do magazynów SS. Więcej o paczkach: T. Iwaszko, Zakwaterowanie, odzież i wyżywienie więźniów, w: Auschwitz 1940–1945, s. 46–47; A. Strzelecki, Grabież mienia ofiar, s. 116.

    24 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 72.

    25 Tamże, s. 106

    26 Paczki mogły otrzymywać tylko te osoby, których rodziny było na to stać lub organizacje pomagające więźniom znały dane osadzonych. Natomiast „nie mogli skorzystać z tego udogodnienia radzieccy jeńcy wojenni, więźniowie Żydzi lub więźniowie, których rodziny przebywały na terenach wyzwolonych”. T. Iwaszko, Zakwaterowanie…, s. 46.

    27 Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Grypsy, sygn. IV-44, S. Wrzosa, k.15.

    28 Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Grypsy, sygn. IV-100, H. Szcześniewski, k.b.

    29 D. Brzosko-Mędryk, „Mury” w Ravensbrück, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1979, s. 50–51.

    30 B. Shallcross, Rzeczy i zagłada, Universitas, Kraków 2010, s. 25.

    31 Tamże, s. 43.

    32 Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, Wspomnienia, t. 251, D. Arad, Przeżyć Auschwitz, k. 60–61.

    33 Każda z kulek różańca imitowała rozdawane więźniom w obozie bochenki chleba poprzez linie dzielące ją na osiem kawałków. Fotografię można obejrzeć na stronie PMM: http://www.majdanek.eu/articles.php?acid=285 [data dostępu: 10.11.2014].

    34 Relacja Alfonsa Wrony z 16 XII 1972, k. 246. Za: P. Greń, Ł. Posłuszny, Społeczny wymiar kultury fizycznej w obozach koncentracyjnych, „Rita Baum” 2012, nr 24, s. 57.

    35 D. Brzosko-Mędryk, „Mury” w Ravensbrück, s. 51.

    36 P. Kowalski, Chleb nasz powszedni. O pieczywie w obrzędach, magii, literackich obrazach i opiniach dietetyków, Ossolineum, Wrocław 2000, s. 74.

    37 Z wywiadu z Martą Jabłońską, pracowniczką działu muzealiów Państwowego Muzeum na Majdanku.

    38 A. Sieradzka, Ślady historii. Ze zbiorów Muzeum Auschwitz, „Oś – Oświęcim – Ludzie – Historia – Kultura” 2012, nr 50, s. 14, http://pl.auschwitz.org/m/index.php?option=com_content&task=view&id=818&Itemid=102.

    39 Tamże, s. 14. Pod podanym adresem bibliograficznym można również obejrzeć zdjęcie obiektu.

    40 A. Kowalczyk, Refren kolczastego drutu. Trylogia prawdziwa, Urząd Miejski, Pszczyna 1995.

    41 Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 98. Relacja: Władysław Jabłecki.

    42 W przeszłości nasączony lekami miąższ chleba używano do okładów przy chorobach skóry: M. Toussaint-Samat, Historia naturalna…, s. 226.

    43 J. Derrida, Dissemination, trans. B. Johnson, University of Chicago Press, Chicago 1981, s. 61–71.

    44 Z relacji Krystyny Aleksandrowicz, za: http://www.wprost.pl/ar/182685/Wigilie-w-obozie-Auschwitz/ [data dostępu: 21.09.2014].

    45 Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 96–97. Relacja: Bolesław Dziamski.

    46 G. Simmel, Socjologia posiłku, w: Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 274.

    47 P. Kowalski, Chleb nasz powszedni…, s. 79–80.

    48 Relacje więźniów: Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 208.

    49 Jedzenie w pośpiechu, z jednej miski, w drodze, na stojąco lub na uboczu, samemu: tamże, s. 205.

    50 Tamże, s. 209. Relacja: Alojzy Fros.

    51 Tamże, s. 209. Relacja: inż. Czekalski.

    52 Tamże, s. 209. Relacja: Alfred Skrabnia.

    53 Tamże, s. 208. Relacja: Ryszard Sobczyk.

    54 Halina Birenbaum dokarmia np. bezdomne zwierzęta, nie może przejść obok nich obojętnie, gdyż utożsamia się z nimi. P. Greń, Ł. Posłuszny, Pytanie o pamięć, s. 102–103.

    55 P. Kowalski, Chleb nasz powszedni…, s. 68.

    56 M. Krajewski, Są w życiu rzeczy. Szkice z socjologii przedmiotów, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2013, s. 21.

    57 Z wywiadu z Martą Jabłońską, pracowniczką Państwowego Muzeum na Majdanku, wiadomo, że kulki tworzące różaniec są twarde jak kamień.

    Auteur

    • Łukasz Posłuszny

      Uniwersytet Adama Mickiewicza

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de chapitres

    Przestrzeń, miejsce i nie-miejsce wobec pamięci i nie-pamięci

    Łukasz Posłuszny

    Voir plus de chapitres

    Przestrzeń, miejsce i nie-miejsce wobec pamięci i nie-pamięci

    Łukasz Posłuszny

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Zasygnalizowany wątek jest szeroko omówiony w publikacji: Ł. Posłuszny, Więziotwórcze funkcje chleba w obozie koncentracyjnym, w: Kultura jedzenia, Jedzenie w kulturze, red. M. Błaszkowska, K. Kleczkowska, A. Kuchta i inni, AT Wydawnictwo, Kraków 2014, s. 122–131; http://www.maska.psc.uj.edu.pl/numery/monografie-naukowe/kultura-jedzenia-jedzenie-w-kulturze.

    2 Słowo „kompan” pochodzi od dzielenia się chlebem – fr. com-pain (razem-chleb). M. Toussaint-Samat, Historia naturalna i moralna jedzenia, tłum. A.B. Matusiak, M. Ochab, W.A.B., Warszawa 2002. Zob. Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1984 s. 92–93.

    3 Dokładny opis zjawiska własności i grabieży można znaleźć w: A. Strzelecki, Grabież mienia ofiar, w: Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 2: Więźniowie – życie i praca, red. W. Długoborski, F. Piper, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim-Brzezinka 1995, s. 111–138.

    4 Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 172.

    5 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966, s. 73.

    6 Wanda Betlińska, fragment wywiadu, który nie ukazał się w książce: P. Greń, Ł. Posłuszny, Pytanie o pamięć. Relacje autobiograficzne więźniów obozów koncentracyjnych, Aureus, Kraków 2012, s. 175–191.Wanda Betlińska wspomina również o chlebie jako zapłacie za usługi seksualne: tamże, s. 189. To samo dotyczyło w obozie chłopców: tamże, s. 114–115.

    7 M. Toussaint-Samat, Historia naturalna…, s. 225–230.

    8 S. Laks, Gry oświęcimskie, Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim 1998, s. 90.

    9 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 146.

    10 Tamże, s. 54.

    11 Więcej o nikotynie w obozie Auschwitz-Birkenau można przeczytać w: Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Używki w obozie oświęcimskim, „Przegląd Lekarski” 1975, nr 1(32).

    12 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 54.

    13 Tamże, s. 101.

    14 Poza szczególnymi miejscami czy wydarzeniami: „Niektórzy więźniowie zabierają chleb ze sobą do pracy, ale jest to zakazane i kapowie to tępią”, tamże, s. 73. Por. historię dziewczynki, którą za podarowany chleb zamordował esesman. Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Relacje, sygn. VII/M-387, T. Gorczyca, k. 2 [przy odwołaniach do dokumentów archiwalnych pojawia się skrót „k” i cyfra lub litera „b”. Litera „k” oznacza skrót od słowa „karta”, natomiast „b” to „brak”, czyli np. k.b. to „karty brak”].

    15 Palenie papierosów nie zawsze było dozwolone, np. kobietom w Birkenau zabraniano palenia. Por. Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Używki w obozie oświęcimskim.

    16 G. Simmel, Wymiana jako środek przezwyciężenia czysto subiektywnego znaczenia wartości przedmiotu, w: Socjologia. Lektury, red. P. Sztompka, M. Kucia, Znak, Kraków 2005, s. 81–82.

    17 G. Simmel, Obcy, w: Socjologia, s. 580–582.

    18 Chleb mógł też zjeść szczur lub mysz. Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 98.

    19 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 60.

    20 D. Brzosko-Mędryk, „Mury” w Ravensbrück, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa, 1979, s. 111.

    21 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 37.

    22 Tamże, s. 73.

    23 Bywały jednak okresy, gdy cała zawartość paczek trafiała do magazynów SS. Więcej o paczkach: T. Iwaszko, Zakwaterowanie, odzież i wyżywienie więźniów, w: Auschwitz 1940–1945, s. 46–47; A. Strzelecki, Grabież mienia ofiar, s. 116.

    24 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku, s. 72.

    25 Tamże, s. 106

    26 Paczki mogły otrzymywać tylko te osoby, których rodziny było na to stać lub organizacje pomagające więźniom znały dane osadzonych. Natomiast „nie mogli skorzystać z tego udogodnienia radzieccy jeńcy wojenni, więźniowie Żydzi lub więźniowie, których rodziny przebywały na terenach wyzwolonych”. T. Iwaszko, Zakwaterowanie…, s. 46.

    27 Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Grypsy, sygn. IV-44, S. Wrzosa, k.15.

    28 Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Grypsy, sygn. IV-100, H. Szcześniewski, k.b.

    29 D. Brzosko-Mędryk, „Mury” w Ravensbrück, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1979, s. 50–51.

    30 B. Shallcross, Rzeczy i zagłada, Universitas, Kraków 2010, s. 25.

    31 Tamże, s. 43.

    32 Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, Wspomnienia, t. 251, D. Arad, Przeżyć Auschwitz, k. 60–61.

    33 Każda z kulek różańca imitowała rozdawane więźniom w obozie bochenki chleba poprzez linie dzielące ją na osiem kawałków. Fotografię można obejrzeć na stronie PMM: http://www.majdanek.eu/articles.php?acid=285 [data dostępu: 10.11.2014].

    34 Relacja Alfonsa Wrony z 16 XII 1972, k. 246. Za: P. Greń, Ł. Posłuszny, Społeczny wymiar kultury fizycznej w obozach koncentracyjnych, „Rita Baum” 2012, nr 24, s. 57.

    35 D. Brzosko-Mędryk, „Mury” w Ravensbrück, s. 51.

    36 P. Kowalski, Chleb nasz powszedni. O pieczywie w obrzędach, magii, literackich obrazach i opiniach dietetyków, Ossolineum, Wrocław 2000, s. 74.

    37 Z wywiadu z Martą Jabłońską, pracowniczką działu muzealiów Państwowego Muzeum na Majdanku.

    38 A. Sieradzka, Ślady historii. Ze zbiorów Muzeum Auschwitz, „Oś – Oświęcim – Ludzie – Historia – Kultura” 2012, nr 50, s. 14, http://pl.auschwitz.org/m/index.php?option=com_content&task=view&id=818&Itemid=102.

    39 Tamże, s. 14. Pod podanym adresem bibliograficznym można również obejrzeć zdjęcie obiektu.

    40 A. Kowalczyk, Refren kolczastego drutu. Trylogia prawdziwa, Urząd Miejski, Pszczyna 1995.

    41 Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 98. Relacja: Władysław Jabłecki.

    42 W przeszłości nasączony lekami miąższ chleba używano do okładów przy chorobach skóry: M. Toussaint-Samat, Historia naturalna…, s. 226.

    43 J. Derrida, Dissemination, trans. B. Johnson, University of Chicago Press, Chicago 1981, s. 61–71.

    44 Z relacji Krystyny Aleksandrowicz, za: http://www.wprost.pl/ar/182685/Wigilie-w-obozie-Auschwitz/ [data dostępu: 21.09.2014].

    45 Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 96–97. Relacja: Bolesław Dziamski.

    46 G. Simmel, Socjologia posiłku, w: Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 274.

    47 P. Kowalski, Chleb nasz powszedni…, s. 79–80.

    48 Relacje więźniów: Z. Jagoda, S. Kłodziński, J. Masłowski, Więźniowie Oświęcimia, s. 208.

    49 Jedzenie w pośpiechu, z jednej miski, w drodze, na stojąco lub na uboczu, samemu: tamże, s. 205.

    50 Tamże, s. 209. Relacja: Alojzy Fros.

    51 Tamże, s. 209. Relacja: inż. Czekalski.

    52 Tamże, s. 209. Relacja: Alfred Skrabnia.

    53 Tamże, s. 208. Relacja: Ryszard Sobczyk.

    54 Halina Birenbaum dokarmia np. bezdomne zwierzęta, nie może przejść obok nich obojętnie, gdyż utożsamia się z nimi. P. Greń, Ł. Posłuszny, Pytanie o pamięć, s. 102–103.

    55 P. Kowalski, Chleb nasz powszedni…, s. 68.

    56 M. Krajewski, Są w życiu rzeczy. Szkice z socjologii przedmiotów, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2013, s. 21.

    57 Z wywiadu z Martą Jabłońską, pracowniczką Państwowego Muzeum na Majdanku, wiadomo, że kulki tworzące różaniec są twarde jak kamień.

    Historie afektywne i polityki pamięci

    X Facebook Email

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Posłuszny, Łukasz. (2015). Materiał, przedmiot i obiekt komemoratywny. Studium chleba w kontekście obozu koncentracyjnego. In E. Wichrowska, A. Szczepan-Wojnarska, R. Sendyka, & R. Nycz (éds.), Historie afektywne i polityki pamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5355
    Posłuszny, Łukasz. « Materiał, przedmiot i obiekt komemoratywny. Studium chleba w kontekście obozu koncentracyjnego ». In Historie afektywne i polityki pamięci, édité par Elżbieta Wichrowska, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5355.
    Posłuszny, Łukasz. « Materiał, przedmiot i obiekt komemoratywny. Studium chleba w kontekście obozu koncentracyjnego ». Historie afektywne i polityki pamięci, édité par Elżbieta Wichrowska et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5355.

    Référence numérique du livre

    Format

    Wichrowska, E., Szczepan-Wojnarska, A., Sendyka, R., & Nycz, R. (éds.). (2015). Historie afektywne i polityki pamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170
    Wichrowska, Elżbieta, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz, éd. Historie afektywne i polityki pamięci. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170.
    Wichrowska, Elżbieta, et al., éditeurs. Historie afektywne i polityki pamięci. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement