Pomiędzy afektywnością a polityką. IV TSL o pamięci
p. 14-22
Texte intégral
1Afektywne historie i polityki pamięci – tom oddawany do rąk czytelników – po pierwsze, wymaga od nich lektury tomów poprzednich, poświęconych pamięci i afektom, po drugie, testuje nie tylko ich pamięć, ale również w sposób zaiste dystynktywny obliguje do wzięcia odpowiedzialności za procesualność i selektywność pamięci, w rezultacie za to, co jest przedmiotem zapamiętania.
2Stając przed zadaniem sformułowania wprowadzenia do tak zróżnicowanego i spójnego jednocześnie tomu studiów nad pamięcią historii i polityki, należałoby wrócić pamięcią właśnie do kolejnych Transdyscyplinarnych Szkół Letnich dla Doktorantów Kierunków Humanistycznych organizowanych przez Profesora Ryszarda Nycza i do publikacji, które stanowią summę tych spotkań – od Ciążenia począwszy, po spotkanie nieborowskie. Tradycja spotkań naukowych w sytuacji napiętego oczekiwania badaczy na początek wakacji – by wreszcie móc spokojnie popracować – znalazła ogromne zrozumienie w polskim środowisku naukowym, a liczba odrzuconych i przyjętych zgłoszeń i propozycji wystąpień stanowi materiał do nienapisanej jeszcze historii fenomenu Szkoły.
3To, co historyczne, bywa afektywne, to, co polityczne, afektywne być nie musi; powinno chyba być racjonalne, ale takie bywa niezwykle rzadko. Niniejszy tom i zawarte w nim wypowiedzi przynoszą wiele tego dowodów. To tom bardzo zróżnicowany tematycznie, metodologicznie i materiałowo. Przedmiotem analizy bywa tekst (literacki, publicystyczny czy z pogranicza filozofii), film lub przedstawienie teatralne, są nim miejsca pamięci i muzea, szeroko rozumiana ikonografia, rzeczy/produkty symboliczne (chleb) czy wystawa instalacji (nb. zaprezentowana właśnie w Nieborowie). Temu zróżnicowaniu tematycznemu towarzyszy też ciągła zmiana akcentów: czasem padają one na kwestie teoretyczne i metodologiczne, w innym miejscu pierwszoplanową staje się kwestia afektu, jeszcze gdzie indziej pamięci i operacji na niej dokonanych i dokonywanych.
4Tekstem wprowadzającym i jednocześnie wiążącym cały tom jest wypowiedź profesora Normana Daviesa, dla którego, jak przyznał w rozmowach z uczestnikami i udokumentował wpisem do księgi pałacu nieborowskiego, pobyt w Nieborowie i spotkanie naukowe poświęcone pamięci i polityce miało charakter szczególny ze względów osobistych. Do Nieborowa przyjechał bowiem po raz pierwszy, kiedy pisał Boże igrzysko, z Nieborowa pojechał do Warszawy, by 4 lipca 2015 roku przyjąć z rąk prezydenta Bronisława Komorowskiego polskie obywatelstwo. Norman Davies w szkicu zatytułowanym Przeszłość, historia, pamięć, pisząc o pamięci, ujmuje ją w perspektywie temporalnej jako czynnik doświadczenia zmiany i doświadczania historii, rozszerzając je poza czysto racjonalne, dokumentarne rozumienie. Przeszłość jest według Daviesa materiałem badawczym niedającym się ująć całościowo, co warunkuje nieuniknioną selektywność. Pamięć, także „pamięć fałszywa”, jest rozumiana w perspektywie społecznej i relacjotwórczej, tożsamościowej wreszcie. Ta nieuchronna selektywność i determinanty relacyjne, skromne narzędzia wobec ogromu faktów niemożliwych do ogarnięcia, sprawiają, że głównym zadaniem myślącego podmiotu jest próba odzyskiwania tego, co nieodzyskiwalne. W swoim tekście profesor Davies proponuje różne strategie odzyskiwania, wprowadzając je w perspektywę polityki rozumianej jako zarządzanie wiedzą i jej dystrybucją, które kształtuje nie tylko doświadczanie teraźniejszości i teraźniejszość doświadczania historii, ale także doświadczenia te historyzuje.
5Artykuł Normana Daviesa, systematyzujący różne kwestie związane z kategorią przeszłości, historii i pamięci, stanowi więc wprowadzenie do kolejnych artykułów tomu.
6Kategorią, która absorbowała uwagę wielu autorów jako główny problem lub kategoria pomocnicza, było zagadnienie afektu i estetyki afektywnej. Do tej grupy wypowiedzi należy Estetyka afektywna. Zarys metodologii badań literackich Moniki Glosowitz. Jej autorka w koncepcji estetyki afektywnej dostrzega możliwość operacjonalizacji pojęcia afektu. W tej koncepcji od poszukiwania śladów afektywnych w sztuce istotniejsze wydaje się rozpracowywanie ekonomii afektywnych, poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób dany tekst wpływa na czytelnika i go przeobraża. Glosowitz nie absolutyzuje pojęcia afektu, ale uwzględnia realny, konkretny, historyczny wymiar kontekstu afektu z zachowaniem jego relacyjnego charakteru.
7W kolejnym tekście organizującym analizy wokół kwestii afektu (Czarowanie głosem. Wizerunki werbalne pisarzy a ekonomia afektywna) Dominik Antonik zaproponował spojrzenie na historię literatury – od pierwotnie oralnego opowiadania do tekstu w formie kodeksowej książki – jako na historię oddzielania opowieści od społecznego kontekstu i zbiorowo kształtowanych emocji. Uwzględniając myśl Le Bona, Barthes’a, Dolara, Freuda i Lacana, Antonik przywraca niejako autorowi – z jego cechami indywidualnymi, głosem, historią osobistą – zwykłą społeczną obecność, aż staje się on nie tylko pisarzem, ale również medium własnego dzieła.
8Nieco inną perspektywę ukazania „sposobów” wykorzystania i funkcji emocji w literaturze i kulturze przyjął Marek Zaleski (Estetyka zmąconych emocji, czyli estetyka zwykłości – o Dorocie Masłowskiej dwukrotnie), który nawiązując do kategorii zmąconych, definiowanych przez Clifforda Geertza i wymuszających na badaczach literatury akceptację transdyscyplinarnego podejścia do przedmiotu badań, oraz do ustaleń Sianne Ngai badającej relacje zachodzące pomiędzy materią sądu estetycznego a tym, co uprawnia wydany sąd, proponuje dyskusję z estetyką zwykłości, odnosząc się do twórczości Doroty Masłowskiej. Estetyka zmąconych emocji nie poddaje się łatwo upolitycznieniu ani publicystyce jako ujednoznacznieniu, zwłaszcza kiedy dostrzeżony w niej zostanie realizm batetyczny – narzędzie subwersji służące literaturze do samoobrony. Analiza tekstów Masłowskiej Między nami dobrze jest i Kochanie, zabiłam nasze koty dąży do wydobycia i opisania tego, co zwykłe i w zwykłości swej niepokojące, tego, w jaki sposób to, co jest, podlega temporalności.
9Po tekstach podejmujących kwestie estetyki, wyraźnie akcentujących rolę relacyjności i wspólnotowego charakteru afektywności, kolejne – Agnieszki Daukszy, Kingi Siewior i Aleksandry Grzemskiej – zostały poświęcone wspólnotom afektywnym.
10W pierwszym z tej grupy szkiców Agnieszka Dauksza (Poetyka afektywna Brunona Schulza. Rekonesans) proponuje, by przeczytać Schulza jako pisarza stanów afektywnych w rozumieniu Massumiego. Schulzowskie przestrzenie przesycone obecnością, stające się emanacjami „żywotów i zdarzeń” według Daukszy można kwalifikować jako prekursorsko posthumanistyczne. Analizowane afektywne filtry, figurowanie, deformacja i odwrócenie w prozie Schulza zdają się prowadzić do rekonstrukcji projektowanego wrażliwego odbiorcy, a podlegające rozproszeniu i rozkładowi intensyfikacje prowadzą do kolejnych przemian. Symultaniczny wymiar doświadczania i intelektualizowania rekonstruowany przez autorkę znajduje swe dopełnienie w doświadczeniowo-afektywnej partycypacji.
11Kwestia doświadczeniowo-afektywnej partycypacji komplikuje się jeszcze bardziej w kontekście konkretnych wydarzeń politycznych i dystrybucji wiedzy o nich. Kinga Siewior (Trajektoria pamięci „zachodniokresowej” po roku 1989) podejmuje refleksję nad badaniami dotyczącymi przestrzeni (post)przesiedleńczej i jej literackich reprezentacji, poruszających kwestię kulturowego „oswajania” zachodnich i północnych terytoriów włączonych w polskie granice po konferencji w Poczdamie. Według Siewior polska kondycja memorialna, usiłująca rzucić światło na geografię fantazmatyczną, domaga się włączenia w spektrum analiz doświadczenia bezradności, wstydu i tabuizacji.
12Wstyd nie dotyczy jednak tylko doświadczenia zbiorowego o wymiarze polityczno-historycznym, o czym przekonuje Aleksandra Grzemska w eseju Wstyd matek, wstyd za matki w autobiografiach kobiet. Grzemska wskazuje na złożoność obrazu prywatności w sferze publicznej, śledząc funkcjonowanie kategorii wstydu jako formy afektywnej reprezentacji i/lub artykulacji sytuującej się pomiędzy odmianą a postacią afektu. Precyzyjnie definiuje zakresy, w jakich użycie pojęcia wstydu w literaturoznawstwie jest uprawomocnione, oraz literackie, ściślej: poetologiczne zadania, jakie mu towarzyszą. Przedmiotem badań czyni autobiograficzną prozę Ewy Kuryluk (Frascati, Goldi), Andy Rottenberg (Proszę bardzo) Ewy Bieńkowskiej (Dom na Rozdrożu), Niki Strzemińskiej (Katarzyna Kobro), Marii Nurowskiej (Po tamtej stronie śmierć), Romy Ligockiej (Dobre dziecko).
13Istnieją nie tylko afektywne wspólnoty, ale także afektywne polityki. O uprawianiu takiej polityki pisze Grzegorz Niziołek w odniesieniu do twórczości Andrzeja Wajdy. W szkicu Trupy, nie widma… Andrzej Wajda i wymiana scenariusza Niziołek śledzi poetykę filmów Andrzeja Wajdy, jej politycznie dyskursywny charakter. Wesele Wyspiańskiego i Wesele Wajdy, i afekty w nich skumulowane w ostatecznym rozrachunku stanowią gest wskazujący na innego rodzaju polskie obrachunki i dyskurs poddany tabuizacji, w którym lęk, afekt i sprawczość rozchodzą się, pozostawiając wstydliwy margines partycypacji w tym, co realne. Polityka może mieć także bardziej skonkretyzowane oblicze. Paweł Rams (Pamięć lewicy. Polska myśl socjalistyczna przełomu XIX i XX wieku kontra stalinowski rozrachunek z reakcją. Przypadek Pawła Hoffmana) rekonstruuje historię prób programowego zawłaszczania dyskursu filozoficznego mającego dokumentować dorobek polskiej lewicy oraz determinować pamięć o niej. Przywołując znamienny artykuł Pawła Hoffmana na temat filozofii Stanisława Brzozowskiego, opisuje, jak upolitycznione może być odczytanie dzieł tego wielkiego myśliciela.
14Konkretyzacją polityki pamięci są „miejsca pamięci” – podmioty, przedmioty, sposoby i cele pamiętania – i o takim właśnie zjawisku pisze Łukasz Bukowiecki w tekście Wspólnoty interpretacyjne, negatywne dziedzictwo i niedoszłe muzea: przypadek Pałacu Kultury i Nauki po 1989 roku. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie ukazany tu został jako miejsce traumatofiliczne i traumatofobiczne zarazem. Przestrzeń wyobrażona Warszawy, nasycona fantazmatami, stanowi frapujące pole badań nad obrazami przeszłości poddawanymi muzealizacji przez wspólnoty interpretacyjne dążące do społecznego kształtowania dziedzictwa.
15Kształtowanie dziedzictwa niesie ze sobą odpowiedzialność, niejednokrotnie poczucie winy, czasami z tego poczucia winy wynika, czasami też je ewokuje. Tego typu zjawiskom poświęcony jest kolejny blok tekstów: Od winy do wstydu.
16Magdalena Saryusz-Wolska w artykule Wina, wstyd, wyparcie. Pierwsze obrazy rozliczenia z nazizmem zajęła się procesem rozliczania Niemców z winy za zbrodnie wojenne. Odwołując się do dyskusji intelektualnych, a także do wizualnego wymiaru kultury Niemiec po 1945 roku, Saryusz-Wolska demonstruje mechanizmy produkcji i dystrybucji wiedzy o faktach historycznych. Były one podporządkowane różnym priorytetom ideologicznym w obu częściach Niemiec, stając się równoległymi dyskursami o winie zbiorowej i winie ekskluzywnej.
17Polityka to rodzaj strategii, ale jak wyjaśnić lucyferyczne działanie pod wpływem impulsu, angażowanie osobistej nienawiści w imię polityki? Nad tym problemem zastanawia się Maciej Jakubowiak (Apatyczna wspólnota. Polityka pasywności w powieściach J.M. Coetzeego). Kiedy afekt staje się medium sprawowania władzy, prawo i racjonalność tracą znaczenie, a w konfrontacji z polityką afektywną bezsilność, pasywność podmiotu może stanowić podstawę innego modelu oporu wobec władzy, demaskującego afekt znajdujący się u jej podłoża.
18Polityki pamięci to trzy rozprawy poświęcone konkretnemu realizowaniu pamięci w przestrzeni kulturowej. Bożena Shallcross (Mapowanie Auschwitz) w bardzo sugestywny sposób rekonstruuje drogę prowadzenia osoby odwiedzającej Muzeum Auschwitz, konfrontując performatywny charakter wydarzenia z tropami postreligijnymi. Pomiędzy pamięcią a polityką Shallcross stawia pytania dotyczące konserwacji i autentyczności, predeterminującej roli logosfery muzeum naniesionej na autentyczną logosferę obozu. Stawia wreszcie pytania o pankonsumpcjonizm i okularcentryzm dotykające zarówno polityki, jak i pamięci. Natomiast rozważania Jakuba Gortata (Histotainment w niemieckiej telewizji ZDF, czyli jak pamięć komunikacyjna zdominowała pamięć kulturową w przestrzeni medialnej) wprowadzają w świat wtórnej oralności, która buduje poczucie wspólnoty pełniącej funkcje edukacyjne i modelującej zachowania społeczne. Konfrontacja zsubiektywizowanej wersji historii świadków z historią dokumentów przez sposób mediatyzacji zyskuje rangę prymarną w pamięci komunikacyjnej, a to rodzi pytania o demiurgów uniwersalizacji partykularnych doświadczeń. Gortat analizuje ten problem na przykładzie działalności Guida Knoppa i prób artykulacji pamięci kulturowej podejmowanych w perspektywie międzynarodowej.
19Pamięć jako biografia nabiera innej specyfiki, kiedy podmiotem biografii staje się chleb. Łukasz Posłuszny (Materiał, przedmiot i obiekt komemoratywny. Studium chleba w kontekście obozu koncentracyjnego), opierając się na materiałach źródłowych, rozpisuje jakby partyturę istnienia chleba w granicach obozu koncentracyjnego, obserwując wnikliwie transformacje społecznych, ekonomicznych i religijnych form jego obecności.
20Ostatni blok tekstów autorstwa Romy Sendyki, Justyny Gawełko, Wiktorii Kozioł i Marty Świetlik to świadectwo spotkania tego, co afektywne/ polityczne/pamiętane symultanicznie i nieuchronnie w tej symultaniczności konfrontowane. To także świadectwo spotkania autorek tych wypowiedzi, podobnie jak wszystkich uczestników IV TSL, z wystawą instalacji Mieke Bal Nothing is Missing zorganizowaną w Nieborowie. Włączenie w program IV TSL wydarzenia artystycznego pozwoliło na przecięcie się dróg tych dwóch niezależnie od siebie trwających historii i sposobów pamiętania determinowanych nie tylko przedmiotem, metodologią, ale także estetyką. To wypowiedzi ważne, bo padają z ust kuratorek tejże wystawy – nie tylko wprowadzają czytelnika w dokonania artystyczne i naukowe Mieke Bal, ale są wejściem w dialog z twórczynią, powtórzeniem gestów, jakie ona sama wykonywała w odniesieniu do cudzej sztuki. To nie była instalacja w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. W kontekście czasoprzestrzeni Szkoły i zespołu pałacowego w Nieborowie manifestowała swą otwartość i ekskluzywizm, obcość i performatywną bliskość. Dokumentacja wystawy instalacji Mieke Bal Nothing is Missing została umieszczona w tomie w postaci fotograficznego eseju autorstwa Marty Świetlik.
21Roma Sendyka w artykule A gdyby tak?... Niczego nie brakuje, czyli obiekt teoretyczny prezentuje strategie przyjęte przez zespół kuratorek w przygotowaniu wystawy: naruszanie zakazów, czytanie wbrew narzuconej poetyce, wykraczanie poza wskazówki autorki. Wystawa nie była traktowana w założeniach projektu jako zwieńczenie wysiłków i efekt końcowy, ale raczej jako przejściowy i pośredni, co pozwala zasugerować – dzięki tak wyznaczonej perspektywie – że ta część niniejszego tomu stanowi swoistą kontynuację projektu. Sendyka proponuje interpretację sztuki Bal jako interpretację obiektu teoretycznego w ujęciu Damischowskim. Odbiór instalacji nie jako przedmiotu, ale jako relacji ewokowanej przez realny problem, cierpienie konkretnej osoby wynikające z konkretnych politycznych uwarunkowań, domaga się konkretnej odpowiedzi od konkretnego odbiorcy.
22Udzielenie odpowiedzi nie jest łatwym zadaniem, kiedy domaga się jej afektywny obraz domu, w który wpisana jest matka, a granice pomiędzy domem a matką ulegają zatarciu, o czym pisze Justyna Gawełko (Matka w domu. Afektywny obraz w instalacji Nothing is Missing Mieke Bal). Uniwersalizująca relacja matka–dziecko sprawia, że odbiorca projektuje swój paradygmat kulturowy na obce, cudze historie, by odnaleźć z nimi porozumienie substytuujące de facto porozumienie z sobą samym. Polityczna interpretacja sugerowana przez Bal została lekko przesunięta w cień na rzecz interpretacji afektywnej.
23Jak jednak interpretować to, co oddziałuje? Jak interpretować to, co robi z odbiorcą wystawa? Te i wiele innych trudnych pytań stawia Wiktoria Kozioł (Idealne matki polskie, którym „niczego nie brakuje”. Ewa z cyklu Nothing is Missing Mieke Bal), analizując wieloaspektowo doświadczenie samego dzieła i sposobu jego ekspozycji. Dostrzega ona opresyjność idealizacji, której poddawane są zarówno matki, jak i ich dzieci, i odnosi ten aspekt do kontekstu Matki-Polki, tak bardzo przecież naznaczonego historycznie, a przez to i politycznie. Mechanizmy racjonalizacji i mechanizmy bliskości generowanej przez tradycję i lokalne uwarunkowania, podawane w wątpliwość i racjonalizowane, a czasem idealizowane, są postrzegane jako analogia do liminalnej pozycji emigranta, który wszystkiego uczy się na nowo.
24O „żywych portretach”, których galerię proponuje Mieke Bal, pisze Marta Świetlik (Co tęskni Mieke Bal. Instalacja Nothing is Missing, Nieborów 1–5 lipca 2014). Opisuje ona wystawę tak, aby czytelnik mógł ją sobie wyobrazić, bo zobaczyć jej już nie może.
25Ta niedokonaność wpisuje się w przyjętą koncepcję wystawy jako przejścia, jako etapu, stając się jednym z generatorów rozumienia analizowanego przez kuratorki pojęcia missing w odniesieniu nie do potencjalnych odbiorców, ale do obiektu teoretycznego.
26Afekt, wydarzenie, relacyjność, rzecz i uprzedmiotowienie, polityka i pamięć jako celowa dystrybucja sensów ulegają temporalności i w tej temporalności – rozmazaniu, deformacji i przesunięciu – ujawniają i ewokują nieuchronność strat, a może tylko demaskują niemożność istnienia totalnego.
Auteur
Uniwersytet Kardzynała Stefana Wyszyńskiego

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019