Przeszłość, historia, pamięć
p. 23-30
Texte intégral
1W czasach, kiedy byłem na uniwersytecie, nikt nie zajmował się studiami nad pamięcią, nie było także rzeczownika „afekt” ani pojęcia „miejsca pamięci”. Nie znaczy to, że nie było zagadnienia pamięci i upamiętniania. Moje pokolenie, choć ukształtowane w dużej mierze przez drugą wojnę światową, pozostawało pod wpływem pamięci o pierwszej wojnie, zwłaszcza ze względu na przeżycia rodziców, a miejsca pamięci, jakie poznawaliśmy w trakcie wyjazdów zagranicznych, były związane z frontem zachodnim.
2W tym tygodniu przypada setna rocznica zabójstwa arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie, w związku z tym w Wiedniu odbywają się uroczystości rocznicowe. Orkiestra Filharmonii Wiedeńskiej dała w Sarajewie koncert okolicznościowy. Co jednak znacznie dziwniejsze, jedyny pomnik, jaki wystawiono w Sarajewie w ostatnich dniach, to pomnik Gawriły Principa. Bośniaccy Serbowie uznają zabójcę arcyksięcia za bohatera narodowego. Mają więc zupełnie odmienną narrację na temat tych wydarzeń niż ich sąsiedzi.
3W 2008 roku poproszono mnie o wygłoszenie w Centrum Kultury Żydowskiej w Krakowie wykładu na temat historii i pamięci1. Obchodzono wtedy pięćdziesięciolecie powstania państwa Izrael, więc zasadniczą część wystąpienia poświęciłem wydarzeniom roku 1948 i okolicznościom, które doprowadziły do powstania Izraela, a w których znaczny udział mieli Brytyjczycy. Jednak pod koniec wykładu przyszło mi do głowy, żeby spojrzeć na ów okres z punktu widzenia Palestyńczyków zamieszkujących te tereny przed przybyciem syjonistów. Oni wydarzenia te nazywają „wielką katastrofą”, Nakba (al-Nakbah), a ich narracja o tym fragmencie historii jest odmienna od narracji syjonistycznej. Mają świadomość zbrodni, jakich dopuścili się syjoniści, aby stworzyć przestrzeń dla państwa żydowskiego. Podobnie jak Brytyjczycy są oni świadomi, że krytycznym zagrożeniem dla Palestyny byli właśnie syjoniści. Największy atak terrorystyczny tego okresu został zorganizowany przez przyszłego premiera Izraela2. Zatem jedna strona patrzy na to samo wydarzenie jako na wspaniałe osiągnięcie, druga – jako na „wielką katastrofę”. Mamy oto dwie kompletnie odmienne narracje. Co mają robić historycy? Czy można przyjmować narrację jednej strony, a pomijać drugiej?
4Historycy mają do czynienia z trzema zjawiskami: przeszłością, pamięcią i historią. Przeszłość to wszystko, co wydarzyło się dotychczas. To ostatnie zdanie już jest przeszłością. Teraźniejszość wciąż przesuwa się naprzód. Przeszłość jest przedmiotem dwóch dziedzin wiedzy: jedna zajmuje się przeszłością ludzi i należy do obszaru nauk humanistycznych i społecznych, druga, obszerniejsza, dotyczy przeszłości fizycznego wszechświata i badają ją astronomowie, kosmolodzy, geolodzy i inni. Badanie przeszłości rodzaju ludzkiego jest nam absolutnie niezbędne do zrozumienia naszej teraźniejszości i jej dylematów. Jest to obszar zbyt wielki, by dało się go pojąć, nie wspominając o zrozumieniu. Zawiera wszelkie aspekty życia indywidualnego i zbiorowego miliardów ludzi w ciągu milionów lat. Nie ma szansy, aby jakiś badacz czy zespół badaczy ogarnął to wszystko. Dlatego zawsze musimy dokonywać wyborów, skupiać się na małych wycinkach, co naturalnie oznacza, że pomijamy całą resztę.
5Pamięć tymczasem to jedna z podstawowych ludzkich zdolności. Bez pamięci nie można funkcjonować w społeczeństwie. Wszyscy dysponujemy pamięcią i posługujemy się nią, trzeba jednak dodać kilka uwag na ten temat. Po pierwsze, pamięć ludzka jest zawodna, a jednym z mechanizmów jej działania jest selekcja i eliminacja, zawsze zatem pamiętamy tylko część przeszłych wydarzeń. Słynna fraza biblijna „jak w zwierciadle, niejasno” jest tu najcelniejszym określeniem. Nasz umysł otrzymuje z zewnątrz tak wiele informacji, że nie bylibyśmy w stanie sobie z nimi poradzić, gdyby mózg ich nie segregował, by zapisać jedne, a pozbyć się innych.
6Po drugie, istnieje tzw. pamięć fałszywa, to znaczy ludzie często pamiętają jakieś wydarzenie, a kiedy sprawdzić dokładniej, okazuje się, że nie miało ono nigdy miejsca. To dość powszechne w narracjach o przeszłości. Historycy z prawdziwego zdarzenia muszą umieć odróżnić to, co zostało zapamiętane poprawnie, od tego, co przechowała pamięć fałszywa, nawet jeśli relacji towarzyszy mocne przekonanie o prawdziwości pamiętanych wydarzeń.
7Trzecia uwaga dotyczy tak zwanej pamięci zbiorowej. Społeczności i grupy pamiętają pewne wydarzenia, których nie mogą osobiście pamiętać pojedynczy członkowie tych zbiorowości. To masa informacji, która przechodzi z pokolenia na pokolenie, z osoby na osobę. Ta pamięć jest rejestrowana. Idea narodowości bazuje na pewnych aspektach pamięci zbiorowej: kim jesteśmy, co się nam przydarzyło, a w każdym razie co sądzimy, że się nam przydarzyło.
8Dochodzimy zatem do zasadniczego pytania: jak radzić sobie z przeszłością, która przekracza możliwości naszego pojęcia, za pomocą tych cząstkowych narzędzi, jakimi dysponujemy? Inaczej rzecz ujmując: w jaki sposób możemy próbować – podkreślam czasownik próbować – odzyskać to, co nieodzyskiwalne? Mam całą listę takich sposobów, której z pewnością tu nie wyczerpię.
9Po pierwsze, jedną z możliwości jest pisanie historii. Trzeba pamiętać, że historia to nie to samo co przeszłość. Historia to próba rekonstrukcji fragmentu przeszłości za pomocą słów, tworzenia narracji, która pozwoli zrozumieć to, co się wydarzyło. Tak więc od samego początku historycy stają wobec zadania niewykonalnego. W moim przekonaniu prawda historyczna jest nieosiągalna. Zawsze znajduje się dalej, niż zaprowadzą nas nasze wysiłki, by ją uchwycić. Czterdzieści lat temu napisałem dwutomową historię tysiąclecia dziejów Polski. I nie mam wątpliwości, że znacznie więcej materiału pozostało poza dwoma tomami Bożego igrzyska, niż się w nich znalazło. Historyk nie ma sposobu, by skutecznie ująć tysiąc lat życia milionów ludzi. Musi tworzyć narracje, choć są one ze swej natury niedoskonałe.
10Po drugie, chcę wspomnieć o szczególnej gałęzi historii, jaką jest biografia, historia pojedynczej osoby, oraz gatunki pokrewne, takie jak autobiografia. Biograf zajmuje się karierą jednej osoby, światem, w którym żyła, ale także jej światem wewnętrznym. Świat wewnętrzny jednostek zwykle znajduje się na obrzeżach historii, natomiast zajmuje centralne miejsce w literaturze, a biografia zbliża się do tej sfery. Dotykamy tu zatem trzeciego zagadnienia, czyli literatury, a jest to zagadnienie szalenie obszerne.
11Posługujemy się rozróżnieniem fikcji i literatury faktu, choć osobiście uważam, że kiedy się nad tym zastanowić, jest to rozróżnienie sztuczne. Parę słów o jednej z pierwszych powieści – o Robinsonie Crusoe. Jej źródła są bardzo interesujące, bo była ona próbą odtworzenia prawdziwych wydarzeń z życia pewnego szkockiego marynarza, Alexandra Selkirka, który w końcu XVII wieku [na początku XVIII] został wyrzucony na bezludną wyspę na Pacyfiku. Uratowano go, wrócił do Wielkiej Brytanii i spisał relacje ze swoich przeżyć. Daniel Defoe czytał rzecz jasna niektóre z nich, niemniej zabrał się za opisywanie historii, choć nie miał o niej solidnej wiedzy i sprawdzonych informacji. Dlatego wymyślił przygody Robinsona Crusoe. Nigdy nie poznał samego Selkirka – ten zmarł jakieś piętnaście lat wcześniej.
12Jest taki ciekawy gatunek literacki, powieść historyczna, w którym fikcyjne wydarzenia rozgrywają się na niefikcyjnym tle historycznym. Powiada się, że to Walter Scott jest ojcem założycielem tego gatunku, ale są, jak myślę, przykłady wcześniejsze. Absolutnym klasykiem powieści historycznej jest Wojna i pokój Tołstoja, w której przygody fikcyjnych postaci są opisywane na tle wojen napoleońskich w Rosji. Historycy-pedanci starają się złapać Tołstoja na niedokładnościach w opisie wielkich bitew tego czasu, jakby to w ogóle miało znaczenie. Powieści historyczne łączą elementy fikcyjne z niefikcyjnymi. Interesujące pod tym względem są także inne gatunki: poezja, dramat, opera, science fiction. Ten ostatni gatunek jest bardzo frapujący: ma charakter pisarstwa historycznego, jako że autor zakłada jakieś miejsce i czas i wyobraża sobie, jak tam wyglądało życie. Dokładnie tak samo organizuje się narrację historyczną. Kolejny sposób to muzyka: muzykę określa się mianem echa przeszłości, a gatunki muzyczne, zwłaszcza pieśni czy hymny, mają wyrazisty wymiar historyczny, nieraz szalenie mocny. Następnie przekaz ustny – legendy, mity, opowieści, których źródła nie zostały zapisane. Celtowie, którzy stworzyli najstarszą literaturę w północnej Europie, nigdy niczego nie zapisali. Istniało tabu obejmujące zapisywanie tego, co w ich przekonaniu stanowiło wiedzę tajemną. Irlandczycy mają tradycję literacką sięgającą tysiące lat wstecz, ale zapisy pochodzą dopiero z czasów chrześcijańskich, kiedy przybyli do Irlandii mnisi biegli w piśmie. Najstarszy znany nam autor – Homer – który żył przypuszczalnie w VIII wieku przed naszą erą, także niczego nie zapisywał, a jego teksty powierzono papierowi długo po jego śmierci. Historycy mylą się, jak uważam, twierdząc, że tylko to, co zostało zapisane, ma wartość dokumentu i jest wiarygodne, a to, czego nie zapisano, jest podejrzane. To przeczy praktyce badań historycznych.
13Szósty punkt to wizualne przedstawienia przeszłości: malarstwo, fotografia, film, symbol. Wiemy o tym bardzo wiele, ikonografia to bogate źródło wiedzy o przeszłości. Dalej – nagrania dźwiękowe, materiały, których do końca XIX wieku nie umieliśmy zachowywać. Teraz w każdym kraju mamy wielkie archiwa dźwiękowe. Ciekawe są zwłaszcza zapisy głosu ludzkiego z przeszłości, wzbogacają one bowiem nasz odbiór przeszłych wydarzeń. Wystarczy usłyszeć głos postaci historycznej, aby ożyła w naszej pamięci i wyobraźni.
14Kolejne zagadnienie to komu, gdzie i jakie stawiamy pomniki. Dlaczego wybieramy raczej postać A niż postać B? W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, kiedy zbierałem materiał do książki o wojnie polsko-bolszewickiej, nie mogłem znaleźć żadnych pomników tego wydarzenia. Pisałem o wielkim zwycięstwie w bitwie warszawskiej, ale nie znałem żadnych pomników, które by je upamiętniały. Zacząłem szukać miejsc, gdzie odbyły się pomniejsze bitwy, i znajdowałem tam różne kolumny czy cokoły, na których nie było pomników, ale były tablice czy inskrypcje, z których wynikało, że stała tam kiedyś postać, inna jednak, niż się spodziewałem. Tam, gdzie powinien był znaleźć się Piłsudski, odkrywałem Kościuszkę. Kościuszki używano jako substytutu Piłsudskiego. W roku 1980 wysłałem swojego studenta z Londynu do Polski, żeby sfotografował te miejsca i zapytał ludzi, kto stał kiedyś na tych cokołach. Student został oczywiście zatrzymany przez milicję, która skonfiskowała mu aparat i odesłała go do domu. Na tym skończyło się jego badanie tego zagadnienia.
15Archiwa uważa się za depozytoria dokumentów o życiu ludzi, ja natomiast sądzę, że to spore nieporozumienie. Pogląd ten łączy się bowiem z przekonaniem o istnieniu prawdy historycznej oraz o tym, że jej potwierdzeniem musi być pisany dokument. Twierdzę, że dokumenty historyczne są równie zwodnicze jak inne źródła. Fakt, że akurat trafiło się na jakiś dokument, jeszcze niczego nie dowodzi. I znów ilustrująca to twierdzenie anegdota: pierwszy temat badawczy, jaki podjąłem, dotyczył polityki Davida Lloyda George’a wobec Polski pod koniec pierwszej wojny światowej. Wtedy w Archiwum Narodowym Wielkiej Brytanii obowiązywało pięćdziesięcioletnie embargo na te materiały – do roku 1968. Ale mój opiekun naukowy był kuratorem papierów Lloyda George’a, więc miałem do nich dostęp. Lloyd George, opuszczając urząd, wyniósł sporo dokumentów wagi państwowej. Spędziłem miesiąc, czytając te papiery i pracowicie robiąc z nich notatki. Po miesiącu mój opiekun zapytał, po co to wszystko przepisuję. Odpowiedziałem, że przecież studiuję politykę zagraniczną Wielkiej Brytanii. A on na to, że muszę uważać. Zasadniczy element tej polityki w latach 1918–1920 polegał na tym, że premier nie rozmawiał z ministrem spraw zagranicznych lordem Curzonem, więc żaden z dokumentów przygotowanych przez Curzona nigdy do Lloyda George’a nie trafiał. Premier miał własnego, prywatnego ministra spraw zagranicznych, który urzędował w małym domku w ogrodzie przy Downing Street 10 i tam powstawała polityka zagraniczna państwa. Więc tylko dokumenty z ogrodowego domku mają realne znaczenie dla decyzji, które były wówczas podejmowane. Tak oto przekonałem się, że mam przed sobą potężny korpus dokumentów historycznych całkowicie pozbawionych znaczenia dla wydarzeń, o których niby mówią.
16Kolejne ważne dla historyka medium, o którym chcę mówić, to muzea. Podobnie jak wszystkie inne źródła są wybiórcze zarówno pod względem tematu, jak i obiektów, które gromadzą wokół wybranego tematu. Wchodzę w skład komitetów dwóch powstających muzeów – w Brukseli i w Gdańsku. W Brukseli podjęto trzecią już próbę stworzenia muzeum Europy. W Gdańsku powstaje muzeum drugiej wojny światowej. Gdańska inicjatywa jest zresztą prowadzona o wiele lepiej od europejskiej, która pochłania nieporównanie większe środki. Szalenie ciekawym doświadczeniem jest praca w gronie uczonych historyków, którzy nie umieją podjąć wspólnej decyzji, jakie obiekty umieścić w muzeum historii Europy, aż w końcu trzeba się uciekać do głosowania. Ja na przykład uważałem, że ważną datą w historii Europy jest rok 1989, ale to nie spotkało się z akceptacją. Uznano, że 1989 jest mniej ważny niż rok 1974, o którym kilku Niemców twierdziło, że jest przełomowy (mowa o kryzysie paliwowym). Muzea są równie problematyczne, co kwestie wymienione wcześniej.
17Dwa ostatnie punkty – media i technologie informacyjne – to historia bardzo świeża, dotycząca spraw, które wydarzyły się wczoraj czy przedwczoraj. I w tej dziedzinie także trzeba dokonywać drastycznych wyborów tego, co ważne. Technologie informatyczne zostawiłem na koniec, bo ta dziedzina zmienia się najszybciej. Nie umiemy już żyć bez komputerów, ale mimo że są tak nowoczesne, i w ich przypadku powtarzają się problemy dotyczące przeszłości w ogóle. Nadmiar informacji, nadmiar danych, z którymi nie jesteśmy w stanie sobie poradzić. Nikt nie może zapoznać się ze wszystkimi informacjami, jakie Google podaje nam na dowolny temat w parę sekund. To jest nasz problem: świat jest za wielki, przeszłość jest za wielka, nawet technologia nam tego nie rozwiąże. Dlatego trzeba wybierać.
18Na zakończenie zatem musimy postawić pytanie: kto decyduje? Wchodzimy w obszar polityki, a więc władzy i procesów decyzyjnych. Kto ma taką pozycję i siłę, by podejmować decyzje co do tego, co mamy wiedzieć, co zapisujemy, czego się uczymy i o czym piszemy? W reżimie totalitarnym odpowiedź na takie pytania była prosta: państwo, które miało ambicje totalitarne, decydowało o wszystkim za pomocą aparatu kontroli i cenzury. To cenzor dokonywał wyboru tego, co wolno wiedzieć, co wolno napisać, przedstawić etc. Cenzor to był człowiek, który nie tylko eliminował część informacji, ale z góry kształtował to, co zostanie opublikowane. Jestem dumny z tego, że wszystkie moje książki były do roku 1989 na czarnej liście polskiej cenzury.
19W tak zwanych wolnych społeczeństwach nie istnieje jednak bynajmniej coś takiego jak „wolność absolutna”. To jest fantazja. We wszystkich dobrze zorganizowanych społeczeństwach demokratycznych wolność słowa, wolność wypowiedzi, wolność publikacji jest regulowana przez prawo, obyczaj oraz działanie wielu instytucji. Istotne jest i to, że nie ma jednego miejsca, które nazywa się „Zachód”. Każdy kraj ma inne regulacje i przepisy, które kształtują obieg informacji. A te odmienne sposoby zarządzania wiedzą ze sobą konkurują.
20W tym kontekście wrócę do kwestii, od której zacząłem, czyli do pierwszej wojny światowej. W tym roku w ramach obchodów setnej rocznicy jej wybuchu wydano w Londynie co najmniej sto książek na temat wojny. Trzy z nich – autorstwa Christophera Clarka, Margaret MacMillan i Maksa Hastingsa – stały się bestsellerami. Każdy z tych autorów inaczej patrzy na opisywane wydarzenie historyczne i pomimo że od wybuchy wielkiej wojny upłynęło stulecie, nie osiągnęliśmy zgody co do tego, co takiego wydarzyło się w roku 1914.
21Spisała Aleksandra Majak
Opracowała i przełożyła Magda Heydel
Notes de bas de page
Auteur
-
Norman Davies
University College London, College of Europe

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019