• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15447 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15447 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Historie afektywne i polityki pamięci
  • ›
  • OD WINY DO WSTYDU
  • ›
  • Apatyczna wspólnota. Polityka pasywności...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Afekt władzy Kłopotliwa łupina Wspólnota bez relacji Przeciw afektom Notes de bas de page Auteur

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Apatyczna wspólnota. Polityka pasywności w powieściach J.M. Coetzeego

    Maciej Jakubowiak

    p. 426-441

    Texte intégral Afekt władzy Kłopotliwa łupina Wspólnota bez relacji Przeciw afektom Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1W powieściopisarstwie J.M. Coetzeego afekt funkcjonuje w obrębie specyficznej dialektyki na dwóch co najmniej planach: indywidualnym i zbiorowym. W obrębie konstytucji indywidualnej tożsamości afekt stanowi, z jednej strony, nieuświadomioną pobudkę działań, a tym samym element destabilizujący jednorodność struktury podmiotowej, z drugiej zaś nieustannie domaga się językowej interpretacji i wpisania w porządek podmiotowej racjonalności. Tego zresztą w dużej mierze dotyczą fabuły powieści Coetzeego – procesu analizy własnej sfery afektywnej i prób godzenia jej z racjonalnością. W większości wypadków proces ten pozostaje niezakończony, a element destabilizujący w tym dialektycznym procesie pozostaje dominujący. Dialektyka afektu funkcjonuje jednak odmiennie w porządku politycznym. Z jednej strony afekt stanowi medium konstytuowania i podtrzymywania spoistości wspólnoty. Z drugiej jednak, ze względu na swój przedjęzykowy i tym samym przedkrytyczny charakter, sfera afektywna stanowi właściwą przestrzeń sprawowania władzy. Ekonomia afektu, pozwalająca na zmniejszenie dystansu między strukturami władzy a indywidualnymi podmiotami, umożliwia prowadzenie polityki omijającej możliwości krytycznego (tj. językowego i racjonalnego) oporu. Słowem: to, co umożliwia i umacnia wspólnotę, czyni ją zarazem odporną na ruch krytyki.

    2W niniejszym artykule poddam analizie funkcjonowanie tej dialektyki afektu, zwracając szczególną uwagę na moment konfrontacji tego, co jednostkowe, z oddziaływaniem struktur władzy. Będą mnie interesować strategie, jakie w powieściach Coetzeego jednostki przyjmują w relacji do władzy, a przede wszystkim jeden ich rodzaj, który chciałbym nazywać polityką pasywności. Ostatecznie będzie mi jednak chodziło nie tyle o afektywną analizę powieści noblisty, ile raczej o potraktowanie Coetzeego jako sprzymierzeńca w krytycznej refleksji nad pewnymi aspektami polityki afektu. Zaznaczając szczególną konsekwencję, z jaką w swoich kolejnych powieściach Coetzee traktuje problematykę oddziaływań afektywnych między jednostką a wspólnotą i strukturami władzy, za przedmiot analizy obiorę tylko wybrane powieści: Czekając na barbarzyńców (pierwsze wydanie 1980), Życie i czasy Michaela K. (1983), Hańbę (1999) oraz Dzieciństwo Jezusa (2013).

    Afekt władzy

    3Czekając na barbarzyńców oraz Hańba, choć oddalone od siebie o niemal 20 lat, realizują zadziwiająco podobny schemat fabularny, w którym główny bohater zostaje poddany zróżnicowanym i do pewnego stopnia symetrycznym oddziaływaniom afektywnym. Punktem wyjścia w obu powieściach jest, jak można by powiedzieć, dobrze uregulowana ekonomia afektu, w ramach której bohaterowie w pełni kontrolują oddziałujące na nich czynniki oraz własne reakcje. W przypadku sędziego z Czekając na barbarzyńców oznacza to uregulowane życie w nadgranicznej miejscowości, przeplatane kontaktami z prostytutkami. Natomiast o Davidzie Luriem narrator Hańby powiada tak:

    Myśli o Emmie Bovary, która wraca do domu nasycona, ze szklanym wzrokiem, spędziwszy całe popołudnie na brawurowym pierdoleniu. „Więc to jest błogość!” – stwierdza Emma, ze zdumieniem przyglądając się sobie w lustrze. „Więc to jest ta błogość, o której mówią poeci!” No cóż, gdyby pani Bovary, to nieszczęsne widmo, trafiła kiedyś do Kapsztadu, w któryś czwartek po południu zabrałby ją ze sobą, żeby jej pokazać inny rodzaj błogości: umiarkowanej, moderowanej. 1

    4W obu powieściach akcja zawiązuje się w momencie, w którym owo „umiarkowanie” zostaje naruszone przez wtargnięcie afektu bardziej intensywnego, przekraczającego dobrze funkcjonującą ekonomię, słowem: ekscesywnego. W przypadku Luriego źródłem tego afektu romans ze studentką, wykraczający nie tylko poza standardy etyki zawodowej, ale również poza znane bohaterowi konwencje związków starszych mężczyzn z młodszymi kobietami:

    Przecież to jeszcze dziecko! – myśli on. – Zupełne dziecko! Co ja najlepszego wyprawiam? Ale jego sercem targa raptowna żądza. 2

    5Uregulowane życie sędziego zostaje natomiast naruszone, po pierwsze, przez interwencję służb bezpieczeństwa i okrutne tortury, których bohater staje się mimowolnym świadkiem, oraz, po drugie, przez namiętność do okaleczonej barbarzyńskiej dziewczyny, stanowiącą niejako rozwinięcie tego pierwszego naruszenia.

    6Intensywność oddziaływania afektu w tym momencie zostaje podkreślona szczególnie w przypadku bohatera Hańby, który tworzy cały szereg racjonalizacji, mających usprawiedliwić jego działania. Powiada na przykład tak, komentując figurę Lucyfera z poematu Byrona, ale w istocie odnosząc się do własnej sytuacji:

    Robi, co chce, nie odróżniając dobra od zła. Nie kieruje się pryncypiami, tylko impulsami, a źródło tych impulsów dla niego samego pozostaje ukryte. 3

    7Wskazanie na afekt jako przyczynę działania jest dla bohatera równoznaczne z oddaleniem od siebie odpowiedzialności, co zostaje podkreślone w innymi miejscu powieści, gdzie Lurie utożsamia tego rodzaju utratę samokontroli z naturalnymi instynktami, których tłumienie miałoby stanowić najgorsze okrucieństwo 4.

    8Kolejnym punktem węzłowym w analizowanym schemacie fabularnym jest specyficzne odwrócenie początkowej sytuacji, w którego konsekwencji to sam bohater staje się ofiarą afektywnej przemocy, wywieranej już jednak nie na poziomie indywidualnym – jak w przypadku romansu Luriego ze studentką czy relacji sędziego z barbarzyńską dziewczyną – ale politycznym. W Czekając na barbarzyńców sędzia sam staje się więźniem służb specjalnych i zostaje poddany torturom, których wcześniej był tylko świadkiem. Lurie z Hańby staje się z kolei ofiarą brutalnej napaści i jednocześnie bezsilnym świadkiem gwałtu dokonanego na jego córce. Co istotne, w obu powieściach ta przemoc o charakterze politycznym, wywierana czy to przez oficjalne instytucje władzy (służby specjalne w Czekając na barbarzyńców), czy przez jednostki reprezentujące większe wspólnoty (napastnicy w Hańbie, reprezentujący dochodzącą do władzy wspólnotę czarnoskórych mieszkańców RPA, pozbawionych dotychczas praw obywatelskich), zostaje scharakteryzowana przede wszystkim za pomocą najwyższego stopnia intensywności afektywnej, wobec której jednostka pozostaje bezsilna. Jak relacjonuje córka Luriego:

    Tyle w tym było osobistego zaangażowania. Tyle osobistej nienawiści. Właśnie ta nienawiść najbardziej mnie zdumiała. Reszta była… do przewidzenia. Ale za co mnie tak nienawidzili? Przecież nawet ich nigdy przedtem nie widziałam. 5

    9W Czekając na barbarzyńców te wyładowania afektywne zostają ściśle powiązane z samymi strukturami władzy, których miałyby stanowić fundamentalny składnik. Tak o przedstawicielu służb specjalnych mówi sędzia:

    Jego dystynkcje wskazują, że jest starszym podoficerem zawodowym. Zawodowy podoficer w Trzecim Wydziale – co to może znaczyć? Można się domyślać, że znaczy to pięć lat kopania i bicia ludzi; pogardę dla przykładnych policjantów i przepisów prawa, także nienawiść do ludzi posługujących się, jak ja, językiem gładkim, literackim. 6

    10„Pogarda” i „nienawiść”, utożsamione tutaj ze sprawowaniem władzy, zostają przeciwstawione „przepisom prawa” oraz „językowi gładkiemu, literackiemu” – przez samą tę opozycję usytuowanym najwyraźniej po stronie „normalnego” obywatelskiego funkcjonowania, w którym afekty podlegają, jak w punkcie wyjścia powieści, poprawnemu uregulowaniu. W tym świetle bezpośrednie ujawnienie się władzy oznacza przede wszystkim manifestację afektu. Właściwą bowiem przestrzenią funkcjonowania władzy, jak zdaje się sugerować sędzia, nie jest codzienność prawa (co wyłączałoby przede wszystkim jego samego z możliwości zakwalifikowania do przedstawicieli władzy), ale eksces afektu. Dlatego właśnie dla jej przedstawicieli „[t]ylko ból jest prawdą; wszystko inne budzi wątpliwości” 7.

    11Ta negatywna intensywność przejawia się zresztą nie tylko w bezpośrednich wyładowaniach władzy, ale także w metodach zarządzania afektami zbiorowymi. To właśnie afekt jest zasadniczym medium sprawowania władzy, pozwala bowiem na skrócenie drogi między ośrodkiem władzy a jej poddanymi, stając się bardziej użyteczny niż język, wymagający większego stopnia zapośredniczeń, a przez to dający większe możliwości oporu. Zarządzanie afektami sprawia, że zbiorowość staje się w pełni zależna od impulsów wysyłanych przez władzę:

    Oczy ma zupełnie okrągłe, duży paluszek włożyła do buzi: nieruchoma, przerażona i ciekawa, syci wzrok widokiem tych dużych nagich mężczyzn, których się bije. Na wszystkich twarzach dokoła mnie, nawet na tych, które są uśmiechnięte, spostrzegam ten sam wyraz: nie nienawiści, nie głodu krwi, lecz ciekawości; ciekawości tak intensywnej, że pochłania ich całkowicie, wypala wewnętrznie, żyją tylko ich oczy, narząd świeżo zrodzonej, niepohamowanej żądzy. 8

    12Na tę rolę afektów w paraliżowaniu krytycznych odruchów oraz na strategię władzy, którą nazywa „agresywnym emocjonalizmem” 9, Coetzee zwraca uwagę w esejach o cenzurze. Pisze:

    Gniew jest emocją, która dławi dociekliwość, w tym także dociekliwość wobec samego siebie. Właśnie w ślepocie ślepego gniewu dostrzegamy jego etyczną słabość. W gniewie jest coś paradoksalnego. Jednocześnie koncentruje on siły ciała i minimalizuje wszelkie wewnętrzne zahamowania, zmieniając ciało w wieżę zbudowaną z siły, a zarazem tłumi myślenie, pozbawia mobilności, czyni podatnym na podstępny cios (strzała Parysa wystrzelona w piętę Achillesa), na szyderstwo i śmiech. 10

    13Bezpośredniość oddziaływania afektu 11, która przejawia się w reakcjach fizjologicznych, powoduje, że, po pierwsze, stanowi on doskonałe narzędzie sprawowania władzy, a po drugie, że wobec zorganizowanego oddziaływania przy jego użyciu jednostka jest skazana na klęskę.

    Kłopotliwa łupina

    14Konsekwencje afektywnego oddziaływania struktur władzy na bohaterów analizowanych powieści okazują się jednak znacznie bardziej dotkliwe, gdyż prowadzą do ich „wydrążenia”, pozbawienia poczucia własnego człowieczeństwa, a przede wszystkim – wyjałowienia afektywnego. W konsekwencji konfrontacji z nadmierną intensywnością afektu, którą można przyrównać do Benjaminowskiego szoku będącego skutkiem nadmiernego oddziaływania bodźców 12, struktura podmiotu ulega załamaniu, pozostawiając na swoim miejscu pustą skorupę. Tak o swoim stanie mówi sędzia:

    Nie ma w tym wszystkim ani śladu godności, która podtrzymywałaby na duchu. Kiedy w nocy budzą mnie własne jęki, to dlatego, że w snach jeszcze raz przeżywam najdrobniejsze chwile poniżenia. Wydaje się, że moim przeznaczeniem jest tylko umrzeć w jeden sposób – w kącie, jak pies. 13

    15Bohaterowie Coetzeego po konfrontacji z afektywnym oddziaływaniem władzy pod wieloma względami przypominają figurę muzułmana opisywaną w świadectwach holokaustowych i analizowaną przez Giorgia Agambena. Szczególnie dwie charakterystyczne cechy muzułmana można odnaleźć również w bohaterach powieści: wygaszenie sfery afektywnej oraz odmowę komunikacji. Powołując się na analizy Brunona Bettelheima, Agamben wskazuje właśnie na zanik emocjonalności jako jeden z wyznaczników zaniku człowieczeństwa obozowych muzułmanów: „Muzułman jest zatem dla Bettelheima kimś, kto wyrzekł się niezbywalnego marginesu wolności, a w rezultacie zniszczył w sobie ostatni ślad życia emocjonalnego i człowieczeństwa”, i dalej: „Zdaniem Bettelheima także muzułman był niebywałą i potworną maszyną biologiczną, pozbawioną nie tylko sumienia, ale również wrażliwości i zdolności odczuwania pobudzeń nerwowych” 14. Wraz ze „zdolnością odczuwania” u muzułmana zanika również umiejętność komunikowania, co prowadzi Agambena do stwierdzenia, że „Auschwitz jest radykalnym odparciem każdej zasady koniecznej komunikacji” 15.

    16Jednak w odróżnieniu od Agambena, który w muzułmanach widzi niepodlegającą władzy przedstawiania figurę graniczną wydarzenia, jakim był Holokaust, Coetzee wyznacza swoim bohaterom inną rolę. Moment kryzysu, w którym się znajdują, ukazuje także swój krytyczny charakter. W konsekwencji wyjałowienia i zobojętnienia – przejścia w stan pasywności – odsłania się istotny charakter władzy jako przemocy niepoddającej się krytyce, lecz oddziałującej poniżej poziomu dyskursywnego. W konfrontacji z polityką afektywną podmiot krytyczny – w tradycyjnym rozumieniu – wydaje się bezsilny. Na tej jednak bezsilności, którą nazywam pasywnością, Coetzee buduje model oporu wobec władzy. Podmiot pasywny, u którego sfera afektywna ulega – świadomie bądź nieświadomie – stłumieniu, przez swoje radykalne podporządkowanie wymaganiom władzy, doprowadza do jej nasilenia i – wskutek tego – obnażenia jej konstytutywnych mechanizmów. Wobec przemocy afektu tym, co wciąż umożliwia dawanie jej krytycznego odporu, jest radykalne wygaszenie sfery afektywnej dokonujące się na poziomie podmiotowym. Cena, jaką przychodzi za to zapłacić, jest jednak dwojakiego rodzaju: po pierwsze, podmiot „zdeafektowany” traci możliwość uczestniczenia we wspólnocie i podlega konsekwentnej marginalizacji; po drugie, pasywnie poddając się działaniom struktur władzy, ulega stopniowej totalizacji i – w konsekwencji – unicestwieniu 16.

    17Na ten krytyczny wymiar pasywności wskazuje Adorno, komentując pisarstwo Kafki, skądinąd jednego z najważniejszych literackich patronów Coetzeego. Zwracając uwagę na specyficzną strategię podstępu stosowaną przez Kafkowskie postaci, autor Dialektyki negatywnej pisze:

    Wyprawa w głąb indywiduacji, która dopełnia się w takim samonamyśle, natrafia na jej zasadę: na owo usankcjonowane przez filozofię „ustanawianie siebie”, na mityczny opór. Zadośćuczynienia szuka się przez to, że podmiot tego oporu zaprzestaje. Kafka nie gloryfikuje świata przez podporządkowanie, a sprzeciwia mu się przez rezygnację z przemocy. Wobec niej władza musi przyznać się, czym jest – i na tym właśnie opiera się jego kalkulacja. Mit ma paść, rażony własnym odbiciem w lustrze. 17

    18Ocalenie funkcji krytycznej dokonuje się, zdaniem Adorna, właśnie w zaniechaniu wszelkich działań, które mogłyby się bezpośrednio mierzyć z władzą mitu, a które tylko potwierdzałyby nieuchronnie jego logikę. Jedyna szansa na to, aby skonfrontować się z mitem, polega na całkowitym podporządkowaniu, a opór możliwy jest wyłącznie poprzez zaprzestanie oporu. Jak pisze Adorno: „By przełamać klątwę urzeczowienia, podmiot urzeczowia sam siebie” 18.

    19Tego rodzaju strategię, która zmierzałaby do „przechytrzenia” władzy poprzez całkowite podporządkowanie się jej, można odnaleźć w słowach sędziego:

    Poza murami nieuchronnie czeka mnie głodowa śmierć. Przemykając się od kryjówki do kryjówki, stopniowo zatracam wygląd człowieka niewinnego. Dlaczego mam wykonać za moich wrogów robotę, która do nich należy? Jeśli chcą mojej krwi, niech przynajmniej wina spadnie na nich. 19

    20Choć ceną, jaką przyszłoby zapłacić bohaterowi za podtrzymanie, mimo wszystko, krytycznego oporu, musiałaby być śmierć, Coetzee zdaje się sugerować, że jest to jedyna droga uniknięcia bezrefleksyjnego podporządkowania strukturom władzy.

    21Pewnie najdokładniejszym studium tego rodzaju krytycznej pasywności w pisarstwie Coetzeego jest powieść Życie i czasy Michaela K., w której bohater nie tyle przechodzi – jak sędzia czy Lurie – przemianę, ile od samego początku wykazuje się niemożnością udziału w afektywnej komunikacji wspólnoty. Już od wczesnego dzieciństwa Michael K. jest naznaczony pasywnością, która podlega w powieści tylko coraz większej radykalizacji.

    22Ta postępująca pasywizacja bohatera sprawia, że krytyczny ruch ujawniania rzeczywistego charakteru władzy – jako arbitralnej przemocy wywieranej na członkach wspólnoty – zatacza coraz większe kręgi 20. Odsłania bowiem nie tylko afektywną agresję funkcjonariuszy policji czy armii:

    Kapitan wrzeszczał na strażników, wyprężonych przed nim na baczność. Z początku K. sądził, że policjant krzyczy, bo przywykł do megafonu; wkrótce jednak furia skryta za tym wrzaskiem stała się aż nazbyt wyraźna, nie do przeoczenia 21

    ale także mechanizmy przemocowe wpisane w neutralne z pozoru instytucje społeczne – służbę zdrowia czy szkolnictwo. Każda kolejna interakcja społeczna, w jaką wchodzi Michael K., sprawia, że jego rozmówcy, sprowokowani pasywnością bohatera, odsłaniają właściwy – i demoniczny – charakter systemu społecznego. Szybko okazuje się, że żadne działania wspólnoty, nawet te zmierzające wyłącznie do jej podtrzymania, nie są pozbawione agresywnego oddziaływania afektywnego:

    Stałem się obiektem dobroczynności – pomyślał. Gdziekolwiek pójdę, wszędzie czekają ludzie, by narzucić mi swoją dobroczynność, w różnych postaciach. To już tyle lat, a ja wciąż wyglądam na sierotę. Traktują mnie tak, jak traktowano dzieci w Jakkalsdrif: karmiono je chętnie, bo były jeszcze za małe, żeby w czymkolwiek zawinić. Od dzieci oczekiwano w zamian tylko zająkliwych podziękowań. Ode mnie chcą czegoś więcej, ponieważ ja żyję dłużej na tym świecie. Chcą, żebym otworzył serce i opowiedział historię życia spędzonego w klatkach. Chcą usłyszeć o wszystkich klatkach, w których mieszkałem, jakbym był papużką falistą, białą myszką albo małpą. (…) Kiedy skończyłbym swoją opowieść, ludzie potrząsaliby głowami, żałowali mnie, wpadali w gniew, po czym wmuszali we mnie jedzenie i napitki; kobiety brałyby mnie do łóżka i matkowały mi w ciemności. 22

    23Krytyka obejmuje nawet postać lekarza, którego dobroczynne działania ukazują swój opresywny charakter w chwili, gdy dokonuje narracyjnego zawłaszczenia Michaela, wpisując go we własny horyzont oczekiwań. Nie zmienia tego fakt, że lekarz zdaje się rozpoznawać krytyczną funkcję swojego pacjenta, wskazując na polityczny wymiar jego pasywności:

    Jakiż organ państwowy w ogóle rozważałby werbunek podobnych istot na swoich przedstawicieli, do czego by posłużyły, oprócz noszenia ciężarów i masowego umierania? Państwo jedzie na grzbietach takich gleboryjców jak Michael; pożera owoce ich trudu i sra na nich w zamian. Lecz kiedy państwo ostemplowało Michaela numerem i pochłonęło go, straciło tylko czas. Michael przeleciał przez kiszki państwa nie strawiony; wyłonił się z jego obozów nietknięty, tak samo jak wyszedł z jego szkół i sierocińców.23

    Wspólnota bez relacji

    24W obrębie struktur fabularnych w analizowanych powieściach Coetzeego ten krytyczny potencjał pasywności bohaterów prowadzi nie tylko do odsłonięcia inherentnej przemocy władzy, ale przez to odsłonięcie przyczynia się również do jej, przynajmniej tymczasowego, wstrzymania. Wyjałowienie afektywne bohaterów nie oznacza bezwzględnie ich unicestwienia. Na gruzach swojej – istniejącej wcześniej lub, jak w przypadku Michaela, nieistniejącej – podmiotowości rozpoczynają oni odbudowywanie wspólnoty, w przypadku której można mówić już nie tyle o dobrze uregulowanej ekonomii afektu, ile raczej o rodzaju wspólnoty bez afektów – wspólnoty apatycznej 24. Jak powiada Lurie w Hańbie:

    Ale może to dobry punkt wyjścia, żeby zacząć na nowo. Może właśnie z tym muszę się pogodzić. Zacząć od podstaw. Od zera. I to bezwzględnego. Po prostu od zera. Bez żadnych kart w ręku, bez broni, bez majątku, bez praw, bez godności. 25

    25W przypadku Luriego oznacza to zaangażowanie się w beznadziejną działalność związaną z usypianymi psami. Szczątkowa wspólnota, którą buduje bohater, jest wspólnotą istot funkcjonujących, jak to było w przypadku muzułmanów, na granicy życia i śmierci. W istocie bowiem wszystkie psy, z którymi ma do czynienia Lurie, oczekują na uśpienie. Jeden z nich, który spotyka się ze stosunkowo większym zainteresowaniem bohatera, w końcowej scenie powieści również zostanie oddany na śmierć. Z kolei sędzia po opuszczeniu więzienia na powrót obejmuje sprawowaną wcześniej funkcję, jednak już nie z racji obowiązku wobec państwa, ale wyłącznie ze względu na przetrwanie. Wspólnota mieszkańców nadgranicznej miejscowości, której formalnie przewodzi bohater, jest pozbawiona wszelkiego horyzontu przyszłości i pogodzona ze swoją skończonością. To wspólnota oparta wyłącznie na fakcie zajmowania tej samej przestrzeni, a nie na jakiegokolwiek rodzaju komunikacji czy porozumieniu afektywnym.

    26W obu powieściach wykładnikiem stłumienia czy zaniku afektu jest też zgoda bohaterów na pozbawiony namiętności i motywowany rezygnacją stosunek seksualny, wynikający nie tyle ze szczątkowego pragnienia, ile raczej z rezygnacji. Komentując ten moment w odniesieniu do Hańby, Agata Bielik-Robson powiada:

    po przygodzie z Tanatosem, który separuje i odcina, wyłania się nowy rodzaj miłości, z powrotem nawiązujący relację z innymi istotami żywymi. Ale jest to już miłość pozostająca nieuchronnie w cieniu śmierci, pustynna miłość w cieniu pod czerwoną skałą. 26

    27W tym wypadku należałoby jednak mówić raczej o rodzaju wspólnoty bez miłości, o czysto formalnej wspólnocie, która może popychać do kontaktów seksualnych, ale bez wchodzenia w relacje.

    28Taką wspólnotę na granicy życia i śmierci usiłuje również zbudować Michael K., najpierw na farmie Visagie’ów, a później – w wygłosie powieści – wyobrażając sobie wspólne życie z fikcyjnym starcem, polegające na powolnym wydobywaniu, przy użyciu łyżeczki przywiązanej do sznurka, wody z zasypanej studni. Wizja taka opiera się w istocie na balansowaniu na granicy biologicznego przetrwania, tym samym eliminując samą możliwość jakiegokolwiek oddziaływania afektywnego. W przypadku Michaela K. chodziłoby więc o takie zaprojektowanie warunków funkcjonowania wspólnoty, aby wykluczyć samą możliwość afektu, nieuchronnie naznaczonego przemocą.

    29O konsekwencji Coetzeego w myśleniu o roli afektu w budowaniu wspólnoty świadczy ostatnia jego opublikowana powieść, Dzieciństwo Jezusa, w której ten rodzaj apatycznej społeczności ukazuje swój bardziej demoniczny wymiar. Miejscowość Novilla, do której trafiają bohaterowie, mogłaby zostać uznana za Agambenowski Muselmannland – krainę muzułmanów27, w której pogodzeni z faktycznością mieszkańcy pozbawieni są również wszelkich zdolności oddziaływania afektywnego. Nieliczne wyjątki od tej reguły, takie jak gwałtowny Daga 28, tylko przez kontrast wskazują na fundamentalną apatię wpisaną w porządek społeczny.

    30Projektowane przez Coetzeego w kolejnych powieściach apatyczne wspólnoty, powstające w efekcie „wydrążenia” podmiotu w konfrontacji z afektywnymi wyładowaniami władzy, można odczytywać również jako próby pomyślenia porządku społecznego, w którym tego rodzaju afektywna agresja nie byłaby możliwa. Chodziłoby więc o stworzenie między jednostką a wspólnotą takiego rodzaju relacji, w którym ta druga nie zyskiwałaby przewagi ze względu na możliwości zarządzania zbiorowymi afektami i skutecznego oddziaływania za ich pomocą. Coetzee sprawdzałby tym samym warunki możliwości sprawiedliwego społeczeństwa, w którym indywiduum nie byłoby wydane na przemoc afektu, wobec którego w konfrontacji z władzą zawsze pozostaje bezsilne.

    Przeciw afektom

    31Lekcja Coetzeego pozwala nam jednak przede wszystkim krytycznie spojrzeć na pewne nazbyt optymistyczne postulaty związane z polityką afektu w poźnej nowoczesności. Aby wyeksponować krytyczny potencjał polityki pasywności projektowanej przez Coetzeego, skonfrontuję ją z jednym z najbardziej charakterystycznych manifestów zwrotu afektywnego w badaniach nad kulturą – z Autonomią afektu Briana Massumiego.

    32W artykule tym Massumi twierdzi, że „[w]iele można zyskać, jeśli uwzględni się w teorii kultury wymiar intensywności. Stawką jest to, co nowe” 29. Otóż jeśli rozpoznania Coetzeego potraktować poważnie, to stawką uwzględnienia afektu w myśleniu o kulturze jest przede wszystkim to, co polityczne. Jeśli bowiem jest tak, jak powiada Massumi, że „[i] ntensywność to coś, czego nie można przyswoić”30, że jest „aspołeczna”31 i że nie jest sprawą wolnej woli, w istocie oznacza to, że jednostka w konfrontacji z władzą, która dysponuje znacznie większymi środkami afektywnego oddziaływania, pozostaje w zasadzie bezsilna. Aspołeczność czy nawet apolityczność afektu nie oznacza bowiem, że takie same pozostają jego możliwe funkcjonalizacje.

    33Massumi dostrzega oczywiście polityczny wymiar funkcjonowania afektu, a jego analiza afektywnego oddziaływania Ronalda Reagana jest pod tym względem niezwykle instruktywna. Wprowadzając pojęcie „szowinizmu afektywnego” (skądinąd pokrewnego wspomnianemu „agresywnemu emocjonalizmowi” Coetzeego), analizując „system nerwowy nowego, przeraźliwie reaktwnego ciała politycznego” czy wreszcie twierdząc, że „sfunkcjonalizowany i znacjonalizowany afekt bezpośrednio wspiera konstrukcję więzienną i neokolonialne awanturnictwo” 32, Massumi doskonale rozpoznaje zagrożenia związane z polityką afektywną, recepty na nie upatruje jednak w odpowiedzi podmiotów wyposażonych w nowe narzędzia krytyki afektywnej, pozwalające na rozpoznanie wywieranej na nie przemocy afektywnej. Jak powiada kanadyjski badacz: „Potrzeba czynnej aktualizacji transmisji medialnej jest cechą zarówno polityki reaktywnej, jak i polityki oporu, wymaga też nowego rozumienia ciała i jego relacji z sygnifikacją oraz tym, co idealne czy bezcielesne” 33. Stawką zwrotu afektywnego w teorii kultury byłoby więc wypracowanie repertuaru narzędzi krytycznych pozwalających na uprawianie czynnego oporu wobec afektywnego oddziaływania struktur władzy.

    34Na tak zarysowanym tle Coetzee jawi się jako diagnosta znacznie mniej optymistyczny. Zawarte w jego powieściach rozpoznania wskazują na fundamentalną bezsilność jednostek w konfrontacji z władzą dysponującą rozbudowanym instrumentarium oddziaływania afektywnego. Z perspektywy takiej diagnozy jedynym środkiem krytycznego oporu wobec struktur władzy okazuje się, paradoksalnie, pasywne podporządkowanie wywieranej opresji, które w najlepszym wypadku może doprowadzić do odsłonięcia istotnego charakteru władzy jako przemocy afektywnej. Coetzee pozostawia swoich czytelników z pytaniem: czy koniecznym warunkiem ukształtowania sprawiedliwego porządku publicznego nie jest stłumienie afektu, i w swoich kolejnych powieściach bada możliwości funkcjonowania wspólnot, w których afekt przestaje być narzędziem politycznego zarządzania.

    35Na konstruowaniu fikcyjnych modeli jednak nie poprzestaje. Sam bowiem styl jego powieści – nazywany przez Bielik-Robson „logoklastycznym” 34i nacechowany unikaniem epitetów, oszczędnym operowaniem obrazowością oraz specyficzną sprawozdawczością – stanowi już próbę zbudowania nieafektywnej, apatycznej wspólnoty z czytelnikiem, któremu zostaje oszczędzona afektywna manipulacja właściwa strukturom władzy. Być może więc polityka pasywności dotyczy przede wszystkim samej literatury.

    Notes de bas de page

    1 J.M. Coetzee, Hańba, tłum. M. Kłobukowski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 11.

    2 Tamże, s. 28.

    3 Tamże, s. 44.

    4 Tamże, s. 111.

    5 Tamże, s. 190.

    6 J.M. Coetzee, Czekając na barbarzyńców, tłum. A. Mysłowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 122.

    7 Tamże, s. 11.

    8 Tamże, s. 165 [podkr. moje – M.J.].

    9 J.M. Coetzee, Obraza. Eseje o cenzurze, tłum. M. Król, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011, s. 293.

    10 Tamże, s. 56.

    11 W przytoczonym fragmencie Coetzee wyraźnie wspomina o emocjach, konieczne więc okazuje się wyjaśnienie, w jaki sposób rozumiem tutaj relację między nimi a afektami. Najogólniej mówiąc, emocje stanowiłyby pewien rozpoznany i do pewnego stopnia skonwencjonalizowany rodzaj afektu, który z kolei byłby kategorią nadrzędną. Wykorzystanie w niniejszym tekście pojęcia afektu zamiast emocji pozwala mi zwrócić uwagę na aspekt „intensywności” (istotny dla np. Briana Massumiego, do którego odwołuję się w ostatniej części artykułu) oddziaływań pozadyskursywnych.

    12 Zob. W. Benjamin, O kilku motywach u Baudelaire’a, tłum. A. Lipszyc, w: tenże, Konstelacje. Wybór tekstów, red. A. Lipszyc, Wydawnictwo UJ, Kraków 2012, s. 269.

    13 J.M. Coetzee, Czekając na barbarzyńców, s. 182.

    14 G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz: Archiwum i świadek (Homo sacer III), tłum. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 56, 57.

    15 Tamże, s. 65.

    16 Wydaje się, że w jednym miejscu swojego wywodu Agamben byłby skłonny przyznać muzułmanowi podobnie krytyczną funkcję: „Postać muzułmana stanowi radykalne odparcie każdego możliwego odparcia i prowadzi do zburzenia ostatnich bastionów metafizyki, które ostają się jedynie dlatego, iż nie sposób dowieść ich istnienia wprost, można tego dokonać jedynie poprzez negację negacji” (tamże, s. 64–65).

    17 T.W. Adorno, Zapiski o Kafce, tłum. A. Wołkowicz, w: Nienasycenie: filozofowie o Kafce, red. Ł. Musiał i A. Żychliński, Korporacja Ha!art, Kraków 2011, s. 163.

    18 Tamże, s. 163.

    19 J.M. Coetzee, Czekając na barbarzyńców, s. 157.

    20 Agata Bielik-Robson krytyczny potencjał Michaela K., również odczytywanego przez Agambenowski klucz homo sacer, ujmuje w perspektywie mesjańskiej: „Demokracja czy totalitaryzm – wszystko jedno: koniec końców wszystkie nowożytne mechanizmy państwowe opierają się na tej same zasadzie życia wymiennego, które ceni się wyłącznie ze względu na jego państwowotwórczy potencjał. Każdy jest niezbędny: uwikłany, podłączony do systemu, opleciony sieciami zależności – i każdy tak samo zbędny, wymienialny w swej funkcjonalności. Machina ta zacina się tylko wtedy, gdy w jej tryby wpada kamyk – «wypadnięty», homo sacer, który jest nie tyle ofiarą Foucaultowskiego wykluczenia, ile właśnie niewchłoniętą przez system «resztką», owym mesjańskim «odrzuconym kamieniem», na którym wyzwolona ludzkość mogłaby oprzeć swą nową formę egzystencji”. A. Bielik-Robson, Cień pod czerwoną skałą: John Maxwell Coetzee i literatura pustyni: Antologia tekstów o „Życiu i czasach Michaela K” Johna Maxwella Coetzeego w trzydziestą rocznicę publikacji powieści, w: Wielcy artyści ucieczek, red. P. Jakubowski i M. Jankowska, Korporacja Ha!art, Kraków 2013, s. 121. Zasadnicza odmienność proponowanego przeze mnie odczytania polegałaby na konsekwentnym trzymaniu się immanentystycznego rozumienia krytycznego wymiaru pasywności.

    21 J.M. Coetzee, Życie i czasy Michaela K., tłum. M. Konikowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010, s. 109.

    22 Tamże, s. 210.

    23 Tamże, s. 189.

    24 Określenie to zawdzięczam Agacie Bielik-Robson, której w tym miejscu składam podziękowania za owocne dyskusje, które przyczyniły się do powstania tego tekstu.

    25 J.M. Coetzee, Hańba, s. 249.

    26 A. Bielik-Robson, Cień pod czerwoną skałą…, s. 124.

    27 Zob. G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz…, s. 70.

    28 Zob. J.M. Coetzee, Dzieciństwo Jezusa, tłum. M. Godyń, Wydawnictwo Znak, Kraków 2013, s. 53.

    29 B. Massumi, Autonomia afektu, tłum. A. Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 114.

    30 Tamże, s. 115.

    31 Tamże, s. 118.

    32 Wszystkie trzy cytaty: tamże, s. 130.

    33 Tamże, s. 133.

    34 A. Bielik-Robson, Cień pod czerwoną skałą, s. 128.

    Auteur

    • Maciej Jakubowiak

      Uniwersytet Jagielloński

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Voir plus de livres
    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Voir plus de chapitres

    Prawo – archiwum – literatura

    Maciej Jakubowiak

    Voir plus de chapitres

    Prawo – archiwum – literatura

    Maciej Jakubowiak

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 J.M. Coetzee, Hańba, tłum. M. Kłobukowski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 11.

    2 Tamże, s. 28.

    3 Tamże, s. 44.

    4 Tamże, s. 111.

    5 Tamże, s. 190.

    6 J.M. Coetzee, Czekając na barbarzyńców, tłum. A. Mysłowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 122.

    7 Tamże, s. 11.

    8 Tamże, s. 165 [podkr. moje – M.J.].

    9 J.M. Coetzee, Obraza. Eseje o cenzurze, tłum. M. Król, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011, s. 293.

    10 Tamże, s. 56.

    11 W przytoczonym fragmencie Coetzee wyraźnie wspomina o emocjach, konieczne więc okazuje się wyjaśnienie, w jaki sposób rozumiem tutaj relację między nimi a afektami. Najogólniej mówiąc, emocje stanowiłyby pewien rozpoznany i do pewnego stopnia skonwencjonalizowany rodzaj afektu, który z kolei byłby kategorią nadrzędną. Wykorzystanie w niniejszym tekście pojęcia afektu zamiast emocji pozwala mi zwrócić uwagę na aspekt „intensywności” (istotny dla np. Briana Massumiego, do którego odwołuję się w ostatniej części artykułu) oddziaływań pozadyskursywnych.

    12 Zob. W. Benjamin, O kilku motywach u Baudelaire’a, tłum. A. Lipszyc, w: tenże, Konstelacje. Wybór tekstów, red. A. Lipszyc, Wydawnictwo UJ, Kraków 2012, s. 269.

    13 J.M. Coetzee, Czekając na barbarzyńców, s. 182.

    14 G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz: Archiwum i świadek (Homo sacer III), tłum. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 56, 57.

    15 Tamże, s. 65.

    16 Wydaje się, że w jednym miejscu swojego wywodu Agamben byłby skłonny przyznać muzułmanowi podobnie krytyczną funkcję: „Postać muzułmana stanowi radykalne odparcie każdego możliwego odparcia i prowadzi do zburzenia ostatnich bastionów metafizyki, które ostają się jedynie dlatego, iż nie sposób dowieść ich istnienia wprost, można tego dokonać jedynie poprzez negację negacji” (tamże, s. 64–65).

    17 T.W. Adorno, Zapiski o Kafce, tłum. A. Wołkowicz, w: Nienasycenie: filozofowie o Kafce, red. Ł. Musiał i A. Żychliński, Korporacja Ha!art, Kraków 2011, s. 163.

    18 Tamże, s. 163.

    19 J.M. Coetzee, Czekając na barbarzyńców, s. 157.

    20 Agata Bielik-Robson krytyczny potencjał Michaela K., również odczytywanego przez Agambenowski klucz homo sacer, ujmuje w perspektywie mesjańskiej: „Demokracja czy totalitaryzm – wszystko jedno: koniec końców wszystkie nowożytne mechanizmy państwowe opierają się na tej same zasadzie życia wymiennego, które ceni się wyłącznie ze względu na jego państwowotwórczy potencjał. Każdy jest niezbędny: uwikłany, podłączony do systemu, opleciony sieciami zależności – i każdy tak samo zbędny, wymienialny w swej funkcjonalności. Machina ta zacina się tylko wtedy, gdy w jej tryby wpada kamyk – «wypadnięty», homo sacer, który jest nie tyle ofiarą Foucaultowskiego wykluczenia, ile właśnie niewchłoniętą przez system «resztką», owym mesjańskim «odrzuconym kamieniem», na którym wyzwolona ludzkość mogłaby oprzeć swą nową formę egzystencji”. A. Bielik-Robson, Cień pod czerwoną skałą: John Maxwell Coetzee i literatura pustyni: Antologia tekstów o „Życiu i czasach Michaela K” Johna Maxwella Coetzeego w trzydziestą rocznicę publikacji powieści, w: Wielcy artyści ucieczek, red. P. Jakubowski i M. Jankowska, Korporacja Ha!art, Kraków 2013, s. 121. Zasadnicza odmienność proponowanego przeze mnie odczytania polegałaby na konsekwentnym trzymaniu się immanentystycznego rozumienia krytycznego wymiaru pasywności.

    21 J.M. Coetzee, Życie i czasy Michaela K., tłum. M. Konikowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010, s. 109.

    22 Tamże, s. 210.

    23 Tamże, s. 189.

    24 Określenie to zawdzięczam Agacie Bielik-Robson, której w tym miejscu składam podziękowania za owocne dyskusje, które przyczyniły się do powstania tego tekstu.

    25 J.M. Coetzee, Hańba, s. 249.

    26 A. Bielik-Robson, Cień pod czerwoną skałą…, s. 124.

    27 Zob. G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz…, s. 70.

    28 Zob. J.M. Coetzee, Dzieciństwo Jezusa, tłum. M. Godyń, Wydawnictwo Znak, Kraków 2013, s. 53.

    29 B. Massumi, Autonomia afektu, tłum. A. Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 114.

    30 Tamże, s. 115.

    31 Tamże, s. 118.

    32 Wszystkie trzy cytaty: tamże, s. 130.

    33 Tamże, s. 133.

    34 A. Bielik-Robson, Cień pod czerwoną skałą, s. 128.

    Historie afektywne i polityki pamięci

    X Facebook Email

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Jakubowiak, M. (2015). Apatyczna wspólnota. Polityka pasywności w powieściach J.M. Coetzeego. In E. Wichrowska, A. Szczepan-Wojnarska, R. Sendyka, & R. Nycz (éds.), Historie afektywne i polityki pamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5328
    Jakubowiak, Maciej. « Apatyczna wspólnota. Polityka pasywności w powieściach J.M. Coetzeego ». In Historie afektywne i polityki pamięci, édité par Elżbieta Wichrowska, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5328.
    Jakubowiak, Maciej. « Apatyczna wspólnota. Polityka pasywności w powieściach J.M. Coetzeego ». Historie afektywne i polityki pamięci, édité par Elżbieta Wichrowska et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5328.

    Référence numérique du livre

    Format

    Wichrowska, E., Szczepan-Wojnarska, A., Sendyka, R., & Nycz, R. (éds.). (2015). Historie afektywne i polityki pamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170
    Wichrowska, Elżbieta, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz, éd. Historie afektywne i polityki pamięci. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170.
    Wichrowska, Elżbieta, et al., éditeurs. Historie afektywne i polityki pamięci. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement