Mapowanie Auschwitz
p. 445-452
Texte intégral
1Pisząc przed laty, że Holokaust umiera („The Holocaust is dying”) 1, Susan Gubar uznała ten proces za nieuchronny. Stawiając diagnozę o nieodwołalności erozji Zagłady, wzięła pod uwagę przede wszystkim rodzaje recepcji Zagłady i pamięci o niej oraz powiązane z nimi strategie rekonstrukcyjne odzwierciedlające doraźne ideologie 2. Wskazała ponadto – jako na dalsze przyczyny owego stanu rzeczy – na umieranie świadków i ocalałych z Zagłady oraz na (dziś mniej oczywiste) nieuznawanie poetyckich głosów prozopopeicznych w dyskursie wraz perspektywą dziś nazywaną postpamięcią. Tym samym jej Poetry After Auschwitz. Remembering What One Never Knew – swoiste kompendium amerykańskiej poezji na temat Zagłady – zaznaczyło pewien etap w historii dyskursu o Zagładzie, na którym dzięki autorytetowi Gubar nastąpiło akceptujące przejście od historycznych świadectw ocalonych do artystycznej ekspresji tych, dla których Zagłada jest wyłącznie zapośredniczoną lekcją historii, by wspomnieć choćby kontrowersyjne wiersze Sylvii Plath na ten temat. Niedawno Alvin H. Rosenfeld powtórzył za Gubar obserwację o erozji Holokaustu w The End of Holocaust 3. Jego diagnoza jest jednak diametralnie różna. Przede wszystkim dotyczy wpływu amerykańskiej kultury masowej na świadomość o Holokauście. Zdaniem Rosenfelda w myśleniu o Zagładzie doszło do niekorzystnego projektowania tego historycznego wydarzenia na fakty ludobójstwa bardzo od niego różne. Gubar żywi nadzieję na przetrwanie pamięci o Zagładzie dzięki dyskursowi Żydów i nie-Żydów, Rosenfeld zaś dopatruje się źródeł kryzysu w podejściu nieesencjalistycznym, w rezultacie którego Zagłada traci swą wyjątkowość.
2Zgoda na taką ocenę stanu rzeczy nie jest łatwa nawet dla kontestatora ostatniej fazy myślenia o Zagładzie. Jak bowiem zapobiegać faktycznej wielowymiarowości obumierania Zagłady? Gubar wierzy, że poprzez kontynuację dyskursu i różne jego strategie angażujące pamięć o Zagładzie, świadome jej kryzysu czy wyczerpywania. Poczucie kryzysu jest jednak procesem towarzyszącym różnym formom refleksji nad Holokaustem właściwie od końca wojny. Wtedy wołano o ochronę terenów poobozowych, o spisywanie wspomnień byłych więźniów, zaczynano mówić o nieadekwatności języka wobec Zagłady. Obecnie świadomość kryzysu dotyczy innych spraw, głównie narastającej komercjalizacji przestrzeni masowej śmierci w muzeach-obozach. Turystyczna komercjalizacja niemal dosłownie zasłania przestrzeń tamtego wydarzenia kafeteriami i innymi punktami usługowymi dla zwiedzających i w paradoksalny sposób dematerializuje obóz-muzeum, tak jak wedle Lyotarda kapitalizm dematerializuje współczesny świat 4. Strona internetowa muzeum w Oświęcimiu, na którą wypadałoby zajrzeć przed udaniem się do tego miejsca pamięci, zawiera listę możliwości otwierających się przed zwiedzającymi. Można zatem wybrać ofertę zwiedzania z przewodnikiem lub ofertę zwiedzania indywidualnego – w ramach tych podstawowych kategorii proponowane są też różne rodzaje wycieczek. Oczywiście, należy brać pod uwagę cenę 5. Pieniądz i jego wymiana na terenie poobozowym są z jednej strony koniecznością związaną z utrzymaniem muzeum, a z drugiej częścią przekształcania go w instytucję podobną do spopularyzowanych średniowiecznych sal tortur takich jak w London Tower. Odbiorcy oczekują dreszczu sensacji i obóz-muzeum ma jej dostarczyć 6. Pytanie, czy oczekiwanie na takie przeżycie dwudziestowiecznego horroru realizuje się w percepcji zwiedzających. „Mapowanie” Auschwitz zawiera jednak wiele innych możliwości, z których pragnę wskazać na potencjalność innego, pozbawionego estetyzacji i sensacyjności typu percepcji, rozumianego jako podjęcie próby własnej, opartej na kontestacji topografii tego miejsca pamięci.
3Turyzm jest jednym z najczęściej analizowanych i kontestowanych tropów percepcji muzeum-obozu. Władze muzeów wprowadzają scenariusze zwiedzania konstruowane na wzór narracji pielgrzymkowych i inicjacyjnych. Ta matryca posiada linearną ciągłość i wyraźnie określony cel kognitywno-edukacyjny, choć niekoniecznie odpowiada na konkretne tożsamościowe zapotrzebowania poszczególnych grup narodowych i etnicznych 7, kreując odbiorcę jako niepełny, nie do końca zrealizowany podmiot. Zakłada ona, że dopiero zapoznanie się z miejscem pamięci może domknąć proces modernistycznego Bildung. Doświadczenie obozu łączy się z imperatywem etycznym: „jeśli dziś istnieje jakikolwiek niezbędny rite de passage w życiu człowieka, to jest nim przejście przez pozostałości Auschwitz” 8. Tymczasem podążając tak wytyczonym szlakiem, zwiedzający zapewne nie zgubi się, ale straci szansę na zindywidualizowaną odpowiedź. Szlaki zwiedzania nie powodują uruchomienia indywidualnego mechanizmu (post)pamięci, lecz polegają na sterowaniu widocznym w masowych „misjach” do Oświęcimia czy w kreowaniu przez muzeum mistagogicznej narracji włączającej odbiorcę do grupy Geheimnisträger, czyli „nosicieli tajemnicy”. Wcześniej to członków Sonderkommando uważano za dopuszczonych do grona wtajemniczonych. Dziś przejście przez misterium Oświęcimia jest dostępne dla każdego. Po wstępnych rytuałach związanych z wejściem na teren obozu kończy się liminalny etap szlaku turystycznego i może nastąpić stopniowe rozpoznanie tajemnicy, czyli stanięcie oko w oko z czystym złem i śmiercią. Taka retoryka, wprowadzając negatywną ideę pielgrzymkowej inicjacji w cierpienie, nasila postreligijny wymiar zwiedzania. Dlaczego jej celem ma być identyfikacja odbiorcy z ludźmi z Sonderkommando? Dlaczego etap postliminalny nie mógłby być spełnieniem inicjacji kenotycznej i utożsamieniem się z postacią skrajnie wyniszczonego Musselmanna? Chodzi przecież o dotarcie do bezsensu zmechanizowanej śmierci masowej i odnalezienie śladów podmiotowości w takim umieraniu, o przekroczenie zuniwersalizowanej perspektywy i partykularne połączenie się z więźniami w ostatnim ogniwie procesu cierpienia i zabijania.
4Ten projekt wycieczek zakłada, że ideologia antysemicka prędzej czy później ujawni się w publicznym zachowaniu Polaków, w języku polskiej ulicy. Jest to forma myślenia życzeniowego od zawsze wpisanego w mitologiczne korzenie narracji pielgrzymkowej jako narażonej na niebezpieczeństwa i stopniowo je pokonującej. Performatywne przejście przez aporię wyrzeczeń, przytłaczającą mnogość doznań i informacji o Zagładzie ma być doświadczeniem powielającym archetypiczny wzór wyjścia Hebrajczyków z Egiptu, ziemi niewoli.
5Spójrzmy równie krytycznie na inne praktyki stosowane przez muzeum-obóz w Oświęcimiu. W decyzjach kuratorskich lub konserwatorskich, jak i w instytucjonalnym dyskursie na pierwszy plan wysuwana jest wartość autentyzmu materialnego świata obozowego. Przedmiotowa i materialna spuścizna po Zagładzie, będąc jedynym bezpośrednio dostępnym odbiorcy fragmentem przeszłości, może ułatwić stworzenie materialnej więzi ze zmarłymi. Jest ona istotnym zwornikiem wielkiej narracji obozowej, łączącej deklaratywne zapewnienie o autentyczności z zachowywaniem trwałości materialnego świata obozu (począwszy od infrastruktury, po drobne przedmioty wystawione w gablotach) 9. Nietrwałość widoczna w kształtach i fakturze wystawianych przedmiotów wynika z upływu czasu i starzenia się, z podrzędnej jakości surowców i nierzadko niewłaściwych warunków ekspozycji, toteż ich autentyczność jest z konieczności powiązana z czynnościami konserwatorskimi. Należy również liczyć się z coraz częstszym zastępowaniem ich przez kopie, przez obozowe symulakra. Wraz z każdą interwencją konserwatora, podjętą w trosce o zachowanie obiektów, powolne obumieranie przedmiotu zostaje powstrzymane i jego życie przedłużone. Ujawnia się tu jednak pewien paradoks: odrestaurowany przedmiot jest mniej autentyczny, ponieważ każdy zabieg konserwatorski ingeruje w jego substancję i prowadzi do jego zmiany, a nawet do innej ontologii, choć w żaden sposób nie kwestionuje jego proweniencji czy genealogii, jak chcieliby tego rewizjoniści Zagłady.
6Niewątpliwie walor autentyczności powinien być precyzyjniej skonceptualizowany. Naturalna patyna, biologiczne procesy destrukcji i ich oznaki są tu uważane za niepożądane, zdają się budzić niepokój i mają uzasadniać kuratorską ingerencję. Rozumienie kategorii autentyzmu jako stanu „idealnie niezmiennego”, bliskiego oryginalnemu czy wyjściowemu stanowi przedmiotu, wyklucza zmianę w jego biografii lub omija jej obecność. Do jakiego stopnia autentyczny jest przedmiot od czasu do czasu „odmładzany” i sztucznie podtrzymywany w swej materialności? Należałoby raczej przemyśleć autentyzm: zrezygnować z absolutyzacji niezmienności i dopuścić minimalną choćby interwencję człowieka, tak aby autentyzm przedmiotów nie był ich niezmienną, idealną właściwością, lecz zróżnicowanymi, zmutowanymi stanami materialności powiązanymi z jej proweniencją. Służyć temu może Lyotardowska koncepcja „tensora”, czyli wprowadzenia w znak napięcia mającego na celu rozbicie jego jednoznaczności. W tym wypadku chodziłoby o włączenie w obręb reprezentacji materialno-przedmiotowej nie tylko napięcia, ale przede wszystkim powodującego je przypadku i zmiany jako gwarancji heterogeniczności opierającej się esencjalizmowi.
7Z jednoznaczną projekcją autentyzmu artefaktów wiążą się również inskrypcje na terenie byłego obozu umieszczone przy wielu ekspozycjach. Nie chodzi tu o historyczne inskrypcje typu Zum Baden czy Zum Disinfektion, będące ramą późniejszych narracji, lecz o napisy współczesne. Predeterminują one niedyskursywną percepcję artefaktów – czasem przez prostą i użyteczną ich identyfikację, a czasem dostarczając odbiorcy interpretacyjnych soczewek. Zamiast otwierać na percepcję przedmiotów jako takich, prowadzą ku znaczeniu zuniformizowanemu, podsuniętemu odbiorcy w gotowej formie. Obramowana tekstowo „materialna wspólnota rzeczy”, by użyć słów Waltera Benjamina, milczy, nie sprzyjając stymulowanej afektywnie pamięci.
8Ogląd podstawowych funkcji reprezentacji i percepcji muzeum-obozu (na przykładzie Oświęcimia-Brzezinki) prowadzi do konstatacji o kryzysie czy końcu wielkiej narracji obozowej, będącej rodzajem matrycy skonstruowanej na potrzeby zwiedzających tak, by obejmowała cały działający tam niegdyś mechanizm ludobójstwa. W tym punkcie moja kontestacja Zagłady pozornie zbiega się z oceną Gubar. Mam tu jednak na myśli możliwość pewnego oporu wobec przepowiedni o końcu Zagłady poprzez wiarę w tożsamość osobową zwiedzającego, nie tyle opartą na wczuciu, co objawiającą się w nieciągłym, rwanym rytmie zbudowanym na epizodach, w tym wypadku na epizodach widzenia, błyskowych momentach budzących z muzealnego znużenia oglądaniem czy zanurzenia w kontemplacji 10. Epizod taki może być reakcją sprowokowaną przez niewłaściwe zachowanie innych odbiorców, tak jak to uchwycił Tadeusz Różewicz w opowiadaniu Wycieczka do muzeum, w którym dwóch młodych ludzi śmieje się głośno, zaglądając do pieca krematoryjnego. Założenie, że zdenarratywizowana epizodyczność zwiedzania może wyzwolić podmiot z pasywnego podążania linearnymi i ciągłymi szlakami ustalonymi przez muzeum, potwierdza się w reakcjach odbiorców pozostawionych samym sobie, dopiero po wędrówce przez przestrzeń obozu stawiających sobie pytania czy szperających w książkach 11.
9Punktowa – w sensie Barthes’owskiego punctum sprzeciwiającego się horyzontalnemu i monotonnemu studium – epizodyczność mapowania może doprowadzić do kognitywnej i etycznej reakcji odbiorcy. Jacques Rancière i Michael Taussig oczekują tak znaczącej reakcji jako odpowiedzi mającej wyrazić odpowiedzialność 12. Aby jaśniej to przedstawić, wrócę do epizodu zarejestrowanego przez narratora opowiadania Wycieczka do muzeum Różewicza. Jest to scena podwójnej obserwacji: zaglądający do pieca chłopcy są nieświadomi tego, że patrzy na nich narrator. Ich podglądactwo reprezentuje zwulgaryzowany rodzaj powierzchownej percepcji tego miejsca. Otwarcie drzwiczek pieca nie otwiera Blake’owskich „drzwi percepcji”. To obozowe podglądactwo w całej swej pełni pożąda wizualnej konsumpcji wszystkiego, nawet wnętrza pieca. Oko obojętnego, zdezorientowanego turysty nie potrafi współuczestniczyć w rekonstrukcji wielkiej narracji masowej śmierci i jej ostatnich etapów, dla niego piec krematoryjny pozostanie pusty lub będzie miejscem niegodnej reakcji, „głuchego, drwiącego śmiechu pokoleń” przeczuwanego przez Tadeusza Borowskiego. Dotykamy tu sprawy konstruowania zarówno tożsamości i pamięci zwiedzających, jak i nieobecności ofiar masowego mordu. Dopiero spojrzenie osoby trzeciej (narratora) obiektywizuje zachowanie chłopców jako transgresyjne i pankonsumpcyjne. Ten muzealny epizod zawiera potencjał wyrzucenia obserwatora podglądactwa – przez szok defamiliaryzacji – poza tor opatrzonego wizualnie habitusu. Obserwacja voyeuryzmu może sprowokować u patrzącego na tę scenę potrzebę partykularnej korekty etycznej i zapoczątkować indywidualny wysiłek zrozumienia jądra Zagłady.
10Możliwość wyzwolenia osoby zwiedzającej oświęcimskie miejsce pamięci z narzuconego systemu klasyfikacyjnego i reżymu wiedzy historycznej powiązanych ze strategią wystawienniczą, z automatyzmem rytuałów turystycznych i wreszcie ze swoistą tyranią wąsko pojmowanej autentyczności nie jest wyłącznie czczą kontestacją, lecz krytyką stworzonej tam polityki pamięci i okularcentryzmu jako dominującego typu odbioru, który wizualizuje wymiar materialnego i fizycznego świata i przybiera wypaczoną formę żądnego ekscytacji lub sensacyjności podglądactwa. Toteż jedną z moich głównych tez jest przekonanie o stopniowym przesuwaniu się muzeum-obozu, zwłaszcza Auschwitz, ku muzeum jako instytucji przypominającej na przykład średniowieczne sale tortur w Londynie. Monotonne w swej jednolitości masy rzeczy w kolejnych ekspozycjach są wprawdzie wyzwolone z przymusu użyteczności, lecz z racji obarczenia ich funkcją reprezentowania wąsko rozumianej autentyczności uruchamiają tylko percepcję wizualną. Reprezentacja obozów-miejsc pamięci jest ich uprzestrzennionym, wizualnym znieruchomieniem i stopniowo przemienia się w skonceptualizowaną machinę niekwestionującą swych podstawowych założeń, „kartezjańską konstrukcję wzniesioną nad przepaścią czasu”. Jeśli denarratywizacja i epizodyczność mogą stworzyć sposobność do uwolnienia podmiotu od obowiązku powielania mapy zwiedzania ustalonej przez muzeum, w czym ważną rolę odgrywają własny (nieśpieszny) rytm chodzenia po terenie i rezygnacja z narracji przewodników na rzecz otwarcia na jego obecny, odległy od historycznego stan rzeczy, dojdzie do zbudowania niemal od zera partykularnej postpostpamięci jako odzewu indywidualnego.
Notes de bas de page
1 S. Gubar, The Holocaust Is Dying w: Poetry After Auschwitz. Remembering What One Never Knew, Indiana University Press, Bloomington 2003, s. 1.
2 Por. tamże, s. 5: „powierzchowne lub banalne rekonstrukcje ujmujące przeszłość w taki sposób, by dostosować ją do ideologicznych i ekonomicznych wymogów teraźniejszości”.
3 A.H. Rosenfeld, The End of Holocaust, Indiana University Press, Bloomington 2011. Nawiasem mówiąc, Rosenfeld, który jest profesorem na tym samym wydziale (anglistyki) co Gubar, zajmuje się głównie wpływem amerykańskiej kultury masowej na wiedzę o Holokauście. W zakres jego zainteresowań wchodzi też kwestia tak zwanej hollywoodyzacji Zagłady w kolektywnej percepcji amerykańskiej publiczności, zjawiska roztrząsanego szczególnie krytycznie z racji telewizyjnej miniserii Holocaust i Listy Schindlera; zob. też T. Cole, Selling the Holocaust: From Auschwitz to Schindler. How History is Bought, Packaged, and Sold, Routledge, New York, 1999.
4 Zob. I.H. Grant, Glossary, w: J.-F. Lyotard, Libidinal Economy, trans. I.H. Grant, Indiana University Press, Bloomington 1993, s. XIV.
5 Dotyczy ona opłat w przypadku zwiedzania z przewodnikiem. Por. http://www.auschwitz.org/zwiedzanie/.
6 E. Lehrer, Jewish Poland Revisited: Heritage Tourism in Unquiet Places, Indiana University Press, Bloomington 2013. Szczególnie ważny jest rozdział The Mission: Mass Jewish Holocaust Pilgrimage.
7 Wyjąwszy odbudowany niedawno na terenie obozu barak Romów.
8 http://www.auschwitz.org, sprawozdanie fundacji z 2012 roku.
9 „Zachowanie autentyzmu Auschwitz jest wyzwaniem ogromnym. Zadaniem Fundacji Auschwitz-Birkenau jest zapewnienie nieprzerwanego finansowania prac konserwatorskich przez kolejne dekady”. Sprawozdanie Fundacji Auschwitz-Birkenau, rok 2012, http://fundacja.auschwitz.org/index.php/sprawozdania [5 czerwca 2014 r.].
10 O takiej tożsamości pisał Galen Strawson w artykule Against Narrativity, „Ratio” 2004, no. XVII, s. 428–452. Przeciw reżimowi narracji wystąpił później James Phelan w Who’s Here? Thoughts on Narrative Identity and Narrative Imperialism, „Narrative” 2005, no. 13, s. 205–210.
11 Działo się tak podczas kilku wyjazdów do muzeum oświęcimskiego z moimi studentami z University of Chicago.
12 Jacques Rancière porusza sprawę takiej reakcji w eseju Intolerable Image z tomu The Emancipated Spectator, trans. G. Elliott, Verso, London 2009. Z kolei Michael Taussig opisuje nieobecność etycznej reakcji wobec muzeum upamiętniającego niewolniczą eksploatację górników w kolumbijskich kopalniach złota i próbuje temu zapobiec, tworząc własne muzeum na stronicach swej książki; zob. M. Taussig, My Cocaine Museum, University of Chicago Press, Chicago 2009.
Auteur
-
Bożena Shallcross
University of Chicago

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019