• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15363 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15363 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Historie afektywne i polityki pamięci
  • ›
  • WSPÓLNOTY AFEKTYWNE
  • ›
  • Wstyd matek, wstyd za matki w autobiogra...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Wstyd, wina i empatia Wstyd w rodzinie i polityka Wstyd, wstręt i cielesność Notes de bas de page Auteur

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Wstyd matek, wstyd za matki w autobiografiach kobiet

    Aleksandra Grzemska

    p. 258-285

    Texte intégral Wstyd, wina i empatia Wstyd w rodzinie i polityka Wstyd, wstręt i cielesność Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1W badaniach konstelacji rodzinnych, szczególnie relacji matka–córka, z perspektywy studiów autobiograficznych (nie tylko gender autobiographical studies) jedną z kluczowych kategorii jest wstyd. Problematykę wstydu i autokreacji w tekstach autobiograficznych można umieścić na styku kilku obszarów badawczych – literaturoznawczego dyskursu dotyczącego pisarstwa autobiograficznego, obecnej w literaturze refleksji filozoficznej związanej z najważniejszymi koncepcjami podmiotowości, współczesnych rozpoznań w zakresie komunikacji literackiej, zdominowanej przez zjawiska skandalu, ekscesu oraz strategie wyprzedaży intymności, wreszcie – antropologicznych ujęć dotykających relacji pomiędzy literaturą dokumentu osobistego, społeczną i indywidualną tożsamością a normami kulturowymi. Sprofilowane w taki sposób ujęcie tematu pozwala na przestudiowanie w wybranych współczesnych autobiograficznych utworach polskich pisarek obszaru, który wydaje się wciąż niedopracowany w polskim dyskursie literaturoznawczym, a który pojawia się często w angloamerykańskich studiach genderowych 1.

    2Wstyd jako „dyspozycja” społeczna i polityczna 2, a nawet w ramach niektórych koncepcji religijnych moralna, w literaturoznawstwie zyskuje dodatkowe konteksty, zwłaszcza w odniesieniu do autobiografii. Wstyd będący kategorią psychologiczną, filozoficzną, socjologiczną skłania do rozważań na temat pisania i autokreacji jako rozmaitych wariantów obecności w sferze społecznej, która jest przestrzenią sprzyjającą postawom narcystycznym, ale także ideowemu zaangażowaniu. Ujrzane na takim tle relacje matki i córki stanowią pretekst do postawienia hipotez dotyczących obrazu prywatności w sferze publicznej. Wstyd jest także kategorią historycznie zmienną, co w odniesieniu do literatury autobiograficznej – mierzącej się z przeszłością, traumą, niejednokrotnie stanowiącej rezultat trudnej i żmudnej pracy pamięci – wiąże się z problematyką obyczajowości, autocenzury, konfesji.

    3Jako forma afektywnej reprezentacji i/lub artykulacji w tekstach kultury wstyd sytuuje się pomiędzy odmianą afektu (intensywność, uczucie, protoemocje) a postacią afektu (strach, wstręt, radość, smutek). Niejednolitość, niepowtarzalność wstydu wskazuje na jego nieustanną pograniczność – to kategoria jednocześnie prywatna i publiczna, psychologiczna i fizjologiczna, intelektualna i cielesna. O ile można mówić o poetyce czy estetyce wstrętu (w kontekście niesmaku, odrazy, obrzydzenia) 3, o tyle należałoby mówić o „poetykach” i „estetykach” wstydu. Wstyd nie posiada bowiem jednej, uniwersalnej matrycy estetycznej czy poetologicznej, w każdym tekście jest reprezentowany inaczej, co rozszerza ramę modalną tego afektu. Według badań Silvana Tomkinsa, rozróżniającego w swoich badaniach siedem par afektów, z psychologicznej perspektywy funkcję najbardziej tożsamościotwórczą dla podmiotu pełni wstyd 4, jednakże należy zauważyć, że w „autobiografiach rodzinnych”5 pozostaje on obyczajowo zróżnicowany. Inaczej mówiąc – wstyd w rodzinie nigdy nie jest neutralny pod względem statusu społecznego, modeli socjalizacji i sposobów wychowania, a nawet wyborów światopoglądowych jej członków.

    4Wstyd bywa charakteryzowany jako autonomiczny afekt negatywny – odczuwanie wstydu, zawstydzenie to doznawanie silnych, intensywnie przeżywanych emocji. Kojarzy się przede wszystkim z nieśmiałością, upokorzeniem, zażenowaniem, poczuciem winy, hańbą. Jego doznawaniu mogą towarzyszyć fizjologiczne reakcje organizmu, takie jak uczucie gorąca czy wypieki na twarzy, jednakże etymologicznie wstyd wiąże się z zimnem, chłodem, stygnięciem.

    5Podstawę słowotwórczą słowa „wstyd” tworzy pierwiastek stud (jak studzić), którego znaczenie zostało przeniesione metaforycznie w przestrzeń psychiczną i zliberalizowane. Prawdopodobnie wstyd kojarzył się z przykrym uczuciem, takim jak stygnięcie ciała, również ze względu na konsekwencje ze strony otoczenia: człowiek okryty wstydem przestaje istnieć i zaczyna go otaczać emocjonalny chłód 6.

    6Poza tym w myśleniu o wstydzie jako emocji pojawia się paradoks, ponieważ – jak twierdzi James Gilligan:

    ściśle rzec biorąc, jest to raczej brak emocji – brak miłości własnej, dumy, poczucia wartości. To bardzo mocny motyw, ponieważ szczególnie boleśnie go odczuwamy. Tak jak fizyczny ból ostrzega nas, że dzieje się coś złego, co zaburza fizyczną integralność naszego ciała i zagraża przetrwaniu, a w konsekwencji popycha nas, by go uśmierzyć, tak wstyd jest bolesną emocją, która alarmuje nas, że dzieje się coś złego w naszej psychice i w rozwoju naszej osobowości. (…) Kiedy używam sformułowania „poczucie wstydu”, traktuję je jako synonim poczucia niższości, osobistego wykluczenia – to stan wewnętrzny pojawiający się u osób, które uważają, że nie zdołały osiągnąć takiego poziomu samorozwoju, aby stać się godnymi szacunku. 7

    7Co więcej, według Briana Massumiego nie można mówić o emocji i afekcie jako intensywności w tych samych kategoriach logicznych, w jednakowym kontekście.

    Emocje [bowiem] to pewna subiektywna treść, socjolingwistyczne utrwalenie jakości pewnego doświadczenia, które od tego momentu uważa się za coś osobistego. Emocja to intensywność kwalifikowana jakościowo, to sposób na konwencjonalne, oparte na konsensusie włączenie intensywności w obręb obwodów akcji i reakcji podległych zabiegom narracyjnym, w obręb funkcji i znaczenia. To intensywność opanowana i uznana. Należy koniecznie opisać w języku teorii ową różnicę między afektem a emocją. 8

    8Należałoby więc zastanowić się nad tym, czy jeśli efektem wstydu jest emocjonalny stan zawieszenia, uczuciowy paraliż, wyciszenie, „ubiernienie”, natomiast efektem afektu jest pobudzenie, intensywność, ruch, wibracja, to czy wstyd nie jest tym, co trzyma ów afekt na wodzy, czy nie prowadzi do ujarzmiania, zamierania afektu 9? Czym właściwie jest wstyd – afektem, nie-afektem, interwałem między afektami, przerwaniem, przekraczaniem afektu 10?

    9Zakładając, że afekty „mogą być artykułowane na inne niereprezentacjonistyczne sposoby, w tym także via negativia, tzn. przez rozstępy, szczeliny, zakłócenia dyskursywnej czy artystycznej organizacji” 11, a także „pojawia[ją] się pomiędzy, w prześwitach, w pęknięciach, w niedostawaniu do siebie płaszczyzn porozumienia i rozumienia, w nagromadzeniach intensywności, w akumulacji przeżyć” 12, nie dają się uchwycić, są śladem, cieniem, widmem, „tym osobliwym czymś” 13– to najszerzej ich spektrum jest widoczne w przestrzeni dzieła literackiego, szczególnie autobiograficznego, poprzez niedomówienia, opuszczenia, przemieszczenia, w przestrzeni „poza”.

    10W ujęciu Schelerowskim wstyd jest pojmowany jako forma autouczucia, jako uczucie biorące się z nas samych:

    Mianowicie w każdym rodzaju wstydu ma miejsce akt, który chciałbym nazwać zwrotem do samego siebie. Staje się to szczególnie widoczne tam, gdzie wstyd pojawia się zupełnie nagle, po tym jak np. mocne skupienie uwagi zwrócone na zewnątrz stłumiło świadomość i poczucie własnego Ja. 14

    11Wyjście poza takie rozumienie wstydu i umiejscowienie go w przestrzeni publicznej wskazuje na to, że wstyd sytuuje się zawsze wobec innych, jest relacyjny (tak samo jak prywatność czy intymność). Nierozerwalnie funkcjonuje w odniesieniu do określonej lub nieokreślonej społeczności, jest efektem interakcji wywołanej wewnątrz wspólnoty mniej lub bardziej przyznającej się do (współ)odczuwania wstydu 15. Eliasowskie rozważania po części nawiązują do postrzegania wstydu jako budującego rzeczywistość psychiczną emocji napięcia wewnętrznego, jednak – co tutaj ważne – łączą one ściśle wstyd z zakazem społecznym i presją zewnętrzną.

    Uczucie wstydu to specyficzne wzruszenie, rodzaj lęku, który reprodukuje się w jednostce automatycznie i nawykowo z pewnych określonych powodów. Z grubsza biorąc, jest to lęk przed degradacją socjalną albo, formułując ogólnie, przed gestami wyrażającymi przewagę innych. (…) Szczególne zabarwienie uczucia wstydu ma swe źródło w tym, że osobnik, który tego uczucia doznaje, uczynił lub zamierza uczynić coś, przez co popadnie w kolizję z ludźmi, z którymi jest albo był w tej lub innej formie związany, oraz z samym sobą, z owym sektorem swej własnej świadomości, który jest organem jego samokontroli. (…) o uczuciach wstydu może być mowa tylko w związku z ich socjogenezą, z przemianami, w których obniża się lub w każdym razie przesuwa próg uczuć wstydu i w których struktura i schemat przymusów wewnętrznych ewoluują w określonym kierunku, by ewentualnie reprodukować się później przez krótszy lub dłuższy czas w tej samej formie. 16

    12Nie sposób też nie podkreślić tego, że w patriarchalnej strukturze społeczeństwa doświadczenie wstydu zostaje sprofilowane ze względu na płeć – wstyd kobiet jest przede wszystkim związany z łamaniem zasad przypisanego im kulturowo i społecznie kodeksu hańby, nie zaś – jak dzieje się w przypadku mężczyzn – kodeksu honorowego: „Jako narzędzie autodestrukcji i zarazem dyscypliny społecznej wstyd inaczej bywa definiowany w odniesieniu do kobiet i do mężczyzn; inaczej w przednowoczesności, nowoczesności i ponowoczesnym świecie mediów” 17.

    13W wybranych tekstach autobiograficznych powstałych po 1989 roku istotne jest więc znaczenie wypowiedzi w przestrzeni publicznej, w której kategorii wstydu nierzadko towarzyszą kwestie autoterapii i czytelniczej empatii. W autobiograficzne konstruowanie własnej tożsamości, podmiotowości jest wpisany – jak wiadomo – zarówno aspekt relacyjny, jak i referencjalny, co odsyła do zagadnień związanych nie tylko z autokreacją, ale również z odsłonięciem autorskiego „ja” i skonfrontowania go z rzeczywistością 18. Jeśli autobiografia polega na „połączeniu dwóch podmiotów uwikłanych w proces lektury, w którym zastępując się wzajemnie i odbijając w sobie, określają się one nawzajem” 19, i jeśli „będąc świadkami czyjegoś zawstydzenia, możemy sami poczuć się zawstydzeni” 20, to podmiot dokonujący autoprezentacji oraz (re)konstrukcji konstelacji rodzinnych zasadniczo powinien „mieć świadomość”, że budowana w taki sposób relacja z czytelnikiem będzie miała zawikłany charakter.

    14W analizowanych tu utworach ważne pozostają także różnice w autorskich realizacjach opowieści – różnice uwypuklone przez płeć, status społeczny, „identyfikację etniczną”, kompetencje zawodowe, motywacje pisarskie i egzystencjalne, które następnie przekładają się na figury i sposoby autokreacji, stwarzania wizerunku własnego i rodzinnego, sposoby estetyzacji tekstu prywatnego czy też pozostają związane z obyczajowymi (niekiedy również politycznymi) limitami wypowiedzi. Ujrzane na takim tle relacje matka–córka stanowią pretekst do wysnucia przynajmniej trzech hipotez.

    Wstyd, wina i empatia

    15Chodziłoby o przeanalizowanie konstelacji winy i wstydu oraz powiązanie ich z granicami tożsamości i kategorią empatii. W autobiograficznych utworach między innymi Ewy Kuryluk (Frascati 21, Goldi 22) czy Andy Rottenberg (Proszę bardzo 23) relacja córki do matki opiera się przede wszystkim na poczuciu winy i wstydu 24. Wina córki – nawet jeśli rozumiemy ją jako spłatę długu wobec matki – podobnie jak trauma nie przekracza negatywności, nie przełamuje prostych, utartych schematów „postępowania” z matką, polegających na jej symbolicznym „uśmierceniu” 25. W większości narracji pozycja matki podlega degradacji, ponieważ matka nie jest w stanie zbudować z córką związku opartego na zaufaniu i akceptacji – to zazwyczaj matka Żydówka ocalona z Zagłady26, nosząca w sobie traumę oraz pamięć o przeszłości, wojnie i/ lub Holokauście, funkcjonująca w rzeczywistości PRL-u, matka przede wszystkim enigmatyczna, nieobecna lub dotkliwie i nazbyt obecna, toksyczna, despotyczna, schizofreniczna 27.

    16O poczuciu winy córek wobec matek oraz o uniemożliwiających porozumienie stanach psychotycznych mogą zaświadczać poniższe fragmenty narracji Kuryluk i Rottenberg:

    Dłużej nie wytrzymam z cholerną wariatką! – wyzywałam mamę raz po raz. – Niech więcej do nas nie wraca! Niech zdechnie w zakładzie! (…) Dla naszego wspólnego dobra rozwiedź się ze starą wariatką! – popędziłam do Łapki [ojca – dop. A.G.]. – Zabraniam ci tak mówić o ciężko chorej mamie – zachrypiał tekturowym głosem – naszym obowiązkiem jest opieka nad nią. (…) – Chcesz, żeby nas zadręczyła na śmierć nieuleczalnie chora schizofreniczka? Zamierzasz poświęcić dla wariatki swoje życie i nasze? (…) – Kto, jak nie mama, wyciągnął cię z zapalenia wsierdzia i stawów? (…) Może niebawem znajdą lek dla mamy? Może poprawi się jej samej? To dzielny człowiek – popatrzył mi prosto w oczy – szkoda, że tobie brak kurażu (Frascati, 121–122).

    Żyła w lęku. Ja jednak nie zdawałam sobie wówczas z tego sprawy, bo dla mnie nadal była silną i odważną Lidą, od której ja, jej córeczka, wyzwalam się przez całe życie (…). Istotnie, odjechałam. Ale nie uciekłam. Poruszałam się jak na długiej gumce, dającej mi poczucie jakiejś złudnej niezależności tak długo, jak długo na drugim końcu czułam jej kruchą dłoń. Tymczasem ona żyła w lęku, nie prosząc o pomoc, choć zapewne na nią liczyła. Nie umiała prosić, umiała tylko wydawać polecenia. Zwracanie się o pomoc przeczyło jej poczuciu godności i w tym akurat była podobna do ojca (…). Ryglowała się więc w swoich lękach, w swojej dumie i w swoim mieszkaniu (…). A ja nadal nie wiem, co mam zrobić ze swoją wolnością (Proszę bardzo, 444–445).

    17Zastanawiające jest to, że również matki niezależne, „nietypowe”, wyłamujące się ze schematów, nieprzestrzegające społecznych norm, nakazów i zakazów, realizujące zmodyfikowane scenariusze macierzyństwa, opiekuńczości i poświęcenia (często też zabarwione nadopiekuńczością), podlegają procesom odrzucenia, tak jakby córki odtrącały tym samym szansę na emancypację, na zerwanie trybu wpisywania siebie w społecznie sankcjonowane role. Zaznaczyć w tym kontekście należy jednak, że owa emancypacja w rzeczywistości PRL-u podlegała strategiom systemu pozorującego innowacyjny model ról społecznych. Ze współczesnej perspektywy w rekonstrukcji przeszłości autobiografki dostrzegają anachroniczność postaw matek uchodzących za samodzielne, wstydząc się za ich afektowane wybory z przeszłości.

    18Eksplikowanie w tych narracjach wstydu córek za matki może umożliwić przekroczenie negatywności wypływającej z przepełnionej cierpieniem i żalem relacji, ale bez zakładania bezwarunkowej afirmacji, uwznioślania zarówno samej matki, sportretowanej w narracji autobiograficznej, jak i panujących pomiędzy matką a córką stosunków 28. Córki, które wstydzą się sformułować pytania dotykające przeszłości matki, rodziny, dzięki przezwyciężeniu wstydu, dzięki skłonieniu siebie do ujawnienia chęci uzupełnienia wiedzy i dzięki namówieniu matki do przełamania wstydu wiążącego się z ujawnieniem córce nieznanych, niekiedy żenujących faktów z jej życia, wykonują ryzykowną pracę doświadczenia na tkance opowieści o wzajemnych relacjach przeglądania się w sobie nawzajem.

    Nie jesteśmy przecież… Wykropkowuję, bo na Frascati nie używamy epitetów. (…) Latem 1985 roku spotkałyśmy się w Lozannie i w końcu zdobyłam się na pytanie: – Czy jesteś…? – W oczach mamy zabłysła iskierka paniki i utknęło mi w gardle słowo na „ży”. Po namyśle skinęła głową (…) poprosiła: – Obiecaj, córeczko, że póki żyję, a Piotruś jest w Tworkach, nie będziesz rozgłaszać naszej historii ani szukać śladów (Frascati, 68, 237). 29

    – Język ojczysty? Milczę. Nie rozumiem. (…) – W jakim języku rozmawiasz z rodzicami? – Teraz rozumiem. Ojczysty znaczy domowy. Odpowiadam zgodnie z prawdą, że z tatą po polsku, a z mamą po rusku. Znaczy to tyle, że mam dwa języki ojczyste, nie umiem powiedzieć, który z nich ma priorytet, nigdy o tym nie myślałam, bo też nigdy nie miałam takiego problemu. (…) W naszym domu nie mówiło się o rasach i narodach w wartościującym kontekście. Skądinąd jednak (skąd?) wiedziałam, że nie jest dobrze być Cyganem i Żydem. (…) Analizowałam przed lustrem kolor oczu i włosów, kształt nosa i owal twarzy, czy któryś z detali nie zdradziłby mnie w razie niebezpieczeństwa. (…) Miałam dobry wygląd, ale niedobre nazwisko i niedobre imię. Zrozumiałam to już w przedszkolu, otoczona cudownie brzmiącymi chrześcijańskimi imionami (…) połączonymi z prasłowiańskimi nazwiskami (…). Szukałam szczeliny, która pozwoli mi pozostać sobą, żyć w zgodzie z sobą taką, jaką mnie ukształtowało ustawiczne wyczulenie na problem własnej tożsamości (Proszę bardzo, 216, 220–221).

    19Wstyd „może być jednocześnie tym, co powoduje odrzucenie, i tym, co umożliwia empatyczne zrozumienie i akceptację” 30. Dzięki wstydowi córka i matka mogą „spotkać się” w przestrzeni afektu. Transmisja afektów – poczucia winy w poczucie wstydu – warunkuje „wyjście z sytuacji nierozerwalnego, uniemożliwiającego porozumienie konfliktu” 31właśnie przez tekst autobiograficzny. Co więcej, to dzięki wstydowi autorki-córki redefiniują własne doświadczenie, przekraczają resentymentalne mówienie/pisanie o relacjach rodzinnych i zaczynają konstytuować własną tożsamość.

    [Wstyd] jest zasadniczo różny od poczucia winy, ponieważ dotyczy nie konkretnego czynu, domagającego się ekspiacji, ale odczuwania własnego ja, jego granic i zależności od innych – od ich aprobaty lub dezaprobaty, zainteresowania lub obojętności. Odczuwanie wstydu może skutkować potrzebą gruntownej zmiany swojego nastawienia albo wręcz przemiany o charakterze tożsamościowym 32.

    20Na przykładzie wymienionych utworów można zauważyć, że wstyd córek niejednokrotnie jest konsekwencją wstydu matek. Kiedy matki wstydzą się niejawnie na przykład swojego pochodzenia i w związku z tym wstydem chorują lub popadają w nałogi, to dla córek owe skutki wstydu matek stanowią źródło obaw przed odkryciem domowej hańby przez środowisko bliższych czy dalszych znajomych, są źródłem własnego zawstydzenia, zgorszenia 33.

    „Tamtej strasznej wiosny” [mama – dop. A.G.] nie myła się, nie zdejmowała z siebie śmierdzącego szlafroka, nie wychodziła z domu. W nocy skradała się po mieszkaniu z uchem przy ścianie, pakowała i rozpakowywała walizki, darła listy i fotografie. O świcie kładła się na kanapie, po przebudzeniu człapała do kuchni. Piła wodę z kranu, napełniała wiadro i niosła do pokoju z fortepianem, a w siatce to, co znalazła w spiżarce: chleb, konserwę, cebulę, kostki cukru. Zamykała się na klucz i chowała pod fortepianem. – Lost! Gestapo! – wrzeszczała, póki nie zdarła głosu. Albo, ku zgrozie Zazy, wyła, skowyczała, zgrzytała zębami. A ja? Przeklinałam mamę, wypominałam Łapce, że nie rozszedł się dawno ze starą wariatką, dusiłam się od kaszlu i planowałam final exit (Frascati, 44, 115–116). 34

    Kuchnia pozostała domeną mamy. Od blokady Leningradu jedzenie stało się najważniejszym przedmiotem jej zainteresowania. (…) Nowym elementem rodzinnego wypoczynku w Polanicy stały się też wizyty mamy w kuchni domu wczasowego. Znała już język na tyle, by umieć objaśnić zdumionym kucharkom, jak naprawdę gotuje się barszcz i co należy zrobić, żeby ciasto na pierogi nie przypominało gumy. Oboje z ojcem wstydziliśmy się tych interwencji, tego przemieszczenia na cudze terytoria i zakłócenia istniejącej umowy społecznej co do podziału ról (…). Kucharki natomiast nie miały mamie za złe jej pouczeń (…). Niestety, ich starania zgubnie wpłynęły na figurę mamy. Pamiętam, jak stanęła na wadze w domu zdrojowym i szybciutko z niej zeszła, pytając z niedowierzaniem: – Czy to możliwe? Dziewięćdziesiąt kilo? – Tusza mamy też wprawiała nas w zawstydzenie (Proszę bardzo, 144, 336–337). 35

    21Przepracowanie własnej relacji z matką w tekście autobiograficznym wiąże się co prawda z procesem autokreacji, auto(re)konstrukcji, ale dopiero wyostrzenie perspektywy na jej doświadczenie, na współodczuwanie wstydu może prowadzić do empatycznego zrozumienia, które uruchamia proces rozwoju „ja” córki, wiąże się z samoświadomym identyfikowaniem się i współbyciem z innym, nie zaś uzurpowanie sobie uprzywilejowanej pozycji, wywłaszczenie matki z jej suwerenności.

    [Empatia] polega bowiem na ustawicznym napięciu między innością a dążeniem do bliskości. (…) w grę wchodzą tu głównie relacje oparte zazwyczaj na paradoksie współodczuwania i bycia obok, świadomego wytłumienia własnej ekspresji i zarazem powstrzymywania się od zbyt daleko posuniętej ingerencji w cudzą autonomię. (…) Należałoby tu zatem mówić raczej (…) o współuczestnictwie z mocną świadomością alienacji. 36

    22Wyrażenie wstydu w takim rozumieniu jest zadaniem identyfikacyjnym, tożsamościowym zespolonym z praktyką pisarską, autobiograficzną. W ową praktykę należałoby wpisać topografię wspominania rozumianą jako składowa badań poetologicznych 37nad literackimi formami pamięci, a także po części teorii fotografii. W obszarze dotyczącym współczesnego pisarstwa prywatnego zwraca się bowiem uwagę na strategie pamiętania oparte na metaforze przechowywania. Narracje bazujące na akcie odpamiętywania uruchamiają tak zwaną pamięć widzącą miejsca, która:

    skrywa w sobie informację zarówno o obrazowym charakterze przedstawienia (jest ono wyobrażeniem, w którym zmysł wzroku odgrywa rolę nadrzędną), jak i tym, że ma ono zawsze wymiar przestrzenny, stanowi określone topograficznie miejsce. (…) Mnemotechniczne zalecenie [by „odciskać” w pamięci „miejsca”, w których będą deponowane wybrane obrazy pomocne w ożywianiu pamięci] bazuje na przeświadczeniu o tym, iż współdziałające ze sobą pamięć i wyobraźnia posługują się wyobrażeniami topograficznie określonej przestrzeni. 38

    23Pracę wyobraźni z pewnością ułatwiają narratorkom omawianych tekstów prywatne, rodzinne fotografie. Funkcjonują one jak zmagazynowane „skrawki”, ślady przeszłości i nabierają dodatkowego znaczenia w perspektywie empatycznego współbycia 39, gdy zastanowimy się nad emocjami wywołanymi na skutek „spotkania” dwu spojrzeń: nieruchomej postaci ze zdjęcia i patrzącej na fotografię autorki. Proces ten staje się dwuwymiarowy, relacyjny (fotografujący się zazwyczaj zakłada obecność oglądających zdjęcie w przyszłości). Fotografie są nie tylko obrazami nieobecnej rzeczywistości, ale też śladami obecności przodków – „niczym odcisk stopy albo maska pośmiertna” 40. Niezidentyfikowane, niemożliwe do wyrażenia emocje, jakie towarzyszą oglądaniu starych, często zniszczonych zdjęć, to nierzadko doznania metafizyczne, transcendentne, które można by powiązać ze wspomnianą już kategorią widma czy aury, a także z ujęciem Sontag, dla której fotografie „czerpią jednocześnie z prestiżu sztuki i magii rzeczywistości. To chmury wyobraźni i ładunki informacji” 41.

    24Jednakże obecność w narracjach autobiograficznych fotografii pełni w kontekście wstydu jeszcze inną funkcję – to alternatywna opowieść o tym, czego autorki nie mogą, nie potrafią wypowiedzieć o sobie, matce, rodzinie. Skoro wstyd wywołuje inercję, uniemożliwia werbalizację, „zamraża” czucie, to fotografie stają się jego wizualizacją, obrazową artykulacją niewyrażalności afektu. Dają asumpt do przeanalizowania tego, w jaki sposób historia pomieszczona w poszczególnych fotografiach, oscylująca pomiędzy nimi sprawia, że zdjęcia nie tylko stanowią sygnaturę przeszłości, ale również stają się autobiograficzną kontrnarracją.

    Wstyd w rodzinie i polityka

    25Należałoby przyjrzeć się temu, jaki obraz prywatności wyłania się z narracji autobiograficznych, kobiece pisarstwo osobiste należy bowiem rozpatrywać nie tylko jako indywidualny proces samostanowienia, ale także odzyskiwania dla siebie miejsca w świecie, w przestrzeni publicznej, która jednocześnie staje się przestrzenią polityczną.

    26Rodzina jest – i zawsze była – kwestią radykalnie polityczną, o czym dobitnie przekonują nas batalie, jakie współcześnie toczą się o wszystkie bodaj aspekty jej funkcjonowania, poczynając od sprawy podstawowej: którym z międzyludzkich konstelacji przyznać prawo do nazwania się rodziną, a którym prawa tego odmówić 42.

    27Matki i córki budujące wzajemną relację wewnątrz rodziny (lub względem rodziny, niemal nigdy bez niej) są uzależnione od patriarchalnych struktur, reguł, schematów i standardów w niej panujących i nią rządzących. Znaczenie relacji matka–córka pod względem kulturowych konstrukcji, norm, ról, odniesień do sfery prywatnej i publicznej, a także – co najistotniejsze – do politycznych aspektów formatujących owe rodzinne opowieści, stanowi ważny element analizy tekstu osobistego 43.

    28W badanych przeze mnie narracjach autobiograficznych autorki piszą o wstydzie zawsze jako o afekcie ukrytym, w dużej mierze mającym swe źródło wewnątrz rodziny. Enigmatyczność familijnych losów jest ufundowana na wstydzie – to on uruchamia proces skrywania, zacierania, dyskrecji, mityzacji, mistyfikacji. Autobiografia „pisana w rodzinie” stanowi więc pretekst do wypowiedzenia wstydu – afektu szczególnego, posiadającego ładunek pozwalający podmiotowi na zmianę oraz mającego fundamentalne znaczenie w kształtowaniu tożsamości i polityczności. W przeciwieństwie do przyciągającego podmiot – pomimo wywoływania impulsów odrzucenia – wstrętu wstyd zniewala w tym sensie, że żaden podmiot mu się nie wymknie, żaden nie jest od niego wolny, niezależny. Poza tym, o ile można przyjąć, że wstręt posiada ładunek rewolucyjny i ma charakter awangardowy, o tyle wstyd jest raczej pospolity, powszechny, mieszczański – zawsze sprofilowany podług rodzinnych, ale też pokoleniowych doświadczeń. Wspomnieniowa opowieść uwarunkowana pochodzeniem, środowiskiem klasowym determinuje nie tylko formę narracji, lecz także obraz minionej rzeczywistości, również w PRL-u.

    Narratorki-bohaterki (…) często tracą z oczu kobiece doświadczenie historii: kobiecość jest tu przezroczysta, a jej śladów trzeba szukać w szczelinach opowieści. (…) (auto)biografie kobiet są nie tylko odpowiedzią na politykę pamięci/tożsamości prowadzoną w Polsce po przełomie ustrojowym, ale i ważnym elementem procesu wytwarzania przeszłości, podporządkowanej w tym wymiarze interesom współczesności. 44

    29Warto w związku z tym rozważyć – chociażby na przykładzie utworów Ewy Bieńkowskiej (Dom na Rozdrożu 45), Niki Strzemińskiej (Katarzyna Kobro 46) czy Marii Nurowskiej (Po tamtej stronie śmierć) – w jaki sposób córki piszą o wyborach swoich matek w przestrzeni prywatnej i publicznej w kontekście kulturowych konstrukcji kobiecości oraz jak postępują z dziedzictwem matek jako swoistym spadkiem.

    30Większość analizowanych przeze mnie narracji to historie inteligenckich rodzin o lewicowych przekonaniach. Lewicowość w przypadku wspomnianych autobiografii otwiera pracę narratorek, wyzwala polityczny potencjał zawarty w tekstach córek o matkach, ale także ojcach, rodzinach, których światopogląd konstytuował życie, a tym samym opowieść o nim. Polityka determinowała prywatne życie Bieńkowskich, stanowiła źródło konfliktu pomiędzy Strzemińskimi, prowokowała skandaliczne i tragiczne w skutkach sytuacje w domu Nurowskich, co wyczytać można z poniższych obszernych fragmentów:

    Gdy myślę o niej, zadziwiają role, jakie jej przypadły w doczesności: żony polityka i uwodziciela, matki dzieci, kobiety dzielnej, choć niepraktycznej. Pytam siebie, jak przeżyła wojnę, największy z aktów brutalności wymyślonych przez człowieka. Być może była zbyt zajęta sobą (swoim rozwojem, swoimi wierszami), by dopuścić ją głęboko do wnętrza, lecz to nie wyczerpuje całości doświadczeń wojennych, koszmaru, którego nigdy nie chciała nazwać ani w rozmowach, ani w pisaniu. Pragnęła żyć dwiema rzeczami: pięknem – z odcieniem religijnym, i złożonością tego pasjonującego stworzenia, jakim jest człowiek. Lata 60. były dla niej związane ze zdumiewaniem się i próbami nazwania osoby ludzkiej, moralnej i amoralnej, tworzącej i burzącej w historii i we własnym życiu. (…) jej czarnowidztwo opierało się na tym, że egzystencja bez czynnego udziału w kulturze wysokiej, czyli ta egzystencja, która dotyczy ogromnej większości ludzi, była – w jej oczach – życiem upokorzonym, życiem bez ratunku (Dom na Rozdrożu: 110, 159).

    Po ucieczce z Rosji moi rodzice znaleźli się w Polsce, której – poza późniejszymi pobytami w Rydze – już nie opuszczali. Matka opowiadała mi, że przedzierali się nocą przez bagna i gęste krzaki. Ojciec, jako inwalida, szedł bez obciążenia, matka dźwigała w worku ich dobytek. Ponieważ nie było mowy o zabraniu rzeźb – wzięła jedynie ich fotografie. Za przeprowadzenie przez granicę zapłaciła biżuterią, którą dostała na pożegnanie od swojej matki. (…) Moja matka, ze względu na nieznajomość języka polskiego, nie miała możliwości podjęcia jakiejkolwiek pracy zawodowej ani działalności artystycznej. Sytuacja polityczna sprzyjała antyrosyjskim nastrojom, które (…) dotkliwie odczuła. Zaczęło dochodzić do konfliktów z rodziną Strzemińskich. Dla męża artystka zrezygnowała ze swojej ojczyzny i najbliższych, a tutaj nie znalazła przyjaznego klimatu. (…) Podczas okupacji (…) ojciec miał wyrzuty sumienia, bo choć był Polakiem, podpisał „listę rosyjską”. Odpowiedzialnością za swój czyn, identyfikowany zdradą patriotycznych ideałów, obciążał matkę. Ona zaś nie czuła wyrzutów sumienia, bo przecież zawsze była Rosjanką (Katarzyna Kobro, 36, 46).

    Potem, kiedy karta się odwróciła, kiedy wyrzucono ją [matkę – przyp. A.G.] z gazety za antypaństwową działalność: w latach pięćdziesiątych pisała artykuły o niecelowości zawiązywania spółdzielni produkcyjnych. Jako radna jeździła po wsiach i tłumaczyła chłopom, aby się jednak do spółdzielni nie zapisywali. Kiedy więc karta się odwróciła, pojawił się ten człowiek, który do tej pory był gdzieś w cieniu tych jej bluzek w groszki i tych furkoczących spódnic. Okazało się, że utrzymywała cały czas jego i jego rodzinę. Żona przymykała na wszystko oczy, dopóki mąż romansował z dobrze zarabiającą dziennikarką. Kiedy pieniądze się skończyły i my sami wpadliśmy w kłopoty, kiedy trzeba było sprzedawać co wartościowsze rzeczy z domu, inżynierowa postanowiła upomnieć się o swoje prawa legalnej żony. Przyszła pod dom nad jeziorem i wykrzykiwała pod adresem mamy, że zabrała jej męża i ojca dzieciom (Po tamtej stronie śmierć, 147).47

    31Inteligenckość i/lub lewicujący światopogląd matki (i ojca) zakładają potencjalną emancypację, obyczajową postępowość, ale te mogą okazać się dla córek pozorne – role matek bywają niekiedy przerażająco konwencjonalne48. Ową konwencjonalność córki spychają na margines, podkreślając raczej wyjątkowość losów matek, wypisując je z paradygmatu Matki-Polki – zbyt typowej, banalnej, a więc nieatrakcyjnej dla opowieści, która ma być przecież też opowieścią o samej autorce-córce. To, co zaburza skonstruowanie w autobiografii wystarczająco uwznioślającego, dowartościowującego portretu matki, ale też ojca, a niekiedy rodzeństwa (choć już w mniejszym stopniu), musi zostać „opakowane”, tak aby tworzyło spójną, godną narrację będącą świadectwem prawdy o życiu 49. W takiej perspektywie pytanie o wstyd za matki, za ich wybory może ułatwić rekonstrukcję impulsów i intencji uwznioślania matczynych biografii spisywanych przez córki. Tutaj wstyd traciłby swój rewelatorski potencjał, ale nakłaniałby do przemyśleń związanych z estetyzacją prywatności, które umożliwiłyby wyjście poza częste w interpretacji autobiografii rodzinnych kwestie mistyfikacji oraz skupienie się zarówno na politycznych i estetycznych aspektach pracy żałoby 50, jak i na autobiografii jako pracy pisarskiej.

    32Lektura tekstów podejmowana ze świadomością strategii autobiograficznych pozwala na ukazanie podziału utworów według kategorii estetycznych dzieła literackiego. Analizowane autobiografie można więc schematycznie podzielić na te, w których autorki-córki przedstawiają własną rodzinę, matkę, siebie, realizując kategorię piękna, wzniosłości, oraz na te, które zbliżają się w formie do kategorii kiczu, sentymentalizmu. W tekstach pierwszego i drugiego typu należy dostrzec elementy odnoszące się do kategorii tragizmu. Tak naszkicowany podział warto przeanalizować, zestawiając utwory odwołujące się w formie i treści do dwóch kontrastujących ze sobą kategorii (piękno, kicz) w kontekście kategorii trzeciej (tragizm). Komplikacje pojawiają się, kiedy w interpretacji zostają zastosowane pozostałe kategorie estetyczne, czyli komizm, groteska i ironia. Nasuwają się wtedy pytania o to, czy istnieją w literaturze polskiej autobiografie, które w komiczny, ironiczny lub groteskowy sposób przedstawiają familijną historię, a także hipotezy zakładające, że specyfika takich relacji nie pozwala na dystans, na konstruowanie opowieści z pewnego (emocjonalnego) oddalenia. Jeśli nawet w historii autobiograficznej literatury polskiej występuje nieznaczna liczba utworów przedstawiających problematykę konstelacji rodzinnych w komiczny, ironiczny czy groteskowy sposób, to trzeba by zadać pytanie między innymi właśnie o powód niepopularności takich realizacji, o hybrydyczność genologiczną tekstów, a także o motywacje i skutki wyboru przez autorki takiej formy literackiej51.

    Wstyd, wstręt i cielesność

    33Warto zastanowić się nad tym, w jaki sposób estetyka wstrętu pomaga skonceptualizować rozważania o wstydzie i pamięci, o autobiograficznym tabu i egotyzmie. Kwestie te podejmuję obok lektury autobiograficznych tekstów Janiny Katz (Pucka52) oraz Romy Ligockiej (Dobre dziecko 53). W narracjach kobiet, których tożsamość bywa opisywana jako niejednolita, nieokreślona, trop wstydu i wstrętu – szczególnie w odniesieniu do relacji pomiędzy matką a córką – jest silnie obecny ze względu na płeć i podmiotowość, doświadczenie kobiecego „ja”, które wiąże się również z cielesnością.

    Jeśli kategoria etniczności, narodu, do jakiego się przynależy bądź pragnie przynależeć, wywołuje wiele emocji podlegających (auto)analizie, pogłębionej refleksji, to o „uwikłaniu w płeć” najczęściej się milczy bądź mówi półsłówkami, niczym o wstydliwym problemie, dla którego „brakuje nazwy”. To milczenie o „uwikłaniu w płeć” jest w (…) autobiografiach znaczące, nabrzmiałe, spęczniałe jak ciało, które wyrzuca z siebie nagromadzone przez lata toksyny. Wątpliwość odnośnie do tego, co znaczy być kobietą, Polką, polską Żydówką, Polką o korzeniach żydowskich, rosyjskich, niemieckich itd., ale też tego, co się z ową kobiecością wiąże – jakie obowiązki i jakie prawa – wibruje pod tkanką tekstu i tylko czasem wyziera ze szczelin i pęknięć, które rodzą się w kobiecym pisaniu. 54

    34Skoro dzięki wstrętowi obecnemu w tekście autobiograficznym uchwytny mógłby stać się wstyd, to pojawia się pytanie o to, na ile dzięki owemu wstrętowi docieramy do wstydliwych miejsc biografii matek i córek. W tekstach wspomnianych autorek – Katz, Ligockiej (a także Nurowskiej) – córkom łatwiej jest odrzucić matczyną cielesność, a więc także seksualność, niż ją zaakceptować i poddać apoteozie55. Można oczywiście wiązać to z odziedziczoną po ojcach patriarchalną postawą córek niepozwalających matkom na przyjemność, rozkosz, namiętność, a także patronujących podtrzymywaniu w społeczeństwie strategii sprawowania władzy nad seksualnością kobiet, szczególnie matek, przez pojmowanie jej jako zachowań nieobyczajnych, nieprzyzwoitych, przynoszących zbrukanie, hańbę 56. Można także wysnuć inną – ale nie wykluczającą poprzedniej – hipotezę o wpływających na problemy z cielesnością zawikłaniach tożsamościowych i córek, i matek, ich wielowarstwowych, pogmatwanych doświadczeniach oraz znaczeniu statusu społecznego.

    Ciało zdradza to wszystko, co umysł próbuje wyprzeć: zapach strachu, smak upokorzenia, dreszcz obrzydzenia; bywa też, że tworzy przestrzeń oporu wobec społecznych norm, kulturowych wzorców tożsamości: s(amoo) kaleczenia, jadłowstręt, depresja jawią się jako reakcja represjonowanego „ja” na relacje władzy, akt niezgody na – nie tylko symboliczną – przemoc. 57

    35Idiosynkrazja uwidacznia się najbardziej w portretach matek kreślonych przez córki, szczególnie w fizjologicznych opisach ich wzbudzających odrazę ciał – starych, zmęczonych, spoconych, ubrudzonych jedzeniem, pod wpływem alkoholu, ogarniętych seksualnym pożądaniem. Wyrażony na zewnątrz w taki sposób wstręt córek do matek może odpowiadać zamkniętemu, skumulowanemu w nich wstydowi.

    Matka stała przy piecu piekarskim, z zaczerwienionej twarzy spływał pot, a ubielone mąką ręce upstrzone były brązowymi plamami płynnej czekolady. Bluzka miała pod pachami ciemne plamy potu. (…) Sonia przestała mówić. Sprawiała wrażenie zmęczonej i jak zawsze, gdy była zmęczona, zła albo zdenerwowana, bardzo uwydatniały się jej żydowskie rysy. (…) Obserwowała twarz matki. Jak ona nienawidziła tego szklistego, histerycznego wyrazu jej oczu! (…) Matka gestykulowała swoimi drobnymi, pulchnymi rękami. (…) Poza tym już nie rozumiała, co matka mówi. Dalej wpatrywała się w jej ręce (Pucka, 85, 248, 249, 258, 259) 58.

    [Mama] dotyka ręką mojego czoła i policzków, by sprawdzić, czy nie mam gorączki. Chciałabym odtrącić tę rękę, która dotykała ciała obcego mężczyzny. Wstrętne! Tę chłodną, obcą dłoń, która już nie jest dłonią mojej mamy. Jest mi tak strasznie niedobrze… Sztywnieję cała pod tym dotykiem. Ale zachowuję się tak, jakby nic się nie stało. Moja mama nie może się dowiedzieć, że odkryłam jej tajemnicę (Dobre dziecko, 40).

    36Obrzydzenie, jakie budzi ciało matki, sprawia, że córka może zdystansować się wobec jej doświadczenia, a tym samym wobec odziedziczonego po niej, lecz niechcianego, odtrącanego losu. Wstręt, obrzydzenie podlegają tu jednak ambiwalencji59 – odrzucenie przez córkę fizyczności matki, bliskości z nią łączy się bowiem z zafascynowaniem procesem kształtowania się kobiecości matki, a także etapami dojrzałości cielesnej, docierania do seksualności córki. Wypowiedzenie wstrętu – niekoniecznie explicite – wiąże się we wspomnianych narracjach autobiograficznych nie tyle z wykluczającym, abiektalnym aktem, ile z gestem córki wobec matki służącym podkreśleniu natężenia panującego w tej relacji.

    37Co więcej, można założyć, że metodą unikania wstrętu bywa wzniosłość, szczególnie wzniosłość „kobieca” 60:

    Przywołanie pierwiastków cielesnych, które budzą wstręt, jest mocno związane z filozoficzną rewaloryzacją ciała, ponieważ obrzydzenie jest najbardziej fizycznym, docierającym do samych trzewi uczuciem. Przywołanie odrazy jest ze strony części sztuki szokującym zerwaniem ciągłości z tradycjami wartości estetycznej, ale może być jednocześnie postrzegane jako kontynuacja szacownej i cieszącej się uznaniem kategorii estetycznej: wzniosłości. 61

    38Natomiast odwróceniem wstrętu, jego przezwyciężeniem, nagłym rozładowaniem jest śmiech, podobnie jak wymioty.

    Nagłe rozładowanie napięcia, tak w postaci śmiechu, jak w postaci zwymiotowania, skutkuje przezwyciężeniem wstrętu, kontaktem z „abiektywnością”, który nie prowadzi do trwałego zbrudzenia i kontaminacji. Z drugiej strony, wyśmianie, jako akt ekskluzji, samo w sobie przypomina odrzucenie, zwymiotowanie jako następstwo wstrętu. 62

    39Wyśmiewanie wywołuje zawstydzenie, co wskazuje na pewną nierozerwalność tych dwóch afektów, ich równoległość. Wypowiedzenie przez autobiografkę wstrętu do matki służy – paradoksalnie – podkreśleniu łączących ich więzi, a także jest działaniem performatywnym – oto córka przez wielokrotne powtarzanie procesu odpominania, przez powrót do przeszłości i osadzenie w niej tabu wstrętu i wstydu, sankcjonuje usytuowanie podmiotu wobec matki i siebie, wytwarza własną opowieść o matce, przywołuje coś, co zaistniało, lecz często ulegało wyparciu. Zgodnie z tą analogią można przyjąć, że wstręt to zewnętrzny efekt afektu, natomiast wstyd kumuluje się raczej wewnątrz.

    40Warto też zwrócić uwagę na to, że behawioralny paradygmat traumy i wstydu przejawia się – również metaforycznie – w ukrywaniu twarzy oraz w milczeniu. Nasilenie wstydu, wzmaganie lub uciszanie traumy, całkowita utrata miłości własnej i poczucia bezpieczeństwa wywołują reakcje obronne, do których zalicza się również przemoc 63. Owa przemoc w powiązaniu z depresją objawia się jako autoagresja i autodestrukcja w autobiografiach Ligockiej cierpiącej na jadłowstręt i depresję64, Katz skrywającej molestowanie seksualne, Nurowskiej będącej dorosłym dzieckiem alkoholiczki. Wymienione przykłady nie tylko mogą potwierdzać destrukcyjne skutki bolesnych doświadczeń, powodujących u autorek utratę szacunku do własnego ciała, do samych siebie, także do swoich matek, ale również świadczą o tym, że wstyd warunkujący stan psychiczny podmiotu wynika z jego społecznie wytwarzanej roli. Rola ta jest podtrzymywana przez wspólnotę i ma charakter normatywizujący; wstyd jest narzędziem sprawowania władzy zarówno podmiotu nad sobą, jak i społeczeństwa nad podmiotem. Gdyby połączyć działanie wstrętu, wstydu, przemocy i władzy, to ciało anorektyczne stanowiłoby wersję najbardziej radykalnego „zasłaniania twarzy”, będącego w konsekwencji znikaniem ciała, pomniejszaniem jego granic, a zatem uwewnętrznieniem wstydu.

    Notes de bas de page

    1 Celem tekstu nie jest jednak rekapitulacja ujęcia tego problem na gruncie angloamerykańskim w odniesieniu do badań polskich. Taka analiza zasługuje na osobne, wnikliwe teoretycznie stadium. W niniejszym szkicu zajmuje mnie bardziej kwestia tego, w jaki sposób kategoria wstydu – silnie uobecniona w wybranych narracjach prywatnych – zostaje uwypuklona nie wyłącznie w wymiarze genderowym, lecz dzięki sprofilowaniu tematu w różnorodnej perspektywie teoretycznej, wskazującej na szerszy kontekst tego zjawiska w literaturze autobiograficznej. Co więcej, poddaję analizie przede wszystkim relację matka–córka, a nie na przykład matka–dziecko, matka–syn, ponieważ takie ujęcie problemu wymagałoby zastosowania innych narzędzi badawczych, dotyczących chociażby kwestii płci wstydu czy stratyfikacji wstydu w odniesieniu do męskości i kobiecości. Do angloamerykańskiej literatury przedmiotu na temat relacji matka–córka należą m.in. prace: M. Hirsch, The Mother/Daughter Plot: Narrative, Psychoanalysis, Feminism, Indiana University Press, Bloomington 1989; The Lost Tradition: Mothers and Daughters in Literature, eds. C.N. Davidson, E.M. Broner, Frederick Ungar Publishing, New York 1980; J.H. Burstein, Writing Mothers, Writings Daughters: Tracing the Maternal in Stories by American Jewish Women, University of Illinois, Urbana 1996; P.J. Caplan, The New Don’t Blame Mother: Mending the Mother– Daughter Relationship, Routledge, New York 2000.

    2 „Sięgnąwszy do psychologii poznawczej i psychoanalizy, widzimy, że w obu tych uczuciach [wstręcie i wstydzie – dop. A.G.] jest coś problematycznego, coś, wobec czego liberalne społeczeństwo może żywić uzasadnione podejrzenia. Łączą się one z czymś ogólniejszym – cofnięciem się przed cielesnością, a więc z różnymi formami uprzedzeń, wykluczenia, mizoginii (…). [Wstyd] łączy się z głębokim poczuciem niepewności, które rzutowane jest na zewnątrz przez stygmatyzację słabszych grup i jednostek”. M. Nussbaum, Czy kara może hańbić, a wstręt wykluczać?, cyt. za: J. Tokarska-Bakir, Wstęp, w: M. Douglas, Czystość i zmaza, tłum. M. Bucholc, PIW, Warszawa 2007, s. 27.

    3 Zob. W. Menninghaus, Wstręt – teoria i historia, tłum. G. Sowiński, Universitas, Kraków 2009.

    4 Por. B. Massumi, Autonomia afektu, tłum. A. Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 6. (Tekst oryginalny, The autonomy of affect, ukazał się w: tenże, Parables for the Virtual. Movement, Affect, Sensation, Duke University Press, Durham–London 2002).

    5 Pojęcie to ujmuję w cudzysłów, ponieważ nie traktuję go jako terminu teoretycznoliterackiego, lecz jako określenie tekstów autobiograficznych, w których autorzy i autorki opisują związki rodzinne. Takie ujęcie znaleźć można m.in. w: T. Mizerkiewicz, Autentyk odnaleziony. „Kochana Maryniuchna” Bogusławy Latawiec jako autobiografia rodzinna, „Dekada Literacka” 2004, nr 3 (205).

    6 M. Świtalska, Przyczynek do Schelerowskiej koncepcji wstydu, w: Wstyd i nagość, red. M. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 152. Zob. także A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Warszawa 1996.

    7 Gilligan pisze też: „Sposób, w jaki ludzie odpowiadają na ten motyw i emocję, może być zarówno konstruktywny, jak i destruktywny. (…) Skoncentrowałem się na aspekcie destruktywnym, ale równie ważne jest podkreślenie, że wstyd może motywować bardzo konstruktywne zachowania, o ile dana osoba jest do nich zdolna, czy też innymi słowy – o ile środki służące zachowaniom konstruktywnym są jej dostępne”. Wirus przemocy. Z Jamesem Gilliganem rozmawia Łukasz Tischner, „Znak” 2002, nr 5, s. 51–67. W związku z tym wyparte fakty i afekty mogą ulegać twórczej projekcji; to przekształcanie negatywnych emocji w działanie twórcze. Por. szerzej: J. Gilligan, Wstyd i przemoc. Refleksje nad śmiertelną epidemią, tłum. A. Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2001.

    8 B. Massumi, Autonomia afektu, s. 116.

    9 Za zwrócenie uwagi na taki aspekt pojmowania wstydu wobec afektu dziękuję dr Arlecie Galant.

    10 Zob. np. E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank, Wstyd w czasie cybernetycznej analogii. Czytając Silvana Tomkinsa, tłum. A. Barcz, przekład przejrzała A. Kowalcze-Pawlik, w: Pamięć i afekty, red. Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz, Warszawa 2014, s. 23–63.

    11 R. Nycz, Afektywne manifesty, „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 11.

    12 K. Bojarska, Poczuć myślenie: afektywne procedury historii i krytyki (dziś), „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 11.

    13 Ciekawym nawiązaniem do teorii afektów może stać się zagadnienie widma. Zob. „Czas Kultury” 2013, nr 2, passim; szczególnie: B. Dąbrowski, Wezwanie widmokrytyki, s. 50–55.

    14 M. Scheler, O wstydzie i poczuciu wstydu, tłum. M. Świtalska, w: Wstyd i nagość, s. 36.

    15 Zob. np. B. Helbig-Mischewski, Kilka uwag o wstydzie w kulturze niemieckiej i polskiej na podstawie prac badaczy niemieckich, w: Wstyd za PRL i nie tylko, red. K. Łozowska, Zapol, Szczecin 2010, s. 7–21.

    16 N. Elias, Wstyd i zakłopotanie, w: tenże, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, tłum. T. Zabłudowski, PIW, Warszawa 1980, s. 450–452.

    17 I. Iwasiów, Granice. Polityczność prozy i dyskursu kobiet po 1989 roku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2013, s. 169.

    18 „W przeciwieństwie do fikcji, biografia i autobiografia są tekstami referencjalnymi. Tak samo jak teksty naukowe mają one dostarczać informacji o rzeczywistości i poddawać je próbie weryfikacji. Ich celem nie jest proste prawdopodobieństwo, lecz podobieństwo do prawdy, nie złudzenie rzeczywistości, lecz obraz rzeczywistości”, P. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, tłum. W. Grajewski i in., red. R. Lubas-Bartoszyńska, Universitas, Kraków 2001, s. 47.

    19 P. de Man, Autobiografia jako od-twarzanie, cyt. za: J. Madejski, Deformacje biografii, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 9.

    20 T. Basiuk, Obnażeni(a). Strategie retoryczne, seks i żałoba w dobie AIDS, w: Ucieleśnienia II. Płeć między ciałem i tekstem, red. J. Bator, A. Wieczorkiewicz, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2008, s. 288.

    21 E. Kuryluk, Goldi. Apoteoza zwierzaczkowatości, Twój Styl, Warszawa 2004. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    22 E. Kuryluk, Frascati. Apoteoza topografii, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    23 A. Rottenberg, Proszę bardzo, W.A.B., Warszawa 2009. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    24 O kategorii wstydu konstytuującej autobiograficzne opowieści Ewy Kuryluk i Andy Rottenberg, ale także m.in. Bożeny Keff czy Joanny Kulmowej, pisałam w: Wstyd w rodzinie. Autobiografie Andy Rottenberg i Ewy Kuryluk, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Ingi Iwasiów, maszynopis w Archiwum Uniwersytetu Szczecińskiego [Szczecin 2011].

    25 Najbardziej uwidacznia się to w utworze Bożeny Keff Utwór o Matce i Ojczyźnie (Korporacja Ha!art, Kraków 2008): „Zabić cię, myśli Usia, jak cię nie zabili Niemcy, / dwie armie przynajmniej, dywizje pancerne, czołgi i lotnictwo / całe cztery lata, to ja mam dać radę?”, tamże, s. 57. Motyw ten jest obecny również w narracjach fikcjonalnych autorstwa polskich pisarek, na przykład Izabeli Filipiak Absolutna amnezja (Obserwator, Poznań 1995), Moniki Mostowik Wyrzuty (Prószyński i S-ka, Warszawa 2007), Ewy Madeyskiej Katoniela (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007).

    26 O związku afektu wstydu i upodmiotowienia w kontekście Holokaustu zob. G. Agamben, Wstyd, czyli o podmiocie, w: tenże, Co zostaje z Auschwitz: archiwum i świadek (Homo sacer III), tłum. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 89–139. Natomiast powiązanie pojęcia wstydu ze społeczno-kulturową rolą kobiety i pochodzeniem żydowskim oraz umiejscowienie tych rozważań w kontekście doświadczeń Holokaustu (bezpośrednich w przypadku matek i odziedziczonych w przypadku córek) opisanych w literaturze autobiograficznej to temat wciąż niewystarczająco zbadany na gruncie polskiego literaturoznawstwa. W tym miejscu sygnalizuję potrzebę zajęcia się tym problemem dokładniej w osobnym szkicu. Z publikacji poruszających te kwestie warto wymienić: F.K. Clementi, Holocaust Mothers and Daughters. Family History and Trauma, Brandeis University Press, Massachusetts 2013; A. Kertzer, My Mother’s Voice: Children, Literature, and the Holocaust, Broadview Press, Toronto 2002; S. Horowitz, The Gender of Good and Evil: Women and Holocaust Memory, w: Gray Zones: Ambiguity and Compromise in the Holocaust and its Aftermath, eds. J. Petropoulos, J. Roth, Berghahn Books, New York 2005, s. 165–178.

    27 We Włoskich szpilkach Magdaleny Tulli (Nisza, Warszawa 2011) również pojawia się motyw toksycznej relacji między dotkniętą holokaustową traumą i chorobą Alzheimera matką a opiekującą się nią córką, temat wielonarodowościowej i dwujęzycznej rodziny zmagającej się z rzeczywistością PRL-u, wątek bolesnych wspomnień z dzieciństwa. Jednak kwestia podobieństwa narracji do tej znanej z utworów na przykład Bożeny Keff czy Ewy Kuryluk komplikuje się, ponieważ w książce Tulli chodzi nie tyle o autoterapię, ile o oddanie świadectwa realności biografii. W tym przypadku rozliczenie narratorki-autorki z rodziną i przeszłością zostaje zawieszone – nie jest możliwe ani też nie jest celem tej opowieści. Marek Zaleski twierdzi, że opowiadania z tego tomu są „próbą uporania się z odziedziczoną traumą, z lękami, które zmieniają się w nowe idiosynkrazje. (…) jeżeli zasadne jest mówienie o tym, że w przypadku prozy Tulli mamy do czynienia z afektami, to za sprawą konstruowania przez nią toku opowieści, inaczej mówiąc, za sprawą stylu właśnie”, M. Zaleski, Niczym mydło w grze w scrabble, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 43. Najnowsza książka Magdaleny Tulli Szum (Znak, Kraków 2014) również mieści opowieść o przebaczeniu, braku bliskości w trudnej relacji z matką. Zob. Zbuntowana, rozmowa Doroty Wodeckiej z Magdaleną Tulli, „Gazeta Wyborcza” 26.09.2014.

    28 Luiza Nader łączy etykę i humanistykę afirmatywną według Rosi Braidotti z teorią afektów, pisząc: „Punktem wyjścia dla etyki afirmatywnej jest ból, cierpienie. Ból, oprócz innych negatywnych doznań, pisze Braidotti, obnaża serce podmiotowości – afekt, afektywność, czyli dyspozycję wpływania na innych i bycia otwartym na wpływ. Braidotti chodzi jednak o taką konceptualizację bólu, która pozwoli na neutralizację negatywności. Nie po to jednak, aby udawać, że ból nie istnieje, ale aby przekroczyć rezygnację, odrętwienie i pasywność, które powstają na skutek głębokiego zranienia czy utraty. Wedle etyki afirmatywnej afekty negatywne mogą ulec transformacji, ponieważ zawierają w sobie potencjał pozwalający na ich przekroczenie w kierunku pozytywności. Podmioty nie są zaś traktowane jako jednostki, ale jako uczestnicy pewnej gęstej sieci wymiany i relacji. Braidotti postuluje zatem wyjście poza doświadczenie bólu, nie przez jego zaprzeczenie, ale w zawiązywaniu więzi, wysiłku współczucia, zaświadczania, empatii, współodpowiedzialności, zbiorowego kreowania horyzontów nadziei”. L. Nader, Afektywna historia sztuki, „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 16.

    29 W tym kontekście przytoczyć można także monolog Meter z Utworu o Matce i Ojczyźnie, w którym matka kieruje w stronę córki zarzuty o to, że ją zaniedbuje, nie poświęca jej wystarczającej uwagi, co wywołuje w córce wyrzuty sumienia: „Gdyby twoje dziecko było równie tragiczne jak moje / Mogłabym czasem z tobą porozmawiać jak z kimś / Kto ma legitymizację istnienia / Lecz ty nie znasz tych cierpień, wolna od tych krzywd, od esencji życia / Więc słuchaj, nastaw się, mój cwelu. (…) Teraz, kiedy Hitler, / który mi wymordował rodzinę / I Stalin, oby go piekło pochłonęło, nie żyją / Tylko ty mi zostałaś, moje dziecko / Z bliskich”. B. Keff, Utwór o Matce i Ojczyźnie, s. 58–59.

    30 T. Basiuk, Obnażeni(a)…, s. 289.

    31 L. Nader, Afektywna historia sztuki…, s. 39.

    32 T. Basiuk, Obnażeni(a)…, s. 288–289.

    33 Ważny motyw alkoholizmu matki, u którego podłoża – jak uważam – leży wstyd związany z zaangażowaniem w polityczną działalność, pojawia się w autobiograficznym utworze Marii Nurowskiej Po tamtej stronie śmierć (W.A.B., Warszawa 2013), który szerzej rozpatruję właśnie w kontekście polityczności i wstydu w następnej części niniejszego tekstu. Nurowska o konsekwencjach nałogu matki i o ładunku zawstydzenia, jaki determinował jej życie jako córki, pisze w tej prozie między innymi tak: „Przegrała, otrzymała wyrok z zawieszeniem, czuła się pokrzywdzona, mogło się to zakończyć tylko jednym: piciem. Piciem, któremu żadne z nas nie będzie w stanie przeszkodzić, bo przecież nie wolno było powiedzieć: «nie pij», nie wolno było powiedzieć: «dosyć». Byliśmy bezsilni, mogliśmy tylko czuwać, aby nie wyszła poza obręb leśniczówki, aby nie sprowokowała nowej awantury, bo wtedy czekało ją już więzienie”. M. Nurowska, Po tamtej stronie śmierć, s. 181. Dalej cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    34 Zastanawiająco na tle szaleństwa matki wypada postać ojca, Karola Kuryluka, wraz z jego postawą w przestrzeni prywatnej (gwarantującą stałość rodziny i jej bezpieczeństwo), a także działalnością polityczną w PRL-u. Szaleństwo ojca – jak pisze Arleta Galant – objawia się „w imponującej, lecz «schizofrenicznej» aktywności politycznej i towarzyskiej; aktywności misyjnej, ale także «jakoś» kompulsywnej. Jego bycie i udawanie (poparcia, szacunku) w stalinowskich, peerelowskich strukturach władzy wydaje się przedłużeniem jego życia podczas okupacji. Przedłużeniem «szalonym» – funkcjonowaniem w nieustannym kamuflażu”. A. Galant, Tabuś i ławka, „Opcje” 2010, nr 1, s. 86.

    35 W innym miejscu Rottenberg wspomina: „Część dostaw [od mamy – dop. A.G.] wędrowała także do mnie, do Warszawy, nie tylko w postaci rozlicznych odmian schabu, boczku i bekonu (…), ale także kawy i herbaty, konserw rybnych, warzywnych i mięsnych (…). Spędziłam z nią wtedy [w 1986 roku – dop. A.G.] jakieś dwa tygodnie. Pierwsze dwa tygodnie od czasu mojego dzieciństwa, kiedy byłyśmy tylko we dwie. Najpierw, przez pierwszy tydzień, chodziłam do szpitala i porządkowałam mieszkanie, opróżniając przy okazji dwie lodówki i przekazując pani Jance z parteru wszystkie tłuste zapasy. (…) Niestety, wkrótce znów zaczęła myszkować nocami po kredensie”. A. Rottenberg, Proszę bardzo, s. 144.

    36 A. Łebkowska, Empatia. O literackich narracjach przełomu XX i XXI wieku, Universitas, Kraków 2008, s. 33–34.

    37 Szerzej o strategiach pamiętania, wspominania, zapominania z punktu widzenia teorii literatury i poetologii zob. m.in. Poetologie pamięci, red. D. Śnieżko, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011.

    38 M. Zaleski, Świat powtórzony, w: tenże, Formy pamięci, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2004, s. 40. Zaleski dopowiada dalej, że: „W literaturze nostalgiczna stop-klatka korzysta z mechanizmu percepcji obrazu fotograficznego, ale towarzyszące obrazowi doświadczenie czasu wydaje się zgoła inne. Odwołuje się raczej do postrzegania czasu jako wiecznej teraźniejszości. Obecność dystansu czasowego jest w tym wręcz pomocna – pobudza do pracy pamięć i wyobraźnię, pomaga pamięci oraz wyobraźni, posługującej się umieszczonymi w przestrzeni obrazami, wprowadzić w przedstawienie porządek, zsyntetyzować we wzór stanowiący figurę całości, symbol utraconej jedności, integralność bytu” (s. 43).

    39 Zob. A. Łebkowska, Fotografia jako empatyczna mediacja, w: taż, Empatia, s. 127–145.

    40 Sformułowanie Susan Sontag ze Świata obrazów, w: taż, O fotografii, tłum. S. Magala, Karakter, Kraków 2009, s. 162.

    41 S. Sontag, Melancholijne przedmioty, w: taż, O fotografii, s. 79. Sontag powiada też, że fotografia z całą swoją „straszną drobiazgowością, mającą umożliwić niemej przeszłości mówienie własnym głosem w jej całej niepojętej złożoności, staje się (…) kumulatywnym demontowaniem przeszłości (w samym akcie jej zachowania), fabrykowaniem nowej, równoległej rzeczywistości, która natychmiast przybliża przeszłość, podkreślając jej komiczną albo tragiczną niedoskonałość, nadaje ironiczny charakter specyfice przeszłości, przekształca teraźniejszość w przeszłość, a przeszłość w morze tego, co było” (s. 87–88).

    42 Inna Scena: konstelacje rodzinne. Obraz rodziny w polskim dramacie i teatrze w perspektywie gender i queer, red. A. Adamiecka-Sitek, D. Buchwald, Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego, Warszawa 2009, s. 9.

    43 Zob. m.in. I. Iwasiów, Polityka narracji rodzinnej, w: taż, Granice, s. 79–93.

    44 A. Mrozik, Kobiece archiwa – spiżarnie pamięci. Polityka tożsamości w (auto)biografiach kobiet po 1989 roku, w: taż, Akuszerki transformacji, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2012, s. 282.

    45 E. Bieńkowska, Dom na Rozdrożu, Sic!, Warszawa 2013. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    46 N. Strzemińska, Katarzyna Kobro, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    47 Ważną wersją opowieści o rodzinie – matce, córce oraz babce – są rozmowy Marii Nurowskiej z jej córką Tatianą Raczyńską oraz Martą Mizuro: M. Nurowska, T. Raczyńska, Matka i córka w rozmowach z Martą Mizuro. Życie na inną nutę, Znak, Kraków 2013.

    48 Strzemińska wspomina o tym, że: „Na jej barkach spoczywały nie tylko wszystkie obowiązki domowe, wykonywanie czynności, do których nie był zdolny jej ciężko okaleczony mąż, ale także psychiczne podtrzymywanie go na duchu podczas różnych konfliktów i sporów na tle artystycznym. (…) W 1947 roku (…) ojciec czynił starania, by uniemożliwić matce powrót do środowiska artystycznego. (…) Matkę bardzo bolał ten fakt, nie tylko z tego powodu, że nasza sytuacja finansowa była nad wyraz ciężka, ale przede wszystkim dlatego, iż we własnym odczuciu przestała się liczyć jako artystka”. N. Strzemińska, Katarzyna Kobro, s. 37, 47.

    49 Parafrazuję w tym miejscu wyznanie Strzemińskiej, która uzasadniając napisanie książki o matce i ojcu, stwierdza, że miała nadzieję, iż będzie ona: „malutką statuetką poświęconą pamięci rodziców, a równocześnie świadectwem prawdy o ich życiu” (tamże, s. 56). Podobnie brzmi konstatacja Bieńkowskiej, która – co ważne ze względu na aspekt polityczny tej rodzinnej opowieści – stwierdza: „Opowieść o obojgu Rodzicach snułam w sobie od dawna, niemal od początku, gdy wysłuchiwałam w dzieciństwie o ich kolejach losu. Bardzo wcześnie moja mała pamięć budowała się na ich pamięci, dodatkowo rozwijana domysłem, wyobraźnią. Była jak miejsce spotkania się dwóch rzek, tworzących szerokie rozlewisko. (…) To, co piszę, może być nazwane memoriałem. (…) Taka będzie moja mała apologia pro domo sua, podtrzymywana przez tamte dwie postaci, ich historię i ich legendy”. E. Bieńkowska, Dom na Rozdrożu, s. 254, 256, 257.

    50 Kwestia żałoby i wstydu zasługuje na osobne, szersze ujęcie, a jest interesująca w interpretacji przytoczonych w niniejszym tekście (ale nie tylko) utworów autobiograficznych przede wszystkim dlatego, że praca żałoby polega zasadniczo na „odgrywaniu” jej w przestrzeni publicznej. Osoba będąca w żałobie oczywiście nie przestaje nią być w przestrzeni prywatnej, ale dopiero wyeksponowanie (chociażby przez czarny ubiór) żałoby wpisuje żałobnika w społeczne, a więc także polityczne ramy. Przewijająca się w narracjach autobiograficznych o rodzinie forma elegijna zawiera również potencjał charakterystycznej dla niej – jak twierdzi Tomasz Basiuk – prozopopei: „Prozopopeja jako forma auto-ekspresji (na przykład w przypadku autobiografii) oznacza projekt przedstawienia samego siebie jako osoby kompletnej, «skończonej», pozbawionej niedoskonałości wynikających z biegnącego jeszcze procesu tworzenia się. Taki niby-pośmiertny autoportret eliminuje zawstydzające różnice wobec społecznej normy, usuwa piętno różnicy i wprowadza podmiot do sfery publicznej jako osobę nienaznaczoną”. T. Basiuk, Obnażeni(a), s. 303.

    51 Do kategorii piękna, wzniosłości i tragizmu (ale także kiczu) można zaliczyć moim zdaniem na przykład utwory Kiry Gałczyńskiej (Srebrna Natalia, Świat Książki, Warszawa 2006) czy Bogusławy Latawiec (Kochana Maryniuchna, Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 2003). Natomiast do kategorii ironii i groteski oraz tragizmu należą Włoskie szpilki Magdaleny Tulli czy Topografia myślenia Joanny Kulmowej (Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 2001). Kwestie te na pewno wymagają rozwinięcia, wnikliwego uzasadnienia na przykładzie współczesnych tekstów autobiograficznych autorstwa kobiet, czego w niniejszym tekście się nie podejmuję. Zarysowuję jedynie ten badawczy wątek i pozostawiam problematykę do analizy w osobnym szkicu.

    52 J. Katz, Pucka, tłum. B. Sochańska, Jacek Santorski & Co, Warszawa 2008. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    53 R. Ligocka, Dobre dziecko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    54 A. Mrozik, Akuszerki transformacji, s. 330.

    55 Naszkicowany jedynie w tym miejscu temat wstydu związanego z seksualnością w kontekście relacji matka–córka w autobiograficznych narracjach kobiet pochodzenia żydowskiego z pewnością wymaga bardziej wnikliwego omówienia w osobnym studium.

    56 Zob. L. Irigaray, Ciało-w-ciało z matką, tłum. A. Araszkiewicz, Efka, Kraków 2000, s. 100.

    57 A. Mrozik, Akuszerki transformacji, s. 348.

    58 Podobnie – choć surowiej, bardziej naturalistycznie – o wyglądzie, cielesności matki pisze Maria Nurowska: „Stoisz naga. Stoisz zgarbiona, z obwisłymi piersiami i brzuchem starej kobiety. Twój brzuch jest niewspółmiernie duży i wypukły, pokryty pomarszczoną, żółtawą skórą. (…) Twoja noga od kolana w dół ma ostry czerwony kolor. Cała pokryta jest małymi, wilgotnymi rankami. (…) I nagle wszystko rozumiem. Po to była ta cała scena, po to tylko zdecydowałaś się obnażyć. Zawiodły słowa, postanowiłaś więc użyć swojego ciała. Lekarz bawi się młoteczkiem. W jego wzroku wyczytałam, że on też wie. Jest mi wstyd, chcę jak najprędzej stąd wyjść”. M. Nurowska, Po tamtej stronie śmierć, s. 23–24.

    59 Zob. S. Ahmed, Performatywność obrzydzenia, tłum. A. Barcz, „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 169–191. W szerszym ujęciu zob. również J. Kristeva, Potęga obrzydzenia. Esej o wstręcie, tłum. M. Falski, Universitas, Kraków 2007.

    60 „Kobiece wzniosłe nie jest ani trybem retorycznym, ani kategorią estetyczną, ale obszarem doświadczenia, które stawia opór kategoryzacji, w którym podmiot wchodzi w relacje z innością – społeczną, estetyczną, polityczną, etyczną, erotyczną – która jest transgresyjna i nieprzedstawiana. Nie jest to także strategia dyskursywna, technika literacka czy styl wynajdywany przez pisarkę, ale raczej kryzys, którego doznaje pewien podmiot w związku z językiem i procesem reprezentacji”, B.C. Freeman, Feminine Sublime, cyt. za: C. Korsmeyer, Gender w estetyce, tłum. A. Nacher, Universitas, Kraków 2004, s. 163.

    61 Tamże, s. 160.

    62 W. Menninghaus, Wstręt – teoria i historia, s. 18.

    63 Por. J. Gilligan, Wstyd i przemoc. Refleksje nad śmiertelną epidemią, tłum. A. Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2001, s. 123–145.

    64 Ciekawe wydaje się przeanalizowanie tego problemu w zestawieniu wspomnień chociażby Romy Ligockiej (Dobre dziecko) ze wspomnieniami Heleny Janeczek (Lezioni di tenebra, Parma, Guanda 2011). O skomplikowanej zależności jadłowstrętu, anoreksji i odziedziczonej traumy Holokaustu w twórczości Janeczek zob. F.K. Clementi, Helena Janeczek’s of Darkness: Uncharted Paths to Shoah Memory through Food and Language, „Contemporary Women’s Writing” 2012, nr 6, s. 1–19.

    Auteur

    Aleksandra Grzemska

    Uniwersytet Szczeciński

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de chapitres

    Szczecińskie autobiografie po(st)osiedleńcze po 1956 roku

    Aleksandra Grzemska

    Voir plus de chapitres

    Szczecińskie autobiografie po(st)osiedleńcze po 1956 roku

    Aleksandra Grzemska

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Celem tekstu nie jest jednak rekapitulacja ujęcia tego problem na gruncie angloamerykańskim w odniesieniu do badań polskich. Taka analiza zasługuje na osobne, wnikliwe teoretycznie stadium. W niniejszym szkicu zajmuje mnie bardziej kwestia tego, w jaki sposób kategoria wstydu – silnie uobecniona w wybranych narracjach prywatnych – zostaje uwypuklona nie wyłącznie w wymiarze genderowym, lecz dzięki sprofilowaniu tematu w różnorodnej perspektywie teoretycznej, wskazującej na szerszy kontekst tego zjawiska w literaturze autobiograficznej. Co więcej, poddaję analizie przede wszystkim relację matka–córka, a nie na przykład matka–dziecko, matka–syn, ponieważ takie ujęcie problemu wymagałoby zastosowania innych narzędzi badawczych, dotyczących chociażby kwestii płci wstydu czy stratyfikacji wstydu w odniesieniu do męskości i kobiecości. Do angloamerykańskiej literatury przedmiotu na temat relacji matka–córka należą m.in. prace: M. Hirsch, The Mother/Daughter Plot: Narrative, Psychoanalysis, Feminism, Indiana University Press, Bloomington 1989; The Lost Tradition: Mothers and Daughters in Literature, eds. C.N. Davidson, E.M. Broner, Frederick Ungar Publishing, New York 1980; J.H. Burstein, Writing Mothers, Writings Daughters: Tracing the Maternal in Stories by American Jewish Women, University of Illinois, Urbana 1996; P.J. Caplan, The New Don’t Blame Mother: Mending the Mother– Daughter Relationship, Routledge, New York 2000.

    2 „Sięgnąwszy do psychologii poznawczej i psychoanalizy, widzimy, że w obu tych uczuciach [wstręcie i wstydzie – dop. A.G.] jest coś problematycznego, coś, wobec czego liberalne społeczeństwo może żywić uzasadnione podejrzenia. Łączą się one z czymś ogólniejszym – cofnięciem się przed cielesnością, a więc z różnymi formami uprzedzeń, wykluczenia, mizoginii (…). [Wstyd] łączy się z głębokim poczuciem niepewności, które rzutowane jest na zewnątrz przez stygmatyzację słabszych grup i jednostek”. M. Nussbaum, Czy kara może hańbić, a wstręt wykluczać?, cyt. za: J. Tokarska-Bakir, Wstęp, w: M. Douglas, Czystość i zmaza, tłum. M. Bucholc, PIW, Warszawa 2007, s. 27.

    3 Zob. W. Menninghaus, Wstręt – teoria i historia, tłum. G. Sowiński, Universitas, Kraków 2009.

    4 Por. B. Massumi, Autonomia afektu, tłum. A. Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 6. (Tekst oryginalny, The autonomy of affect, ukazał się w: tenże, Parables for the Virtual. Movement, Affect, Sensation, Duke University Press, Durham–London 2002).

    5 Pojęcie to ujmuję w cudzysłów, ponieważ nie traktuję go jako terminu teoretycznoliterackiego, lecz jako określenie tekstów autobiograficznych, w których autorzy i autorki opisują związki rodzinne. Takie ujęcie znaleźć można m.in. w: T. Mizerkiewicz, Autentyk odnaleziony. „Kochana Maryniuchna” Bogusławy Latawiec jako autobiografia rodzinna, „Dekada Literacka” 2004, nr 3 (205).

    6 M. Świtalska, Przyczynek do Schelerowskiej koncepcji wstydu, w: Wstyd i nagość, red. M. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 152. Zob. także A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Warszawa 1996.

    7 Gilligan pisze też: „Sposób, w jaki ludzie odpowiadają na ten motyw i emocję, może być zarówno konstruktywny, jak i destruktywny. (…) Skoncentrowałem się na aspekcie destruktywnym, ale równie ważne jest podkreślenie, że wstyd może motywować bardzo konstruktywne zachowania, o ile dana osoba jest do nich zdolna, czy też innymi słowy – o ile środki służące zachowaniom konstruktywnym są jej dostępne”. Wirus przemocy. Z Jamesem Gilliganem rozmawia Łukasz Tischner, „Znak” 2002, nr 5, s. 51–67. W związku z tym wyparte fakty i afekty mogą ulegać twórczej projekcji; to przekształcanie negatywnych emocji w działanie twórcze. Por. szerzej: J. Gilligan, Wstyd i przemoc. Refleksje nad śmiertelną epidemią, tłum. A. Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2001.

    8 B. Massumi, Autonomia afektu, s. 116.

    9 Za zwrócenie uwagi na taki aspekt pojmowania wstydu wobec afektu dziękuję dr Arlecie Galant.

    10 Zob. np. E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank, Wstyd w czasie cybernetycznej analogii. Czytając Silvana Tomkinsa, tłum. A. Barcz, przekład przejrzała A. Kowalcze-Pawlik, w: Pamięć i afekty, red. Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz, Warszawa 2014, s. 23–63.

    11 R. Nycz, Afektywne manifesty, „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 11.

    12 K. Bojarska, Poczuć myślenie: afektywne procedury historii i krytyki (dziś), „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 11.

    13 Ciekawym nawiązaniem do teorii afektów może stać się zagadnienie widma. Zob. „Czas Kultury” 2013, nr 2, passim; szczególnie: B. Dąbrowski, Wezwanie widmokrytyki, s. 50–55.

    14 M. Scheler, O wstydzie i poczuciu wstydu, tłum. M. Świtalska, w: Wstyd i nagość, s. 36.

    15 Zob. np. B. Helbig-Mischewski, Kilka uwag o wstydzie w kulturze niemieckiej i polskiej na podstawie prac badaczy niemieckich, w: Wstyd za PRL i nie tylko, red. K. Łozowska, Zapol, Szczecin 2010, s. 7–21.

    16 N. Elias, Wstyd i zakłopotanie, w: tenże, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, tłum. T. Zabłudowski, PIW, Warszawa 1980, s. 450–452.

    17 I. Iwasiów, Granice. Polityczność prozy i dyskursu kobiet po 1989 roku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2013, s. 169.

    18 „W przeciwieństwie do fikcji, biografia i autobiografia są tekstami referencjalnymi. Tak samo jak teksty naukowe mają one dostarczać informacji o rzeczywistości i poddawać je próbie weryfikacji. Ich celem nie jest proste prawdopodobieństwo, lecz podobieństwo do prawdy, nie złudzenie rzeczywistości, lecz obraz rzeczywistości”, P. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, tłum. W. Grajewski i in., red. R. Lubas-Bartoszyńska, Universitas, Kraków 2001, s. 47.

    19 P. de Man, Autobiografia jako od-twarzanie, cyt. za: J. Madejski, Deformacje biografii, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 9.

    20 T. Basiuk, Obnażeni(a). Strategie retoryczne, seks i żałoba w dobie AIDS, w: Ucieleśnienia II. Płeć między ciałem i tekstem, red. J. Bator, A. Wieczorkiewicz, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2008, s. 288.

    21 E. Kuryluk, Goldi. Apoteoza zwierzaczkowatości, Twój Styl, Warszawa 2004. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    22 E. Kuryluk, Frascati. Apoteoza topografii, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    23 A. Rottenberg, Proszę bardzo, W.A.B., Warszawa 2009. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    24 O kategorii wstydu konstytuującej autobiograficzne opowieści Ewy Kuryluk i Andy Rottenberg, ale także m.in. Bożeny Keff czy Joanny Kulmowej, pisałam w: Wstyd w rodzinie. Autobiografie Andy Rottenberg i Ewy Kuryluk, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Ingi Iwasiów, maszynopis w Archiwum Uniwersytetu Szczecińskiego [Szczecin 2011].

    25 Najbardziej uwidacznia się to w utworze Bożeny Keff Utwór o Matce i Ojczyźnie (Korporacja Ha!art, Kraków 2008): „Zabić cię, myśli Usia, jak cię nie zabili Niemcy, / dwie armie przynajmniej, dywizje pancerne, czołgi i lotnictwo / całe cztery lata, to ja mam dać radę?”, tamże, s. 57. Motyw ten jest obecny również w narracjach fikcjonalnych autorstwa polskich pisarek, na przykład Izabeli Filipiak Absolutna amnezja (Obserwator, Poznań 1995), Moniki Mostowik Wyrzuty (Prószyński i S-ka, Warszawa 2007), Ewy Madeyskiej Katoniela (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007).

    26 O związku afektu wstydu i upodmiotowienia w kontekście Holokaustu zob. G. Agamben, Wstyd, czyli o podmiocie, w: tenże, Co zostaje z Auschwitz: archiwum i świadek (Homo sacer III), tłum. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 89–139. Natomiast powiązanie pojęcia wstydu ze społeczno-kulturową rolą kobiety i pochodzeniem żydowskim oraz umiejscowienie tych rozważań w kontekście doświadczeń Holokaustu (bezpośrednich w przypadku matek i odziedziczonych w przypadku córek) opisanych w literaturze autobiograficznej to temat wciąż niewystarczająco zbadany na gruncie polskiego literaturoznawstwa. W tym miejscu sygnalizuję potrzebę zajęcia się tym problemem dokładniej w osobnym szkicu. Z publikacji poruszających te kwestie warto wymienić: F.K. Clementi, Holocaust Mothers and Daughters. Family History and Trauma, Brandeis University Press, Massachusetts 2013; A. Kertzer, My Mother’s Voice: Children, Literature, and the Holocaust, Broadview Press, Toronto 2002; S. Horowitz, The Gender of Good and Evil: Women and Holocaust Memory, w: Gray Zones: Ambiguity and Compromise in the Holocaust and its Aftermath, eds. J. Petropoulos, J. Roth, Berghahn Books, New York 2005, s. 165–178.

    27 We Włoskich szpilkach Magdaleny Tulli (Nisza, Warszawa 2011) również pojawia się motyw toksycznej relacji między dotkniętą holokaustową traumą i chorobą Alzheimera matką a opiekującą się nią córką, temat wielonarodowościowej i dwujęzycznej rodziny zmagającej się z rzeczywistością PRL-u, wątek bolesnych wspomnień z dzieciństwa. Jednak kwestia podobieństwa narracji do tej znanej z utworów na przykład Bożeny Keff czy Ewy Kuryluk komplikuje się, ponieważ w książce Tulli chodzi nie tyle o autoterapię, ile o oddanie świadectwa realności biografii. W tym przypadku rozliczenie narratorki-autorki z rodziną i przeszłością zostaje zawieszone – nie jest możliwe ani też nie jest celem tej opowieści. Marek Zaleski twierdzi, że opowiadania z tego tomu są „próbą uporania się z odziedziczoną traumą, z lękami, które zmieniają się w nowe idiosynkrazje. (…) jeżeli zasadne jest mówienie o tym, że w przypadku prozy Tulli mamy do czynienia z afektami, to za sprawą konstruowania przez nią toku opowieści, inaczej mówiąc, za sprawą stylu właśnie”, M. Zaleski, Niczym mydło w grze w scrabble, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 43. Najnowsza książka Magdaleny Tulli Szum (Znak, Kraków 2014) również mieści opowieść o przebaczeniu, braku bliskości w trudnej relacji z matką. Zob. Zbuntowana, rozmowa Doroty Wodeckiej z Magdaleną Tulli, „Gazeta Wyborcza” 26.09.2014.

    28 Luiza Nader łączy etykę i humanistykę afirmatywną według Rosi Braidotti z teorią afektów, pisząc: „Punktem wyjścia dla etyki afirmatywnej jest ból, cierpienie. Ból, oprócz innych negatywnych doznań, pisze Braidotti, obnaża serce podmiotowości – afekt, afektywność, czyli dyspozycję wpływania na innych i bycia otwartym na wpływ. Braidotti chodzi jednak o taką konceptualizację bólu, która pozwoli na neutralizację negatywności. Nie po to jednak, aby udawać, że ból nie istnieje, ale aby przekroczyć rezygnację, odrętwienie i pasywność, które powstają na skutek głębokiego zranienia czy utraty. Wedle etyki afirmatywnej afekty negatywne mogą ulec transformacji, ponieważ zawierają w sobie potencjał pozwalający na ich przekroczenie w kierunku pozytywności. Podmioty nie są zaś traktowane jako jednostki, ale jako uczestnicy pewnej gęstej sieci wymiany i relacji. Braidotti postuluje zatem wyjście poza doświadczenie bólu, nie przez jego zaprzeczenie, ale w zawiązywaniu więzi, wysiłku współczucia, zaświadczania, empatii, współodpowiedzialności, zbiorowego kreowania horyzontów nadziei”. L. Nader, Afektywna historia sztuki, „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 16.

    29 W tym kontekście przytoczyć można także monolog Meter z Utworu o Matce i Ojczyźnie, w którym matka kieruje w stronę córki zarzuty o to, że ją zaniedbuje, nie poświęca jej wystarczającej uwagi, co wywołuje w córce wyrzuty sumienia: „Gdyby twoje dziecko było równie tragiczne jak moje / Mogłabym czasem z tobą porozmawiać jak z kimś / Kto ma legitymizację istnienia / Lecz ty nie znasz tych cierpień, wolna od tych krzywd, od esencji życia / Więc słuchaj, nastaw się, mój cwelu. (…) Teraz, kiedy Hitler, / który mi wymordował rodzinę / I Stalin, oby go piekło pochłonęło, nie żyją / Tylko ty mi zostałaś, moje dziecko / Z bliskich”. B. Keff, Utwór o Matce i Ojczyźnie, s. 58–59.

    30 T. Basiuk, Obnażeni(a)…, s. 289.

    31 L. Nader, Afektywna historia sztuki…, s. 39.

    32 T. Basiuk, Obnażeni(a)…, s. 288–289.

    33 Ważny motyw alkoholizmu matki, u którego podłoża – jak uważam – leży wstyd związany z zaangażowaniem w polityczną działalność, pojawia się w autobiograficznym utworze Marii Nurowskiej Po tamtej stronie śmierć (W.A.B., Warszawa 2013), który szerzej rozpatruję właśnie w kontekście polityczności i wstydu w następnej części niniejszego tekstu. Nurowska o konsekwencjach nałogu matki i o ładunku zawstydzenia, jaki determinował jej życie jako córki, pisze w tej prozie między innymi tak: „Przegrała, otrzymała wyrok z zawieszeniem, czuła się pokrzywdzona, mogło się to zakończyć tylko jednym: piciem. Piciem, któremu żadne z nas nie będzie w stanie przeszkodzić, bo przecież nie wolno było powiedzieć: «nie pij», nie wolno było powiedzieć: «dosyć». Byliśmy bezsilni, mogliśmy tylko czuwać, aby nie wyszła poza obręb leśniczówki, aby nie sprowokowała nowej awantury, bo wtedy czekało ją już więzienie”. M. Nurowska, Po tamtej stronie śmierć, s. 181. Dalej cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    34 Zastanawiająco na tle szaleństwa matki wypada postać ojca, Karola Kuryluka, wraz z jego postawą w przestrzeni prywatnej (gwarantującą stałość rodziny i jej bezpieczeństwo), a także działalnością polityczną w PRL-u. Szaleństwo ojca – jak pisze Arleta Galant – objawia się „w imponującej, lecz «schizofrenicznej» aktywności politycznej i towarzyskiej; aktywności misyjnej, ale także «jakoś» kompulsywnej. Jego bycie i udawanie (poparcia, szacunku) w stalinowskich, peerelowskich strukturach władzy wydaje się przedłużeniem jego życia podczas okupacji. Przedłużeniem «szalonym» – funkcjonowaniem w nieustannym kamuflażu”. A. Galant, Tabuś i ławka, „Opcje” 2010, nr 1, s. 86.

    35 W innym miejscu Rottenberg wspomina: „Część dostaw [od mamy – dop. A.G.] wędrowała także do mnie, do Warszawy, nie tylko w postaci rozlicznych odmian schabu, boczku i bekonu (…), ale także kawy i herbaty, konserw rybnych, warzywnych i mięsnych (…). Spędziłam z nią wtedy [w 1986 roku – dop. A.G.] jakieś dwa tygodnie. Pierwsze dwa tygodnie od czasu mojego dzieciństwa, kiedy byłyśmy tylko we dwie. Najpierw, przez pierwszy tydzień, chodziłam do szpitala i porządkowałam mieszkanie, opróżniając przy okazji dwie lodówki i przekazując pani Jance z parteru wszystkie tłuste zapasy. (…) Niestety, wkrótce znów zaczęła myszkować nocami po kredensie”. A. Rottenberg, Proszę bardzo, s. 144.

    36 A. Łebkowska, Empatia. O literackich narracjach przełomu XX i XXI wieku, Universitas, Kraków 2008, s. 33–34.

    37 Szerzej o strategiach pamiętania, wspominania, zapominania z punktu widzenia teorii literatury i poetologii zob. m.in. Poetologie pamięci, red. D. Śnieżko, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011.

    38 M. Zaleski, Świat powtórzony, w: tenże, Formy pamięci, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2004, s. 40. Zaleski dopowiada dalej, że: „W literaturze nostalgiczna stop-klatka korzysta z mechanizmu percepcji obrazu fotograficznego, ale towarzyszące obrazowi doświadczenie czasu wydaje się zgoła inne. Odwołuje się raczej do postrzegania czasu jako wiecznej teraźniejszości. Obecność dystansu czasowego jest w tym wręcz pomocna – pobudza do pracy pamięć i wyobraźnię, pomaga pamięci oraz wyobraźni, posługującej się umieszczonymi w przestrzeni obrazami, wprowadzić w przedstawienie porządek, zsyntetyzować we wzór stanowiący figurę całości, symbol utraconej jedności, integralność bytu” (s. 43).

    39 Zob. A. Łebkowska, Fotografia jako empatyczna mediacja, w: taż, Empatia, s. 127–145.

    40 Sformułowanie Susan Sontag ze Świata obrazów, w: taż, O fotografii, tłum. S. Magala, Karakter, Kraków 2009, s. 162.

    41 S. Sontag, Melancholijne przedmioty, w: taż, O fotografii, s. 79. Sontag powiada też, że fotografia z całą swoją „straszną drobiazgowością, mającą umożliwić niemej przeszłości mówienie własnym głosem w jej całej niepojętej złożoności, staje się (…) kumulatywnym demontowaniem przeszłości (w samym akcie jej zachowania), fabrykowaniem nowej, równoległej rzeczywistości, która natychmiast przybliża przeszłość, podkreślając jej komiczną albo tragiczną niedoskonałość, nadaje ironiczny charakter specyfice przeszłości, przekształca teraźniejszość w przeszłość, a przeszłość w morze tego, co było” (s. 87–88).

    42 Inna Scena: konstelacje rodzinne. Obraz rodziny w polskim dramacie i teatrze w perspektywie gender i queer, red. A. Adamiecka-Sitek, D. Buchwald, Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego, Warszawa 2009, s. 9.

    43 Zob. m.in. I. Iwasiów, Polityka narracji rodzinnej, w: taż, Granice, s. 79–93.

    44 A. Mrozik, Kobiece archiwa – spiżarnie pamięci. Polityka tożsamości w (auto)biografiach kobiet po 1989 roku, w: taż, Akuszerki transformacji, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2012, s. 282.

    45 E. Bieńkowska, Dom na Rozdrożu, Sic!, Warszawa 2013. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    46 N. Strzemińska, Katarzyna Kobro, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    47 Ważną wersją opowieści o rodzinie – matce, córce oraz babce – są rozmowy Marii Nurowskiej z jej córką Tatianą Raczyńską oraz Martą Mizuro: M. Nurowska, T. Raczyńska, Matka i córka w rozmowach z Martą Mizuro. Życie na inną nutę, Znak, Kraków 2013.

    48 Strzemińska wspomina o tym, że: „Na jej barkach spoczywały nie tylko wszystkie obowiązki domowe, wykonywanie czynności, do których nie był zdolny jej ciężko okaleczony mąż, ale także psychiczne podtrzymywanie go na duchu podczas różnych konfliktów i sporów na tle artystycznym. (…) W 1947 roku (…) ojciec czynił starania, by uniemożliwić matce powrót do środowiska artystycznego. (…) Matkę bardzo bolał ten fakt, nie tylko z tego powodu, że nasza sytuacja finansowa była nad wyraz ciężka, ale przede wszystkim dlatego, iż we własnym odczuciu przestała się liczyć jako artystka”. N. Strzemińska, Katarzyna Kobro, s. 37, 47.

    49 Parafrazuję w tym miejscu wyznanie Strzemińskiej, która uzasadniając napisanie książki o matce i ojcu, stwierdza, że miała nadzieję, iż będzie ona: „malutką statuetką poświęconą pamięci rodziców, a równocześnie świadectwem prawdy o ich życiu” (tamże, s. 56). Podobnie brzmi konstatacja Bieńkowskiej, która – co ważne ze względu na aspekt polityczny tej rodzinnej opowieści – stwierdza: „Opowieść o obojgu Rodzicach snułam w sobie od dawna, niemal od początku, gdy wysłuchiwałam w dzieciństwie o ich kolejach losu. Bardzo wcześnie moja mała pamięć budowała się na ich pamięci, dodatkowo rozwijana domysłem, wyobraźnią. Była jak miejsce spotkania się dwóch rzek, tworzących szerokie rozlewisko. (…) To, co piszę, może być nazwane memoriałem. (…) Taka będzie moja mała apologia pro domo sua, podtrzymywana przez tamte dwie postaci, ich historię i ich legendy”. E. Bieńkowska, Dom na Rozdrożu, s. 254, 256, 257.

    50 Kwestia żałoby i wstydu zasługuje na osobne, szersze ujęcie, a jest interesująca w interpretacji przytoczonych w niniejszym tekście (ale nie tylko) utworów autobiograficznych przede wszystkim dlatego, że praca żałoby polega zasadniczo na „odgrywaniu” jej w przestrzeni publicznej. Osoba będąca w żałobie oczywiście nie przestaje nią być w przestrzeni prywatnej, ale dopiero wyeksponowanie (chociażby przez czarny ubiór) żałoby wpisuje żałobnika w społeczne, a więc także polityczne ramy. Przewijająca się w narracjach autobiograficznych o rodzinie forma elegijna zawiera również potencjał charakterystycznej dla niej – jak twierdzi Tomasz Basiuk – prozopopei: „Prozopopeja jako forma auto-ekspresji (na przykład w przypadku autobiografii) oznacza projekt przedstawienia samego siebie jako osoby kompletnej, «skończonej», pozbawionej niedoskonałości wynikających z biegnącego jeszcze procesu tworzenia się. Taki niby-pośmiertny autoportret eliminuje zawstydzające różnice wobec społecznej normy, usuwa piętno różnicy i wprowadza podmiot do sfery publicznej jako osobę nienaznaczoną”. T. Basiuk, Obnażeni(a), s. 303.

    51 Do kategorii piękna, wzniosłości i tragizmu (ale także kiczu) można zaliczyć moim zdaniem na przykład utwory Kiry Gałczyńskiej (Srebrna Natalia, Świat Książki, Warszawa 2006) czy Bogusławy Latawiec (Kochana Maryniuchna, Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 2003). Natomiast do kategorii ironii i groteski oraz tragizmu należą Włoskie szpilki Magdaleny Tulli czy Topografia myślenia Joanny Kulmowej (Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 2001). Kwestie te na pewno wymagają rozwinięcia, wnikliwego uzasadnienia na przykładzie współczesnych tekstów autobiograficznych autorstwa kobiet, czego w niniejszym tekście się nie podejmuję. Zarysowuję jedynie ten badawczy wątek i pozostawiam problematykę do analizy w osobnym szkicu.

    52 J. Katz, Pucka, tłum. B. Sochańska, Jacek Santorski & Co, Warszawa 2008. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    53 R. Ligocka, Dobre dziecko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012. Cytaty pochodzące z tego wydania oznaczam w tekście, podając w nawiasie tytuł i numery stron.

    54 A. Mrozik, Akuszerki transformacji, s. 330.

    55 Naszkicowany jedynie w tym miejscu temat wstydu związanego z seksualnością w kontekście relacji matka–córka w autobiograficznych narracjach kobiet pochodzenia żydowskiego z pewnością wymaga bardziej wnikliwego omówienia w osobnym studium.

    56 Zob. L. Irigaray, Ciało-w-ciało z matką, tłum. A. Araszkiewicz, Efka, Kraków 2000, s. 100.

    57 A. Mrozik, Akuszerki transformacji, s. 348.

    58 Podobnie – choć surowiej, bardziej naturalistycznie – o wyglądzie, cielesności matki pisze Maria Nurowska: „Stoisz naga. Stoisz zgarbiona, z obwisłymi piersiami i brzuchem starej kobiety. Twój brzuch jest niewspółmiernie duży i wypukły, pokryty pomarszczoną, żółtawą skórą. (…) Twoja noga od kolana w dół ma ostry czerwony kolor. Cała pokryta jest małymi, wilgotnymi rankami. (…) I nagle wszystko rozumiem. Po to była ta cała scena, po to tylko zdecydowałaś się obnażyć. Zawiodły słowa, postanowiłaś więc użyć swojego ciała. Lekarz bawi się młoteczkiem. W jego wzroku wyczytałam, że on też wie. Jest mi wstyd, chcę jak najprędzej stąd wyjść”. M. Nurowska, Po tamtej stronie śmierć, s. 23–24.

    59 Zob. S. Ahmed, Performatywność obrzydzenia, tłum. A. Barcz, „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 169–191. W szerszym ujęciu zob. również J. Kristeva, Potęga obrzydzenia. Esej o wstręcie, tłum. M. Falski, Universitas, Kraków 2007.

    60 „Kobiece wzniosłe nie jest ani trybem retorycznym, ani kategorią estetyczną, ale obszarem doświadczenia, które stawia opór kategoryzacji, w którym podmiot wchodzi w relacje z innością – społeczną, estetyczną, polityczną, etyczną, erotyczną – która jest transgresyjna i nieprzedstawiana. Nie jest to także strategia dyskursywna, technika literacka czy styl wynajdywany przez pisarkę, ale raczej kryzys, którego doznaje pewien podmiot w związku z językiem i procesem reprezentacji”, B.C. Freeman, Feminine Sublime, cyt. za: C. Korsmeyer, Gender w estetyce, tłum. A. Nacher, Universitas, Kraków 2004, s. 163.

    61 Tamże, s. 160.

    62 W. Menninghaus, Wstręt – teoria i historia, s. 18.

    63 Por. J. Gilligan, Wstyd i przemoc. Refleksje nad śmiertelną epidemią, tłum. A. Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2001, s. 123–145.

    64 Ciekawe wydaje się przeanalizowanie tego problemu w zestawieniu wspomnień chociażby Romy Ligockiej (Dobre dziecko) ze wspomnieniami Heleny Janeczek (Lezioni di tenebra, Parma, Guanda 2011). O skomplikowanej zależności jadłowstrętu, anoreksji i odziedziczonej traumy Holokaustu w twórczości Janeczek zob. F.K. Clementi, Helena Janeczek’s of Darkness: Uncharted Paths to Shoah Memory through Food and Language, „Contemporary Women’s Writing” 2012, nr 6, s. 1–19.

    Historie afektywne i polityki pamięci

    X Facebook Email

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Historie afektywne i polityki pamięci

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Grzemska, A. (2015). Wstyd matek, wstyd za matki w autobiografiach kobiet. In E. Wichrowska, A. Szczepan-Wojnarska, R. Sendyka, & R. Nycz (éds.), Historie afektywne i polityki pamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5273
    Grzemska, Aleksandra. « Wstyd matek, wstyd za matki w autobiografiach kobiet ». In Historie afektywne i polityki pamięci, édité par Elżbieta Wichrowska, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5273.
    Grzemska, Aleksandra. « Wstyd matek, wstyd za matki w autobiografiach kobiet ». Historie afektywne i polityki pamięci, édité par Elżbieta Wichrowska et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5273.

    Référence numérique du livre

    Format

    Wichrowska, E., Szczepan-Wojnarska, A., Sendyka, R., & Nycz, R. (éds.). (2015). Historie afektywne i polityki pamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170
    Wichrowska, Elżbieta, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz, éd. Historie afektywne i polityki pamięci. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170.
    Wichrowska, Elżbieta, et al., éditeurs. Historie afektywne i polityki pamięci. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.5170.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement